Билер институты
Кіріспе
І бөлім Билер институтының тарихи даму кезеңдеріне сипаттама
1 тарау XV ғасырдың екінші жартысынан XVІІІ ғасырдың ортасына дейінгі кезеңдегі қазақ хандығындағы билер институты
2 тарау Билер институты Ресей бодандығы тұсында
3 тарау Кеңестік Қазақстандағы билер институты
ІІ бөлім Билер институтының жүйесі мен негізгі сатылары (инстанциялары)
1 тарау Билер Кеңесі
2 тарау Билер соты
3 тарау Ақсақалдар соты
Қорытынды
Пайдаланылған деректер тізімі
І бөлім Билер институтының тарихи даму кезеңдеріне сипаттама
1 тарау XV ғасырдың екінші жартысынан XVІІІ ғасырдың ортасына дейінгі кезеңдегі қазақ хандығындағы билер институты
2 тарау Билер институты Ресей бодандығы тұсында
3 тарау Кеңестік Қазақстандағы билер институты
ІІ бөлім Билер институтының жүйесі мен негізгі сатылары (инстанциялары)
1 тарау Билер Кеңесі
2 тарау Билер соты
3 тарау Ақсақалдар соты
Қорытынды
Пайдаланылған деректер тізімі
Қазақ тарихында әдет-ғұрып құқығының алар орны ерекше. Ал осы әдет-ғұрып құқығына әмбебаптық ажар беріп, оны уақыт талабына сәйкес түрлендіре отырып, қолдана білген билердің әдет-ғұрып құқығындағы сүбелі қызметін мойындамау әділдіктен аттағандықпен пара-пар. Қазақ қоғамында билер шын мәнінде демократияның, ауыз бірліктің символындай болған. Билер әр уақытта әділдіктің өмір сүруінің тірі механизмі, әділетсіздікке қарсы тұрушы пәрменді күш. Сондықтанда халық ханнан гөрі, биді пір тұтқан.
Шын мәнінде қазақ қоғамындағы билер институты демократиялық дамудың жаршысы іспеттес болған. Мұны қазақ халқының жалпы өркенниеттік демократиялық дамуға қосқан үлесі деп бағалауға болады.
Біраққа, кеңес өкіметі тұсында билердің қазақ қоғамындағы атқарған рөлін ашып көрсету мүмкін болмады. Керісінше ол кезде бұл құбылыстар таптық үстемдіктің бояумен боялып, өткеннің сарқыншағы, бай-шонжарлардың қол шоқпары деп бағаланып, реңсіз түспен түстелді.
Ал қазір жағдай түсегейлі басқаша, еліміз тәуелсіздік алды. Өзіндік мемлекеттік ажары бар, болашақта “барысқа”1 айналуды мақсат етіп отыр. Бұл биікке тек өткен жолымызды саралап, оны жаңа лебімен бойымызға сіңіргенде ғана жететіндігіміз ай қын. Сондықтан болар Ел басымыз биылғы жылды “ұлттық тарих және ұлтаралық татыулық жылы” деп жариялауы.
Бұл дегеніміз қазақтың тарихының ақтаңдық беттерін, соның ішінде әдет-ғұрып құқығы нормалары мен институтарын зерттеуде тың серпілістің қажеттілігін аңғартқандай.
Ол мақсатқа біз тек билердің қызметін тұтастай институт ретінде зерттегенде ғана жетеміз. Институттық тұтастықта зерттеу билердің қазақ қоғамындағы атқарған ролін таныуға мүмкіндік берер еді. Ішкі заңдылық иірімдерін жоғалтпай, көрсетуге септігін тигізеді.
Шын мәнінде қазақ қоғамындағы билер институты демократиялық дамудың жаршысы іспеттес болған. Мұны қазақ халқының жалпы өркенниеттік демократиялық дамуға қосқан үлесі деп бағалауға болады.
Біраққа, кеңес өкіметі тұсында билердің қазақ қоғамындағы атқарған рөлін ашып көрсету мүмкін болмады. Керісінше ол кезде бұл құбылыстар таптық үстемдіктің бояумен боялып, өткеннің сарқыншағы, бай-шонжарлардың қол шоқпары деп бағаланып, реңсіз түспен түстелді.
Ал қазір жағдай түсегейлі басқаша, еліміз тәуелсіздік алды. Өзіндік мемлекеттік ажары бар, болашақта “барысқа”1 айналуды мақсат етіп отыр. Бұл биікке тек өткен жолымызды саралап, оны жаңа лебімен бойымызға сіңіргенде ғана жететіндігіміз ай қын. Сондықтан болар Ел басымыз биылғы жылды “ұлттық тарих және ұлтаралық татыулық жылы” деп жариялауы.
Бұл дегеніміз қазақтың тарихының ақтаңдық беттерін, соның ішінде әдет-ғұрып құқығы нормалары мен институтарын зерттеуде тың серпілістің қажеттілігін аңғартқандай.
Ол мақсатқа біз тек билердің қызметін тұтастай институт ретінде зерттегенде ғана жетеміз. Институттық тұтастықта зерттеу билердің қазақ қоғамындағы атқарған ролін таныуға мүмкіндік берер еді. Ішкі заңдылық иірімдерін жоғалтпай, көрсетуге септігін тигізеді.
1. Конституция Республики Казахстан. 30 августа 1995 г.
2. Конституция Киргизской Республики. 5 мая 1993 г.
3. Конституцяи Республики Узбекистан. 8 декабря 1992 г.
II. Арнайы әдебиеттер
4. Абай шығармаларының бір томдық толық жинағы // Қаз.мем.көркем әдебиет баспасы. А. 1961.
5. Арғын М.Г. Хан атаулынының қазағы, қарабұқараның азығы // Саясат. 1996. N12.
6. Атишев А. Политическая мысль Казахстана второй половины ХІХ начала ХХ века // А. Наука. 1979. 161 с.
7. Ахметова Н.С. Игнститут “кун” в обычном праве казахов и его отмена при Советской власти //Канд.дисс. А. 1979.
8. Әбуталиев И. Ордабасы Қожаберген // тарихи очерк және дастандар. А. Жеті жарғы. 1995. 104 б.
9. Бартольд В.В. Сочинения. Том 5. Москва. Наука. 1968. 758 с.
10. Бөкейханов Ә. Шығармалар. А. Қазақстан. 1994. 384 б.
11. Бекмаханов Е. Присоединение Казахстана к России //М.Изд.АН СССР 1957. 342 с.
12. Вяткин М. Очерки по истории КазССР //ОРГИЗ. 1941.
13. Вяткин М. Батыр Сырым //М.-Л. 1947.
14. Дау шешеді дана сөз. Құрастырған О.Әбділда ұлы //А. Жеті жарғы. 1996. 304 б.
15. Добромыслов А.И. Суд у киргизов Тургайской области ХVІІІ и ХІХ в.в. Казань. 1904.
16. Есламғалиұлы М. Сан қилы сауал. Ойтолғақ //А. Ана-тілі. 1995.
17. Еслмғалиұлы М. Қазақтар шетел әдебиетінде // А. Ата-мұра-Қазақстан. 1994. 240 б.
18. Жаугершілік жүгі жеңіл емес //Жерұйық газеті. 9 шілде 1993.
19. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в ХІХ начале ХХ веков //А. Жеті жарғы. 1996. 352 с.
20. Жұртбай Т. Дулыға //А. 1994.
21. Зиманов С.З. Общественный строй казахов в первой половине ХІХ века. А.Изд.Ан КазССР. 1958.
22. Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца XVІІІ и первой половины ХІХ веков //А. Изд.Ан КазССР. 1960.
23. Зиманов С., Даулетова М., Исмагулов М. казахский отдел народного комиссариата по делам национальности РСФСР // А.1975. 224.
24. Зиманов С.З. Россия и букеевское ханство //А.Наука. 1982. 171 с.
25. Зиманов С.З., Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсері /монография/. А.Жеті жарғы. 1998. 128 б.
26. История государства и права Советского Казахстана. т.І. А. 1961.
27. История государства и права Казахской ССР. ч.І. А. Мектеп. 1982.
28. История государства и права Казахской ССР. ч.ІІ. А. Мектеп. 1984.
29. История отенчественного государства и права. ч.І. М. Изд.МГУ. 1992. 335 с.
30. Кенжадлиев З., Даулетова С. Обычное право казахов в условиях Советской власти // А.Ғылым. 1993. 143 б.
31. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет //А. Жеті жарғы. 1997. 192 б.
32. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий //А.Рауан. 1992. 276 с.
33. Козлов З. Обычное право киргизов 1882 года //Вестник Верховного суда. 1996. N 2.
34. Конституция 16 стран мира // А. Жеті жарғы. 1995. 576с.
35. Крахалев Н. Древний суд биев Газета “Дала уалят” 1888./юрид.газ. 1995. N 5.
36. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов // А.Изд.Ан КазССР. 1995. 302 с.
37. Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары //А.Жеті жарғы. 1996. 208 б.
38. Қазақтың көне тарихы // А. Жалын. 1993. 400 б.
39. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 2 т. //А. Ғылым. 1976.
40. Қазақстан тарихы. Очерктер // А. Дәуір. 1994.
41. Қазақ Совет энциклопедиясы. І т. А. 1972.
42. Қазақ Совет энцикорпедиясы. 2 т. А. 1973. 638 б.
43. Қазақ ССР. 4 томдық қысқаша энциклопедиясы //Қаз.Сов.энц. Бас.редак. 1984. 592 б.
44. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет //А.Ана-тілі. 1993. 176 б.
45. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі //А.Ана-тілі. 1993. 192б.
46. Қойкелдиев М. Алаш қозғалысы //А.Санат. 1995. 368 б.
47. Қоңырат шежіресі және оған қатысты әңгімелер //А. Жалын. 1993. 136 б.
48. Қорасани Қ. Сыр бойы //Қызылорда. 6 шілде. 1996. N67.
49. Қуандықов Б. Ұлттық-құқықтық мәдениетіміз хақында //Егеменді Қазақстан газ. 21 қазан. 1997. 4 б.
50. Қуандықов Б. Ұлттық-құқықтық болмыс: жаңғыру, қайта, түлеу. Фемида. 1997. N 2.
51. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һә хандар шежіресі //А.Қазақстан. Сана. 1991. 81 б.
52. Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері //А. Жеті жарғы. 1996. 224 б.
53. Левшин А.И. Описание киргиз-кайсачьих или киргиз-кайсацких орд и степей /под общей ред. академика М.К.Козыбаева /А.Санат. 1996. 656 с.
54. Леонтьев А.Л. Обычное право казахов //юрид.вестник. 1889.
55. Материалы по казахскому обычному праву. А. 1948.
56. Материалы по истории политического строя Казахстана. т І. А. Изд. Ан КазССР. 1960.
57. Матриалы по истории государства и права Казахстана //А.Ата-мұра. Қазақстан. 1994. 280 с.
58. Мұқаметқанұлы Н. Тарихи зерттеулер: Шежірелік деректер // А.Жалын. 1994. 144 б.
59. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі //А., Ер-Дәулет. 1994. 238 б.
60. Назарбаев Н.Қазақстан 2030: қазаққа халқына үндеуі //А. Білім. 1997.
61. Негимов С. Шешендік өнер //А. Ана-тілі. 1999. 208 б.
62. Нұрпейісов Е.Қ., Котов А.К. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға дейін //А.Жеті жарғы. 1996. 36 б.
63. Образование Казахской АССР //А. 1957.
64. Өзбекұлы с. Абай және адам құқы// А. жеті жарғы. 1995. 112 б.
65. Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов //А.Жеті жарғы. 1996. 112 б.
66. Өсерұлы Н. Қазақтың үкім-кесімдері //А. Ана-тілі. 1994. 104 б.
67. Өсерұлы Н. Жеті жарғы //А. Жеті жарғы баспасы. 1995. 80 б.
68. Өтенияз С. Шоқан өскен орта // А. Ғалым. 1995. 200 б.
69. Өтениязов С. Қазақ еліндегі билер институтының тағдыры // Вестник мин.юст. 1995. N 5.
70. Проблемы казахкого обычного права // А. Наука. 1989. 144 с.
71. Рысымбетов Ж. Тәукехан. Билер кеңесі // Жібек жолы ж.І қаңтар 1991.
72. Салғараұлы Қ. Қазақтар. Роман-эссе //А.Өнер. 1995. 352 б.
73. Сапаргалиев Г.С. Карательная политика царизма в Казахстане //А.Наука. 1986.
74. Сапаргалиев М.С. Основы государства и права // А. Атамұра. 1994. 160 с.
75. Сапаргалиев М.С. История народных судов Казахстана //А. Казахстан. 1966. 448 с.
76. Сапаргалиев М.С. Организация Совесткого суда в Казахстане. А. 1954.
77. Сартаев С. Образование и становление Казахской Советской государственности // Каз.гос.изд. 1960.
78. Сейдімбек А. /Тарақты Ақселеу/ Балталы, Бағаналы ел аман бол /шежіре/. А. Қазақ университеті. 1993. 224 б.
79. Созақбаев С. Тәуке хан, жеті жарғы // А.Санат. 1995. 48 б.
80. Сулейменов О. Азия /Ауд.С.Ақатаев/ А.Жазушы. 1992.
81. Сыздықова Р., Қойгелдиев М.Қадырғали би Қасымұлы және шығ.жинағы // А. 1991.
82. Сыр бойы газетінде – Аталас ағайын алқасы. 18 мамыр 1994. Қызылорда.
83. Тауасарұлы Қазыбек бек. Тұп-тұқианнан өзіме шейін /Баспаға дайындаған Б.Қыдырбекұлы. А. Жалын. 1993. 416 б.
84. Толе – великий би /сост.Умиралиев/ А.Казахстан: Темиржолшы. 1993.
85. Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. І т. А. Ғылым. 1993. 280 б.
86. Төле би /құрастырған С.Дәуітов/ А.Атамұра. 1991. 80 б.
87. Төреқұлов Н., Қазбеков М. Қазақтың би-шешендері. 1,2 кітап //А. Жалын. 1993. 400 б.
88. Төреқұл Н. Билер сөзі – ақылдын көзі // А. Қазақстан. 1996. 240 б.
89. Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй золотой Орды //М. 1973.
90. Халид Құрбанғали. Тауарих Хамса /бес тарих/. А. 1992.
91. Шартараптан айдары //Оңтүстік Қазақстан газ.Шымкент. 1992. N 58.
92. Шешендік сөздер /құрастырған Адамбаев Б.// А. 1990. 167 б.
93. Шешендік сөздер /құраст.Адамбаев Б./ А. Отау. 1992. 189 б.
2. Конституция Киргизской Республики. 5 мая 1993 г.
3. Конституцяи Республики Узбекистан. 8 декабря 1992 г.
II. Арнайы әдебиеттер
4. Абай шығармаларының бір томдық толық жинағы // Қаз.мем.көркем әдебиет баспасы. А. 1961.
5. Арғын М.Г. Хан атаулынының қазағы, қарабұқараның азығы // Саясат. 1996. N12.
6. Атишев А. Политическая мысль Казахстана второй половины ХІХ начала ХХ века // А. Наука. 1979. 161 с.
7. Ахметова Н.С. Игнститут “кун” в обычном праве казахов и его отмена при Советской власти //Канд.дисс. А. 1979.
8. Әбуталиев И. Ордабасы Қожаберген // тарихи очерк және дастандар. А. Жеті жарғы. 1995. 104 б.
9. Бартольд В.В. Сочинения. Том 5. Москва. Наука. 1968. 758 с.
10. Бөкейханов Ә. Шығармалар. А. Қазақстан. 1994. 384 б.
11. Бекмаханов Е. Присоединение Казахстана к России //М.Изд.АН СССР 1957. 342 с.
12. Вяткин М. Очерки по истории КазССР //ОРГИЗ. 1941.
13. Вяткин М. Батыр Сырым //М.-Л. 1947.
14. Дау шешеді дана сөз. Құрастырған О.Әбділда ұлы //А. Жеті жарғы. 1996. 304 б.
15. Добромыслов А.И. Суд у киргизов Тургайской области ХVІІІ и ХІХ в.в. Казань. 1904.
16. Есламғалиұлы М. Сан қилы сауал. Ойтолғақ //А. Ана-тілі. 1995.
17. Еслмғалиұлы М. Қазақтар шетел әдебиетінде // А. Ата-мұра-Қазақстан. 1994. 240 б.
18. Жаугершілік жүгі жеңіл емес //Жерұйық газеті. 9 шілде 1993.
19. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в ХІХ начале ХХ веков //А. Жеті жарғы. 1996. 352 с.
20. Жұртбай Т. Дулыға //А. 1994.
21. Зиманов С.З. Общественный строй казахов в первой половине ХІХ века. А.Изд.Ан КазССР. 1958.
22. Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца XVІІІ и первой половины ХІХ веков //А. Изд.Ан КазССР. 1960.
23. Зиманов С., Даулетова М., Исмагулов М. казахский отдел народного комиссариата по делам национальности РСФСР // А.1975. 224.
24. Зиманов С.З. Россия и букеевское ханство //А.Наука. 1982. 171 с.
25. Зиманов С.З., Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсері /монография/. А.Жеті жарғы. 1998. 128 б.
26. История государства и права Советского Казахстана. т.І. А. 1961.
27. История государства и права Казахской ССР. ч.І. А. Мектеп. 1982.
28. История государства и права Казахской ССР. ч.ІІ. А. Мектеп. 1984.
29. История отенчественного государства и права. ч.І. М. Изд.МГУ. 1992. 335 с.
30. Кенжадлиев З., Даулетова С. Обычное право казахов в условиях Советской власти // А.Ғылым. 1993. 143 б.
31. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет //А. Жеті жарғы. 1997. 192 б.
32. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий //А.Рауан. 1992. 276 с.
33. Козлов З. Обычное право киргизов 1882 года //Вестник Верховного суда. 1996. N 2.
34. Конституция 16 стран мира // А. Жеті жарғы. 1995. 576с.
35. Крахалев Н. Древний суд биев Газета “Дала уалят” 1888./юрид.газ. 1995. N 5.
36. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов // А.Изд.Ан КазССР. 1995. 302 с.
37. Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары //А.Жеті жарғы. 1996. 208 б.
38. Қазақтың көне тарихы // А. Жалын. 1993. 400 б.
39. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 2 т. //А. Ғылым. 1976.
40. Қазақстан тарихы. Очерктер // А. Дәуір. 1994.
41. Қазақ Совет энциклопедиясы. І т. А. 1972.
42. Қазақ Совет энцикорпедиясы. 2 т. А. 1973. 638 б.
43. Қазақ ССР. 4 томдық қысқаша энциклопедиясы //Қаз.Сов.энц. Бас.редак. 1984. 592 б.
44. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет //А.Ана-тілі. 1993. 176 б.
45. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі //А.Ана-тілі. 1993. 192б.
46. Қойкелдиев М. Алаш қозғалысы //А.Санат. 1995. 368 б.
47. Қоңырат шежіресі және оған қатысты әңгімелер //А. Жалын. 1993. 136 б.
48. Қорасани Қ. Сыр бойы //Қызылорда. 6 шілде. 1996. N67.
49. Қуандықов Б. Ұлттық-құқықтық мәдениетіміз хақында //Егеменді Қазақстан газ. 21 қазан. 1997. 4 б.
50. Қуандықов Б. Ұлттық-құқықтық болмыс: жаңғыру, қайта, түлеу. Фемида. 1997. N 2.
51. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һә хандар шежіресі //А.Қазақстан. Сана. 1991. 81 б.
52. Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері //А. Жеті жарғы. 1996. 224 б.
53. Левшин А.И. Описание киргиз-кайсачьих или киргиз-кайсацких орд и степей /под общей ред. академика М.К.Козыбаева /А.Санат. 1996. 656 с.
54. Леонтьев А.Л. Обычное право казахов //юрид.вестник. 1889.
55. Материалы по казахскому обычному праву. А. 1948.
56. Материалы по истории политического строя Казахстана. т І. А. Изд. Ан КазССР. 1960.
57. Матриалы по истории государства и права Казахстана //А.Ата-мұра. Қазақстан. 1994. 280 с.
58. Мұқаметқанұлы Н. Тарихи зерттеулер: Шежірелік деректер // А.Жалын. 1994. 144 б.
59. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі //А., Ер-Дәулет. 1994. 238 б.
60. Назарбаев Н.Қазақстан 2030: қазаққа халқына үндеуі //А. Білім. 1997.
61. Негимов С. Шешендік өнер //А. Ана-тілі. 1999. 208 б.
62. Нұрпейісов Е.Қ., Котов А.К. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға дейін //А.Жеті жарғы. 1996. 36 б.
63. Образование Казахской АССР //А. 1957.
64. Өзбекұлы с. Абай және адам құқы// А. жеті жарғы. 1995. 112 б.
65. Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов //А.Жеті жарғы. 1996. 112 б.
66. Өсерұлы Н. Қазақтың үкім-кесімдері //А. Ана-тілі. 1994. 104 б.
67. Өсерұлы Н. Жеті жарғы //А. Жеті жарғы баспасы. 1995. 80 б.
68. Өтенияз С. Шоқан өскен орта // А. Ғалым. 1995. 200 б.
69. Өтениязов С. Қазақ еліндегі билер институтының тағдыры // Вестник мин.юст. 1995. N 5.
70. Проблемы казахкого обычного права // А. Наука. 1989. 144 с.
71. Рысымбетов Ж. Тәукехан. Билер кеңесі // Жібек жолы ж.І қаңтар 1991.
72. Салғараұлы Қ. Қазақтар. Роман-эссе //А.Өнер. 1995. 352 б.
73. Сапаргалиев Г.С. Карательная политика царизма в Казахстане //А.Наука. 1986.
74. Сапаргалиев М.С. Основы государства и права // А. Атамұра. 1994. 160 с.
75. Сапаргалиев М.С. История народных судов Казахстана //А. Казахстан. 1966. 448 с.
76. Сапаргалиев М.С. Организация Совесткого суда в Казахстане. А. 1954.
77. Сартаев С. Образование и становление Казахской Советской государственности // Каз.гос.изд. 1960.
78. Сейдімбек А. /Тарақты Ақселеу/ Балталы, Бағаналы ел аман бол /шежіре/. А. Қазақ университеті. 1993. 224 б.
79. Созақбаев С. Тәуке хан, жеті жарғы // А.Санат. 1995. 48 б.
80. Сулейменов О. Азия /Ауд.С.Ақатаев/ А.Жазушы. 1992.
81. Сыздықова Р., Қойгелдиев М.Қадырғали би Қасымұлы және шығ.жинағы // А. 1991.
82. Сыр бойы газетінде – Аталас ағайын алқасы. 18 мамыр 1994. Қызылорда.
83. Тауасарұлы Қазыбек бек. Тұп-тұқианнан өзіме шейін /Баспаға дайындаған Б.Қыдырбекұлы. А. Жалын. 1993. 416 б.
84. Толе – великий би /сост.Умиралиев/ А.Казахстан: Темиржолшы. 1993.
85. Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. І т. А. Ғылым. 1993. 280 б.
86. Төле би /құрастырған С.Дәуітов/ А.Атамұра. 1991. 80 б.
87. Төреқұлов Н., Қазбеков М. Қазақтың би-шешендері. 1,2 кітап //А. Жалын. 1993. 400 б.
88. Төреқұл Н. Билер сөзі – ақылдын көзі // А. Қазақстан. 1996. 240 б.
89. Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй золотой Орды //М. 1973.
90. Халид Құрбанғали. Тауарих Хамса /бес тарих/. А. 1992.
91. Шартараптан айдары //Оңтүстік Қазақстан газ.Шымкент. 1992. N 58.
92. Шешендік сөздер /құрастырған Адамбаев Б.// А. 1990. 167 б.
93. Шешендік сөздер /құраст.Адамбаев Б./ А. Отау. 1992. 189 б.
Ж О С П А Р Ы
Кіріспе
І бөлім Билер институтының тарихи даму кезеңдеріне сипаттама
1 тарау XV ғасырдың екінші жартысынан XVІІІ ғасырдың ортасына
дейінгі кезеңдегі қазақ хандығындағы билер институты
2 тарау Билер институты Ресей бодандығы тұсында
3 тарау Кеңестік Қазақстандағы билер институты
ІІ бөлім Билер институтының жүйесі мен негізгі сатылары
(инстанциялары)
1 тарау Билер Кеңесі
2 тарау Билер соты
3 тарау Ақсақалдар соты
Қорытынды
Пайдаланылған деректер тізімі
К І Р І С П Е
Қазақ тарихында әдет-ғұрып құқығының алар орны ерекше. Ал осы әдет-
ғұрып құқығына әмбебаптық ажар беріп, оны уақыт талабына сәйкес түрлендіре
отырып, қолдана білген билердің әдет-ғұрып құқығындағы сүбелі қызметін
мойындамау әділдіктен аттағандықпен пара-пар. Қазақ қоғамында билер шын
мәнінде демократияның, ауыз бірліктің символындай болған. Билер әр уақытта
әділдіктің өмір сүруінің тірі механизмі, әділетсіздікке қарсы тұрушы
пәрменді күш. Сондықтанда халық ханнан гөрі, биді пір тұтқан.
Шын мәнінде қазақ қоғамындағы билер институты демократиялық дамудың
жаршысы іспеттес болған. Мұны қазақ халқының жалпы өркенниеттік
демократиялық дамуға қосқан үлесі деп бағалауға болады.
Біраққа, кеңес өкіметі тұсында билердің қазақ қоғамындағы атқарған
рөлін ашып көрсету мүмкін болмады. Керісінше ол кезде бұл құбылыстар таптық
үстемдіктің бояумен боялып, өткеннің сарқыншағы, бай-шонжарлардың қол
шоқпары деп бағаланып, реңсіз түспен түстелді.
Ал қазір жағдай түсегейлі басқаша, еліміз тәуелсіздік алды. Өзіндік
мемлекеттік ажары бар, болашақта “барысқа”1 айналуды мақсат етіп отыр. Бұл
биікке тек өткен жолымызды саралап, оны жаңа лебімен бойымызға сіңіргенде
ғана жететіндігіміз ай қын. Сондықтан болар Ел басымыз биылғы жылды “ұлттық
тарих және ұлтаралық татыулық жылы” деп жариялауы.
Бұл дегеніміз қазақтың тарихының ақтаңдық беттерін, соның ішінде әдет-
ғұрып құқығы нормалары мен институтарын зерттеуде тың серпілістің
қажеттілігін аңғартқандай.
Ол мақсатқа біз тек билердің қызметін тұтастай институт ретінде
зерттегенде ғана жетеміз. Институттық тұтастықта зерттеу билердің қазақ
қоғамындағы атқарған ролін таныуға мүмкіндік берер еді. Ішкі заңдылық
иірімдерін жоғалтпай, көрсетуге септігін тигізеді. Сонымен қатар қазақ
еліндегі билердің қызмет арналарын ажыратуға жол ашар еді. Қазақ әдет-ғұрып
құқығын институттық тұрғыда монографиялық деңгейде зерттеудің қажеттілігін
осыдан тоғыз жыл бұрын 1989 жылы ұлағатты ғалым, заң ғылымының патриархы
ретінде таныдған, академик С.Зиманов қазақ әдет-құқығын зерттеудің
бағыттарын айқындағанда көрсетіп берген еді1.
Бұл мәселені тек тарихи контексте өткен күннің кейіпкері ретінде
емес, бүгінгі таңда қайта серпіліп өмірге жолдама алып жатқан құбылыстармен
астастыра зерттеу кезек күттірмейтін мәселе. Сондықтан да біз жұмыс
барысында, осы қырын көзден таса қылмауға тырыстық. Сол арқылы өткен күннің
үнін бүгінгі әуенмен астастыра тербелтірудің мүмкіндіктерін бағамдауға
ұмтындық еді. Қылмыстың кең маштабта белең алған тұсында,
“профилактиканың” қылмыспен күрестегі орны шет қақпайлауға душар болған
кезде, қылмыстық әрекеттерді тұсаулауда салмақты орны бар өткен ата-баба
жолын тарихи тұрғыда бағалап, күштеп үзілген тарихи сабақтастықты қайта
жалғаудың қажеттілігі барлыңын айтпасада болады.
Билердің қызметі мен қоғамдағы атқарған ролі туралы мәселе талай
зерттеулердің арқауы болған. Оны зерделеудің сонау ғасырлардан бастау
алатын тарихи бар. Бір ерекшелігі билер институты әрқашанда көшпелі қазақ
қоғамындағы құқықтық өмірмен сабақтастырыла, астастырыла келді. Бұл билер
институтының құқықтық өмір мен біте қайнасқанын көрсете керек. Билер
институты көшпелілер өмірінде көне замандардан келе жатқан құбылыс
болғандықтан, оның зерттелуі де өз бастауын ықылым замандардан бері
өрбітеді. Билер институтының зертелу деңгейсан қилы. Зерттеліуінің бірнеше
қырларын, кезеңдерін бөліп көрсетуге болады.
Бірінші “би” сөзінің төркін туралы мәселені өрбіте отырып, оның
генесизін байыптауға қадам жасау. Би сөзінің этимологиясынан алғаш көңіл
бөлген Вамбери, Радлов сияқты ғалымдар. Кейін бұл бағыт көптеген ғалымдар
тарапынан өз жалғасын табады. Мысалы: Бартольд1, Қ.Хамиди2, Т.Султанов3,
Р.Сыздықова4, М.Қойгелдиев5 оны “бек” сөзімен төркіндестірсе, ал жапондық
Ширатори6, Вяткин7, Т.Жұртбай8 сынды ғалымдар оны сонау тайпалық дәуірлерге
тірейді. “Би” сөзін “билеуші” етістігінен өрбітетіндер Леонтьев9,
Добромысловтар10. Көріп отырсыздар, би сөзі туралы арнаға тоғысқан пікір
жоқ. Біздің ойымызша “би”, де “бек” сөзі іспеттес көне түрік тіліндегі
сөздің бірі. Мысалы: Федоров-Давыдовтар11 өзінің еңбегінде “бей” сөзі мен
”бек” сөздерінің “кодекс куманикустағы” аудармасын береді. Онда “бей” сөзі
латынша “барон”, парсынша “әмір”, титулдарымен теңестірілсе, ал “бек”, сөзі
латынша “принц”, парсынша “Сын царя” деген мағнада берілгенін көрсетеді.
М.Қашқари1 өзінің сөздегінде “бек” ті бұрынғы тегіндердің лақап аты десе,
тегін дер патша балалары аталатындығын айтады. Сонымен қатар Березиннің
“Тоқтамыс ханның жарлықтарының” аудармасында “бек” пен “би” сөзі бірнеше
адамдардың титулы ретінде қатар қолданылады. Бұл жарлықтар Ш.Уәлихановтың
еңбектерінде де көрсетілген.
Жоғарыдан түйген ой “бек” және “би” сөздері егіз қозыдай көне
заманнан бері қолданылып келе жатқан сөздер. Көшпелі өмір салтына
байланысты бірде тарих сахнасында бой көрсетпей қалса, кей кезде қоғамдағы
ролі артып отырған. Ал Бартольд “бей” немесе “би” сөзінің 15 ғасырға дейін
ұшыраспайды, одан бері ғана қолданылады деп осы құбылмалығын көрсеткендей.
Ресей тұсында патша өкіметі тарапынан билердің қызметіне, олардың іс
жүргізу ерекшеліктеріне көп көңіл бөлінді. Патша өкіметі билер институтын
өздерінің отарлау саясатына оңтайлы пайдаланғысы келді. Сондықтан қазақ
еліне қазақ-ғұрып материалдарын жинайтын, әртүрлі экспедициялар аттандырып
отырды. Міне осы билер институтының ерекшеліктерін ашып көрсетуге септігін
түзетін фактілерді жиыстырды. Материалдар билер институтының сол кездегі
қызметін нақты факті түрінде суреттеуімен құнды. Сол кезеңдегі орыс
ғалымдары, саяхатшылар, патша шенеулктері, А.Н.Левшиннің1, Д’Андренің2,
И.А.Козловтың3 және қазақ еліндегі реформалар кезіндегі билер сотындағы
өзгерістерге байланысты Крахаловтың4, Добромысловтың5, Зуевтың6,
Максимовтың7 т.б. пікірлері өзінің факт сипатымен ерекшеленеді.
Қазақ еліндегі билер институтының ролін өз енбектерінде қазақ зиялы
қауымыда тілге тиек етті. Олардың шығармаларында билердің орыс заңмен
шұбарланғаны, оны бұрынғы арнасына салуға баса көңіл бөлінген. Мәселен:
Ш.Уалихановтың8, А.Байтұрсыновтың9, Ә.Бөкейхановтың10,
Ш.Құдайбердіұлының11, Сыртановтың12 еңбектері ерекше.
Ал кеңес өкіметі тұсында да билер өздерінің қоғамдағы ролін
жоғалтпаған. Сондақтанда кеңес өкіметі алғашқы кезде онымен санасуға және
оған қатысты материалдарды жиыстыруға тиісті болды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығын зерттеу 40 жылдың аяғы, 50 жылдың басында
қайта жанданғанда билер институты дәстүрлі әдет-ғұрып нормаларының аясында
қаралды. Осы кезеңдегі Т.М. Культелеевтің1, Юшковтың еңбектерінде сөз
болады.
Кейін 70 жылдары ұлағатты ғалым, академик С.Зимановтың басшылығымен
бұл саладағы зерттеулер өз жалғасын тапқанын біз білеміз. Ол кісінің өз
еңбектерінде, шәкәртерінің С.Өзбекұлының, Х.Әбішевтың, А.Ахметованың т.б.
еңбектерінде айтарлықтай дәрежеде зерттелген.
Ал егемендік алғаннан кейінгі қазақи әдет-ғұрып құқығын зерттеуде
объективтілік, ғылымилық ой-әуен басымдық тапқан. Сонымен қатар алғаш рет
билер соты Ш.Андабековтың зерттеуінде жеке мәселе ретінде қаралды.
Біз бұл билер институтының зерттелу деңгейі туралы кіші гірім
жолуымызда осы уақытқа дейнігі бұл тұғырлы билік жүйесінің зерттелу
эволюциясын түгел қамтуымыз мүмкін емес. Біз бұл жұмыста осы саладағы
негізгі-негізгі сүбелі зерттеулерді қамтуға ұмытылдық.
Жұмыс барысында алдымызға тұтастай би институтының сұлабасын жасауды
мақсат етіп қайдық. Оған жету үшін біз өзіміздің алдымызға мынандай
міндеттерді шешуді жүктедік:
- билер институтының хандық дәуердей қаймағы бұзылмай дамыған
кезеңіне.
- Ресей патшалығы тұсындағы би институтының құйтырқы саясаттың
қолшоқпарына айналып, өзінің демократиялың бет-бейнелу жоғалтқанын
сипаттауды.
- Кеңес дәуіріндегі бұл жүйеге қатысты мемлекеттік саясатты және
онамен күрес жолдарын көрсетуді.
- Билер институтының жүйесі мен негізгі сатыларына сипаттама беруді.
- Дәстүрлі құқықтық институтының бүгінгі таңдағы қайта бас
көтерулеріне тоқталдық.
Жұмыс мемлекет және құқық теориясы мен тарихи кафедрасында орындалды.
Бітіру жұмыс кіріспеден, 2 бөліменен, 6 тараудан, қорытындадан тұрады.
І бөлім. Билер институтының тарихи даму кезеңдеріне сипаттама
1 тарау. ХV ғасырдың екінші жартысынан XVІІІ ғасырдың ортасына
дейінгі аралықтағы Қазақ хандығындағы билер институты
Бұл кезең қазақ тарихында үлкен орын алады. Бұл уақыттың талай
оқиғалары көптеген “әфсәнәләрдің” арқауы болғанын білеміз.
Қазақ мемлекеттігін нығайтуда үлкен роль ойнаған тарихи санамызда
“Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы”, “Әз Тәукенің Жеті
Жарғысы” деген атпен белгілі заңдар кезеңнің жемісі.
Қазақ мемлекеттігінің іргесін нығайтуда Қасым ханның атқарған ролі
ерекше. “Пожалуй, никогда больше ханская власть не была так прочна, как при
нем, и ни один из казахских ханов не объединял под свою властью такое число
людей, как Касым-хан, среди поданных которого современники называли более
миллион человек”1. Ол жас хандықты сыртқы күштерден қорғауға бар күш-
жігерін салды. Қазақ халқының санасында “Қасым ханның қасқа жолы” деген
атпен белгілі заң кодексінің өмірге келуі соның айғағы. Ол туралы: “15
ғасырдың соңы мен 16 ғасырдың басында Бұхардың иман-қазылары қазақ
өлкесінде діни үгіт жүргізіп, шариғат қағидасына бой ұсынуды уағыздайды.
Бірақ уақытының көбін мал бағумен өткізетін халық бұқарасына шариғат
қағидалары қиынға соғып, оған селсоқ қарап, ойыса қоймайды. Сондықтан
шариғатты кіргіземін деген хандарға халық бұқарасы қатты наразылық
білдіріп, кейде ол көтеріліске ұласып отырған. Бұл тарихи уақиғаларды жақсы
білген Қасым хан, саяси жағдайдың шиеленіскен кезінде, халық бұқарасының,
билер табының, көптен бергі ойына қарсы тұрмай, қайта олармен бірігіп,
шариғат заңын үгіттеген бұқар ишан-қазыларының тіміскілеуін тойтарды.
Сөйтіп, халықтың тілегіне жақын әрі ерте заманнан оларға түсінікті ежелгі
“жарғы” заңын жаңадан күшейтті.
Халық Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы-
жарғыны жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны “Қасым ханның қасқа жолы” деп
атапа кетті2. Шын мәнінде бұл халықтың көкейінен шыққандықтың көрінісі.
Халық Қасым ханның мұндай қадамына дән риза болғандытқтан, орл заңды “қасқа
жол” деп атаған. Қазақта “қасқа жол” деп әбден жүріп-жүріп сүрлеуге
айналған жолды, “қасқайып қарап тұрысын” деп көзге бадырайып,
тәкәппарлықпен қарсы қарап тұрған адамды, “Нар қасқа” деп нағыз қасқа
жылқыны айтады. Бұл теңеулердің барлығынан біз нағыз сәйкестік, лайықтылық
деген ой әуенді аңғарамыз.
Қазақтың көрнекті ақыны, философы Шәкәрім Құдайбердіұлы “Қазақтың түп
атасы” деген өлеңінде Қасым ханды былай марапаттайды:
“Баласы Әз-Жәнібек Қасым еді,
Атағы сол соғыста асып еді.
“Қасымның қасқа жолын” сол шығарған,
Ташкеңнің алтын тағын басып еді”1.
Бұл заңда ғұлама ғалым Ә.Марғұланның айтуы бойынша құқық нормасының
бес саласы қамтылған. Олар:
1. Мүлік заңы мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері.
2. Қылмыс заңы кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына
жаза.
3. Әскери заң қосын құру, аламан еліндегі, қара қазақ, ердің құны,
тұлпар ат.
4. Елшілік жоралары майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайлық, әдпепиілік.
5. Жұртшылық заңы шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөксеуіл, тұтқауылдардың міндеті2.
Сонымен қатар Қазақ ордасының мемлекеттік негіздерін, адамдардың
арасындағы, рулар арасындағы қатынастарды белгіледі деген де пікір1 бар.
Қасым хан өзінің сот шешімдеріне бұрынғы ата-баба ғұрыптарына сүйенудің
қажеттілігін атап көрсетеді. Бұл ханның жолды жасаудағы ролін көрсетеді.
Сол кезге дейінгі қазақ даласындағы қалыптасқан “жол “қасқа жолдың” халық
арасына кең таралуының сыры оның хан тұсындағы билердің көкейінен шығуында
еді. Өйткені, би ханның пәрменін халық арасында дұрыс түсіндірушісі,
қамқоршысы болған. Сондықтанда бұл заң билердің, батырлардың тағы басқа игі
жақсылардың бас қосқан жиынында мақұлданған. “И как гласит предание, он на
одном из собраний знати, биев и влиятельных степных вельмож, объявил о
необходимости придерживаться многих из этих норм и использовать в
разбирательствах споров”2. Сөйтіп, ол билердің талқысынан өту арқылы өмірге
жолдама алпы,
Билер бұл заманда негізінен ру басының қызметін атқарлы. Билердің
беделі руларында зор болған. Сондықтанда қазақ хандығын нығайтуды ойлаған
Қасым хан билердің ақыл-кеңестеріне сүйеніп, ел билеуге ұмтылған. Ал
билердің беделінің неліктен артқандығына келетін болсақ, онда ол сол
кездегі қалыптасқан шаруашылық жүргізуде еді. Сондықтан да халық ханнан
гөрі, билерді көп сыйлаған.
Қасым хан тұсында билер жеке дара болмаса, тегеурінді әлеуметтік
күшке айналмаған еді. билердің бұл кездегі тағы бір ерекшелігі олар әліде
болса, ру басы, сол рудың дау-жанжалын шешуші тұлға болғандығы.
Есімхан Тәукелден туып қалған,
“Есімнің ескі жолы” деген заң шағырған1 – деп ақын
жырлаған “Еңсегей бойлы Ер Есім” де қазақ мемлекеттігін нығайтуда зор еңбек
сіңірген қайраткер.
Бұл жөнінде “Есім салған ескі жол” “Есім ханның ескі жолы” - Есім
ханның 1598-1645 ж.ж. ел билеуі тұсында қалыптасқан әдет-ғұрып жол-
жобалар жиынтығы. Есімхан бір өзі әкім болу, елді жусатып бағындыру, басқа
елдерге шабуыл саясатын ұстанады. Сондықтан ол қанға қан, мертіктіргенді
мертіктіру, кек алу, құн төлеу, барымта, құлды сату, дүре соғу, көп әйел
алу, қалың мал төлеу, әмеңгерлікті сақтау, зекет жинау, айып салу, діни
өшпенділіктер сияқты патриархалдық-ұлттық ескі салтқа арқа тіреп, соны
уағыздады2. Бұл жерде ескілік сарынын баса айту, кеңестік идеологияның
жалпыға міндетті сарыны. Әйтпесе, бұл атаудағы “ескі жол” ұғымының
кертартпалық, ескішілдік дегеннен туып тұрмағанын, керісінше, сонау бағзы
замандардан ата-баба ғұрыпы ретінде мирас болып келе жатқан заң дегенді
білдіретінін түсіну үшін ғалым болу міндет те емес сияқты”3.
“Ел ауында сақталған деректерге қарағанда, Қасым хан тұсында “қасқа
жолға” қосылған жаңалық: “Хан болсын, ханға лайық заң болсын: батыр болсын,
жорық жолы мақұл болсын: абыз болсын, абыз сыйлау парыз болсын, би болсын,
би түсетін үй болсын” деген ережелер екен. Бұл қазақ хандығы құрылысының
саяси-әкімшілік, әскери және сот істері жөніндегі негізгі заң сипатындағы
төрт тұғыр екені байқалады”4. Сонымен қатар “қоныс-тұраққа, мал-мүлікке,
адамар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері
осы кезде сараланады”1.
Оның ескі жол аталуы туралы пікірлердің барлығы, оның бұрын
қалыптасқан “жол-жоралғыларды” өзгертпей дамытты деген пікірге2 саяды.
Енді Есім хан тұсында билердің ролі қандай болды? Соған тоқталайық.
Би әруақытта елдің қамқоршысы, дала демократиясының жаршысы, сондықтан да
билердің ролін арттыруға Есім хан да көңіл бөлген. Бізге жеткен ел
аңызындағы деректерде Есім хан билер туралы арнайы бабты заңдастырған
көрінеді: Ол мынадай: “би болсын, би түсетін үй болсын”3. Бұл заңда
адамның табиғат берген ерекше қасиеттері де ескерусіз қалмаған. Онда үстеме
құн ретінде: “өнер, құны, сүйек құны” белгіленген. Егер өлген адам батыр не
ақын-жырау немесе би болса, сол өнері үшін үстеме құн алынған”. Ол тұста
сонымен қатар билер кеңес құрып тұрған. Бұл әрине билердің сол кездң өзінде
беделді күшке айналғанын куәләндіреді.
Бұл уақыт аралығы туралы жазылған нақты фактілі еңбектердің аздығы,
әлі де болса қолға түспеуі бізді халықтың зердесінде сақталған аңыз
әңгімелердің желісімен сол кезеңнің бейнесін сомдауға итермелейді. Сондай
аңыздың желісі бізді Есімхан тұсында да билердің ролі қомақты болған деген
ойға жетелейді. И.Байзақов шығармаларында мынадай аңыз әңгіме ұшырасады:
“Қазақтың Есім ханы болған кездле, жау жорық жапан түзге толған кезде.
Болыпты Монтай атты бір әділ би, руы ойбас қыпшақ орта жүзде”4.
Есімнің жоғын жоқтайтын, оның беделін дәріптен асыратын, елін билеуде
тіреніші болған, билері де бар. Сондай биінің бірі кіші жүздегі ел
басқарушысы Жиембет жырау еді1.
Хан қорланғанда оның ашуын басуға, сабасына түсіруге жарарлық күш
билер болған. Олар өзінің тоқтау сөзін ханға көркем тілімен әшекейлеп,
жүрекке жетерліктей етіп айта білген. Жиембет бидің інісі шатақ іс
жасағанда Есім ханға келіп былай деген екен:
“Жол тосып алып кетіпті,
Қалмақтан алмақ сыйынды,
Қаһарынды басқалы
Қалың елім жиылды
Бастап келген өзге емес,
Жиембет – сынды биің-ді2.
Билер халық сүйеніші, кеңесшісі болған. Хан саясатын ру ішінде
жүргізуші. Егер ханнан би сырт айналса, халық та теріс қараған. Билер сол
кездің өзінде ханға, хансың деп қарамай ойындағысын айта білген.
Жиембет жырау:
“Еңсегей бойлы ер Есім,
Есім, сені есірткен
Есіл де менің кеңесім
Ес білген де, Есім хан,
Қолыңа болдым сүйесің,
Қолтығыңа болдым демесін
Ертеңгі күн болғанда,
Елің кеңес құрғанда,
Айналып ақыл табарға
Есіктегі ебесің,
Сонда ханым не десін,
Мен жоқ болсам, Есім хан,
Ит түрткіні көресің,
Жиембет қайда дегенде
Не деп жауап бересің?”1 – деген екен.
Есім хан өзінің әкесі Тәуекел хан дербес би ретінде белгілеген
Досмұхамедті2 қатты құрметтеп сыйлаған. Оның билікшешімдерін үнемі мақұлдап
отырған. Досмұхамедтің ісіне сүйіспеншілігінің белгісі ретінде халық оны
“Дос би” деп атаған.
Есім хан халықтар арасындағы ынтымақты да нығайтуға күш салған. Және
ол елдердің де билеріне құрмет көрсетіп отырған көрінеді. Ш.Уәлихановтың
айтуынша осы ынтымақтың белгісі ретінде “Ташкентте қырғыздың көркем биіне
арнап күмбез салдырған. Ол осы күнге дейін бар, “Көкемнің көк күмбезі” деп
аталады3.
Көріп отырғанымыздай Есімхан тұсында билердің қоғамдағы атқарған ролі
жоғары болған. Бұл кезде билер өзінің руының білектей піріне айналған.
Бірақ та әліде болса билер жалпы ханға тегеурін боларлық айбынды күшке
айналмаған еді. Сонымен қатар бұл кездің ерекшелігі билердің өздеріне тән
шешендік, ділмарлық, тапқырлық деген қасиеттерінің кең құлаш жая
бастауында еді.
“Көріп отырғанымыздай Есім мен Қасымның жинақтарында қомақты” орын
әскери және елшілік нормаларға берілген. Бұл түсінікті де. Себебі, жас
мемлекеттің ең басты мақсаты – күн астындағы өз орнын табу және соны
нығайту елі1.
“Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” қазақ халқы үшін тарихи маңызы зор
конституциялық ескерткіш болып табылады. Өйткені XVІІ ғасырдың екінші
жартысы мен XVІІІ ғасырдың басы Қазақстан үшін қилы да қиын дәуір болды. Ру-
ру, ұлыс-жүз болып бөлініп, алауыздықпен өзара дау-жанжал, қақтығысқа
белшесінен батқан қазақтарды Ресей патшалығының арамза саясаты, Шығыстан,
арқадан тынымсыз шабуылдаған жоңғар қалмақтарының басқыншылығына ұшыратты
үдеу ретінде еді.
Осындай қиын кезеңде билік құрған Жәңгір ханның баласы Тәуке ыдырап,
берекесі кеткен қазақ халқының басын қосып, ішкі дау-жанжалды, барымтаны,
тежемелі ұсақ хандықтардың уақытша болса да ынтымаған көздемей, сыртқы
жаулармен батыл күресуге болмайтынын түсінді. Осы мақсатпен Тәуке қазақ
қоғамына ірі-ірі реформаларды енгізді.
Сондай сүбелі реформаторлық қадамы, ол қазақ әдет-ғұрып құқығын сол
қоғамның талап тілектеріне сәйкес қайта жаңғыртуы еді. Әрине бұл заңның
негізін бұрынғы ата-бабаларымыздан келе жатқан жол-жорағылар құрады. Тәуке
ханның еңбегі сонда, ол бұл заңдарға жаңа серпін, жаңа мазмүн бере алды.
Ал осы “Жеті Жарғының” энтимологиясына байланысты әдебиеттерде
әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Мысалы, Н.И.Гродеков: “Тәуке ханның тұсында
жеті би, яғни жеті жарғы немесе жеті жарғыш, жеті іс бітіретін қызметкерлер
жиналған” дейді. Л.А.Словахатовта: “Күлтөбеде Тәуке хан жеті би жинады” деп
көрсетеді. А.П.Чулашников: “Жеті Жарғыны” – жетеудің жариялауы” дейді1.
Сонымен қатар көрнекті ғалым, заңгер Г.Сапарғалиев: “Тәуке ханның мемлекет
жарлығы дегенді ұсынады. “Жете” мемлекет деген ұғым береді” дейді2.
Бұл мәселені арнайы зерттеген Н.Өсерұлы: “жеті” сөзі тек қаралатын
мәселенің санын ғана көрсетеді”3 деген сөзді айта келе ол “Жеті жарлық”,
“Жеті дау”, “Жеті шешім” деген мағына береді дейді. Белгілі ғалым
С.Созақбаев бұл пікірді қостайды4. Ал З.Кенжалиев ағамыз бұл пікірлерді
саралай келе оның маңызын былай түсіндіреді: “Жеті Жарғыда” оны
құрастырушылар “жолдарға” қарағанда қазақ қоғамының ішкі мәселелеріне
көбірек бөлуге назар аударған. Әрине, бұл қазақ халқының аумақтық,
этникалық, әлеуметтік тұрғыдан алғанда толысып, саясэкономикалық жүйесі
тұрақтанып, өз дамуының келесі бір кезеңін кешіп жатқандығының көрінісі
еді5.
Енді осы Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” тұсындағы билердің роліне
тоқталайық. Бұл мәселеге арнайы көңіл бөлген ғалымдарда бар6. Билер Тәуке
хан тұсында үлкен әлеуметтік күшке айналды. Сондықтан да “билер кеңесі”
деген тұрақты органының өмірге келуітегін емес сияқты. Бұл кезде атышулы,
мемлекеттік дәрежеге жеткен билер де болған. Олар бәрімізге таныс Үш
пайғамбар атанған “Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер еді”.
Билер бұл кезде ру басы болумен қатар кәнігі сот қызметінде атқаралы
және халықаралық қатынаста елшілікке де тартылады. “Қаздауысты Қазыбектің,
Жәнібек Шақшақұлының елшілікке барғаны бәрімізге аян”.
Сонымен қатар белгілі билер ел басқарулы қойып тек соттық қызметпен
айналысқан деуге де болады1.
Тәуке хан билердің соттық дәстүрін сол қалпында қалдырған “законы
Тауке оставляли в неприкосновенности сложившуюся процессуальную сторону
суда, который носил устный состязательный и гласный характер”2.
Тәуке хан заманынан бастап қалыптасқан тағы бір институт –“Жүгініс”
яғни рулар арасында болған даулар мен қақтығыстарды билердің алқалық
құрамымен қарауы3.
Қорыта келгенде Тәуке заманында билер өзінің классикалық сипатына бет
бұрған. Олар: соттық, әкімшілік, ру басшысы, қажет болғанда елшілік
қызметте атқарған әмбебап институт ретінде орныға бастайды.
Соңында айтарымыз қазақ хандығының бұл кезңінде билер институты
белгілі дәрежеде эволюциялық жолдан өтті. Ру басы болған би, халықтың оң
тізесін басқан ақылшысына айналды. Кейін бойына жоғарыда аталған
функцияларды біріктірген белгілі “жүйе” болып орныға бастады. Бұл Тәуке хан
тұсында айқын аңғарылады. Бір ескеретін жәйт, билер институтына тән
“әмбебаптық” қасиет, оның ішкі мазмұнын құраған, сондықтан да ол билер
институтының өткен жолында көрініс беріп отырған.
Бұл тарауды Төле би атамыздың мына сөзімен бітіргіміз келіп отыр:
“Батыр деген барақ ит,
Екі долы қатынын бір табады
Би деген бір бұлақ, Қатынның ілуде бірі табады”4
ІІ – тарау. Билер институты Ресей бодондығы тұсында
Бұл бөлімде біз билер сотының қызметіне емес, патшалық Ресейдің билер
институтының қазақ халқының тарихының аластауға байланысты жүргізген
саясатын баяндауды жөн көрді. Ал, билер сатынын председательдық
ерекшеліктері арнайы бөлімде сөз болды.
Қазақ елі Ресей отралауына өткеннен кейін-ақ империялық пиғылды
ашықта-ашық сезе бастады. Патша өкіметінің саясатының түп мақсаты, қазақ
елін өзінің ғасырлар бойы қалыптасып келген бітім-болмысынан айыруы құлдықа
айналдыру еді. Бұл отарлау пиғылындағы елдердің барлығына тән әлімсақтан
келе жатқан әдіс.
“Құлақ кесті құлға” айналдыру саясатын патшалық Ресей алғашқы кезде
бекініске салу арқылы, елге дендеп бойлаумен бастағаны баршамызға аян.
Кейін бұл әрекетті дала жұртынын саяси-құқықтық құрылымына қол салумен
ұштастырды. “Проблемы организаций суда и судебной деятельности всегда
стояла в центре политики как ханов, так и государств, проводивших политику
завовевания и подчинения Казахстана”1 деп ұлағатты ғалым, академик
С.Зиманов сот жүйесін әр уақытта отарлаушы елдердің көзінен таса қалмағанын
атап көрсетті.
“Көшпелі қазақ ұғымында мемлекеттік биліктін ең кең және шырқай
дамыған саласы – сот билігі болатын”2. Міне, қыр елінің бұл ерекшелігін
салмай таныған Ресей шенеуліктері, тұтастай құлдыққа айналдыруды осы сот
жүйесін түсаулаудан бастады.
Бұл бағыттағы алғашқы қадамын Ресей империясы “шекаралық соттарды”3
құрумен бастады. Оның әр ордадағы аясын кенейтуге күш салды. Содан кейін
патша өкіметі жармыштап белгілі істерді өз қарамағына ала бастады.
Мұның барлығы империялық пиғылдын құрт іспеттес жаймен “кеусеп
жеуінің” басы болатын. Бірден билер институтына тырнақ батыруға Ресей
патшалығы неліктен жүрексінді?
Өйткені біріншіден, қазақ еліндегі ықпалы әлі де мардымсыз еді,
сонымен қатар қашанда болса, кіші-гірім бұғау салу әрекетіне тосқауыл қоюға
дайын еркін сүйгіш халықты өзіне қарсы қойып алғысы келмеді.
Ресейдің билер институтына байланысты жүргізген саясатының
біререкшелігі сонда: бірден билер институтына тарих сахнасынан аластатпай,
әртүрлі құйтырқы әдістермен ірітіп-шірітіп, халыққа жағымсыз құбылыс
ретінде көрсету арқылы халық жадынан өшіруді ойлады.
Патша өкіметі ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде жүргізген реформаларында
сол уақытқа дейін қаймағы бұзылмай келген билер институтының кіршіксіз таза
кейпіне лаң түсірді. Осы реформалардан кейін билер сайланатын болды. Бірақ
та сол уақытқа дейін би атағы барлар, атақтарын сақтап қалды. Шын мәнінде,
сайланбалы қағиданы енгізу билер институтын бұрынғы мәйегінен айырды.
“Сайлау” деген ұлы шығыстың жұлдызы Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша
“формальды” нәрсе. Билерді сайлау патша өкіметінің саясатын жүргізуге
онтайлы қол шоқпар билердің тарих сахнасына шығуына жол ашты. “Осылай 1824
жылдан бастап қазақ еліндегі билер сайланбалы болды, сондықтан бұрынғыдай
ел арасынан шыққан халық таңдаушылары емес, тек байлардың ғана би қызметіне
қолы жетті, себебі патша ұлықтарына пара беретін дәулетті дүниеқоңыз,
итаршы жағымпаздар, яғни халықтың емес, өздерінің айтқанын істейтін адамдар
керек еді”1. Сөйтіп өмірге атаққұмар, парақор билердің легі келе бастады.
Бұл реформалардың қадамы билер тарапынан да назарлық тудырды: “В
ведение новой судебной системы задело интересы части биев, которые не были
привличены царскими властями к судебно-административной службе. Потеряв
таким образом свое влияние в казахских родах, эти бии составили группу лиц,
недовольных политикой царской администрации в Казахстане”2.
Сонымен қазақ қоғамындағы билер тобы екіге айырылды. Далада жалпы
империялық соттың ролін арттыру, керісінше билер сотының аясын шектеу
арқылы оны жалпы сот органдарымен жақындастыруды3 мақсат етті.
Патша өкіметі бұдан кейінгі реформаларында да билер институтын тарих
санасынан аластатуды жәймен жүргізіп жатты. Бірақ та билер қазақ
қоғамындағы мәнін ХІХ ғасырдың ортасына дейін жоғалтқан жоқ.
Билер институтын ақсатуда әртүрлі құйтырқы саясат жүргізіп бақты.
Билердің қарауынан едәуір істерді алып, оны жалпы империялық соттардың
қарамағына берді. “Указом 1852 г. казахи за убийство, грабежи и барымту
представались военному суду. На деле полномочия этих судов были гораздо
шире. Не только действия неугодных элементов правосудия под указанные
категории людей, но и поощрялись любые формы деятельности военных судов,
направленной на поддержание “порядка” в казахской степи”3 және шекаралық
комиссиялардың жанына “Сорвесный мировой суд”4 құру арқылы билер сотынын
беделін түсіруді көздеді. Билердің шығарған шешімдері тек облыстық
басқарманың және округтік приказдын тарапынан шығамдар түспесе күшіне
енетін болды. “1854 жылы Зауда билері бұрынғыдай сайланбалы, яғни жоғарыдан
тағайындалатын етіп қалдырды. Оларды түгелдей тек ұлықтарға қызмет етулі
етіп бекітті. Ал ел ішіндегі халық таланттары – нағыз билердің сот
шешімдері ұлықтар бекітсе ғана жүзеге асты, әйтпесе ештеңеге жарамайтын
болды”1.
Россиядағы “Мировой суд” пен қазақ арасындағы билер тобын салыстырып
Ш.Уәлиханов:
“Решения биев могут всегда быть обжалованы, решение не мировых судей,
в известных случаях, считаются окончательными и не подлежат обжалованию 30
ст.Угол.Зак.43 ст. Граж.судопр..
...решения биев приводят в исполнение султанов, управители и старшины,
а окончательный приговор мирового суда исполнят сам мировой судья” – деп
орыс губернияларына арналған “Мировой соттың” қаншалықты күшті екенін, ал
билер сотын қазақ жерінде патша әкімшілігі қалаған кезінде бекітпей қоя
алатынын қазақ ғалымы қынжала отырып жазады”2.
Сөйтіп билерді жоғары патша ұлықтары өздеріне кіріптар етіп қойды.
Бұл бедің көңілінде аландаушылық тудырып, ал, көңілі екі ұдайы бидің
толымды билік айтуы екі талай екені белгілі. Сонымен парақор, дарынсыз,
патша өкілдеріне жағынатын жылпос билердің санын арттырды. “Связь бийских
судов с официальными органами власти и надзор за их деятельность со стороны
последних со времен привели к фактическому огусударствлению основной их
части. Все большее отражение находили в их решениях интересы колониальных
властей. Таким образом, существование бийских судов отчасти не
препятствовало планом правительства; наоборот, постепенными мерами многие
из них были превращены в разновидность местных государственных чиновников,
что нашло законодательное оформление в реформах 60-70 годах ХІХ в”1.
Ресей империясы өзінін билер институтына байланысты саясатын 1867-
1868 жылдарғы реформаларда үдете түсті. Отаршыл пиғылдағы шенеуніктері
билерге “билер соты” деген атауды да көпсінді. Міне осы реформалардан
кейін, билер соты “Халық соты” деп аталатын болды. Бұл сонау ғасырлар
қойнауынан келе жатқан тарихи сабатастықты үзуге бағытталған әрекет еді.
“Уақытша ережелер” қазақ билерінің статусын жойып, оларды чиновниктер
санатына қосумен үш жыл мерзімге сайлауда практикаға енгізді. “Халық соты”
деп аталған құрамы шешендік өнерден жүрдай, отаршылдық аппаратпен ауыз
жаласқандардын санын жаңбырдан кейін қаулап шыққан саңырауқұлақтардай
көбейтіп, лауазым шен-шекпен үшін ұлт мүддесін сатқан бюрократтардың санын
көбейтті. Мұны, С.Торайғыровтың мына өлені дәл суреттейді:
“Былтыр ол “би болсам” деп арман етті.
Сойыс қып, елге шауып, ақша текті.
Біреудің арқасында беделді боп,
Би болды, жез знакке қолы жетті”2.
“По вопросам организация судебной власти в степи в законе не было
указано на обязательность или не обязательность очистительной присяги,
распространившиеся в степи во второй половине ХІХ в., не были точно указаны
мотивы для отвода биев, срок созыва чрезвычайных уездных и мест уездных
съездов биев. Раздел о народном суде вообще ни слова не говорил о
возможности допуска адвокатов суды биев”1. Патша өкіметі ережені әдейі анық
жазбай, уақытша деп сыйыр құймышақтатып қойды. Соның салдарынан заңсыздық,
бетімен кетушілік өсті, ресми және биресми “түземдік” әкімшіліктердің саны
өсті.
“Царизм был весьма заинтересован в таком судебном аппарате, которой
способствовал провидению его колониальной политики”. Шын мәнінде билер соты
патшаны саясатын жүргізетін қол шоқтылар болды. Шешендік өнерден жүрдай,
империялық пиғылдың күйін күйттейтін, дүдәмәл “би сияқтылар” ұлыққа жақсан
болды деп толымсыз билік шығарып жатты.
Бұрынғы билердің бір ерекшелігі сол. Олар шешендік өнерді өздерінің
билігін пәрменде болуы үшін пайдаланып отырған. Және де шешендік өнер бидін
ел ортасына танылуда және оны би ретінде танудын бірден-бір алғы шарты
болатын. Сонымен қатар билердің шешіміндегі творчестволық сарын жоғалды.
Міне, билер өзінің тарихи қалыптасқан сара жолынан айырылып қана қоймай.
Оның мәнін жырлайтын ғасырлық тамыры бар “мәйегін” жоғалтты. Былайша
айтқанда “жүні жүлынған тырнады” болып қалды.
Сөзіміз толымды болу үшін,халық жанында сақталған әңгімелерге де
жүгінейік. “Халық айтса, қалт айтпайды”. Елдің айтуы бойынша Нұрмахамбет
Сары би кезекті би сайлауы тұсында ауылдан билікке араласар көзі қырақты
азамат таппапты деседі. Сары бидін санына толмаса да, ағайындары
Жақсыкелдіні ұсынады. Сары би оған былай деп уәж айтып, қарсы болады:
- “Ортаңа орыс келді, көпір сүрген жерде пара жүреді, үйіннен байлық
кетеді, биіннен билік кетеді. Билік кеткен соң биіне бел бола ма?
Биліксіз ел, ел бола ма? Беделсіз биліктен молдалығын тыныш, балам
деген екен”1.
Бірде Сары биге боз салығын жинап бер деген ұсынысқа:
- Мен орысқа қызмет қылмаймын. Билікті қойдым. Орыс келді – пара
жүреді, әділдік бұзылады, елдің тынышы кетеді. Қазақты ел
басқарудын дәстүр-салты құрып барады2, - деп отарлау саясатынын
озбырлығына жаны күйінеді.
Ресей тұсындағы билердің озбырлығын, пәтуаздығын, татымсыздығын
көзімен көрген қазақтын ұлы ақыны Абайды өздеріні қара сөздерінде:
“Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінен қолынан
келмейді. Бұған бұрынғы “Қасым ханнын қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын”,
Әз Тәуке ханның күл төбенін басынағы күнде кеңес болғанда “жеті жарғысын”
білмек керек. Ол ескі сөздердін қайсысы заман өзгергендікпенен ескеріп, бұл
жаңа заманға келіспейтүғын болса, оның орнына татымда толық билік шығарып,
төлеу саларға жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жоқ”3
– деп билердің шешімдерінде бұрынғы творчествовалық нәрдін кеткені,
билердін өткен заманнан келе жатқан әдет-ғұрып құқығынын нормаларын жаңа
заманға ыңғайластырушылық өмір талабына сәйкес жаңа нормаларымен
байытушылық қабілетінің, соның арқасында әдет-ғұрыптың өміршендігі
қамтамасыз етуші күш ретіндегі сипатының тамыры өзіліп бара жатқанын
айтады.
“Сонымен, ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ билерінің екі түрі
болды. Біріншісі – ертеден келе жатқан дәстүрдің жалғастыру, яғни халық
таңдаулылары. Екіншісі – патша өкіметінің нақсүйері, халыққа жеккернішті
болса пышағы май үстінде жүрген қызметкер би, өкіметтен жалақы, халықтан
пара алушы”1.
Кейінгі уақытша өкімет тұсында да билер институты жою саясты өз
алғасын тауып жатты. Мәселенки, уақытша өкіметтін органы ретінде танылған,
билер соттары тәрізді соттардың құрылуы”2.
Ресей елінің билер институтына байланысты саясаттың тағы бір
ерекшелігі сол билер сотын қазақтың мемлекетінің паш ететін басқа да
атрибуттарымен бірге сабақтастыра кездеуінде еді.
Қорыта келгенде, ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап “құқығы шектеулі
билер соты құрылса”3, кейін билер патша ұлықтарының көңіл-күйіне қарап
қызмет істейтін “күнбағысқа” айналды. Ал Хіх ғасырдың жартысынан кейінгі
реформаларда билер соты дегенатауды тарих сахнасынан мүлдем аластатуды
мақсат етті.
Ресей билер институтын құйтырқы саясаттын тезіне салып, майдалап үгіп
жүберуге тырысты, ол арқылы жуан көрпелес билердің санын көбейтіп, одан
халықтың өзі жиіркеніп билерді терістейді. Осылай билер институтын жоюды
көздеді. Кейінгі халық санасында қалыптасқан билердің образы осы пиғылдың
жемісі еді.
Міне, осылай билер институты өзінің өміршендігімен, тағы бір тарихи
ерекше кезен – кеңестік дәуірге аяқ басты.
ІІІ тарау. Билер институты Кеңестік Қазақстанда
Бұ кезінде әдет-ғұрып құқығының қандай деңгейде болғанын білмей,
билер институтының бл тұстағы даму бағатын түсіну мүмкігн емес.
Алғашқы кезде Кеңес өкіметі орнаған тұста Қазақстанда жағдай мынандай
еді: “Қазан төңкерісінің қарсаңында көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
қоғамында қоғамдық қатынастардың негізгі реттеуші әдет-ғұрып нормалары
болды. Ол қазақ даласындағы материалдық қоғамдық өндірістің және қайта
өндіріс процесінің өн бойы мен құрылымына өрілді, көшпелі және жартылай
көшпелі өмір салтын реттеу және өзін-өзі реттеудің этносаяси механизміне
табиғи түрде енді. Бұл басқару әдісі қазақтардың азаматтыө өмір тұрмысының
барлық салаларын қамтыды1.
Дала жұртындағы мұндай ахуалды толық сезінген Кеңес үкіметі өзінің
1917 жылғы 20 қазандағы “Ресей мен Шығыстың барлық жұмысшы мұсылмандарына”
деген үндеуінде олардың ұлттық және мәдени мекемелері азат екендігін және
әдет-ғұрыптарына қол сұғылмайды деп жариялауы тиіс болды2 және де кеңестік
заңдарды социализм иедеясын басшылыққа ала отырып, әдет-ғұрып құқығымен
сәйкестендіруді өзінің органдарына жүктеді3.
Бірақ та бұл Кеңес өкіметінің жоғарыда аталған халықтарды өзіне қарсы
қойып алмаудың саясаты еді. Кешікпей-ақ әдет-ғұрып құқығы таптық талаптарға
жауап бере алмайтынына көздері жетті. Сондықтанда кейін бұл нормалармен
кешенді түрде күрес жүргізуді қолға алды.
Кеңес өкіметінің әдет-ғұрып құқығына байланысты саясатының
ерекшелігі, әдет-ғұрып құқығын өткеннің сарқыншағы, жарқын болашақтың талап-
тілектеріне жауап бере алмайды деген терең ғылыми тамыры жоқ желеумен тарих
аренасынан тайдыру еді.
Кеңес өкіметі бар күш-жігерін салып күрестіп баққан әдет-ғұрып
құқығының белді институты – билер институты еді. Кеңес өкіметі тұсындағы
билер сотының ерекшелігі, жергілікті жердегі ауыл, аймақ арасындағы дау-
жанжалды, қылмыстық әрекеттерді шешуші орган ретінде қызмет етуінде еді. Ол
кезде қыр еліндегі төрелік айтушы негізгі буын билер соты болатын.
Сондықтанда Кеңес өкіметі орнай сала қолына алған бірінші мәселесі,
мемлекеттің тірегі болып табылатын сот жүйесін құртып, оның орнына жаңа
таптық мүддені бірінші орынға қоятын сот құрылысын енгізуді қолға алды. Ал
билер сот мен қазылар сотын құртуды осы саясатпен астарластырып жүргізді.
Бірақ та Кеңес өкіметі өзінің алғашқы орнаған кезінде қабылдаған
құжатының бірі 1917 жылғы 22 қарашада “Сот туралы” деген декретінде билер
сотына байланысты мәселені қарамады. Онысы түсінікті де еді. біріншіден, ол
өкіметтің сот жүйесі осы декретпен құрылған түр. Екіншіден, халықтың
арасында әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің рухи биік еді, соған сәйкес бұл құжатта
билер сотын терістеуге жүрексінді. Бұл халықты өзінен теріс айналдырмаудың
және алғашқы әлсіз кезінде ұстанған стратегиясы еді.
Ал 1919 жылдан бастап-ақ кеңес өкіметі билер мен қазыларды өмірден
аластауға әрекет жасады. Ол жолда сан салады әдіс-тәсілдер қолданып бақты.
Осы жүргізілген саясаттың бағытын саралай қарайтын болса, онда белгілі бір
жүйелілікті аңғарамыз:
Алғашқы кезде кеңес өкіметінің билер сотының қызметін жергілікті
органдардың жіті бақылауына алуымен және билерге билік ақы төлемеуден;
Соңғы кездері билер сотының қызметін заңсыз деп тауып, қылмыстық
тәртіппен құдалаудан көрініс табады;
Сонымен қатар билер сотын құртуға, Кеңес өкіметі құрған арнайы
органдардың әдет-ғұрып нормаларын қолдануы да әсер етті. Мысалы, 1919 ж. 10
шілдедегі қырғыз “қазақ өлкесінің басқару жөніндегі революциялық комитеті
туралы” декретіне былай делінген: “Все тяжебные дела между киргизами
разрешаются по месту жительства ответчика при аульных и волостных
председателях исполнительных комитетов третейским судом1. Әрмен қарай,
“дела между киргизами разрешаются народным судом по существу дело по
обычному праву2. Ерекшелік сонда. Әдет-ғұрып құқығын арнайы үштік соттар
мен жалпы халық соттарында бірдей қолдануында еді.
Үштік соттардың құрылғандығы мақсаты жаңа ғана қалыптасып келе жатқан
кеңестік сот жүйесіне көрсету еді. Бірақ та біздің ойымызша үштік соттар
сол кездегі билер сотын ысырап шығарушы бірден-бір күш болуға тиіс еді.
Өкінішке орай, кеңес өкіметінің бұл әрекеті жүзеге аспай қалды. Керісінше,
үштік соттар билердің сотына айналып кетті. Мәсекенки: “Бай, бии и
представители мусульманского духовенства толковали декрет Советского
правительства от 10 июля 1919 года в свою пользу, утверждая, что якобы
третейский сул – это и есть суд биев. В реформированном виде”3 деп оның
құрамына еніп жатты4. Бұл әрекет ол соттарды жоюға алып келіп тірегені
баршамызға аян.
Кеңес өкіметі билердің қызметін өзінің бақылауына алу арқылы, ол
соттарға байланысты қандайда болса көңіл толқуын қолдап отырды. Бұл билер
сотының құзіретінің аясын шектеді және бұрыннан келе жатқан билердің шешім
шығарудағы шығармашылық қасиетін, яғни шешімді астарлы сөзбен
көркемдеу,билік мақсаты бітістіру деген ұстанымлардың күшін көкке ұшырды.
Өйткені, билердің ондай әрекеттерінің барлығы құзіретінің шектен шығу “өзім
білдіге” салыну ретінде бағаланды. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін ресми
түрде билер сайланбады. Оларға билік ақы төленбеді. “Государство не
выплачивало последним какого-либо вознаграждения. Более того многие советы
запретили биям взимать “биилик” – оплату за судебные разбирательства. Так,
Семиреченская юридическая коллегия в 1918г. приняла постановления о
запрещении взимания “бийлика” за судебные разбирательства”1. Олардың
“билік” ақысы, мысалы: “кісі өлтіруге” байланысты істерді қарағанда
талаптың 110 бөлігін өзіне алып отырды2.
Кеңес өкіметі тұсында билер сотын сақтап қалуды қызғыштай
қорғағандарда болған. Ол сол кездегі қазақтың жоғын жоқтаушы “Алаш”
партиясы еді. Оның көрнекті өкілдері: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, Бірімжанов т.б. билер соты олардың бағдарламаларында көрініс
тапты3. 1917 жылғы 21-26 шілде аралығында Орынборда өткен жалпы қырғыздың
жалпы қазақтың - Б.Қ. съезінде және 1917 жылғы 20-25 тамызда өткен екінші
Торғай облыстық съезде қазақ елінде бұрынғы “халық соттарының” қызмет істей
беруін жақтаған еді1. Өйткені, “билер” сотының жалпы игі ықпалы мен маңызын
біліп, оларды жаңа жағдайларда пайдаланғысы келді2.
Билер сотымен күресті Кеңес өкіметі басқа да қазақ әлет-ғұрып
құқығының институттары нормаларымен бірге жүргізді. Мәселенки, “Борьба с
барымтой велась в тесной связи с мерами, направленным на преодоление
действия и управзднения судов биев в Казахстане”3, өйткені, ол нормалар
билер сотының қызмет істеуінің материалдық негізгі болып табылатын.
Кеңес өкіметінің билер сотына байланысты жүргізген саясатының
патшалық Ресей саясатымен тақылеттес тұстарында болған. Оны мынадан
байқауға болады: “Согласно положению о мусульманских народных судах,
утвержденному ЦИК-ом Туркестанской АССР 25 июля 1922г. из подсудности суда
биев и казиев изымались: 1) дела о государственных преступлениях; 2) дела о
преступлениях против порядка управления; 3) дела о должностных и
хозяйственных преступлениях; 4) дела о преступлениях против жизни, здоровья
и свободы личности; 5) дела об имущественных преступлениях; 6) дела о
воинских преступлениях4. Бұл билер сотының даладағы ықпалы кеміту еді.
Кеңес өкіметі билер сотымен күресті жиырмасыншы жылдардан кейін үдете
түсті. Мысалы: Сырдария облысында 1922 27 ақсақалдар соты болса, 1923 - 14,
1924 - 2, ал 1925 – 11 ғана қалған. Ал 1924 жылдан қылмыстық қудалауға
салса, 1928 жылдан бастап РСФСР-дың қылмыстық заңына арнайы бап енгізіп
соның аясында қудалауды жүргізді2.
Біз бұл кішігірім шолуымызда билер институтының Кеңес өкіметі
тұсындағы ерекшелігін толық алмаймыз. Кейінгі зертеулерде, осы уақытқа
дейін әдебиеттерде толық басндалып, зертелмей келе жатқанын қырларын қажет.
Мысалы, осы уақытқа дейін билердің, ақсақалдардың соттарының қараған істері
нақты сипатталмаған және олардың іс қарау тәртіптері ой елегінен
өткізілмеген. Сол кездің тірі билері, ақсақалдары туралы мәселе
қозғалмаған. Болашақта зерттеу жұмысын осы бағытта жүргізген жөн деп
ойлаймыз.
ІІ бөлім. Билер институтының жүйесі мен негізгі сатылары
(инстанциялары)
Билер кеңесі
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І бөлім Билер институтының тарихи даму кезеңдеріне сипаттама
1 тарау XV ғасырдың екінші жартысынан XVІІІ ғасырдың ортасына
дейінгі кезеңдегі қазақ хандығындағы билер институты
2 тарау Билер институты Ресей бодандығы тұсында
3 тарау Кеңестік Қазақстандағы билер институты
ІІ бөлім Билер институтының жүйесі мен негізгі сатылары
(инстанциялары)
1 тарау Билер Кеңесі
2 тарау Билер соты
3 тарау Ақсақалдар соты
Қорытынды
Пайдаланылған деректер тізімі
К І Р І С П Е
Қазақ тарихында әдет-ғұрып құқығының алар орны ерекше. Ал осы әдет-
ғұрып құқығына әмбебаптық ажар беріп, оны уақыт талабына сәйкес түрлендіре
отырып, қолдана білген билердің әдет-ғұрып құқығындағы сүбелі қызметін
мойындамау әділдіктен аттағандықпен пара-пар. Қазақ қоғамында билер шын
мәнінде демократияның, ауыз бірліктің символындай болған. Билер әр уақытта
әділдіктің өмір сүруінің тірі механизмі, әділетсіздікке қарсы тұрушы
пәрменді күш. Сондықтанда халық ханнан гөрі, биді пір тұтқан.
Шын мәнінде қазақ қоғамындағы билер институты демократиялық дамудың
жаршысы іспеттес болған. Мұны қазақ халқының жалпы өркенниеттік
демократиялық дамуға қосқан үлесі деп бағалауға болады.
Біраққа, кеңес өкіметі тұсында билердің қазақ қоғамындағы атқарған
рөлін ашып көрсету мүмкін болмады. Керісінше ол кезде бұл құбылыстар таптық
үстемдіктің бояумен боялып, өткеннің сарқыншағы, бай-шонжарлардың қол
шоқпары деп бағаланып, реңсіз түспен түстелді.
Ал қазір жағдай түсегейлі басқаша, еліміз тәуелсіздік алды. Өзіндік
мемлекеттік ажары бар, болашақта “барысқа”1 айналуды мақсат етіп отыр. Бұл
биікке тек өткен жолымызды саралап, оны жаңа лебімен бойымызға сіңіргенде
ғана жететіндігіміз ай қын. Сондықтан болар Ел басымыз биылғы жылды “ұлттық
тарих және ұлтаралық татыулық жылы” деп жариялауы.
Бұл дегеніміз қазақтың тарихының ақтаңдық беттерін, соның ішінде әдет-
ғұрып құқығы нормалары мен институтарын зерттеуде тың серпілістің
қажеттілігін аңғартқандай.
Ол мақсатқа біз тек билердің қызметін тұтастай институт ретінде
зерттегенде ғана жетеміз. Институттық тұтастықта зерттеу билердің қазақ
қоғамындағы атқарған ролін таныуға мүмкіндік берер еді. Ішкі заңдылық
иірімдерін жоғалтпай, көрсетуге септігін тигізеді. Сонымен қатар қазақ
еліндегі билердің қызмет арналарын ажыратуға жол ашар еді. Қазақ әдет-ғұрып
құқығын институттық тұрғыда монографиялық деңгейде зерттеудің қажеттілігін
осыдан тоғыз жыл бұрын 1989 жылы ұлағатты ғалым, заң ғылымының патриархы
ретінде таныдған, академик С.Зиманов қазақ әдет-құқығын зерттеудің
бағыттарын айқындағанда көрсетіп берген еді1.
Бұл мәселені тек тарихи контексте өткен күннің кейіпкері ретінде
емес, бүгінгі таңда қайта серпіліп өмірге жолдама алып жатқан құбылыстармен
астастыра зерттеу кезек күттірмейтін мәселе. Сондықтан да біз жұмыс
барысында, осы қырын көзден таса қылмауға тырыстық. Сол арқылы өткен күннің
үнін бүгінгі әуенмен астастыра тербелтірудің мүмкіндіктерін бағамдауға
ұмтындық еді. Қылмыстың кең маштабта белең алған тұсында,
“профилактиканың” қылмыспен күрестегі орны шет қақпайлауға душар болған
кезде, қылмыстық әрекеттерді тұсаулауда салмақты орны бар өткен ата-баба
жолын тарихи тұрғыда бағалап, күштеп үзілген тарихи сабақтастықты қайта
жалғаудың қажеттілігі барлыңын айтпасада болады.
Билердің қызметі мен қоғамдағы атқарған ролі туралы мәселе талай
зерттеулердің арқауы болған. Оны зерделеудің сонау ғасырлардан бастау
алатын тарихи бар. Бір ерекшелігі билер институты әрқашанда көшпелі қазақ
қоғамындағы құқықтық өмірмен сабақтастырыла, астастырыла келді. Бұл билер
институтының құқықтық өмір мен біте қайнасқанын көрсете керек. Билер
институты көшпелілер өмірінде көне замандардан келе жатқан құбылыс
болғандықтан, оның зерттелуі де өз бастауын ықылым замандардан бері
өрбітеді. Билер институтының зертелу деңгейсан қилы. Зерттеліуінің бірнеше
қырларын, кезеңдерін бөліп көрсетуге болады.
Бірінші “би” сөзінің төркін туралы мәселені өрбіте отырып, оның
генесизін байыптауға қадам жасау. Би сөзінің этимологиясынан алғаш көңіл
бөлген Вамбери, Радлов сияқты ғалымдар. Кейін бұл бағыт көптеген ғалымдар
тарапынан өз жалғасын табады. Мысалы: Бартольд1, Қ.Хамиди2, Т.Султанов3,
Р.Сыздықова4, М.Қойгелдиев5 оны “бек” сөзімен төркіндестірсе, ал жапондық
Ширатори6, Вяткин7, Т.Жұртбай8 сынды ғалымдар оны сонау тайпалық дәуірлерге
тірейді. “Би” сөзін “билеуші” етістігінен өрбітетіндер Леонтьев9,
Добромысловтар10. Көріп отырсыздар, би сөзі туралы арнаға тоғысқан пікір
жоқ. Біздің ойымызша “би”, де “бек” сөзі іспеттес көне түрік тіліндегі
сөздің бірі. Мысалы: Федоров-Давыдовтар11 өзінің еңбегінде “бей” сөзі мен
”бек” сөздерінің “кодекс куманикустағы” аудармасын береді. Онда “бей” сөзі
латынша “барон”, парсынша “әмір”, титулдарымен теңестірілсе, ал “бек”, сөзі
латынша “принц”, парсынша “Сын царя” деген мағнада берілгенін көрсетеді.
М.Қашқари1 өзінің сөздегінде “бек” ті бұрынғы тегіндердің лақап аты десе,
тегін дер патша балалары аталатындығын айтады. Сонымен қатар Березиннің
“Тоқтамыс ханның жарлықтарының” аудармасында “бек” пен “би” сөзі бірнеше
адамдардың титулы ретінде қатар қолданылады. Бұл жарлықтар Ш.Уәлихановтың
еңбектерінде де көрсетілген.
Жоғарыдан түйген ой “бек” және “би” сөздері егіз қозыдай көне
заманнан бері қолданылып келе жатқан сөздер. Көшпелі өмір салтына
байланысты бірде тарих сахнасында бой көрсетпей қалса, кей кезде қоғамдағы
ролі артып отырған. Ал Бартольд “бей” немесе “би” сөзінің 15 ғасырға дейін
ұшыраспайды, одан бері ғана қолданылады деп осы құбылмалығын көрсеткендей.
Ресей тұсында патша өкіметі тарапынан билердің қызметіне, олардың іс
жүргізу ерекшеліктеріне көп көңіл бөлінді. Патша өкіметі билер институтын
өздерінің отарлау саясатына оңтайлы пайдаланғысы келді. Сондықтан қазақ
еліне қазақ-ғұрып материалдарын жинайтын, әртүрлі экспедициялар аттандырып
отырды. Міне осы билер институтының ерекшеліктерін ашып көрсетуге септігін
түзетін фактілерді жиыстырды. Материалдар билер институтының сол кездегі
қызметін нақты факті түрінде суреттеуімен құнды. Сол кезеңдегі орыс
ғалымдары, саяхатшылар, патша шенеулктері, А.Н.Левшиннің1, Д’Андренің2,
И.А.Козловтың3 және қазақ еліндегі реформалар кезіндегі билер сотындағы
өзгерістерге байланысты Крахаловтың4, Добромысловтың5, Зуевтың6,
Максимовтың7 т.б. пікірлері өзінің факт сипатымен ерекшеленеді.
Қазақ еліндегі билер институтының ролін өз енбектерінде қазақ зиялы
қауымыда тілге тиек етті. Олардың шығармаларында билердің орыс заңмен
шұбарланғаны, оны бұрынғы арнасына салуға баса көңіл бөлінген. Мәселен:
Ш.Уалихановтың8, А.Байтұрсыновтың9, Ә.Бөкейхановтың10,
Ш.Құдайбердіұлының11, Сыртановтың12 еңбектері ерекше.
Ал кеңес өкіметі тұсында да билер өздерінің қоғамдағы ролін
жоғалтпаған. Сондақтанда кеңес өкіметі алғашқы кезде онымен санасуға және
оған қатысты материалдарды жиыстыруға тиісті болды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығын зерттеу 40 жылдың аяғы, 50 жылдың басында
қайта жанданғанда билер институты дәстүрлі әдет-ғұрып нормаларының аясында
қаралды. Осы кезеңдегі Т.М. Культелеевтің1, Юшковтың еңбектерінде сөз
болады.
Кейін 70 жылдары ұлағатты ғалым, академик С.Зимановтың басшылығымен
бұл саладағы зерттеулер өз жалғасын тапқанын біз білеміз. Ол кісінің өз
еңбектерінде, шәкәртерінің С.Өзбекұлының, Х.Әбішевтың, А.Ахметованың т.б.
еңбектерінде айтарлықтай дәрежеде зерттелген.
Ал егемендік алғаннан кейінгі қазақи әдет-ғұрып құқығын зерттеуде
объективтілік, ғылымилық ой-әуен басымдық тапқан. Сонымен қатар алғаш рет
билер соты Ш.Андабековтың зерттеуінде жеке мәселе ретінде қаралды.
Біз бұл билер институтының зерттелу деңгейі туралы кіші гірім
жолуымызда осы уақытқа дейнігі бұл тұғырлы билік жүйесінің зерттелу
эволюциясын түгел қамтуымыз мүмкін емес. Біз бұл жұмыста осы саладағы
негізгі-негізгі сүбелі зерттеулерді қамтуға ұмытылдық.
Жұмыс барысында алдымызға тұтастай би институтының сұлабасын жасауды
мақсат етіп қайдық. Оған жету үшін біз өзіміздің алдымызға мынандай
міндеттерді шешуді жүктедік:
- билер институтының хандық дәуердей қаймағы бұзылмай дамыған
кезеңіне.
- Ресей патшалығы тұсындағы би институтының құйтырқы саясаттың
қолшоқпарына айналып, өзінің демократиялың бет-бейнелу жоғалтқанын
сипаттауды.
- Кеңес дәуіріндегі бұл жүйеге қатысты мемлекеттік саясатты және
онамен күрес жолдарын көрсетуді.
- Билер институтының жүйесі мен негізгі сатыларына сипаттама беруді.
- Дәстүрлі құқықтық институтының бүгінгі таңдағы қайта бас
көтерулеріне тоқталдық.
Жұмыс мемлекет және құқық теориясы мен тарихи кафедрасында орындалды.
Бітіру жұмыс кіріспеден, 2 бөліменен, 6 тараудан, қорытындадан тұрады.
І бөлім. Билер институтының тарихи даму кезеңдеріне сипаттама
1 тарау. ХV ғасырдың екінші жартысынан XVІІІ ғасырдың ортасына
дейінгі аралықтағы Қазақ хандығындағы билер институты
Бұл кезең қазақ тарихында үлкен орын алады. Бұл уақыттың талай
оқиғалары көптеген “әфсәнәләрдің” арқауы болғанын білеміз.
Қазақ мемлекеттігін нығайтуда үлкен роль ойнаған тарихи санамызда
“Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы”, “Әз Тәукенің Жеті
Жарғысы” деген атпен белгілі заңдар кезеңнің жемісі.
Қазақ мемлекеттігінің іргесін нығайтуда Қасым ханның атқарған ролі
ерекше. “Пожалуй, никогда больше ханская власть не была так прочна, как при
нем, и ни один из казахских ханов не объединял под свою властью такое число
людей, как Касым-хан, среди поданных которого современники называли более
миллион человек”1. Ол жас хандықты сыртқы күштерден қорғауға бар күш-
жігерін салды. Қазақ халқының санасында “Қасым ханның қасқа жолы” деген
атпен белгілі заң кодексінің өмірге келуі соның айғағы. Ол туралы: “15
ғасырдың соңы мен 16 ғасырдың басында Бұхардың иман-қазылары қазақ
өлкесінде діни үгіт жүргізіп, шариғат қағидасына бой ұсынуды уағыздайды.
Бірақ уақытының көбін мал бағумен өткізетін халық бұқарасына шариғат
қағидалары қиынға соғып, оған селсоқ қарап, ойыса қоймайды. Сондықтан
шариғатты кіргіземін деген хандарға халық бұқарасы қатты наразылық
білдіріп, кейде ол көтеріліске ұласып отырған. Бұл тарихи уақиғаларды жақсы
білген Қасым хан, саяси жағдайдың шиеленіскен кезінде, халық бұқарасының,
билер табының, көптен бергі ойына қарсы тұрмай, қайта олармен бірігіп,
шариғат заңын үгіттеген бұқар ишан-қазыларының тіміскілеуін тойтарды.
Сөйтіп, халықтың тілегіне жақын әрі ерте заманнан оларға түсінікті ежелгі
“жарғы” заңын жаңадан күшейтті.
Халық Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы-
жарғыны жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны “Қасым ханның қасқа жолы” деп
атапа кетті2. Шын мәнінде бұл халықтың көкейінен шыққандықтың көрінісі.
Халық Қасым ханның мұндай қадамына дән риза болғандытқтан, орл заңды “қасқа
жол” деп атаған. Қазақта “қасқа жол” деп әбден жүріп-жүріп сүрлеуге
айналған жолды, “қасқайып қарап тұрысын” деп көзге бадырайып,
тәкәппарлықпен қарсы қарап тұрған адамды, “Нар қасқа” деп нағыз қасқа
жылқыны айтады. Бұл теңеулердің барлығынан біз нағыз сәйкестік, лайықтылық
деген ой әуенді аңғарамыз.
Қазақтың көрнекті ақыны, философы Шәкәрім Құдайбердіұлы “Қазақтың түп
атасы” деген өлеңінде Қасым ханды былай марапаттайды:
“Баласы Әз-Жәнібек Қасым еді,
Атағы сол соғыста асып еді.
“Қасымның қасқа жолын” сол шығарған,
Ташкеңнің алтын тағын басып еді”1.
Бұл заңда ғұлама ғалым Ә.Марғұланның айтуы бойынша құқық нормасының
бес саласы қамтылған. Олар:
1. Мүлік заңы мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері.
2. Қылмыс заңы кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына
жаза.
3. Әскери заң қосын құру, аламан еліндегі, қара қазақ, ердің құны,
тұлпар ат.
4. Елшілік жоралары майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайлық, әдпепиілік.
5. Жұртшылық заңы шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөксеуіл, тұтқауылдардың міндеті2.
Сонымен қатар Қазақ ордасының мемлекеттік негіздерін, адамдардың
арасындағы, рулар арасындағы қатынастарды белгіледі деген де пікір1 бар.
Қасым хан өзінің сот шешімдеріне бұрынғы ата-баба ғұрыптарына сүйенудің
қажеттілігін атап көрсетеді. Бұл ханның жолды жасаудағы ролін көрсетеді.
Сол кезге дейінгі қазақ даласындағы қалыптасқан “жол “қасқа жолдың” халық
арасына кең таралуының сыры оның хан тұсындағы билердің көкейінен шығуында
еді. Өйткені, би ханның пәрменін халық арасында дұрыс түсіндірушісі,
қамқоршысы болған. Сондықтанда бұл заң билердің, батырлардың тағы басқа игі
жақсылардың бас қосқан жиынында мақұлданған. “И как гласит предание, он на
одном из собраний знати, биев и влиятельных степных вельмож, объявил о
необходимости придерживаться многих из этих норм и использовать в
разбирательствах споров”2. Сөйтіп, ол билердің талқысынан өту арқылы өмірге
жолдама алпы,
Билер бұл заманда негізінен ру басының қызметін атқарлы. Билердің
беделі руларында зор болған. Сондықтанда қазақ хандығын нығайтуды ойлаған
Қасым хан билердің ақыл-кеңестеріне сүйеніп, ел билеуге ұмтылған. Ал
билердің беделінің неліктен артқандығына келетін болсақ, онда ол сол
кездегі қалыптасқан шаруашылық жүргізуде еді. Сондықтан да халық ханнан
гөрі, билерді көп сыйлаған.
Қасым хан тұсында билер жеке дара болмаса, тегеурінді әлеуметтік
күшке айналмаған еді. билердің бұл кездегі тағы бір ерекшелігі олар әліде
болса, ру басы, сол рудың дау-жанжалын шешуші тұлға болғандығы.
Есімхан Тәукелден туып қалған,
“Есімнің ескі жолы” деген заң шағырған1 – деп ақын
жырлаған “Еңсегей бойлы Ер Есім” де қазақ мемлекеттігін нығайтуда зор еңбек
сіңірген қайраткер.
Бұл жөнінде “Есім салған ескі жол” “Есім ханның ескі жолы” - Есім
ханның 1598-1645 ж.ж. ел билеуі тұсында қалыптасқан әдет-ғұрып жол-
жобалар жиынтығы. Есімхан бір өзі әкім болу, елді жусатып бағындыру, басқа
елдерге шабуыл саясатын ұстанады. Сондықтан ол қанға қан, мертіктіргенді
мертіктіру, кек алу, құн төлеу, барымта, құлды сату, дүре соғу, көп әйел
алу, қалың мал төлеу, әмеңгерлікті сақтау, зекет жинау, айып салу, діни
өшпенділіктер сияқты патриархалдық-ұлттық ескі салтқа арқа тіреп, соны
уағыздады2. Бұл жерде ескілік сарынын баса айту, кеңестік идеологияның
жалпыға міндетті сарыны. Әйтпесе, бұл атаудағы “ескі жол” ұғымының
кертартпалық, ескішілдік дегеннен туып тұрмағанын, керісінше, сонау бағзы
замандардан ата-баба ғұрыпы ретінде мирас болып келе жатқан заң дегенді
білдіретінін түсіну үшін ғалым болу міндет те емес сияқты”3.
“Ел ауында сақталған деректерге қарағанда, Қасым хан тұсында “қасқа
жолға” қосылған жаңалық: “Хан болсын, ханға лайық заң болсын: батыр болсын,
жорық жолы мақұл болсын: абыз болсын, абыз сыйлау парыз болсын, би болсын,
би түсетін үй болсын” деген ережелер екен. Бұл қазақ хандығы құрылысының
саяси-әкімшілік, әскери және сот істері жөніндегі негізгі заң сипатындағы
төрт тұғыр екені байқалады”4. Сонымен қатар “қоныс-тұраққа, мал-мүлікке,
адамар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері
осы кезде сараланады”1.
Оның ескі жол аталуы туралы пікірлердің барлығы, оның бұрын
қалыптасқан “жол-жоралғыларды” өзгертпей дамытты деген пікірге2 саяды.
Енді Есім хан тұсында билердің ролі қандай болды? Соған тоқталайық.
Би әруақытта елдің қамқоршысы, дала демократиясының жаршысы, сондықтан да
билердің ролін арттыруға Есім хан да көңіл бөлген. Бізге жеткен ел
аңызындағы деректерде Есім хан билер туралы арнайы бабты заңдастырған
көрінеді: Ол мынадай: “би болсын, би түсетін үй болсын”3. Бұл заңда
адамның табиғат берген ерекше қасиеттері де ескерусіз қалмаған. Онда үстеме
құн ретінде: “өнер, құны, сүйек құны” белгіленген. Егер өлген адам батыр не
ақын-жырау немесе би болса, сол өнері үшін үстеме құн алынған”. Ол тұста
сонымен қатар билер кеңес құрып тұрған. Бұл әрине билердің сол кездң өзінде
беделді күшке айналғанын куәләндіреді.
Бұл уақыт аралығы туралы жазылған нақты фактілі еңбектердің аздығы,
әлі де болса қолға түспеуі бізді халықтың зердесінде сақталған аңыз
әңгімелердің желісімен сол кезеңнің бейнесін сомдауға итермелейді. Сондай
аңыздың желісі бізді Есімхан тұсында да билердің ролі қомақты болған деген
ойға жетелейді. И.Байзақов шығармаларында мынадай аңыз әңгіме ұшырасады:
“Қазақтың Есім ханы болған кездле, жау жорық жапан түзге толған кезде.
Болыпты Монтай атты бір әділ би, руы ойбас қыпшақ орта жүзде”4.
Есімнің жоғын жоқтайтын, оның беделін дәріптен асыратын, елін билеуде
тіреніші болған, билері де бар. Сондай биінің бірі кіші жүздегі ел
басқарушысы Жиембет жырау еді1.
Хан қорланғанда оның ашуын басуға, сабасына түсіруге жарарлық күш
билер болған. Олар өзінің тоқтау сөзін ханға көркем тілімен әшекейлеп,
жүрекке жетерліктей етіп айта білген. Жиембет бидің інісі шатақ іс
жасағанда Есім ханға келіп былай деген екен:
“Жол тосып алып кетіпті,
Қалмақтан алмақ сыйынды,
Қаһарынды басқалы
Қалың елім жиылды
Бастап келген өзге емес,
Жиембет – сынды биің-ді2.
Билер халық сүйеніші, кеңесшісі болған. Хан саясатын ру ішінде
жүргізуші. Егер ханнан би сырт айналса, халық та теріс қараған. Билер сол
кездің өзінде ханға, хансың деп қарамай ойындағысын айта білген.
Жиембет жырау:
“Еңсегей бойлы ер Есім,
Есім, сені есірткен
Есіл де менің кеңесім
Ес білген де, Есім хан,
Қолыңа болдым сүйесің,
Қолтығыңа болдым демесін
Ертеңгі күн болғанда,
Елің кеңес құрғанда,
Айналып ақыл табарға
Есіктегі ебесің,
Сонда ханым не десін,
Мен жоқ болсам, Есім хан,
Ит түрткіні көресің,
Жиембет қайда дегенде
Не деп жауап бересің?”1 – деген екен.
Есім хан өзінің әкесі Тәуекел хан дербес би ретінде белгілеген
Досмұхамедті2 қатты құрметтеп сыйлаған. Оның билікшешімдерін үнемі мақұлдап
отырған. Досмұхамедтің ісіне сүйіспеншілігінің белгісі ретінде халық оны
“Дос би” деп атаған.
Есім хан халықтар арасындағы ынтымақты да нығайтуға күш салған. Және
ол елдердің де билеріне құрмет көрсетіп отырған көрінеді. Ш.Уәлихановтың
айтуынша осы ынтымақтың белгісі ретінде “Ташкентте қырғыздың көркем биіне
арнап күмбез салдырған. Ол осы күнге дейін бар, “Көкемнің көк күмбезі” деп
аталады3.
Көріп отырғанымыздай Есімхан тұсында билердің қоғамдағы атқарған ролі
жоғары болған. Бұл кезде билер өзінің руының білектей піріне айналған.
Бірақ та әліде болса билер жалпы ханға тегеурін боларлық айбынды күшке
айналмаған еді. Сонымен қатар бұл кездің ерекшелігі билердің өздеріне тән
шешендік, ділмарлық, тапқырлық деген қасиеттерінің кең құлаш жая
бастауында еді.
“Көріп отырғанымыздай Есім мен Қасымның жинақтарында қомақты” орын
әскери және елшілік нормаларға берілген. Бұл түсінікті де. Себебі, жас
мемлекеттің ең басты мақсаты – күн астындағы өз орнын табу және соны
нығайту елі1.
“Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” қазақ халқы үшін тарихи маңызы зор
конституциялық ескерткіш болып табылады. Өйткені XVІІ ғасырдың екінші
жартысы мен XVІІІ ғасырдың басы Қазақстан үшін қилы да қиын дәуір болды. Ру-
ру, ұлыс-жүз болып бөлініп, алауыздықпен өзара дау-жанжал, қақтығысқа
белшесінен батқан қазақтарды Ресей патшалығының арамза саясаты, Шығыстан,
арқадан тынымсыз шабуылдаған жоңғар қалмақтарының басқыншылығына ұшыратты
үдеу ретінде еді.
Осындай қиын кезеңде билік құрған Жәңгір ханның баласы Тәуке ыдырап,
берекесі кеткен қазақ халқының басын қосып, ішкі дау-жанжалды, барымтаны,
тежемелі ұсақ хандықтардың уақытша болса да ынтымаған көздемей, сыртқы
жаулармен батыл күресуге болмайтынын түсінді. Осы мақсатпен Тәуке қазақ
қоғамына ірі-ірі реформаларды енгізді.
Сондай сүбелі реформаторлық қадамы, ол қазақ әдет-ғұрып құқығын сол
қоғамның талап тілектеріне сәйкес қайта жаңғыртуы еді. Әрине бұл заңның
негізін бұрынғы ата-бабаларымыздан келе жатқан жол-жорағылар құрады. Тәуке
ханның еңбегі сонда, ол бұл заңдарға жаңа серпін, жаңа мазмүн бере алды.
Ал осы “Жеті Жарғының” энтимологиясына байланысты әдебиеттерде
әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Мысалы, Н.И.Гродеков: “Тәуке ханның тұсында
жеті би, яғни жеті жарғы немесе жеті жарғыш, жеті іс бітіретін қызметкерлер
жиналған” дейді. Л.А.Словахатовта: “Күлтөбеде Тәуке хан жеті би жинады” деп
көрсетеді. А.П.Чулашников: “Жеті Жарғыны” – жетеудің жариялауы” дейді1.
Сонымен қатар көрнекті ғалым, заңгер Г.Сапарғалиев: “Тәуке ханның мемлекет
жарлығы дегенді ұсынады. “Жете” мемлекет деген ұғым береді” дейді2.
Бұл мәселені арнайы зерттеген Н.Өсерұлы: “жеті” сөзі тек қаралатын
мәселенің санын ғана көрсетеді”3 деген сөзді айта келе ол “Жеті жарлық”,
“Жеті дау”, “Жеті шешім” деген мағына береді дейді. Белгілі ғалым
С.Созақбаев бұл пікірді қостайды4. Ал З.Кенжалиев ағамыз бұл пікірлерді
саралай келе оның маңызын былай түсіндіреді: “Жеті Жарғыда” оны
құрастырушылар “жолдарға” қарағанда қазақ қоғамының ішкі мәселелеріне
көбірек бөлуге назар аударған. Әрине, бұл қазақ халқының аумақтық,
этникалық, әлеуметтік тұрғыдан алғанда толысып, саясэкономикалық жүйесі
тұрақтанып, өз дамуының келесі бір кезеңін кешіп жатқандығының көрінісі
еді5.
Енді осы Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” тұсындағы билердің роліне
тоқталайық. Бұл мәселеге арнайы көңіл бөлген ғалымдарда бар6. Билер Тәуке
хан тұсында үлкен әлеуметтік күшке айналды. Сондықтан да “билер кеңесі”
деген тұрақты органының өмірге келуітегін емес сияқты. Бұл кезде атышулы,
мемлекеттік дәрежеге жеткен билер де болған. Олар бәрімізге таныс Үш
пайғамбар атанған “Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер еді”.
Билер бұл кезде ру басы болумен қатар кәнігі сот қызметінде атқаралы
және халықаралық қатынаста елшілікке де тартылады. “Қаздауысты Қазыбектің,
Жәнібек Шақшақұлының елшілікке барғаны бәрімізге аян”.
Сонымен қатар белгілі билер ел басқарулы қойып тек соттық қызметпен
айналысқан деуге де болады1.
Тәуке хан билердің соттық дәстүрін сол қалпында қалдырған “законы
Тауке оставляли в неприкосновенности сложившуюся процессуальную сторону
суда, который носил устный состязательный и гласный характер”2.
Тәуке хан заманынан бастап қалыптасқан тағы бір институт –“Жүгініс”
яғни рулар арасында болған даулар мен қақтығыстарды билердің алқалық
құрамымен қарауы3.
Қорыта келгенде Тәуке заманында билер өзінің классикалық сипатына бет
бұрған. Олар: соттық, әкімшілік, ру басшысы, қажет болғанда елшілік
қызметте атқарған әмбебап институт ретінде орныға бастайды.
Соңында айтарымыз қазақ хандығының бұл кезңінде билер институты
белгілі дәрежеде эволюциялық жолдан өтті. Ру басы болған би, халықтың оң
тізесін басқан ақылшысына айналды. Кейін бойына жоғарыда аталған
функцияларды біріктірген белгілі “жүйе” болып орныға бастады. Бұл Тәуке хан
тұсында айқын аңғарылады. Бір ескеретін жәйт, билер институтына тән
“әмбебаптық” қасиет, оның ішкі мазмұнын құраған, сондықтан да ол билер
институтының өткен жолында көрініс беріп отырған.
Бұл тарауды Төле би атамыздың мына сөзімен бітіргіміз келіп отыр:
“Батыр деген барақ ит,
Екі долы қатынын бір табады
Би деген бір бұлақ, Қатынның ілуде бірі табады”4
ІІ – тарау. Билер институты Ресей бодондығы тұсында
Бұл бөлімде біз билер сотының қызметіне емес, патшалық Ресейдің билер
институтының қазақ халқының тарихының аластауға байланысты жүргізген
саясатын баяндауды жөн көрді. Ал, билер сатынын председательдық
ерекшеліктері арнайы бөлімде сөз болды.
Қазақ елі Ресей отралауына өткеннен кейін-ақ империялық пиғылды
ашықта-ашық сезе бастады. Патша өкіметінің саясатының түп мақсаты, қазақ
елін өзінің ғасырлар бойы қалыптасып келген бітім-болмысынан айыруы құлдықа
айналдыру еді. Бұл отарлау пиғылындағы елдердің барлығына тән әлімсақтан
келе жатқан әдіс.
“Құлақ кесті құлға” айналдыру саясатын патшалық Ресей алғашқы кезде
бекініске салу арқылы, елге дендеп бойлаумен бастағаны баршамызға аян.
Кейін бұл әрекетті дала жұртынын саяси-құқықтық құрылымына қол салумен
ұштастырды. “Проблемы организаций суда и судебной деятельности всегда
стояла в центре политики как ханов, так и государств, проводивших политику
завовевания и подчинения Казахстана”1 деп ұлағатты ғалым, академик
С.Зиманов сот жүйесін әр уақытта отарлаушы елдердің көзінен таса қалмағанын
атап көрсетті.
“Көшпелі қазақ ұғымында мемлекеттік биліктін ең кең және шырқай
дамыған саласы – сот билігі болатын”2. Міне, қыр елінің бұл ерекшелігін
салмай таныған Ресей шенеуліктері, тұтастай құлдыққа айналдыруды осы сот
жүйесін түсаулаудан бастады.
Бұл бағыттағы алғашқы қадамын Ресей империясы “шекаралық соттарды”3
құрумен бастады. Оның әр ордадағы аясын кенейтуге күш салды. Содан кейін
патша өкіметі жармыштап белгілі істерді өз қарамағына ала бастады.
Мұның барлығы империялық пиғылдын құрт іспеттес жаймен “кеусеп
жеуінің” басы болатын. Бірден билер институтына тырнақ батыруға Ресей
патшалығы неліктен жүрексінді?
Өйткені біріншіден, қазақ еліндегі ықпалы әлі де мардымсыз еді,
сонымен қатар қашанда болса, кіші-гірім бұғау салу әрекетіне тосқауыл қоюға
дайын еркін сүйгіш халықты өзіне қарсы қойып алғысы келмеді.
Ресейдің билер институтына байланысты жүргізген саясатының
біререкшелігі сонда: бірден билер институтына тарих сахнасынан аластатпай,
әртүрлі құйтырқы әдістермен ірітіп-шірітіп, халыққа жағымсыз құбылыс
ретінде көрсету арқылы халық жадынан өшіруді ойлады.
Патша өкіметі ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде жүргізген реформаларында
сол уақытқа дейін қаймағы бұзылмай келген билер институтының кіршіксіз таза
кейпіне лаң түсірді. Осы реформалардан кейін билер сайланатын болды. Бірақ
та сол уақытқа дейін би атағы барлар, атақтарын сақтап қалды. Шын мәнінде,
сайланбалы қағиданы енгізу билер институтын бұрынғы мәйегінен айырды.
“Сайлау” деген ұлы шығыстың жұлдызы Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша
“формальды” нәрсе. Билерді сайлау патша өкіметінің саясатын жүргізуге
онтайлы қол шоқпар билердің тарих сахнасына шығуына жол ашты. “Осылай 1824
жылдан бастап қазақ еліндегі билер сайланбалы болды, сондықтан бұрынғыдай
ел арасынан шыққан халық таңдаушылары емес, тек байлардың ғана би қызметіне
қолы жетті, себебі патша ұлықтарына пара беретін дәулетті дүниеқоңыз,
итаршы жағымпаздар, яғни халықтың емес, өздерінің айтқанын істейтін адамдар
керек еді”1. Сөйтіп өмірге атаққұмар, парақор билердің легі келе бастады.
Бұл реформалардың қадамы билер тарапынан да назарлық тудырды: “В
ведение новой судебной системы задело интересы части биев, которые не были
привличены царскими властями к судебно-административной службе. Потеряв
таким образом свое влияние в казахских родах, эти бии составили группу лиц,
недовольных политикой царской администрации в Казахстане”2.
Сонымен қазақ қоғамындағы билер тобы екіге айырылды. Далада жалпы
империялық соттың ролін арттыру, керісінше билер сотының аясын шектеу
арқылы оны жалпы сот органдарымен жақындастыруды3 мақсат етті.
Патша өкіметі бұдан кейінгі реформаларында да билер институтын тарих
санасынан аластатуды жәймен жүргізіп жатты. Бірақ та билер қазақ
қоғамындағы мәнін ХІХ ғасырдың ортасына дейін жоғалтқан жоқ.
Билер институтын ақсатуда әртүрлі құйтырқы саясат жүргізіп бақты.
Билердің қарауынан едәуір істерді алып, оны жалпы империялық соттардың
қарамағына берді. “Указом 1852 г. казахи за убийство, грабежи и барымту
представались военному суду. На деле полномочия этих судов были гораздо
шире. Не только действия неугодных элементов правосудия под указанные
категории людей, но и поощрялись любые формы деятельности военных судов,
направленной на поддержание “порядка” в казахской степи”3 және шекаралық
комиссиялардың жанына “Сорвесный мировой суд”4 құру арқылы билер сотынын
беделін түсіруді көздеді. Билердің шығарған шешімдері тек облыстық
басқарманың және округтік приказдын тарапынан шығамдар түспесе күшіне
енетін болды. “1854 жылы Зауда билері бұрынғыдай сайланбалы, яғни жоғарыдан
тағайындалатын етіп қалдырды. Оларды түгелдей тек ұлықтарға қызмет етулі
етіп бекітті. Ал ел ішіндегі халық таланттары – нағыз билердің сот
шешімдері ұлықтар бекітсе ғана жүзеге асты, әйтпесе ештеңеге жарамайтын
болды”1.
Россиядағы “Мировой суд” пен қазақ арасындағы билер тобын салыстырып
Ш.Уәлиханов:
“Решения биев могут всегда быть обжалованы, решение не мировых судей,
в известных случаях, считаются окончательными и не подлежат обжалованию 30
ст.Угол.Зак.43 ст. Граж.судопр..
...решения биев приводят в исполнение султанов, управители и старшины,
а окончательный приговор мирового суда исполнят сам мировой судья” – деп
орыс губернияларына арналған “Мировой соттың” қаншалықты күшті екенін, ал
билер сотын қазақ жерінде патша әкімшілігі қалаған кезінде бекітпей қоя
алатынын қазақ ғалымы қынжала отырып жазады”2.
Сөйтіп билерді жоғары патша ұлықтары өздеріне кіріптар етіп қойды.
Бұл бедің көңілінде аландаушылық тудырып, ал, көңілі екі ұдайы бидің
толымды билік айтуы екі талай екені белгілі. Сонымен парақор, дарынсыз,
патша өкілдеріне жағынатын жылпос билердің санын арттырды. “Связь бийских
судов с официальными органами власти и надзор за их деятельность со стороны
последних со времен привели к фактическому огусударствлению основной их
части. Все большее отражение находили в их решениях интересы колониальных
властей. Таким образом, существование бийских судов отчасти не
препятствовало планом правительства; наоборот, постепенными мерами многие
из них были превращены в разновидность местных государственных чиновников,
что нашло законодательное оформление в реформах 60-70 годах ХІХ в”1.
Ресей империясы өзінін билер институтына байланысты саясатын 1867-
1868 жылдарғы реформаларда үдете түсті. Отаршыл пиғылдағы шенеуніктері
билерге “билер соты” деген атауды да көпсінді. Міне осы реформалардан
кейін, билер соты “Халық соты” деп аталатын болды. Бұл сонау ғасырлар
қойнауынан келе жатқан тарихи сабатастықты үзуге бағытталған әрекет еді.
“Уақытша ережелер” қазақ билерінің статусын жойып, оларды чиновниктер
санатына қосумен үш жыл мерзімге сайлауда практикаға енгізді. “Халық соты”
деп аталған құрамы шешендік өнерден жүрдай, отаршылдық аппаратпен ауыз
жаласқандардын санын жаңбырдан кейін қаулап шыққан саңырауқұлақтардай
көбейтіп, лауазым шен-шекпен үшін ұлт мүддесін сатқан бюрократтардың санын
көбейтті. Мұны, С.Торайғыровтың мына өлені дәл суреттейді:
“Былтыр ол “би болсам” деп арман етті.
Сойыс қып, елге шауып, ақша текті.
Біреудің арқасында беделді боп,
Би болды, жез знакке қолы жетті”2.
“По вопросам организация судебной власти в степи в законе не было
указано на обязательность или не обязательность очистительной присяги,
распространившиеся в степи во второй половине ХІХ в., не были точно указаны
мотивы для отвода биев, срок созыва чрезвычайных уездных и мест уездных
съездов биев. Раздел о народном суде вообще ни слова не говорил о
возможности допуска адвокатов суды биев”1. Патша өкіметі ережені әдейі анық
жазбай, уақытша деп сыйыр құймышақтатып қойды. Соның салдарынан заңсыздық,
бетімен кетушілік өсті, ресми және биресми “түземдік” әкімшіліктердің саны
өсті.
“Царизм был весьма заинтересован в таком судебном аппарате, которой
способствовал провидению его колониальной политики”. Шын мәнінде билер соты
патшаны саясатын жүргізетін қол шоқтылар болды. Шешендік өнерден жүрдай,
империялық пиғылдың күйін күйттейтін, дүдәмәл “би сияқтылар” ұлыққа жақсан
болды деп толымсыз билік шығарып жатты.
Бұрынғы билердің бір ерекшелігі сол. Олар шешендік өнерді өздерінің
билігін пәрменде болуы үшін пайдаланып отырған. Және де шешендік өнер бидін
ел ортасына танылуда және оны би ретінде танудын бірден-бір алғы шарты
болатын. Сонымен қатар билердің шешіміндегі творчестволық сарын жоғалды.
Міне, билер өзінің тарихи қалыптасқан сара жолынан айырылып қана қоймай.
Оның мәнін жырлайтын ғасырлық тамыры бар “мәйегін” жоғалтты. Былайша
айтқанда “жүні жүлынған тырнады” болып қалды.
Сөзіміз толымды болу үшін,халық жанында сақталған әңгімелерге де
жүгінейік. “Халық айтса, қалт айтпайды”. Елдің айтуы бойынша Нұрмахамбет
Сары би кезекті би сайлауы тұсында ауылдан билікке араласар көзі қырақты
азамат таппапты деседі. Сары бидін санына толмаса да, ағайындары
Жақсыкелдіні ұсынады. Сары би оған былай деп уәж айтып, қарсы болады:
- “Ортаңа орыс келді, көпір сүрген жерде пара жүреді, үйіннен байлық
кетеді, биіннен билік кетеді. Билік кеткен соң биіне бел бола ма?
Биліксіз ел, ел бола ма? Беделсіз биліктен молдалығын тыныш, балам
деген екен”1.
Бірде Сары биге боз салығын жинап бер деген ұсынысқа:
- Мен орысқа қызмет қылмаймын. Билікті қойдым. Орыс келді – пара
жүреді, әділдік бұзылады, елдің тынышы кетеді. Қазақты ел
басқарудын дәстүр-салты құрып барады2, - деп отарлау саясатынын
озбырлығына жаны күйінеді.
Ресей тұсындағы билердің озбырлығын, пәтуаздығын, татымсыздығын
көзімен көрген қазақтын ұлы ақыны Абайды өздеріні қара сөздерінде:
“Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінен қолынан
келмейді. Бұған бұрынғы “Қасым ханнын қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын”,
Әз Тәуке ханның күл төбенін басынағы күнде кеңес болғанда “жеті жарғысын”
білмек керек. Ол ескі сөздердін қайсысы заман өзгергендікпенен ескеріп, бұл
жаңа заманға келіспейтүғын болса, оның орнына татымда толық билік шығарып,
төлеу саларға жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жоқ”3
– деп билердің шешімдерінде бұрынғы творчествовалық нәрдін кеткені,
билердін өткен заманнан келе жатқан әдет-ғұрып құқығынын нормаларын жаңа
заманға ыңғайластырушылық өмір талабына сәйкес жаңа нормаларымен
байытушылық қабілетінің, соның арқасында әдет-ғұрыптың өміршендігі
қамтамасыз етуші күш ретіндегі сипатының тамыры өзіліп бара жатқанын
айтады.
“Сонымен, ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ билерінің екі түрі
болды. Біріншісі – ертеден келе жатқан дәстүрдің жалғастыру, яғни халық
таңдаулылары. Екіншісі – патша өкіметінің нақсүйері, халыққа жеккернішті
болса пышағы май үстінде жүрген қызметкер би, өкіметтен жалақы, халықтан
пара алушы”1.
Кейінгі уақытша өкімет тұсында да билер институты жою саясты өз
алғасын тауып жатты. Мәселенки, уақытша өкіметтін органы ретінде танылған,
билер соттары тәрізді соттардың құрылуы”2.
Ресей елінің билер институтына байланысты саясаттың тағы бір
ерекшелігі сол билер сотын қазақтың мемлекетінің паш ететін басқа да
атрибуттарымен бірге сабақтастыра кездеуінде еді.
Қорыта келгенде, ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап “құқығы шектеулі
билер соты құрылса”3, кейін билер патша ұлықтарының көңіл-күйіне қарап
қызмет істейтін “күнбағысқа” айналды. Ал Хіх ғасырдың жартысынан кейінгі
реформаларда билер соты дегенатауды тарих сахнасынан мүлдем аластатуды
мақсат етті.
Ресей билер институтын құйтырқы саясаттын тезіне салып, майдалап үгіп
жүберуге тырысты, ол арқылы жуан көрпелес билердің санын көбейтіп, одан
халықтың өзі жиіркеніп билерді терістейді. Осылай билер институтын жоюды
көздеді. Кейінгі халық санасында қалыптасқан билердің образы осы пиғылдың
жемісі еді.
Міне, осылай билер институты өзінің өміршендігімен, тағы бір тарихи
ерекше кезен – кеңестік дәуірге аяқ басты.
ІІІ тарау. Билер институты Кеңестік Қазақстанда
Бұ кезінде әдет-ғұрып құқығының қандай деңгейде болғанын білмей,
билер институтының бл тұстағы даму бағатын түсіну мүмкігн емес.
Алғашқы кезде Кеңес өкіметі орнаған тұста Қазақстанда жағдай мынандай
еді: “Қазан төңкерісінің қарсаңында көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
қоғамында қоғамдық қатынастардың негізгі реттеуші әдет-ғұрып нормалары
болды. Ол қазақ даласындағы материалдық қоғамдық өндірістің және қайта
өндіріс процесінің өн бойы мен құрылымына өрілді, көшпелі және жартылай
көшпелі өмір салтын реттеу және өзін-өзі реттеудің этносаяси механизміне
табиғи түрде енді. Бұл басқару әдісі қазақтардың азаматтыө өмір тұрмысының
барлық салаларын қамтыды1.
Дала жұртындағы мұндай ахуалды толық сезінген Кеңес үкіметі өзінің
1917 жылғы 20 қазандағы “Ресей мен Шығыстың барлық жұмысшы мұсылмандарына”
деген үндеуінде олардың ұлттық және мәдени мекемелері азат екендігін және
әдет-ғұрыптарына қол сұғылмайды деп жариялауы тиіс болды2 және де кеңестік
заңдарды социализм иедеясын басшылыққа ала отырып, әдет-ғұрып құқығымен
сәйкестендіруді өзінің органдарына жүктеді3.
Бірақ та бұл Кеңес өкіметінің жоғарыда аталған халықтарды өзіне қарсы
қойып алмаудың саясаты еді. Кешікпей-ақ әдет-ғұрып құқығы таптық талаптарға
жауап бере алмайтынына көздері жетті. Сондықтанда кейін бұл нормалармен
кешенді түрде күрес жүргізуді қолға алды.
Кеңес өкіметінің әдет-ғұрып құқығына байланысты саясатының
ерекшелігі, әдет-ғұрып құқығын өткеннің сарқыншағы, жарқын болашақтың талап-
тілектеріне жауап бере алмайды деген терең ғылыми тамыры жоқ желеумен тарих
аренасынан тайдыру еді.
Кеңес өкіметі бар күш-жігерін салып күрестіп баққан әдет-ғұрып
құқығының белді институты – билер институты еді. Кеңес өкіметі тұсындағы
билер сотының ерекшелігі, жергілікті жердегі ауыл, аймақ арасындағы дау-
жанжалды, қылмыстық әрекеттерді шешуші орган ретінде қызмет етуінде еді. Ол
кезде қыр еліндегі төрелік айтушы негізгі буын билер соты болатын.
Сондықтанда Кеңес өкіметі орнай сала қолына алған бірінші мәселесі,
мемлекеттің тірегі болып табылатын сот жүйесін құртып, оның орнына жаңа
таптық мүддені бірінші орынға қоятын сот құрылысын енгізуді қолға алды. Ал
билер сот мен қазылар сотын құртуды осы саясатпен астарластырып жүргізді.
Бірақ та Кеңес өкіметі өзінің алғашқы орнаған кезінде қабылдаған
құжатының бірі 1917 жылғы 22 қарашада “Сот туралы” деген декретінде билер
сотына байланысты мәселені қарамады. Онысы түсінікті де еді. біріншіден, ол
өкіметтің сот жүйесі осы декретпен құрылған түр. Екіншіден, халықтың
арасында әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің рухи биік еді, соған сәйкес бұл құжатта
билер сотын терістеуге жүрексінді. Бұл халықты өзінен теріс айналдырмаудың
және алғашқы әлсіз кезінде ұстанған стратегиясы еді.
Ал 1919 жылдан бастап-ақ кеңес өкіметі билер мен қазыларды өмірден
аластауға әрекет жасады. Ол жолда сан салады әдіс-тәсілдер қолданып бақты.
Осы жүргізілген саясаттың бағытын саралай қарайтын болса, онда белгілі бір
жүйелілікті аңғарамыз:
Алғашқы кезде кеңес өкіметінің билер сотының қызметін жергілікті
органдардың жіті бақылауына алуымен және билерге билік ақы төлемеуден;
Соңғы кездері билер сотының қызметін заңсыз деп тауып, қылмыстық
тәртіппен құдалаудан көрініс табады;
Сонымен қатар билер сотын құртуға, Кеңес өкіметі құрған арнайы
органдардың әдет-ғұрып нормаларын қолдануы да әсер етті. Мысалы, 1919 ж. 10
шілдедегі қырғыз “қазақ өлкесінің басқару жөніндегі революциялық комитеті
туралы” декретіне былай делінген: “Все тяжебные дела между киргизами
разрешаются по месту жительства ответчика при аульных и волостных
председателях исполнительных комитетов третейским судом1. Әрмен қарай,
“дела между киргизами разрешаются народным судом по существу дело по
обычному праву2. Ерекшелік сонда. Әдет-ғұрып құқығын арнайы үштік соттар
мен жалпы халық соттарында бірдей қолдануында еді.
Үштік соттардың құрылғандығы мақсаты жаңа ғана қалыптасып келе жатқан
кеңестік сот жүйесіне көрсету еді. Бірақ та біздің ойымызша үштік соттар
сол кездегі билер сотын ысырап шығарушы бірден-бір күш болуға тиіс еді.
Өкінішке орай, кеңес өкіметінің бұл әрекеті жүзеге аспай қалды. Керісінше,
үштік соттар билердің сотына айналып кетті. Мәсекенки: “Бай, бии и
представители мусульманского духовенства толковали декрет Советского
правительства от 10 июля 1919 года в свою пользу, утверждая, что якобы
третейский сул – это и есть суд биев. В реформированном виде”3 деп оның
құрамына еніп жатты4. Бұл әрекет ол соттарды жоюға алып келіп тірегені
баршамызға аян.
Кеңес өкіметі билердің қызметін өзінің бақылауына алу арқылы, ол
соттарға байланысты қандайда болса көңіл толқуын қолдап отырды. Бұл билер
сотының құзіретінің аясын шектеді және бұрыннан келе жатқан билердің шешім
шығарудағы шығармашылық қасиетін, яғни шешімді астарлы сөзбен
көркемдеу,билік мақсаты бітістіру деген ұстанымлардың күшін көкке ұшырды.
Өйткені, билердің ондай әрекеттерінің барлығы құзіретінің шектен шығу “өзім
білдіге” салыну ретінде бағаланды. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін ресми
түрде билер сайланбады. Оларға билік ақы төленбеді. “Государство не
выплачивало последним какого-либо вознаграждения. Более того многие советы
запретили биям взимать “биилик” – оплату за судебные разбирательства. Так,
Семиреченская юридическая коллегия в 1918г. приняла постановления о
запрещении взимания “бийлика” за судебные разбирательства”1. Олардың
“билік” ақысы, мысалы: “кісі өлтіруге” байланысты істерді қарағанда
талаптың 110 бөлігін өзіне алып отырды2.
Кеңес өкіметі тұсында билер сотын сақтап қалуды қызғыштай
қорғағандарда болған. Ол сол кездегі қазақтың жоғын жоқтаушы “Алаш”
партиясы еді. Оның көрнекті өкілдері: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, Бірімжанов т.б. билер соты олардың бағдарламаларында көрініс
тапты3. 1917 жылғы 21-26 шілде аралығында Орынборда өткен жалпы қырғыздың
жалпы қазақтың - Б.Қ. съезінде және 1917 жылғы 20-25 тамызда өткен екінші
Торғай облыстық съезде қазақ елінде бұрынғы “халық соттарының” қызмет істей
беруін жақтаған еді1. Өйткені, “билер” сотының жалпы игі ықпалы мен маңызын
біліп, оларды жаңа жағдайларда пайдаланғысы келді2.
Билер сотымен күресті Кеңес өкіметі басқа да қазақ әлет-ғұрып
құқығының институттары нормаларымен бірге жүргізді. Мәселенки, “Борьба с
барымтой велась в тесной связи с мерами, направленным на преодоление
действия и управзднения судов биев в Казахстане”3, өйткені, ол нормалар
билер сотының қызмет істеуінің материалдық негізгі болып табылатын.
Кеңес өкіметінің билер сотына байланысты жүргізген саясатының
патшалық Ресей саясатымен тақылеттес тұстарында болған. Оны мынадан
байқауға болады: “Согласно положению о мусульманских народных судах,
утвержденному ЦИК-ом Туркестанской АССР 25 июля 1922г. из подсудности суда
биев и казиев изымались: 1) дела о государственных преступлениях; 2) дела о
преступлениях против порядка управления; 3) дела о должностных и
хозяйственных преступлениях; 4) дела о преступлениях против жизни, здоровья
и свободы личности; 5) дела об имущественных преступлениях; 6) дела о
воинских преступлениях4. Бұл билер сотының даладағы ықпалы кеміту еді.
Кеңес өкіметі билер сотымен күресті жиырмасыншы жылдардан кейін үдете
түсті. Мысалы: Сырдария облысында 1922 27 ақсақалдар соты болса, 1923 - 14,
1924 - 2, ал 1925 – 11 ғана қалған. Ал 1924 жылдан қылмыстық қудалауға
салса, 1928 жылдан бастап РСФСР-дың қылмыстық заңына арнайы бап енгізіп
соның аясында қудалауды жүргізді2.
Біз бұл кішігірім шолуымызда билер институтының Кеңес өкіметі
тұсындағы ерекшелігін толық алмаймыз. Кейінгі зертеулерде, осы уақытқа
дейін әдебиеттерде толық басндалып, зертелмей келе жатқанын қырларын қажет.
Мысалы, осы уақытқа дейін билердің, ақсақалдардың соттарының қараған істері
нақты сипатталмаған және олардың іс қарау тәртіптері ой елегінен
өткізілмеген. Сол кездің тірі билері, ақсақалдары туралы мәселе
қозғалмаған. Болашақта зерттеу жұмысын осы бағытта жүргізген жөн деп
ойлаймыз.
ІІ бөлім. Билер институтының жүйесі мен негізгі сатылары
(инстанциялары)
Билер кеңесі
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz