Адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселе
Кіріспе
І. Адам мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің арақатынастары.
1.1. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің ұғымы.
Азаматтық.
1.2. Адам құқықтары мен бостандықтарының негізгі түсінігі мен топтастырылуы.
ІІ. Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері және оны қорғау тетіктері.
2.1. Құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырудың кепілдіктері.
2.2. Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау.
2.3. Қазақстан Республикасының азаматтарының конституциялық міндеттері.
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер
І. Адам мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің арақатынастары.
1.1. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің ұғымы.
Азаматтық.
1.2. Адам құқықтары мен бостандықтарының негізгі түсінігі мен топтастырылуы.
ІІ. Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері және оны қорғау тетіктері.
2.1. Құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырудың кепілдіктері.
2.2. Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау.
2.3. Қазақстан Республикасының азаматтарының конституциялық міндеттері.
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер
Адам құқықтарын қорғау мәселесi бүгiнгi күнгi тек жекелеген мемлекеттердiң iшкi iсi ғана болып қана қоймай, сондай-ақ бұл мәселе бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де өзектi iрi мәселелерге айналып отыр. Осы тұрғыдан алғанда менiң курстық жұмысымның тақырыбына арқау болып отырған адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселе аса өзектi сипатқа ие болып отыр деп айтуға болады. Әсiресе осы соңғы жылдары адам құқығын қорғау мәселесi халықаралық деңгейге көтерiлiп, тiптi бұл мәселелер жеке мемлекеттердiң құқық жүйесiнiң өзiнше дербес саласы болып қалыптаса бастағаны белгiлi.
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтардың құқықтары мен ботандықтарына үлкен көңiл бөлiнедi. Оған Қазақстан Республикасы Конституциясының бiр тарауы арналған. Олар конституциялық құқықтар мен бостандықтар деп аталады.
Сонымен қатар, адамның осы құқықтары құқықтың басқа салаларына жататын нормативтiк құқықтық актiлерде нақтыланған, өзiнiң дамуын тапқан. Мысалы, азаматтық кодексте, қылмыстық кодексте, сот жүйесi және судьялардың мәртебесi туралы Конституциялық заңда және т.б.
Адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң қорғауында болады. Ешкiм оларды бұза алмайды. Басқа бiреудiң құқықтары мен бостандықтарын бұзғаны үшiн кiнәлi адам жауаптылыққа тартылады. Ол құқық қорғау органдары арқылы жүзеге асырылады.
Адам құқықтарын қорғау мәселесi - жекелеген мемлекеттердiң iшкi iсi болып қана қоймай - бұл бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де өзектi iрi мәселеге айналып отыр.
Менiң курстық жұмысымның тақырыбы - адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселе - соңғы жылдары адам құқығын қорғау мәселесi халықаралық денгейге көтерiлiп, өзiнше дербес саласы болып қалыптаса бастағаны белгiлi.
Қазiргi кезде - егемендi елдердiң құқық жүйесiнiң нормалары алдында - халықаралық құқық нормаларының басымдылық білдіруі - ресми түрде кең танылып отыр - бұл әлемдiк денгейде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға аса жоғары мән берiлуi.
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтардың құқықтары мен ботандықтарына үлкен көңiл бөлiнедi. Оған Қазақстан Республикасы Конституциясының бiр тарауы арналған. Олар конституциялық құқықтар мен бостандықтар деп аталады.
Сонымен қатар, адамның осы құқықтары құқықтың басқа салаларына жататын нормативтiк құқықтық актiлерде нақтыланған, өзiнiң дамуын тапқан. Мысалы, азаматтық кодексте, қылмыстық кодексте, сот жүйесi және судьялардың мәртебесi туралы Конституциялық заңда және т.б.
Адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң қорғауында болады. Ешкiм оларды бұза алмайды. Басқа бiреудiң құқықтары мен бостандықтарын бұзғаны үшiн кiнәлi адам жауаптылыққа тартылады. Ол құқық қорғау органдары арқылы жүзеге асырылады.
Адам құқықтарын қорғау мәселесi - жекелеген мемлекеттердiң iшкi iсi болып қана қоймай - бұл бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де өзектi iрi мәселеге айналып отыр.
Менiң курстық жұмысымның тақырыбы - адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселе - соңғы жылдары адам құқығын қорғау мәселесi халықаралық денгейге көтерiлiп, өзiнше дербес саласы болып қалыптаса бастағаны белгiлi.
Қазiргi кезде - егемендi елдердiң құқық жүйесiнiң нормалары алдында - халықаралық құқық нормаларының басымдылық білдіруі - ресми түрде кең танылып отыр - бұл әлемдiк денгейде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға аса жоғары мән берiлуi.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы- 30 тамыз 1995 ж.
2. 1991 жылғы 20 желтоқсанда қабылданған"Қазақстан Республикасының Азаматтығы туралы" Заңы
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. (Жалпы,Ерекше бөлім).: 2000 жылғы 1 сәуірге дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген нұсқасы –Алматы: Жеті жарғы, 2000.
4. Сапарғалиев Ғ.С Ибраева А.Е .Мемлекет және құқық теориясы А,.1998ж
5. Ғ.С,Сапарғалиев . Қазақстан республикасының конституциялық құқығы А, 1998 ж
6. Азаров А.Я. Права человека. М., 1995. Даниленко Г.М. Международная защита прав человека. М., 1998 ж.
7. Журсимбаев С. Права человека в международно-пра¬вовых актах и Конституции Казахстана. Астана, 1998 ж.
8. Искакова Г.К. Права человека в Казахстане. Алматы, 1999 ж.
9. Николайко И.В. Права человека и система ООН. Киев, 1991 ж.
10. Основные международные документы по правам че¬ловека. Материалы и комментарии. Алматы, 1998 ж.
11. Права и свободы человека в Казахстане. На основе материалов Международной конференции.Астана, 18-19 июня 1998 г.Алматы, 1998.
12. Права человека как фактор стратегии устойчивого развития. Под редакцией Лукашевой Е.А. М., 2000 ж.
13. Права человека. Учебное пособие. Под ред. Сарсенбаева М.А., Алматы, 1999 ж.
14. Развитие национальных учреждений по правам челове¬ка в Казахстане на основе материалов Международного семинара 2—4 сентября 1999 г., Астана, Алматы, 1999.
15. Между¬народные акты о правах человека. Сб. документов. М., 1998 ж.
16. Мемлекет және құқық негiздерi: Қураст. Е. Баянов. – Алматы: Жетi жарғы. 2001 ж.
2. 1991 жылғы 20 желтоқсанда қабылданған"Қазақстан Республикасының Азаматтығы туралы" Заңы
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. (Жалпы,Ерекше бөлім).: 2000 жылғы 1 сәуірге дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген нұсқасы –Алматы: Жеті жарғы, 2000.
4. Сапарғалиев Ғ.С Ибраева А.Е .Мемлекет және құқық теориясы А,.1998ж
5. Ғ.С,Сапарғалиев . Қазақстан республикасының конституциялық құқығы А, 1998 ж
6. Азаров А.Я. Права человека. М., 1995. Даниленко Г.М. Международная защита прав человека. М., 1998 ж.
7. Журсимбаев С. Права человека в международно-пра¬вовых актах и Конституции Казахстана. Астана, 1998 ж.
8. Искакова Г.К. Права человека в Казахстане. Алматы, 1999 ж.
9. Николайко И.В. Права человека и система ООН. Киев, 1991 ж.
10. Основные международные документы по правам че¬ловека. Материалы и комментарии. Алматы, 1998 ж.
11. Права и свободы человека в Казахстане. На основе материалов Международной конференции.Астана, 18-19 июня 1998 г.Алматы, 1998.
12. Права человека как фактор стратегии устойчивого развития. Под редакцией Лукашевой Е.А. М., 2000 ж.
13. Права человека. Учебное пособие. Под ред. Сарсенбаева М.А., Алматы, 1999 ж.
14. Развитие национальных учреждений по правам челове¬ка в Казахстане на основе материалов Международного семинара 2—4 сентября 1999 г., Астана, Алматы, 1999.
15. Между¬народные акты о правах человека. Сб. документов. М., 1998 ж.
16. Мемлекет және құқық негiздерi: Қураст. Е. Баянов. – Алматы: Жетi жарғы. 2001 ж.
Адам құқықтары
Жоспар
Кіріспе
І. Адам мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің арақатынастары.
1. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің ұғымы.
Азаматтық.
2. Адам құқықтары мен бостандықтарының негізгі түсінігі мен
топтастырылуы.
ІІ. Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының кепілдіктері және оны қорғау тетіктері.
2.1. Құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырудың кепілдіктері.
2.2. Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау.
2.3. Қазақстан Республикасының азаматтарының конституциялық міндеттері.
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер
Кіріспе
Адам құқықтарын қорғау мәселесi бүгiнгi күнгi тек жекелеген
мемлекеттердiң iшкi iсi ғана болып қана қоймай, сондай-ақ бұл мәселе
бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де өзектi iрi
мәселелерге айналып отыр. Осы тұрғыдан алғанда менiң курстық жұмысымның
тақырыбына арқау болып отырған адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мәселе аса өзектi сипатқа ие болып отыр деп айтуға болады. Әсiресе осы
соңғы жылдары адам құқығын қорғау мәселесi халықаралық деңгейге
көтерiлiп, тiптi бұл мәселелер жеке мемлекеттердiң құқық жүйесiнiң
өзiнше дербес саласы болып қалыптаса бастағаны белгiлi.
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтардың құқықтары мен
ботандықтарына үлкен көңiл бөлiнедi. Оған Қазақстан Республикасы
Конституциясының бiр тарауы арналған. Олар конституциялық құқықтар мен
бостандықтар деп аталады.
Сонымен қатар, адамның осы құқықтары құқықтың басқа салаларына жататын
нормативтiк құқықтық актiлерде нақтыланған, өзiнiң дамуын тапқан. Мысалы,
азаматтық кодексте, қылмыстық кодексте, сот жүйесi және судьялардың
мәртебесi туралы Конституциялық заңда және т.б.
Адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң қорғауында
болады. Ешкiм оларды бұза алмайды. Басқа бiреудiң құқықтары мен
бостандықтарын бұзғаны үшiн кiнәлi адам жауаптылыққа тартылады. Ол құқық
қорғау органдары арқылы жүзеге асырылады.
Адам құқықтарын қорғау мәселесi - жекелеген мемлекеттердiң iшкi iсi
болып қана қоймай - бұл бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де
өзектi iрi мәселеге айналып отыр.
Менiң курстық жұмысымның тақырыбы - адам құқықтары мен
бостандықтарына қатысты мәселе - соңғы жылдары адам құқығын қорғау
мәселесi халықаралық денгейге көтерiлiп, өзiнше дербес саласы болып
қалыптаса бастағаны белгiлi.
Қазiргi кезде - егемендi елдердiң құқық жүйесiнiң нормалары алдында -
халықаралық құқық нормаларының басымдылық білдіруі - ресми түрде кең
танылып отыр - бұл әлемдiк денгейде адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға аса жоғары мән берiлуi.
Адам құқықтарын қорғау халықаралық денгейде беделдi ұйымдар арқылы
жүзеге асырылады:
o Бiрiккен Ұлттар Ұйымы - ООН
o Европалық Одақ сияқты - ЕС
Өзiмнiң курстық жұмысымда ҚР Конституциясына сәйкес қарастырдым:
o Адамдардыңтқұқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселелердi
o Азаматтардың саяси құқықтарының ерекшелiктерiне тоқталып кетудi
негiзгi мақсат етiм
o Бұл мәселелердiң халықаралық аспектiлерiне тоқталдым
Қазiргi кезде адам құқықтарын қорғауға байланысты мәселе бойынша
егемендi елдердiң ұлттық құқық жүйесiнiң нормалары алдында
халықаралық құқық нормаларына басымдылық беру ресми түрде кең танылып отыр.
Демек жалпы әлемдiк денгейде де адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға аса жоғары мән берiлуде деп айтуға болады, әрi бұл бағытта
басты бағдар ретiнде ұстанатын негiзгi қағида ол - жалпы адамгершiлiк
құндылықтары.
Адам құқықтарын қорғау сондай-ақ ұйымдық тұрғыдан алғанда жоғарғы
денгейде халықаралық тұрғыда жақсы қалыптаса бастады деп айтуға толық негiз
бар. Мысалы, адам құқығын қорғау халықаралық денгейде Бiрiккен Ұлттар
Ұйымы мен Европалық Одақ сияқты беделдi ұйымдар арқылы жүзеге
асырылатынын айта кетуге болады.
Мен өзiмнiң бұл курстық жұмысымда Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес адамдардың құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мәселелердi және азаматтардың конституциялық міндеттері, құқықтарының
ерекшелiктерiне сондай-ақ бұл мәселелердiң халықаралық аспектiлерiн жете
тоқталып кетудi негiзгi мақсат етiп белгiлеп отырмын.
І-тарау. Адам мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің арақатынастары.
1. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің ұғымы.
Азаматтық.
Жалпы алғанда тұлғаның құқықтық мәртебесі қоғамның мемлекеттік ұйымның
толыққанды мүшесі ретінде жеке адамның заңдар мен өзге де құқықтық
актілерде белгіленген құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің
жиынтығы тұрғысында көрінеді.
Құқықтық мәртебе – кешенді, интеграциялық категория. Ол адам мен
қоғамның, азамат пен мемлекеттің жеке тұлға мен еңбек ұжымының ара
байланысының көрінісі – айнасы[1]. Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің
мазмұны, оның құқықтары, бостандықтары, заңдық міндеттері болып табылады,
ал бұлардың негізді болуы үшін белгілі бір алғышарттар туындауы тиіс.
Тұлғаның құқықтық мәртебесінің алғышарты оның құқық қабілеттілігі, әрекет
қабілеттілігі, сондай-ақ азаматтыққа қатыстығы болып табылады.
Жаңа конституцияда “азамат” термині қолданылған кезде Қазақстан
Республикасының азаматы деп жиі айтылады. Мәселе мынада: басқа
мемлекеттерде тұратындар сияқты Қазақстан аумағында тұрып жатқандардың бәрі
бірдей оның азаматы болып табылмайды. Олардың арасында шетелдік азаматтар
немесе азаматтығы жоқ адамдар да болуы мүмкін.
Азаматтық дегеніміз – адамның мемлекетпен, оның өзара құқықтары мен
міндеттері жиынтығын білдіретін тұрақты саяси-құқықтық байланысы. Бір
жағынан, азаматтыққа белгілі бір құқықтар берілген, мемлекет осы
құқықтардың нақтылы қамтамасыз етілуіне қамқорлық жасайды. Осыған орай
мемлекет өз азаматтарын елден тысқары жерлерде де қорғауға және оларға
қамқорлық жасауға кепілдік береді. Екінші жағынан Қазақстан Республикасының
Конституциясында және басқа да заңдарында азаматтардың мемлекет жөніндегі
белгілі бір міндеттері көзделген, осыған сәйкес мемлекет азаматтардың өз
міндеттерін тиянақты орындауларына тиісті шаралар қолдануға құқылығы
анықталған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының ІІ бөлімі адам және азамат,
оның құқығы, бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған.
Констиутцияда, арнаулы заңдарда, халықаралық шарттарда көзделгеннен
басқа реттерде шетелдіктер мен азаматтығы жоқтар Қазақстан Республикасы
азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды бірдей пайдаланып,
бірдей міндеттер атқарады. Мұндай құқықтар мен бостандықтарды пайдаланған
адам басқаның мүддесіне, Констиуциялық құрылыспен қоғамдық имандылыққа
нұқсан келтірмеуі тиіс[2].
Адам мен азаматтың құқықтарының айырмашылығы оншалықты емес болса да,
мемлекеттік билікті жүзеге асыыруға тек азаматтық құқық береді. Азаматтықты
анықтайтын құжат төлқұжат болып табылады. Азаматтыққа қабылдану нәтижесінде
Қазақстан Республикасы азаматтығын алған адамдар үшін азаматтық жағдайының
мерзімі тиісті адамға азаматтық беру туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығына қол қойылған күннен бастап есептеледі, ал туғандығы
– азаматтық жағдайы туралы куәлік бойынша анықталады.
Қазақстан Республикасы Конституциясы 10-бабының 2-тармағында:
“Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің
азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ Қазақстаннан тыс жерлерге
аластатуға болмайды” делінген. Егер “республиканың халықаралық шарттарында
өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке
беруге болмайды” (11-бап, 1-тармақ). Конституция 10-бабының 1-тармағына
сәйкес: “Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес алынады және
тоқтатылады, ол қандай негізде алынғандығына қарамастан бірыңғай және тең
болып табылады” деген ережесінің де іс жүзілік мәні де зор. Республиканың
азаматы өзінің азаматтығына орай тең құқықтарға ие болып, міндеттер
атқарады. Қалай болса да, адамның және азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа
нұқсан келтірілмеуге тиіс. Себебі, кез келген адам Қазақстан
Республикасының азаматтығын заңды түрде ала алады және өзгерте алады[3].
“Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады”- деп белгіленген Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-
бабының 2-тармағында. Бұл Республика Конституциясының және соған сәйкес
келетін өзге де нормативтік құқықтық құжаттарының нормаларымен белгіленген
шеңберінде адам құқықтары мен бостандықтарының тізбегіне мемлекет кепілдік
берген деген сөз.
Адамның бұл аталған құқықтары мен бостандықтарын абсолютті деп тану –
олар Қазақстан Республикасында тұратын әрбір адамға оның Республика
азаматтығында болу- болмауына қарамастан, қолданылады дегенді білдіреді.
Бұл құқықтар мен бостандықтардың ажырағысдығы Конституцияда белгіленген
құқықтар мен бостандықтардан Конституцияда және сәйкес қабылданған заңдарда
көзделген жайлардан басқа реттерде адамды ешкім де, соның ішінде мемлект де
айыра алмайтындығын танытады.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары констиутциялық
құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын,
халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында қажетті шамада ғана
және тек заңмен шектелуі мүмкін[4].
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігі. Бұл,
біріншіден, адам мен азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
асыруы өзгелердің құқықтары мен бостандықтарына кедергі келтірмеуі тиіс.
Бұл қағидаттың бұзылуы адамдардың құқылық теңсіздігіне алып келер еді.
Екіншіден, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-тармағында баяндалған бұл норманы адам мен азаматтың заң
мен сот алдында теңдігінің жалпы қағидаты деп түсіну қажет. Сот алдындағы
теңдік тұрғысындағы бұл қағида сот іс қараған кезде тараптардың құқықтық
бірегейлігін білдірмейді. Бұл норма Қазақстан Республикасы Конституциясының
“Адам және азамат” бөлігінде жазылғандықтан “жұрт” деген сөз адам мен
азаматты қамтиды және Қазақстан Республикасы аумағында заң мен сот алдында
әркімнің тең екендігін танытады. Және Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес (14-бап, 2-тармақ) мемлекет бұған кепілдік беруге
міндетті, өйткені: “тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді
ешқандай кемсітуге болмайды”.
Қазақстан Республикасы азаматтары құқықтары мен міндеттерінің бірлігі.
Бұл қағидат Қазақстан Республикасы Конституциясы 12-бабының 2-тармағында:
Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып,
міндеттер атқарады” деген ережемен бейнеленген. Құқықтар мен міндеттердің
бірлігі қазақстандық қоғамның әлеуметтік бірлігіне негізделген, яғни қоғам
мүшелерінің бір бөлігі тек құқықтарға ие болып, ал екінші бөлігіне тек
міндеттер жүктелмеген. Бұл бірлік адамның қоғамдық және жеке мүдделерінің
жарасымды үйлесімінен де туындайды. Коммунистік манифестігі әркімнің еркін
дамуының шарты” деген әйгілі қағидат қазақстандық қоғамның түбегейлі
ережесіне айналды. Адамның жеке және қоғамдық мүдделерінің ажырағысыз
бірлігі азаматтың құқықтарының, бостандықтарының және міндеттерінің
бірлігіне негізделген, “адамның және азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан
келтірмеуге тиіс” деген конституциялық ереже (12-бап, 5-тармақ) осыдан
туындайды. Сөйтіп, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
сипаты, мағынасы мен мазмұны жеке адамның құқықтық мәртебесінің
қағидаттарымен айқындалады, мұнсыз Қазақстан Республикасы құруға ұмтылып
отырған құқықтық, демократиялық мемлекет орнату мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясындағы тұжырымда сөз етілетін
азаматтардың (адамдардың) құқықтары мен бостандықтарының басқа заңдардағы
(қылмыстық істер жүргізу, азаматтық істер жүргізу, неке және отбасы,
азаматтық, т.б. кодекстерінде) құқықтар мен бостандықтарға қарағанда ең
негізгісі екенін есте әрдайым ұстауымыз қажет. Сондықтан да болар оны
әдебиетте “құқықтар мен бостандықтардың негіздері” деп атайды.
2. Адам құқықтары мен бостандықтарының негізгі түсінігі мен топтастырылуы
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары бір-бірінен ажырамайды
және әркімге тумысынан жазылған. Адам өмір сүріп, тірі жүрген кезінде ол
өзінің құқықтарымен және бостандықтарымен тығыз байланысты болады, оны
ешкімде, ешбір жағдайда олардан тартып алуға тиісті емес. Халықаралық
стандарттарға сәйкес негізгі құқықтар мен бостандықтар адам мен азаматтың
жалпыға танымал өзге құқықтары мен бостандықтарын жоққа шығаруға немесе
бұзуға, нұқсан келтірмеуге тиіс.
Халықаралық төл құжаттары мен қазақстандық заңдар мынадай екі ұғымды
қолданады: “адам құқығы” және “адам бостандығы”. Құқықтық актілердегі
(халықаралық құжаттар, конституциялар және т.б.) құқық пен бостандықтың
бекітілуі бұл екі ұғымның ара қашықтығын нақтылы анықтауға мүмкіндік
бермейдісолай бола тұрса да, “адам (азамат) – мемлекет” арасындағы
құқықтылық жөніндегі көзқараста адам құқықтары мен бостандықтарының
арасында нақтылы айырмашылықтардың бар екендігі мәлім.
Адам бостандығы – бұл мемлекет киліге алмайтын адамның іс-әрекет
жөніндегі сарасы. Мемлекет құқықтық нормалар арқылы адамның өз қалауына сай
іс-әрекеттердің шегін, құқықтық ортасын ғана айқындайды. Сондықтан мемлекет
нақты адамның бостандығына килігуінен бас тартуымен бірге, осы бостандық
шегін басқа адамдардың килігуінен, араласуынан қорғауды қамтамасыз етуі
тиіс. Мемлекет адамның дұрыс мінез-құлқын заңды негізде қараумен қатар, ол
өзге адамның бостандығын қорғау үшін оған кінәлі адамның бостандығын
шектейді.
Кей кездерде келеңсіз (жағымсыз) құқық деп аталатын бостандық – бұл
біздің өміріміздің кейбір сфераларына мемлекеттің килігуіне тыйым салу
деген сөз. Мысалы, сөз бостандығы немесе ар-намыс бостандығы – бұл осы
сфераға мемлекеттік өкіметтің қандай-да болмасын килігуіне тыйым салады.
Адам құқығы жызылған заң сферасында көрсетіліп, адам іс-әрекетінің
мемлекеттің тағайындағын және кепілденген мүмкіншілігі, өкімет тағайындаған
және кепілденген мүмкіншілігі, өкіметтілігі. Адам бостандығының ұғымынан
өзгеше “адам құқығында” жеке адамның қызметіне бағытталған нақтылы сфера
бекітіледі. Мемлекет билігі заң сферасында адамның құқыққа сай іс-әрекетін
қамтамасыз етуге және қорғауға міндеттенеді.
Басқаша айтсақ, егер меніәң бір нәрсеге құқығым болса, оны өкімет
маған беруге міндетті. Егер маған бостандық тиесілі болса, онда өкімет оны
бұзбауға, оған қарсы іс-әрекет жасаудан бас тартуы тиіс.
Соған қарамастан, құқықтық көзқараста адамның құқығы мен бостандығы
туралы түсінік бірдей.
Адам құқығы мен бостандығы (объективтік мәнінде) – бұл жеке тұлғаның
құқықтық мәртебелігін тағайындайтын, оның жағдайын, адамдардың өзара қарым-
қатынастарының, тұлға (азамат) пен мемлекеттің қатынастарының ережелерін
бекітетін халықаралық және ұлттықұ құқықтық нормалардың жүйесі.
Адам құқығы мен бостандығы (субъективтік мәнінде) – бұл құқықтық
нормаларда көзделген, әрі мемлекет қорғайтын белгілі бір адамның
құқықтылығы, іс-әрекеті, мінез-құлқы.
Тоталитаризмнің демократияға ауысуының екі аспектісі бар: біріншісі –
адам құқығы, яғни адамның қадір-қасиеті, бостандығы, заң алдындағы теңдігі,
бостандықты пайдалана білуі, басқа адамның абыройы мен қадір-қасиетін
құрметтеу. Екіншісі – заң жоғарылығы, шын мәнінде, бұл мемлекетті басқару
жүйесі және тиісті заңдарды тағайындау мен қолдану жолдарымен қоғамдағы
өзара қарым-қатынасты реттеу. Бұл екі принциптің практикалық ара-қатынасын
іске асыру белгілі бір мемлекеттік құрылысты, саяси режимді белгілейді,
тоталитаризм, авторитаризм және демократия ұғымдарының мәнін айқындайды.
Осыған сәйкес құқықтық мемлекет – бұл заң үстемдігіндегі мемлекет қана
емес, ол заң негізіндегі адамның құқығы дегенді білдіреді. Заңдар құқықтық
кеңістікті ұйымдастырушы негізінде іске асырылады, яғни заңдардың бүкіл
сферасын, оның негізінде Конституция жататындығы мәлім, әрине бұл адамдар
құқықтарымен өлшенуі тиіс. Тек адам құқығы мемлекеттің билік функцияларының
ең жоғарғы қайнар көзі ретінде көрініс табады.
Халықаралық нормаларда құқықтық мемлекет ұғымы анықталған. Айталық,
1990 жылғы Копенгагте өткен Конференцияда адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарын сақтау мен жүзеге асырылу кепілдігіне сай құқықтық
мемлекеттің элементтерін анықтаған болатын. Олардың кейбіреулерін ғана атап
өтелік:
- сайлау бостандығы, яғни әр ақытқөа тең бөлінген негізде жасырын дауыс
беру арқылы өткізілетін дауыс беру бостандығы жағдайындағы сайлаушылардың
өз өкілдерін сайлай алатын еркіндігі;
- басқару нысаны өзінің мәні жағынан өкілді, мұнда атқарушы билік
органдарына немесе сайлаушылардың алдында есеп беруі;
- мемлекет өкіметі мен үкіметінің Конституцияны сақтауға және заңға
сәйкес іс-әрекет жасауға міндетті;
- мемлекет пен саяси партиялар ара жүгінің нақтылы бөлінуі, айталық,
саяси партиялар мемлекетпен бірігіп кетпеулері тиіс;
- үкімет пен әкімшіліктің, сондай-ақ сот органдарының қызметі заң
тағайындаған жүйеге сәйкес іске асырылуы тиіс;
- барлық адамдар заң алдында тең және олардың ешқандай кемсітілуісіз
заң арқылы қорғалуына құқықтылығы, т.б.
Адамның құқықтары мен бостандықтары адам мен мемлекеттің ерекше өзара
қарым-қатынастарына жатады. Сондықтан, ең басты принцип (бұл,әрине, адам
құқығының негізгі концепциясын құрайды) заңда тыйым салынбағандардың
барлығына рұқсат берілген; өкімет тек заң рұқсат берген шегінде ғана іс-
әрекет етуге болады.
Жоғарыда көрсетілген принциптер негізінде адамға қатысты құқықтар мен
бостандықтардың тізбесі оның мемлекеттік өкіметпен қарым-қатынастарында
қалыптасып, БҰҰ Жарғысында, Адам құқығы жөніндегі халықаралық Билльде, адам
құқығы теориясының даму барысында нақтыланып, мынадай 3 топқа
топтастырылған:
1) адамның (жеке) азаматтық құқықтары мен бостандықтары;
2) адамның саяси құқықтары мен бостандықтары;
3) адамның экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары мен
бостандықтары.
Енді осы аталған адам құқықтары мен бостандықтарының топтастырылуына
жеке тоқталатын болсақ.
Жеке құқықтар мен бостандықтар адам мен азаматтың құқықтық
мәртебесінің түпқазығы болып табылады. Оларды шектеуге болмайды. Сондықтан
Қазақстан Республикасы Конституциясының 15-23-баптарында аталған құқықтар
мен бостандықтары деп те аталады, оларға мемлекет тарапынан берілген
кепілдіктің деңгейі өте жоғары.
Азаматтардың жеке құқықтары мен бостандықтарына өмір сүру (15-бап);
жеке бас бостандығы (16-бап); адамның қадір-қасиетіне қол сұқпау (17-бап);
жеке өмірге қол сұғылмау, өзінің және отбасының құпиясы болу, ар-намысы мен
абыройын қорғау (18-бап); өзінің қай ұлтқа, қай дінге жататынын анықтау
және оны көрсету-көрсетпеу, ана тілі мен шығармашылық тілін еркін таңдап
алу (19-бап); заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін
ақпарат алу және тарату, т.б. құқықтары жатады.
Өмір сүру құқығы. Адамның өмір сүру құқығы оның туа біткен негізгі
құқығы боглып табылады. Бұл құқықты қорғап, қамтамасыз етпейінше, басқа
құқықтар мен бостандықтар туралы айтудың қажет жоқ. Өмір сүру құқығы және
оның көптеген мемлекеттердің конституцияларында жария етілуі - өркиенеттің
жеңісі.
Бұл әр адамның оның өміріне жасаған қаскөйліктен қорғауға кепілдік
беру міндетін мемлекет өз мойнына алады дегенді білдіреді. Оның үстіне,
“ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ”,-делінген Қазақстан
Республикасы Конституциясының 15-бабының 2-тармағында. Бұған өаңға сәйкес
өлім жазасына кесілетін қылмыскерлердің ерекше ауыр қылмыс жасау жағдайлары
ғана жатпайды, өйткені ол ең ауыр жаза ретінде заңда белгіленген. Бірақ
өлім жазасына кесілген кінәлі адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығын
пайдалануға мүмкіндік беріледі. Бұл туралы мәлімет Конституцияның 15-
бабының 2-тармағында арнайы көзделген. Кешірім беру құқығы мемлекет басшысы
әрі ең жоғарғы лауазымды адам ретінде Қазақстан Республикасының
Президентіне берілген.
Конституцияның өмір сүру құқығы бойынша ережесі өз жалғасын бірқатар
заң актілерінде тапты. Конституцияның талаптарына сай азаматтардың жеке
өмір сүру құқығы, оған қол сұқпаушылық, абыройы мен қадір-қасиетін қорғау
да жан-жақты заңды қорғалуын тапты.
Мемлекет әркімнің қадір-қасиетін қорғауға міндетті екенін Қазақстан
Республикасы Конституциясының 17-бабынан көруге болады. Онда: “Ешкімді
азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық
қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды”.
Қазақстан Республикасы Конституциясының көптеген нормалары да жеке адамның
қадір-қасиетін қорғау мақсаттарына қызмет ететінін есте ұстау керек.
Мысалы, жеке өміріне қол сұғылмау құқығы, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, жазысқан хаттарының, жеке салымдарының құпиялылығын сақтау
құқығы, тұрғын үйге күштеп кіруге, сол сияқты заңсыз қарап, тінту жүргізуге
тыйым салу және т.б. Ешкімге де өзінің келісімінсіз медициналық, ғылыми
басқадай тәжірибе жасалынбайды.
Жеке бастың бостандығына қол сұғылмаушылық құқығы оған мемлекеттік
органдар тарапынан қауіп төндіру әрекеттеріне жол беруге болмайтындығында.
Тек заңда көрсетілген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың
санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, бірақ тұтқындалған
адамға сотқа шағымдану құқығы берілетіндігін ерекше атап айту керек.
Прокурордың санкциясынсыз адамды 72 сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға
болады. Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам
адвокаттың (қорғаушының) көмегін сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып
тағылған кезден бастап пайдалануға құқығы бар (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 16-бабының 3-тармағы).
Конституцияның 19-бабына сәйкес әркімнің өзін қай ұлтқа жататынын өзі
анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге құқығы бар. Бұл – ешкімді де өзінің
ұлтын еріксіз таңдап алуын күштеп көндіруге алмайтындығын білдіреді. Әркім
оны зө қалауы бойынша таңдап алуға ерікті. Мұндай саналы істі әрбір 16
жасқа толған әрекет қабілеттігі бар адам жасай алады, өйткені осындай жасқа
жеткен Қазақстан Республикасының азаматы ғана куәлік алуға, сөйтіп өз ұлтын
таңдауға құқылы. Бірақ оның міндеті емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясындағы елеулі құқықтардың бірі –
оның 19-бабының 2-тармағында: “Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін
пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашалық тілін еркін
таңдап алуға құқығы бар”, - делінген тұжырымдар. Бұл құқықтың мазмұны
Конституцияның 7-бабынан туындайды. Онда – еліміздегі мемлекеттік тіл –
қазақ тілі, ал мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін
жағда й туғызуға қамқорлық жасайды,-деп нақтыланған.
Ал, осы конституциялық қағидалар 1997 жылғы қабылданған “Тіл туралы”
Заң арқылы іс жүзіне асырылады. Әрбір адам ресми емес жерлерде, жеке қарым-
қатынаста қай тілде сөйлейтіндіктерін өздері таңдай алады, оған ешкімнің де
килігуге құұқығы жоқ. Қазақстан Республикасының азаматтары мемлекеттік
органдарға арызданып-шағымданғанда өз тілін не өзі білетін басқа да тілді
таңдауға құқылы. Осындай құқықты олар сот істеріне қатысқанда, заң,
шығармашылық жұмыстарда, диссертацияны жазғанда пайдалана алады.
Қазақстан Республикасының “Тіл туралы” Заңында: “Қазақстан
Республикасында мемлекеттік тіл және барлық басқа тілдер мемлекеттің
қарауында болады. Мемлекеттік органдар бұл тілдің қолданылуы мен дамуына
қажетті жағдай жасайды”,-делінген.
Қазақстан халықтары тілдерінің дамуыц үшін қажетті жағдайлардың іс
жүзінде қамтамасыз етілуі – Ана тілін меңгеруге тілек білдірушілердің
барлығына арнайы мүмкіндіктер туғызу деген сөз. Мұның өзі ана тілінде орта
білім беру немесе ана тілін міндетті пән ретінде оқыту, мұғалім кадрларын
даярлау, оқу және оқу-әдістемелік құралдар мен көрекм әдебиет, газет-
журналдар шығаруға жәрдем жасау жолымен жүзеге асырылады.
Мұндай жұмыс этностардың мәдени-тілдік мүдделерін білдіре алатын
ұлттық, мәдени орталықтардың белсенді қатысуымен тиімді болады. Елдегі
этностар тілдердің жай-күй мен жалпы тілдік ахуалға нақты және ғылыми
талдау жасалмайынша, тіл құрылысының табысты жүруі мүмкін емес.
Әлеуметнамалық және әлеуметтік-лингвистикалық мониторинг тілдік
процестердің серпіндігі мен оның демографиялық, әлеуметтік этникалық
белгілері бойынша аймақтық жіктелуін бейнелейтін тіл саясатына ұдайы түзету
енгізіліп отыруын қамтамасыз етуге тиіс. Тіл жөніндегі мемлекеттің болжамды
қызметтердің бағыттарын Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 4-
қарашадағы Қазақстан Республикасы тіл саясатының тұжырымдамасы туралы”
өкімінен білуге болады.
Конституцияның тұжырымдарының әрбір адамға қолайлы жерінің бірі – ол
25-бапта көрсетілген, ешкімнің тұрғын үйге қол сұқпайтындығы. Соттың
шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге,
оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойныша
ғана жол беріледі. Біздің елімізде азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету
үшін қолайлы жағдайлар жасалынған. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж
азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген мөлшерге сәйкес мемлекеттік тұрғын
үй қорларынан беріледі. Демек, тұрғын үй деп отырғанымыз, ол пәтер, бөлме,
қонақ үй нөмірі, т.б.
Жеке адам құқықтарының ең маңыздысы – бұл әркімнің еркін жүріп-тұруға
және тұрғылықты мекенді қалауынша таңдап алуға құқығы болатындығы. Осыған
байланысты еліміз Ата Заңының 21-бабында - Қазақстан Республикасы аумағында
заңды түрде жүрген әрбір адамның, заңда арнайы көрсетілгеннен басқа
реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз
қалауынша таңдап алуға құқығы бар. Әркім Республикадан тыс жерлерге кетуге
және одан кедергісіз қайтып оралуға құқылы”,-делінген. Бірақ Қазақстан
Республикасының заңдарында белгілі бір жерде адамның емін-еркін жүріп-
тұруына шектеулер қойылған (мысалы, жабық әскери объектілерінде,
экологиялық апат аймақтарында, т.б.). Мемлекеттік құпияны білетін
азаматтардың шет елдерге шығуы арнайы нормативтік құқықтық актілерде
көрсетілген.
Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына хақысы бар (18-бап). Бұл жерде
жеке өмір деп тұрғанымыз өзінің немесе отбасының құпиясын, жеке салымдары
мен жинаған қаражаттарын, почта, телеграф, телефон арқылы жазысқан
хаттарының, сөйлеген сөздерінің және тағы басқа жолдармен алысқан
хабарларының құпиясын айтамыз, егер де оған моральдік зиян келтірілген
болса. Конституцияда көрсетілгендей, бұл құқықты шектеуге заңда тікелей
белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.
Ақпарат көздерімен танысуға хақылы (18-бап, 3-тармақ) дегеніміз – кез
келген мемлекеттік органдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа
өзінің құжаттары мен мүдделеріне қатыстық құжаттармен, шешімдермен және
ақпараттармен қамтамасыз етуге міндеттілігінен туындайтын мүмкіншілікке ие
болу деген сөз.
Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтары.
Мұның жеке адамға қатысты құқықтар мен бостандықтардан ерекшелігі –
көптеген саяси құқықтар мен бостандықтар тек қана Қазақстан Республикасының
азаматтарына беріледі. Атап айтқанда, бұған бірлесу бостандығы жөніндегі
құқық жатады. Қазақстан Республикасының Конституциясы 23-бабының 1-
тармағында былай делінген: “Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу
бостандығы бар. Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі” және
оған кепілдік беріледі. Оған қоса, Конституцияның 5-бабында қоғамдық
бірлестіктердің құрылуы мен қызметін қандай жағдайда шектелетіні,
азаматтардың бұл шектеулерден тыс өз құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігі,
өздерінің құқықтарын пайдалануға қатысты ой-мақсаттарына қандай да бір
келісімді немесе бекітуді қажет етпейтіні айқын белгіленген.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 106-бабына және “Қоғамдық
бірлестіктер туралы” 1996 жылғы 31-мамырдағы Заңға сәйкес ортақ мақсатқа
жету үшін ерікті негізде құрылған азаматтар бірлестігі қоғамдық
бірлестіктер болып табылады. Осы Заңның 3-бабында оның ықпалының барлық
қоғамдық бірлестіктерге тарайтыны, бірақ саяси партияларды, кәсіподақтар
және жекелеген қоғамдық ұйымдардың түрлерін (соның ішінде адвокатураны да)
құруға не жоюға байланысты ерекшеліктер басқа заң актілермен реттелуі
мүмкін екендігі айтылған. Осы бапқа сәйкес қағидаттар негізінде қоғамдық
бірлестіктерді құру мне қызметі негіздерін анықтайтын адвокатураны
ұйымдастыру мен қызметі тәртібін реттейтін арнайы актілерді шығару дұрыс.
Өйткені адвокатураның қоғамдық ұйымдардың қатарына жатқызылуы жөнінде талас
пікірлердің, соңғы кезде көбейіп кеткендігі баршаға аян. Осыған орай,
мынаны атап айту керек. Мемлекеттің қоғамдық ұйымдардың ісіне негізсіз
араласуы мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар тарапынан өз қызметін
заңды түрде жүзеге асыратын қайсыбір қоғамдық ұйымдарға бағытталған құқыққа
қарсы әрекеті болып табылады.
Конституцияның 5-бабының 2-тармағын мемлекет пен қоғамдық бірлестіктер
арасындағы негізгі ұстанымдық өзара қарым-қатынас принциптерін белгілейді,
сондай-ақ олардың арасында қандай қарым-қатынасқа жол берілмейтінін
айқындайды.
Қоғамдық бірлестіктердің заң алдындағы теңдігі мемлекеттің қоғамдық
бірлестіктердің жарғыларына, оларды тіркеудің және олардың қызметін
тоқтатудың тәртібіне бірдей талап қоюынан көрінеді. Олар қоғамдық-саяси
және шаруашылық саласында өз құқықтарын жүзеге асыру кезінде мемлекеттік
органдармен қарым-қатынаста да тең.
Бұнымен бір мезгілде Конституция мәтінінен шығатін нәрсе, қандай да
бір азаматтар тобының мүддесін юілдіретін қоғамдық бірлестік басқа
адамдардың пікірімен санаспай және оған құқығы жоқ бола тұра өз шешімдерін
мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асыратын болса, ондай жағдайдың
туындауына жол берілмейді. Осыған байланысты мемлекеттік органдардың
қызметін қоғамдық бірлестіктерге жүктеуге және мемлекеттік институттарға
қосуға, мемлекеттік органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға жол
берілмейді. Осыған байланысты мемлекеттік органдардың қызметін қоғамдық
бірлестіктерге жүктеуге және мемлекеттік институттарға қосуға, мемлекеттік
органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға жол берілмейді (5-баптың 1,2-
тармақтары). Сондай-ақ ешкімді де күштеп бірлестіктер құруға не оған кіруге
итермелеуге заң бойынша тыйым салынғандығын әрдайым есте ұстауымыз қажет.
Бұл жағдай қоғамдық бірлестіктердің өз қызметінде тәуелсіздігі мен еркін
қамтамасыз етуге бағытталған.
Жоғарыда сөз етілген саяси құқық бостандықтармен толықтырылады, бұған
мемлекет тарапынан кепілдік беріледі. Мәселен, Конституцияның 20-бабына
сәйкес сөз еркіндігіне кепілдік беріліп, цензураға тыйым салынады. Оны
былай түсіну қажет: адам өзінің жұрт алдында сөйлеуіне не өз ойын айтуына
қандай да болсын кедергі келтіріп, бөгет жасайтын субъектіден қорғауды
мемлекеттен талап етуге құқылы. Мұндай адам ойды әртүрлі нысанда жеткізуі
мүмкін. Мысалы, жазбаша, ауызша, не схемалар, графиктер, суреттер, т.б.
арқылы. Демек, айтылған сөздер ешкімге зияндығын тигізбесе, құқықтық
шектеулер қойылуға тиісті емес. Тек сөз біреуге зиянын тигізгенде ғана заң
жүзінде құқық бұзушылық деп танылып, ол қатаң жауаптылыққа әкеліп
соқтырады.
Саяси құқықтардың ішіндегі ең маңыздысы - Қазақстан Республикасы
азаматтарының тікелей және зө өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға
қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына
тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға ие
болатындығы. Бұл құқық мынадай екі жолмен іске асырылады: тікелей
демократия жеке азаматтардың өздері мемлекет аппаратына тікелей ықпал ете
алады. Оның ең жоғарғы нысаны – республикалық референдум. Бұл – барлық
азаматтардың толық саяси құқықтарын қамтиды. Өкілді демократияда азаматтар
сайланбалы өкілдіктер арқылы өз еріктерін жүзеге асыра алады.
Солардың бірі – азаматтардың сайлауға қатысу не сайлануға құқықтылығы.
Конституцияның 33-бабының 2-тармағына сай республика азаматтарының
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін өзі басқару органдарын сайлауға
және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы
бар.
Сайлауға құқылығы дегеніміз – белсенді сайлау құқығына ие, 18-жасқа
толған, әрекет қабілеттілігі бар және сот үкімі бойынша бас бостандығынан
айыру орындарында отырмаған барлық азаматтар. Керісінше айтқанда, сот іс-
әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас
бостандығынан айыру органдарында отырған азаматтардың сайлауға және
сайлануға, республикалық референдумға қытысуға құқығы жоқ.
Сайлануға құқылы дегенімізді бәсең сайлау құқығына ие, яғни өкілді
немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарына, не Қазақстан
Республикасының Президенті орнына сайлануға құқықты азаматты айтамыз.
Мұндайда әрекет қабілеттілігінің пайда болуы әрқилы. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Президенті болып тумысынан республика азаматы болып
табылатын 40 жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі
Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана
алса, ал Сенаттың депутаттығына Қазақстан Республикасының кемінде бес жыл
азаматы болағн, отыз жасқа толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс
стажы бар тиісті облыстық, Республикалық маңызы бар қаланың не республика
астанасының аумғаныда кемінде үш жыл тұрақты тұрған азамат өте алады.
Мәжілістің депутаты болып жасы жиырма беске толған азамат сайлана алады.
Маслихаттың депутаты болып, сайлану үшін азаматтық жасы жиырмаға толуы
қажет.
Тағы да саяси құқықтың ішіндегі маңыздысы Қазақстан Республикасының
азаматтары бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен
демонстрациялар, шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға хақылы. Бірақ,
бұл құқықты пайдаланған кезде мемлекеттік қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп,
денсаулық сақтау, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
мүдделері заңмен шектелуі мүмкін (32-бап). Осы тәртіпті бұзған кінәлі
адамдарға әкімшілік не қылмыстық жаза қолданылуы тиіс. Ал оның
ұйымдастырушысына, егер де оған бұдан бұрын әкімшілік жаза тағайындалған
болса, бас бостандық еркінен айыру туралы ауыр жаза тағайындалуы жөн. бұл
жерде әртүрлі нысандағы саяси құқықтың мазмұны – азаматтардың бірігіп,
ақылдасқан ойларын ашық түрде жариялап, қойған талаптарын іске асыру үшін
мемлекет немесе қоғамдық органдардың қызметтеріне өз ықпалдарын тигізу.
Сөйтіп, азаматтар осылайша мемлекет ісін басқаруға қатыса алатындығын
көрдік.
Мемлекеттік қызметке кіруге азаматтардың тек құқықтығы. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 33-бабының 4-тармағына сәйкес Республика
азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар. Мемлекеттік
қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар тек лауазымды
міндеттерінің сипатына ғана байланысты жәноны заң белгілейді.
Мемлекеттік қызметке кірудің құқықтық реттілігінің демократиялық
мәнділігі Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23-шілдедегі “Мемлекеттік
қызмет туралы” заңында өз орнын тапқан.
Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар. Азаматтардың
мәдениет саласындағы құқықтары. Олардың қатарына жататындар өте көп.
Мысалға, меншік иесі болу, еркін еңбек ету, қызмет саласы мен кәсіпті еркін
таңдап алу, қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайына
ие болу, т.б. құқықтарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
І. Адам мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің арақатынастары.
1. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің ұғымы.
Азаматтық.
2. Адам құқықтары мен бостандықтарының негізгі түсінігі мен
топтастырылуы.
ІІ. Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының кепілдіктері және оны қорғау тетіктері.
2.1. Құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырудың кепілдіктері.
2.2. Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау.
2.3. Қазақстан Республикасының азаматтарының конституциялық міндеттері.
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер
Кіріспе
Адам құқықтарын қорғау мәселесi бүгiнгi күнгi тек жекелеген
мемлекеттердiң iшкi iсi ғана болып қана қоймай, сондай-ақ бұл мәселе
бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де өзектi iрi
мәселелерге айналып отыр. Осы тұрғыдан алғанда менiң курстық жұмысымның
тақырыбына арқау болып отырған адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мәселе аса өзектi сипатқа ие болып отыр деп айтуға болады. Әсiресе осы
соңғы жылдары адам құқығын қорғау мәселесi халықаралық деңгейге
көтерiлiп, тiптi бұл мәселелер жеке мемлекеттердiң құқық жүйесiнiң
өзiнше дербес саласы болып қалыптаса бастағаны белгiлi.
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтардың құқықтары мен
ботандықтарына үлкен көңiл бөлiнедi. Оған Қазақстан Республикасы
Конституциясының бiр тарауы арналған. Олар конституциялық құқықтар мен
бостандықтар деп аталады.
Сонымен қатар, адамның осы құқықтары құқықтың басқа салаларына жататын
нормативтiк құқықтық актiлерде нақтыланған, өзiнiң дамуын тапқан. Мысалы,
азаматтық кодексте, қылмыстық кодексте, сот жүйесi және судьялардың
мәртебесi туралы Конституциялық заңда және т.б.
Адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң қорғауында
болады. Ешкiм оларды бұза алмайды. Басқа бiреудiң құқықтары мен
бостандықтарын бұзғаны үшiн кiнәлi адам жауаптылыққа тартылады. Ол құқық
қорғау органдары арқылы жүзеге асырылады.
Адам құқықтарын қорғау мәселесi - жекелеген мемлекеттердiң iшкi iсi
болып қана қоймай - бұл бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де
өзектi iрi мәселеге айналып отыр.
Менiң курстық жұмысымның тақырыбы - адам құқықтары мен
бостандықтарына қатысты мәселе - соңғы жылдары адам құқығын қорғау
мәселесi халықаралық денгейге көтерiлiп, өзiнше дербес саласы болып
қалыптаса бастағаны белгiлi.
Қазiргi кезде - егемендi елдердiң құқық жүйесiнiң нормалары алдында -
халықаралық құқық нормаларының басымдылық білдіруі - ресми түрде кең
танылып отыр - бұл әлемдiк денгейде адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға аса жоғары мән берiлуi.
Адам құқықтарын қорғау халықаралық денгейде беделдi ұйымдар арқылы
жүзеге асырылады:
o Бiрiккен Ұлттар Ұйымы - ООН
o Европалық Одақ сияқты - ЕС
Өзiмнiң курстық жұмысымда ҚР Конституциясына сәйкес қарастырдым:
o Адамдардыңтқұқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселелердi
o Азаматтардың саяси құқықтарының ерекшелiктерiне тоқталып кетудi
негiзгi мақсат етiм
o Бұл мәселелердiң халықаралық аспектiлерiне тоқталдым
Қазiргi кезде адам құқықтарын қорғауға байланысты мәселе бойынша
егемендi елдердiң ұлттық құқық жүйесiнiң нормалары алдында
халықаралық құқық нормаларына басымдылық беру ресми түрде кең танылып отыр.
Демек жалпы әлемдiк денгейде де адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға аса жоғары мән берiлуде деп айтуға болады, әрi бұл бағытта
басты бағдар ретiнде ұстанатын негiзгi қағида ол - жалпы адамгершiлiк
құндылықтары.
Адам құқықтарын қорғау сондай-ақ ұйымдық тұрғыдан алғанда жоғарғы
денгейде халықаралық тұрғыда жақсы қалыптаса бастады деп айтуға толық негiз
бар. Мысалы, адам құқығын қорғау халықаралық денгейде Бiрiккен Ұлттар
Ұйымы мен Европалық Одақ сияқты беделдi ұйымдар арқылы жүзеге
асырылатынын айта кетуге болады.
Мен өзiмнiң бұл курстық жұмысымда Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес адамдардың құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мәселелердi және азаматтардың конституциялық міндеттері, құқықтарының
ерекшелiктерiне сондай-ақ бұл мәселелердiң халықаралық аспектiлерiн жете
тоқталып кетудi негiзгi мақсат етiп белгiлеп отырмын.
І-тарау. Адам мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің арақатынастары.
1. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің ұғымы.
Азаматтық.
Жалпы алғанда тұлғаның құқықтық мәртебесі қоғамның мемлекеттік ұйымның
толыққанды мүшесі ретінде жеке адамның заңдар мен өзге де құқықтық
актілерде белгіленген құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің
жиынтығы тұрғысында көрінеді.
Құқықтық мәртебе – кешенді, интеграциялық категория. Ол адам мен
қоғамның, азамат пен мемлекеттің жеке тұлға мен еңбек ұжымының ара
байланысының көрінісі – айнасы[1]. Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің
мазмұны, оның құқықтары, бостандықтары, заңдық міндеттері болып табылады,
ал бұлардың негізді болуы үшін белгілі бір алғышарттар туындауы тиіс.
Тұлғаның құқықтық мәртебесінің алғышарты оның құқық қабілеттілігі, әрекет
қабілеттілігі, сондай-ақ азаматтыққа қатыстығы болып табылады.
Жаңа конституцияда “азамат” термині қолданылған кезде Қазақстан
Республикасының азаматы деп жиі айтылады. Мәселе мынада: басқа
мемлекеттерде тұратындар сияқты Қазақстан аумағында тұрып жатқандардың бәрі
бірдей оның азаматы болып табылмайды. Олардың арасында шетелдік азаматтар
немесе азаматтығы жоқ адамдар да болуы мүмкін.
Азаматтық дегеніміз – адамның мемлекетпен, оның өзара құқықтары мен
міндеттері жиынтығын білдіретін тұрақты саяси-құқықтық байланысы. Бір
жағынан, азаматтыққа белгілі бір құқықтар берілген, мемлекет осы
құқықтардың нақтылы қамтамасыз етілуіне қамқорлық жасайды. Осыған орай
мемлекет өз азаматтарын елден тысқары жерлерде де қорғауға және оларға
қамқорлық жасауға кепілдік береді. Екінші жағынан Қазақстан Республикасының
Конституциясында және басқа да заңдарында азаматтардың мемлекет жөніндегі
белгілі бір міндеттері көзделген, осыған сәйкес мемлекет азаматтардың өз
міндеттерін тиянақты орындауларына тиісті шаралар қолдануға құқылығы
анықталған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының ІІ бөлімі адам және азамат,
оның құқығы, бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған.
Констиутцияда, арнаулы заңдарда, халықаралық шарттарда көзделгеннен
басқа реттерде шетелдіктер мен азаматтығы жоқтар Қазақстан Республикасы
азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды бірдей пайдаланып,
бірдей міндеттер атқарады. Мұндай құқықтар мен бостандықтарды пайдаланған
адам басқаның мүддесіне, Констиуциялық құрылыспен қоғамдық имандылыққа
нұқсан келтірмеуі тиіс[2].
Адам мен азаматтың құқықтарының айырмашылығы оншалықты емес болса да,
мемлекеттік билікті жүзеге асыыруға тек азаматтық құқық береді. Азаматтықты
анықтайтын құжат төлқұжат болып табылады. Азаматтыққа қабылдану нәтижесінде
Қазақстан Республикасы азаматтығын алған адамдар үшін азаматтық жағдайының
мерзімі тиісті адамға азаматтық беру туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығына қол қойылған күннен бастап есептеледі, ал туғандығы
– азаматтық жағдайы туралы куәлік бойынша анықталады.
Қазақстан Республикасы Конституциясы 10-бабының 2-тармағында:
“Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің
азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ Қазақстаннан тыс жерлерге
аластатуға болмайды” делінген. Егер “республиканың халықаралық шарттарында
өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке
беруге болмайды” (11-бап, 1-тармақ). Конституция 10-бабының 1-тармағына
сәйкес: “Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес алынады және
тоқтатылады, ол қандай негізде алынғандығына қарамастан бірыңғай және тең
болып табылады” деген ережесінің де іс жүзілік мәні де зор. Республиканың
азаматы өзінің азаматтығына орай тең құқықтарға ие болып, міндеттер
атқарады. Қалай болса да, адамның және азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа
нұқсан келтірілмеуге тиіс. Себебі, кез келген адам Қазақстан
Республикасының азаматтығын заңды түрде ала алады және өзгерте алады[3].
“Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады”- деп белгіленген Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-
бабының 2-тармағында. Бұл Республика Конституциясының және соған сәйкес
келетін өзге де нормативтік құқықтық құжаттарының нормаларымен белгіленген
шеңберінде адам құқықтары мен бостандықтарының тізбегіне мемлекет кепілдік
берген деген сөз.
Адамның бұл аталған құқықтары мен бостандықтарын абсолютті деп тану –
олар Қазақстан Республикасында тұратын әрбір адамға оның Республика
азаматтығында болу- болмауына қарамастан, қолданылады дегенді білдіреді.
Бұл құқықтар мен бостандықтардың ажырағысдығы Конституцияда белгіленген
құқықтар мен бостандықтардан Конституцияда және сәйкес қабылданған заңдарда
көзделген жайлардан басқа реттерде адамды ешкім де, соның ішінде мемлект де
айыра алмайтындығын танытады.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары констиутциялық
құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын,
халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында қажетті шамада ғана
және тек заңмен шектелуі мүмкін[4].
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігі. Бұл,
біріншіден, адам мен азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
асыруы өзгелердің құқықтары мен бостандықтарына кедергі келтірмеуі тиіс.
Бұл қағидаттың бұзылуы адамдардың құқылық теңсіздігіне алып келер еді.
Екіншіден, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-тармағында баяндалған бұл норманы адам мен азаматтың заң
мен сот алдында теңдігінің жалпы қағидаты деп түсіну қажет. Сот алдындағы
теңдік тұрғысындағы бұл қағида сот іс қараған кезде тараптардың құқықтық
бірегейлігін білдірмейді. Бұл норма Қазақстан Республикасы Конституциясының
“Адам және азамат” бөлігінде жазылғандықтан “жұрт” деген сөз адам мен
азаматты қамтиды және Қазақстан Республикасы аумағында заң мен сот алдында
әркімнің тең екендігін танытады. Және Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес (14-бап, 2-тармақ) мемлекет бұған кепілдік беруге
міндетті, өйткені: “тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді
ешқандай кемсітуге болмайды”.
Қазақстан Республикасы азаматтары құқықтары мен міндеттерінің бірлігі.
Бұл қағидат Қазақстан Республикасы Конституциясы 12-бабының 2-тармағында:
Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып,
міндеттер атқарады” деген ережемен бейнеленген. Құқықтар мен міндеттердің
бірлігі қазақстандық қоғамның әлеуметтік бірлігіне негізделген, яғни қоғам
мүшелерінің бір бөлігі тек құқықтарға ие болып, ал екінші бөлігіне тек
міндеттер жүктелмеген. Бұл бірлік адамның қоғамдық және жеке мүдделерінің
жарасымды үйлесімінен де туындайды. Коммунистік манифестігі әркімнің еркін
дамуының шарты” деген әйгілі қағидат қазақстандық қоғамның түбегейлі
ережесіне айналды. Адамның жеке және қоғамдық мүдделерінің ажырағысыз
бірлігі азаматтың құқықтарының, бостандықтарының және міндеттерінің
бірлігіне негізделген, “адамның және азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан
келтірмеуге тиіс” деген конституциялық ереже (12-бап, 5-тармақ) осыдан
туындайды. Сөйтіп, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
сипаты, мағынасы мен мазмұны жеке адамның құқықтық мәртебесінің
қағидаттарымен айқындалады, мұнсыз Қазақстан Республикасы құруға ұмтылып
отырған құқықтық, демократиялық мемлекет орнату мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясындағы тұжырымда сөз етілетін
азаматтардың (адамдардың) құқықтары мен бостандықтарының басқа заңдардағы
(қылмыстық істер жүргізу, азаматтық істер жүргізу, неке және отбасы,
азаматтық, т.б. кодекстерінде) құқықтар мен бостандықтарға қарағанда ең
негізгісі екенін есте әрдайым ұстауымыз қажет. Сондықтан да болар оны
әдебиетте “құқықтар мен бостандықтардың негіздері” деп атайды.
2. Адам құқықтары мен бостандықтарының негізгі түсінігі мен топтастырылуы
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары бір-бірінен ажырамайды
және әркімге тумысынан жазылған. Адам өмір сүріп, тірі жүрген кезінде ол
өзінің құқықтарымен және бостандықтарымен тығыз байланысты болады, оны
ешкімде, ешбір жағдайда олардан тартып алуға тиісті емес. Халықаралық
стандарттарға сәйкес негізгі құқықтар мен бостандықтар адам мен азаматтың
жалпыға танымал өзге құқықтары мен бостандықтарын жоққа шығаруға немесе
бұзуға, нұқсан келтірмеуге тиіс.
Халықаралық төл құжаттары мен қазақстандық заңдар мынадай екі ұғымды
қолданады: “адам құқығы” және “адам бостандығы”. Құқықтық актілердегі
(халықаралық құжаттар, конституциялар және т.б.) құқық пен бостандықтың
бекітілуі бұл екі ұғымның ара қашықтығын нақтылы анықтауға мүмкіндік
бермейдісолай бола тұрса да, “адам (азамат) – мемлекет” арасындағы
құқықтылық жөніндегі көзқараста адам құқықтары мен бостандықтарының
арасында нақтылы айырмашылықтардың бар екендігі мәлім.
Адам бостандығы – бұл мемлекет киліге алмайтын адамның іс-әрекет
жөніндегі сарасы. Мемлекет құқықтық нормалар арқылы адамның өз қалауына сай
іс-әрекеттердің шегін, құқықтық ортасын ғана айқындайды. Сондықтан мемлекет
нақты адамның бостандығына килігуінен бас тартуымен бірге, осы бостандық
шегін басқа адамдардың килігуінен, араласуынан қорғауды қамтамасыз етуі
тиіс. Мемлекет адамның дұрыс мінез-құлқын заңды негізде қараумен қатар, ол
өзге адамның бостандығын қорғау үшін оған кінәлі адамның бостандығын
шектейді.
Кей кездерде келеңсіз (жағымсыз) құқық деп аталатын бостандық – бұл
біздің өміріміздің кейбір сфераларына мемлекеттің килігуіне тыйым салу
деген сөз. Мысалы, сөз бостандығы немесе ар-намыс бостандығы – бұл осы
сфераға мемлекеттік өкіметтің қандай-да болмасын килігуіне тыйым салады.
Адам құқығы жызылған заң сферасында көрсетіліп, адам іс-әрекетінің
мемлекеттің тағайындағын және кепілденген мүмкіншілігі, өкімет тағайындаған
және кепілденген мүмкіншілігі, өкіметтілігі. Адам бостандығының ұғымынан
өзгеше “адам құқығында” жеке адамның қызметіне бағытталған нақтылы сфера
бекітіледі. Мемлекет билігі заң сферасында адамның құқыққа сай іс-әрекетін
қамтамасыз етуге және қорғауға міндеттенеді.
Басқаша айтсақ, егер меніәң бір нәрсеге құқығым болса, оны өкімет
маған беруге міндетті. Егер маған бостандық тиесілі болса, онда өкімет оны
бұзбауға, оған қарсы іс-әрекет жасаудан бас тартуы тиіс.
Соған қарамастан, құқықтық көзқараста адамның құқығы мен бостандығы
туралы түсінік бірдей.
Адам құқығы мен бостандығы (объективтік мәнінде) – бұл жеке тұлғаның
құқықтық мәртебелігін тағайындайтын, оның жағдайын, адамдардың өзара қарым-
қатынастарының, тұлға (азамат) пен мемлекеттің қатынастарының ережелерін
бекітетін халықаралық және ұлттықұ құқықтық нормалардың жүйесі.
Адам құқығы мен бостандығы (субъективтік мәнінде) – бұл құқықтық
нормаларда көзделген, әрі мемлекет қорғайтын белгілі бір адамның
құқықтылығы, іс-әрекеті, мінез-құлқы.
Тоталитаризмнің демократияға ауысуының екі аспектісі бар: біріншісі –
адам құқығы, яғни адамның қадір-қасиеті, бостандығы, заң алдындағы теңдігі,
бостандықты пайдалана білуі, басқа адамның абыройы мен қадір-қасиетін
құрметтеу. Екіншісі – заң жоғарылығы, шын мәнінде, бұл мемлекетті басқару
жүйесі және тиісті заңдарды тағайындау мен қолдану жолдарымен қоғамдағы
өзара қарым-қатынасты реттеу. Бұл екі принциптің практикалық ара-қатынасын
іске асыру белгілі бір мемлекеттік құрылысты, саяси режимді белгілейді,
тоталитаризм, авторитаризм және демократия ұғымдарының мәнін айқындайды.
Осыған сәйкес құқықтық мемлекет – бұл заң үстемдігіндегі мемлекет қана
емес, ол заң негізіндегі адамның құқығы дегенді білдіреді. Заңдар құқықтық
кеңістікті ұйымдастырушы негізінде іске асырылады, яғни заңдардың бүкіл
сферасын, оның негізінде Конституция жататындығы мәлім, әрине бұл адамдар
құқықтарымен өлшенуі тиіс. Тек адам құқығы мемлекеттің билік функцияларының
ең жоғарғы қайнар көзі ретінде көрініс табады.
Халықаралық нормаларда құқықтық мемлекет ұғымы анықталған. Айталық,
1990 жылғы Копенгагте өткен Конференцияда адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарын сақтау мен жүзеге асырылу кепілдігіне сай құқықтық
мемлекеттің элементтерін анықтаған болатын. Олардың кейбіреулерін ғана атап
өтелік:
- сайлау бостандығы, яғни әр ақытқөа тең бөлінген негізде жасырын дауыс
беру арқылы өткізілетін дауыс беру бостандығы жағдайындағы сайлаушылардың
өз өкілдерін сайлай алатын еркіндігі;
- басқару нысаны өзінің мәні жағынан өкілді, мұнда атқарушы билік
органдарына немесе сайлаушылардың алдында есеп беруі;
- мемлекет өкіметі мен үкіметінің Конституцияны сақтауға және заңға
сәйкес іс-әрекет жасауға міндетті;
- мемлекет пен саяси партиялар ара жүгінің нақтылы бөлінуі, айталық,
саяси партиялар мемлекетпен бірігіп кетпеулері тиіс;
- үкімет пен әкімшіліктің, сондай-ақ сот органдарының қызметі заң
тағайындаған жүйеге сәйкес іске асырылуы тиіс;
- барлық адамдар заң алдында тең және олардың ешқандай кемсітілуісіз
заң арқылы қорғалуына құқықтылығы, т.б.
Адамның құқықтары мен бостандықтары адам мен мемлекеттің ерекше өзара
қарым-қатынастарына жатады. Сондықтан, ең басты принцип (бұл,әрине, адам
құқығының негізгі концепциясын құрайды) заңда тыйым салынбағандардың
барлығына рұқсат берілген; өкімет тек заң рұқсат берген шегінде ғана іс-
әрекет етуге болады.
Жоғарыда көрсетілген принциптер негізінде адамға қатысты құқықтар мен
бостандықтардың тізбесі оның мемлекеттік өкіметпен қарым-қатынастарында
қалыптасып, БҰҰ Жарғысында, Адам құқығы жөніндегі халықаралық Билльде, адам
құқығы теориясының даму барысында нақтыланып, мынадай 3 топқа
топтастырылған:
1) адамның (жеке) азаматтық құқықтары мен бостандықтары;
2) адамның саяси құқықтары мен бостандықтары;
3) адамның экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары мен
бостандықтары.
Енді осы аталған адам құқықтары мен бостандықтарының топтастырылуына
жеке тоқталатын болсақ.
Жеке құқықтар мен бостандықтар адам мен азаматтың құқықтық
мәртебесінің түпқазығы болып табылады. Оларды шектеуге болмайды. Сондықтан
Қазақстан Республикасы Конституциясының 15-23-баптарында аталған құқықтар
мен бостандықтары деп те аталады, оларға мемлекет тарапынан берілген
кепілдіктің деңгейі өте жоғары.
Азаматтардың жеке құқықтары мен бостандықтарына өмір сүру (15-бап);
жеке бас бостандығы (16-бап); адамның қадір-қасиетіне қол сұқпау (17-бап);
жеке өмірге қол сұғылмау, өзінің және отбасының құпиясы болу, ар-намысы мен
абыройын қорғау (18-бап); өзінің қай ұлтқа, қай дінге жататынын анықтау
және оны көрсету-көрсетпеу, ана тілі мен шығармашылық тілін еркін таңдап
алу (19-бап); заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін
ақпарат алу және тарату, т.б. құқықтары жатады.
Өмір сүру құқығы. Адамның өмір сүру құқығы оның туа біткен негізгі
құқығы боглып табылады. Бұл құқықты қорғап, қамтамасыз етпейінше, басқа
құқықтар мен бостандықтар туралы айтудың қажет жоқ. Өмір сүру құқығы және
оның көптеген мемлекеттердің конституцияларында жария етілуі - өркиенеттің
жеңісі.
Бұл әр адамның оның өміріне жасаған қаскөйліктен қорғауға кепілдік
беру міндетін мемлекет өз мойнына алады дегенді білдіреді. Оның үстіне,
“ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ”,-делінген Қазақстан
Республикасы Конституциясының 15-бабының 2-тармағында. Бұған өаңға сәйкес
өлім жазасына кесілетін қылмыскерлердің ерекше ауыр қылмыс жасау жағдайлары
ғана жатпайды, өйткені ол ең ауыр жаза ретінде заңда белгіленген. Бірақ
өлім жазасына кесілген кінәлі адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығын
пайдалануға мүмкіндік беріледі. Бұл туралы мәлімет Конституцияның 15-
бабының 2-тармағында арнайы көзделген. Кешірім беру құқығы мемлекет басшысы
әрі ең жоғарғы лауазымды адам ретінде Қазақстан Республикасының
Президентіне берілген.
Конституцияның өмір сүру құқығы бойынша ережесі өз жалғасын бірқатар
заң актілерінде тапты. Конституцияның талаптарына сай азаматтардың жеке
өмір сүру құқығы, оған қол сұқпаушылық, абыройы мен қадір-қасиетін қорғау
да жан-жақты заңды қорғалуын тапты.
Мемлекет әркімнің қадір-қасиетін қорғауға міндетті екенін Қазақстан
Республикасы Конституциясының 17-бабынан көруге болады. Онда: “Ешкімді
азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық
қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды”.
Қазақстан Республикасы Конституциясының көптеген нормалары да жеке адамның
қадір-қасиетін қорғау мақсаттарына қызмет ететінін есте ұстау керек.
Мысалы, жеке өміріне қол сұғылмау құқығы, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, жазысқан хаттарының, жеке салымдарының құпиялылығын сақтау
құқығы, тұрғын үйге күштеп кіруге, сол сияқты заңсыз қарап, тінту жүргізуге
тыйым салу және т.б. Ешкімге де өзінің келісімінсіз медициналық, ғылыми
басқадай тәжірибе жасалынбайды.
Жеке бастың бостандығына қол сұғылмаушылық құқығы оған мемлекеттік
органдар тарапынан қауіп төндіру әрекеттеріне жол беруге болмайтындығында.
Тек заңда көрсетілген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың
санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, бірақ тұтқындалған
адамға сотқа шағымдану құқығы берілетіндігін ерекше атап айту керек.
Прокурордың санкциясынсыз адамды 72 сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға
болады. Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам
адвокаттың (қорғаушының) көмегін сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып
тағылған кезден бастап пайдалануға құқығы бар (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 16-бабының 3-тармағы).
Конституцияның 19-бабына сәйкес әркімнің өзін қай ұлтқа жататынын өзі
анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге құқығы бар. Бұл – ешкімді де өзінің
ұлтын еріксіз таңдап алуын күштеп көндіруге алмайтындығын білдіреді. Әркім
оны зө қалауы бойынша таңдап алуға ерікті. Мұндай саналы істі әрбір 16
жасқа толған әрекет қабілеттігі бар адам жасай алады, өйткені осындай жасқа
жеткен Қазақстан Республикасының азаматы ғана куәлік алуға, сөйтіп өз ұлтын
таңдауға құқылы. Бірақ оның міндеті емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясындағы елеулі құқықтардың бірі –
оның 19-бабының 2-тармағында: “Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін
пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашалық тілін еркін
таңдап алуға құқығы бар”, - делінген тұжырымдар. Бұл құқықтың мазмұны
Конституцияның 7-бабынан туындайды. Онда – еліміздегі мемлекеттік тіл –
қазақ тілі, ал мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін
жағда й туғызуға қамқорлық жасайды,-деп нақтыланған.
Ал, осы конституциялық қағидалар 1997 жылғы қабылданған “Тіл туралы”
Заң арқылы іс жүзіне асырылады. Әрбір адам ресми емес жерлерде, жеке қарым-
қатынаста қай тілде сөйлейтіндіктерін өздері таңдай алады, оған ешкімнің де
килігуге құұқығы жоқ. Қазақстан Республикасының азаматтары мемлекеттік
органдарға арызданып-шағымданғанда өз тілін не өзі білетін басқа да тілді
таңдауға құқылы. Осындай құқықты олар сот істеріне қатысқанда, заң,
шығармашылық жұмыстарда, диссертацияны жазғанда пайдалана алады.
Қазақстан Республикасының “Тіл туралы” Заңында: “Қазақстан
Республикасында мемлекеттік тіл және барлық басқа тілдер мемлекеттің
қарауында болады. Мемлекеттік органдар бұл тілдің қолданылуы мен дамуына
қажетті жағдай жасайды”,-делінген.
Қазақстан халықтары тілдерінің дамуыц үшін қажетті жағдайлардың іс
жүзінде қамтамасыз етілуі – Ана тілін меңгеруге тілек білдірушілердің
барлығына арнайы мүмкіндіктер туғызу деген сөз. Мұның өзі ана тілінде орта
білім беру немесе ана тілін міндетті пән ретінде оқыту, мұғалім кадрларын
даярлау, оқу және оқу-әдістемелік құралдар мен көрекм әдебиет, газет-
журналдар шығаруға жәрдем жасау жолымен жүзеге асырылады.
Мұндай жұмыс этностардың мәдени-тілдік мүдделерін білдіре алатын
ұлттық, мәдени орталықтардың белсенді қатысуымен тиімді болады. Елдегі
этностар тілдердің жай-күй мен жалпы тілдік ахуалға нақты және ғылыми
талдау жасалмайынша, тіл құрылысының табысты жүруі мүмкін емес.
Әлеуметнамалық және әлеуметтік-лингвистикалық мониторинг тілдік
процестердің серпіндігі мен оның демографиялық, әлеуметтік этникалық
белгілері бойынша аймақтық жіктелуін бейнелейтін тіл саясатына ұдайы түзету
енгізіліп отыруын қамтамасыз етуге тиіс. Тіл жөніндегі мемлекеттің болжамды
қызметтердің бағыттарын Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 4-
қарашадағы Қазақстан Республикасы тіл саясатының тұжырымдамасы туралы”
өкімінен білуге болады.
Конституцияның тұжырымдарының әрбір адамға қолайлы жерінің бірі – ол
25-бапта көрсетілген, ешкімнің тұрғын үйге қол сұқпайтындығы. Соттың
шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге,
оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойныша
ғана жол беріледі. Біздің елімізде азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету
үшін қолайлы жағдайлар жасалынған. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж
азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген мөлшерге сәйкес мемлекеттік тұрғын
үй қорларынан беріледі. Демек, тұрғын үй деп отырғанымыз, ол пәтер, бөлме,
қонақ үй нөмірі, т.б.
Жеке адам құқықтарының ең маңыздысы – бұл әркімнің еркін жүріп-тұруға
және тұрғылықты мекенді қалауынша таңдап алуға құқығы болатындығы. Осыған
байланысты еліміз Ата Заңының 21-бабында - Қазақстан Республикасы аумағында
заңды түрде жүрген әрбір адамның, заңда арнайы көрсетілгеннен басқа
реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз
қалауынша таңдап алуға құқығы бар. Әркім Республикадан тыс жерлерге кетуге
және одан кедергісіз қайтып оралуға құқылы”,-делінген. Бірақ Қазақстан
Республикасының заңдарында белгілі бір жерде адамның емін-еркін жүріп-
тұруына шектеулер қойылған (мысалы, жабық әскери объектілерінде,
экологиялық апат аймақтарында, т.б.). Мемлекеттік құпияны білетін
азаматтардың шет елдерге шығуы арнайы нормативтік құқықтық актілерде
көрсетілген.
Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына хақысы бар (18-бап). Бұл жерде
жеке өмір деп тұрғанымыз өзінің немесе отбасының құпиясын, жеке салымдары
мен жинаған қаражаттарын, почта, телеграф, телефон арқылы жазысқан
хаттарының, сөйлеген сөздерінің және тағы басқа жолдармен алысқан
хабарларының құпиясын айтамыз, егер де оған моральдік зиян келтірілген
болса. Конституцияда көрсетілгендей, бұл құқықты шектеуге заңда тікелей
белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.
Ақпарат көздерімен танысуға хақылы (18-бап, 3-тармақ) дегеніміз – кез
келген мемлекеттік органдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа
өзінің құжаттары мен мүдделеріне қатыстық құжаттармен, шешімдермен және
ақпараттармен қамтамасыз етуге міндеттілігінен туындайтын мүмкіншілікке ие
болу деген сөз.
Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтары.
Мұның жеке адамға қатысты құқықтар мен бостандықтардан ерекшелігі –
көптеген саяси құқықтар мен бостандықтар тек қана Қазақстан Республикасының
азаматтарына беріледі. Атап айтқанда, бұған бірлесу бостандығы жөніндегі
құқық жатады. Қазақстан Республикасының Конституциясы 23-бабының 1-
тармағында былай делінген: “Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу
бостандығы бар. Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі” және
оған кепілдік беріледі. Оған қоса, Конституцияның 5-бабында қоғамдық
бірлестіктердің құрылуы мен қызметін қандай жағдайда шектелетіні,
азаматтардың бұл шектеулерден тыс өз құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігі,
өздерінің құқықтарын пайдалануға қатысты ой-мақсаттарына қандай да бір
келісімді немесе бекітуді қажет етпейтіні айқын белгіленген.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 106-бабына және “Қоғамдық
бірлестіктер туралы” 1996 жылғы 31-мамырдағы Заңға сәйкес ортақ мақсатқа
жету үшін ерікті негізде құрылған азаматтар бірлестігі қоғамдық
бірлестіктер болып табылады. Осы Заңның 3-бабында оның ықпалының барлық
қоғамдық бірлестіктерге тарайтыны, бірақ саяси партияларды, кәсіподақтар
және жекелеген қоғамдық ұйымдардың түрлерін (соның ішінде адвокатураны да)
құруға не жоюға байланысты ерекшеліктер басқа заң актілермен реттелуі
мүмкін екендігі айтылған. Осы бапқа сәйкес қағидаттар негізінде қоғамдық
бірлестіктерді құру мне қызметі негіздерін анықтайтын адвокатураны
ұйымдастыру мен қызметі тәртібін реттейтін арнайы актілерді шығару дұрыс.
Өйткені адвокатураның қоғамдық ұйымдардың қатарына жатқызылуы жөнінде талас
пікірлердің, соңғы кезде көбейіп кеткендігі баршаға аян. Осыған орай,
мынаны атап айту керек. Мемлекеттің қоғамдық ұйымдардың ісіне негізсіз
араласуы мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар тарапынан өз қызметін
заңды түрде жүзеге асыратын қайсыбір қоғамдық ұйымдарға бағытталған құқыққа
қарсы әрекеті болып табылады.
Конституцияның 5-бабының 2-тармағын мемлекет пен қоғамдық бірлестіктер
арасындағы негізгі ұстанымдық өзара қарым-қатынас принциптерін белгілейді,
сондай-ақ олардың арасында қандай қарым-қатынасқа жол берілмейтінін
айқындайды.
Қоғамдық бірлестіктердің заң алдындағы теңдігі мемлекеттің қоғамдық
бірлестіктердің жарғыларына, оларды тіркеудің және олардың қызметін
тоқтатудың тәртібіне бірдей талап қоюынан көрінеді. Олар қоғамдық-саяси
және шаруашылық саласында өз құқықтарын жүзеге асыру кезінде мемлекеттік
органдармен қарым-қатынаста да тең.
Бұнымен бір мезгілде Конституция мәтінінен шығатін нәрсе, қандай да
бір азаматтар тобының мүддесін юілдіретін қоғамдық бірлестік басқа
адамдардың пікірімен санаспай және оған құқығы жоқ бола тұра өз шешімдерін
мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асыратын болса, ондай жағдайдың
туындауына жол берілмейді. Осыған байланысты мемлекеттік органдардың
қызметін қоғамдық бірлестіктерге жүктеуге және мемлекеттік институттарға
қосуға, мемлекеттік органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға жол
берілмейді. Осыған байланысты мемлекеттік органдардың қызметін қоғамдық
бірлестіктерге жүктеуге және мемлекеттік институттарға қосуға, мемлекеттік
органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға жол берілмейді (5-баптың 1,2-
тармақтары). Сондай-ақ ешкімді де күштеп бірлестіктер құруға не оған кіруге
итермелеуге заң бойынша тыйым салынғандығын әрдайым есте ұстауымыз қажет.
Бұл жағдай қоғамдық бірлестіктердің өз қызметінде тәуелсіздігі мен еркін
қамтамасыз етуге бағытталған.
Жоғарыда сөз етілген саяси құқық бостандықтармен толықтырылады, бұған
мемлекет тарапынан кепілдік беріледі. Мәселен, Конституцияның 20-бабына
сәйкес сөз еркіндігіне кепілдік беріліп, цензураға тыйым салынады. Оны
былай түсіну қажет: адам өзінің жұрт алдында сөйлеуіне не өз ойын айтуына
қандай да болсын кедергі келтіріп, бөгет жасайтын субъектіден қорғауды
мемлекеттен талап етуге құқылы. Мұндай адам ойды әртүрлі нысанда жеткізуі
мүмкін. Мысалы, жазбаша, ауызша, не схемалар, графиктер, суреттер, т.б.
арқылы. Демек, айтылған сөздер ешкімге зияндығын тигізбесе, құқықтық
шектеулер қойылуға тиісті емес. Тек сөз біреуге зиянын тигізгенде ғана заң
жүзінде құқық бұзушылық деп танылып, ол қатаң жауаптылыққа әкеліп
соқтырады.
Саяси құқықтардың ішіндегі ең маңыздысы - Қазақстан Республикасы
азаматтарының тікелей және зө өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға
қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына
тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға ие
болатындығы. Бұл құқық мынадай екі жолмен іске асырылады: тікелей
демократия жеке азаматтардың өздері мемлекет аппаратына тікелей ықпал ете
алады. Оның ең жоғарғы нысаны – республикалық референдум. Бұл – барлық
азаматтардың толық саяси құқықтарын қамтиды. Өкілді демократияда азаматтар
сайланбалы өкілдіктер арқылы өз еріктерін жүзеге асыра алады.
Солардың бірі – азаматтардың сайлауға қатысу не сайлануға құқықтылығы.
Конституцияның 33-бабының 2-тармағына сай республика азаматтарының
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін өзі басқару органдарын сайлауға
және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы
бар.
Сайлауға құқылығы дегеніміз – белсенді сайлау құқығына ие, 18-жасқа
толған, әрекет қабілеттілігі бар және сот үкімі бойынша бас бостандығынан
айыру орындарында отырмаған барлық азаматтар. Керісінше айтқанда, сот іс-
әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас
бостандығынан айыру органдарында отырған азаматтардың сайлауға және
сайлануға, республикалық референдумға қытысуға құқығы жоқ.
Сайлануға құқылы дегенімізді бәсең сайлау құқығына ие, яғни өкілді
немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарына, не Қазақстан
Республикасының Президенті орнына сайлануға құқықты азаматты айтамыз.
Мұндайда әрекет қабілеттілігінің пайда болуы әрқилы. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Президенті болып тумысынан республика азаматы болып
табылатын 40 жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі
Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана
алса, ал Сенаттың депутаттығына Қазақстан Республикасының кемінде бес жыл
азаматы болағн, отыз жасқа толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс
стажы бар тиісті облыстық, Республикалық маңызы бар қаланың не республика
астанасының аумғаныда кемінде үш жыл тұрақты тұрған азамат өте алады.
Мәжілістің депутаты болып жасы жиырма беске толған азамат сайлана алады.
Маслихаттың депутаты болып, сайлану үшін азаматтық жасы жиырмаға толуы
қажет.
Тағы да саяси құқықтың ішіндегі маңыздысы Қазақстан Республикасының
азаматтары бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен
демонстрациялар, шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға хақылы. Бірақ,
бұл құқықты пайдаланған кезде мемлекеттік қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп,
денсаулық сақтау, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
мүдделері заңмен шектелуі мүмкін (32-бап). Осы тәртіпті бұзған кінәлі
адамдарға әкімшілік не қылмыстық жаза қолданылуы тиіс. Ал оның
ұйымдастырушысына, егер де оған бұдан бұрын әкімшілік жаза тағайындалған
болса, бас бостандық еркінен айыру туралы ауыр жаза тағайындалуы жөн. бұл
жерде әртүрлі нысандағы саяси құқықтың мазмұны – азаматтардың бірігіп,
ақылдасқан ойларын ашық түрде жариялап, қойған талаптарын іске асыру үшін
мемлекет немесе қоғамдық органдардың қызметтеріне өз ықпалдарын тигізу.
Сөйтіп, азаматтар осылайша мемлекет ісін басқаруға қатыса алатындығын
көрдік.
Мемлекеттік қызметке кіруге азаматтардың тек құқықтығы. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 33-бабының 4-тармағына сәйкес Республика
азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар. Мемлекеттік
қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар тек лауазымды
міндеттерінің сипатына ғана байланысты жәноны заң белгілейді.
Мемлекеттік қызметке кірудің құқықтық реттілігінің демократиялық
мәнділігі Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23-шілдедегі “Мемлекеттік
қызмет туралы” заңында өз орнын тапқан.
Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар. Азаматтардың
мәдениет саласындағы құқықтары. Олардың қатарына жататындар өте көп.
Мысалға, меншік иесі болу, еркін еңбек ету, қызмет саласы мен кәсіпті еркін
таңдап алу, қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайына
ие болу, т.б. құқықтарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz