Қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесі
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесін қазіргі кезеңде зерттеудің маңыздылығы
1.2 Ғылыми стиль және ғылыми.көпшілік стиль туралы көзқарастар
1.3 Ғылыми стильдің негізгі белгілері және түрлері
1.4 Ғылыми.көпшілік стиль . функционалдық стильдердің бір саласы
1.5 Дискурс және ғылыми.көпшілік стиль: негізгі мәселелер және олардың арақатынасы
1.6 Қазіргі лингвистикадағы жанр теориясы және ғылыми.көпшілік стиль
1.7 Мәтін лингвистикасы және ғылыми.көпшілік стиль
Қазіргі кезең: Ғылыми.көпшілік стильдің тілдік.стильдік сипаты
2.1 Ғылыми.көпшілік стильдің қалыптасуының бастаулары: ХХ ғасырдың 20.30 жылдарындағы ғылыми.көпшілік стильдің ерекшеліктері
2.2 Ғылыми.көпшілік стиль және публицистикалық стильдің арақатынасы (тілдік араласулар, ортақ құрылымдар)
2.3 Қазіргі ғылыми.көпшілік стильдегі логикалық ойды дәнекерлеуші құралдар
2.4 Ғылыми.көпшілік стильде эмотивті.экспрессивті тілдік құралдардың қолданылуы
2.5 Ғылыми.көпшілік стильдің стильдік реңкі
2.6 Ғылыми.көпшілік стильдің бағалауыштық сипаты (темпоралдық және кеңістіктік құрылымы)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесін қазіргі кезеңде зерттеудің маңыздылығы
1.2 Ғылыми стиль және ғылыми.көпшілік стиль туралы көзқарастар
1.3 Ғылыми стильдің негізгі белгілері және түрлері
1.4 Ғылыми.көпшілік стиль . функционалдық стильдердің бір саласы
1.5 Дискурс және ғылыми.көпшілік стиль: негізгі мәселелер және олардың арақатынасы
1.6 Қазіргі лингвистикадағы жанр теориясы және ғылыми.көпшілік стиль
1.7 Мәтін лингвистикасы және ғылыми.көпшілік стиль
Қазіргі кезең: Ғылыми.көпшілік стильдің тілдік.стильдік сипаты
2.1 Ғылыми.көпшілік стильдің қалыптасуының бастаулары: ХХ ғасырдың 20.30 жылдарындағы ғылыми.көпшілік стильдің ерекшеліктері
2.2 Ғылыми.көпшілік стиль және публицистикалық стильдің арақатынасы (тілдік араласулар, ортақ құрылымдар)
2.3 Қазіргі ғылыми.көпшілік стильдегі логикалық ойды дәнекерлеуші құралдар
2.4 Ғылыми.көпшілік стильде эмотивті.экспрессивті тілдік құралдардың қолданылуы
2.5 Ғылыми.көпшілік стильдің стильдік реңкі
2.6 Ғылыми.көпшілік стильдің бағалауыштық сипаты (темпоралдық және кеңістіктік құрылымы)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеудің жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы тіл құрылысының ұзақ мерзімді келешегінің стратегиялық мақсаттары мен міндеттері айқындалған, сонымен қатар оларды жүзеге асырудың басты бағыттары мен тетіктері белгіленген заңнамалық құжатта (Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен бекітілген «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы») [1, 3-17 бб.] қоғамдық өмірдің барлық негізгі салаларында тіл құрылысы үдерістерінің одан әрі кеңеюін қамтамасыз ету қажеттігі айтылады; тілдік дамуды ғылыми қамтамасыз етудің басым бағыт екендігі аталады. Осыған байланысты диссертациялық зерттеу қазіргі кезеңде қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесінің маңызды тармағы ғылыми-көпшілік стильдің тілдік-стильдік және дискурстық ерекшеліктерін талдауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тіл саясатын жүзеге асыру жолында, оның ішінде қазақ әдеби тілінің қазіргі дамуында, қолданылу өрісінде, функционалдық-коммуникативтік қызметінде көрініс тауып отырған басты, әрі маңызды сипаттар қазақ әдеби тілі функционалдық жүйесіне тікелей қатысты.
Тіл саясаты мен стратегиясына арналған заңнамалық құжаттарда қазақ әдеби тілінің «ғылым тілі» саласын дамытуды қолға алу көзделеді. Осыған байланысты қазіргі қоғам дамуында ғылым тілінің (ғылыми тіл, ғылыми-техникалық тіл, ғылыми стиль) маңыздылығы, бұл саланың қазақ әдеби тілінің әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейтудегі рөлі мен орнының басымдылығы айқындала түсті. Теориялық көзқарастар мен практикалық ұсыныстарда ғылыми стильдің қалыптасуын, оның қазіргі жай-күйін сипаттау үшін негізінен терминжасам үдерісіне мән беріледі. Шын мәнінде, кез келген функционалдық стильдің өзіндік ерекшеліктерін егжей-тегжейлі таныту үшін негізгі лексикалық құраммен қатар әрбір стильдің стильдік байлаулы белгілерін құрайтын барлық тілдік-стильдік ерекшеліктерді топтап зерделеу аса маңызды.
Ғылыми-көпшілік стильдің синтаксистік құрылымы публицистикалық стильдің, ауызекі сөйлеу стилінің синтаксистің құрылымымен тығыз байланысты, өте күрделі, өз алдына жеке зерттеуді қажет етеді. Жұмыста ғылыми-көпшілік стильдің лексикалық құрамына дискурстық, тілдік-стильдік белгілеріне талдау жасалады.
Әдеби тілдің функционалдық стильдер жүйесі әлемдік лингвистикада, орыс тіл білімінде, сонымен қатар қазақ тілтанымында да терең зерттелді деп айтуымызға болады. Дегенмен, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай, тілге деген ұлттық, қоғамдық ой-сананың өзгеруіне байланысты қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің әлі де таратып, талдайтын, тыңнан қарауды қажет ететін мәселелері бой көтеріп отыр. Өйткені, И.Р. Гальперин көрсететіндей, «Тілдің стильдері – тарихи категория. Демек, олар өзгереді, дамиды, пайда болады және жоғалады» [2, С. 343]. Соңғы жылдары ғылыми зерттеулердің басты бағыттары мен парадигмаларының түбегейлі өзгеруіне байланысты стильдер жүйесіне деген көзқарастарда да тың пайымдаулар пайда бола бастады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тіл саясатын жүзеге асыру жолында, оның ішінде қазақ әдеби тілінің қазіргі дамуында, қолданылу өрісінде, функционалдық-коммуникативтік қызметінде көрініс тауып отырған басты, әрі маңызды сипаттар қазақ әдеби тілі функционалдық жүйесіне тікелей қатысты.
Тіл саясаты мен стратегиясына арналған заңнамалық құжаттарда қазақ әдеби тілінің «ғылым тілі» саласын дамытуды қолға алу көзделеді. Осыған байланысты қазіргі қоғам дамуында ғылым тілінің (ғылыми тіл, ғылыми-техникалық тіл, ғылыми стиль) маңыздылығы, бұл саланың қазақ әдеби тілінің әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейтудегі рөлі мен орнының басымдылығы айқындала түсті. Теориялық көзқарастар мен практикалық ұсыныстарда ғылыми стильдің қалыптасуын, оның қазіргі жай-күйін сипаттау үшін негізінен терминжасам үдерісіне мән беріледі. Шын мәнінде, кез келген функционалдық стильдің өзіндік ерекшеліктерін егжей-тегжейлі таныту үшін негізгі лексикалық құраммен қатар әрбір стильдің стильдік байлаулы белгілерін құрайтын барлық тілдік-стильдік ерекшеліктерді топтап зерделеу аса маңызды.
Ғылыми-көпшілік стильдің синтаксистік құрылымы публицистикалық стильдің, ауызекі сөйлеу стилінің синтаксистің құрылымымен тығыз байланысты, өте күрделі, өз алдына жеке зерттеуді қажет етеді. Жұмыста ғылыми-көпшілік стильдің лексикалық құрамына дискурстық, тілдік-стильдік белгілеріне талдау жасалады.
Әдеби тілдің функционалдық стильдер жүйесі әлемдік лингвистикада, орыс тіл білімінде, сонымен қатар қазақ тілтанымында да терең зерттелді деп айтуымызға болады. Дегенмен, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай, тілге деген ұлттық, қоғамдық ой-сананың өзгеруіне байланысты қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің әлі де таратып, талдайтын, тыңнан қарауды қажет ететін мәселелері бой көтеріп отыр. Өйткені, И.Р. Гальперин көрсететіндей, «Тілдің стильдері – тарихи категория. Демек, олар өзгереді, дамиды, пайда болады және жоғалады» [2, С. 343]. Соңғы жылдары ғылыми зерттеулердің басты бағыттары мен парадигмаларының түбегейлі өзгеруіне байланысты стильдер жүйесіне деген көзқарастарда да тың пайымдаулар пайда бола бастады.
1 Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен бекітілген «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» / Терминологиялық жинақ. – Астана, 2001. – 3-17 бб.
2 Гальперин И. Очерки по стилистике английского языка. – М., 1958. –
458 с.
3 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері) // Ана тілі . – 1992. – 448 б.
4 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. –581 б.
5 Кеңесбаев І., Балақаев М., Қайдаров Ә., Сарыбаев Ш. Қазақ әдеби тілі тарихының зерттелу жайы мен міндеттері // Қазақ әдеби тілі тарихының проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1987. – 10-36 бб.
6 Виноградов В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М., 1963. – 254 с.
7 Сыздық Р. ХҮІІІ-ХІХ ғғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, 1984. – 248 б.
8 Степанов Ю. Альтернативный мир, Дискурс, Факт и принципы Причинности // Язык и наука конца ХХ в. – М., 1995. – С. 35-73.
9 Гольдин В. Проблемы жанроведения // Жанры речи. Сб.научн.статей, Саратов: Изд-во Гос. Учебного центра «Колледж», 1999. – С. 4-6.
10 Сыздық Р. Сөз құдыреті. – Алматы: Санат, 1997. – 224 б .
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН МАҚАЛАЛАР ТІЗІМІ
1 Ғылыми-көпшілік стильдің ерекшеліктері // Тілтанудағы ірі тұлғалар:
І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, М. Балақаевтардың 100 жылдығына арналған рес. ғыл.-прак. конф. материалдары. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2007. – 123-
126 бб.
2 Ғылыми-көпшілік стиль мәселесі // М. Әуезов – жаңа дәуір данышпаны: Халықаралық ғыл.-тәж. конф. еңбектері. – Шымкент: М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті, 2007. – 5 т. – 156-160 бб.
3 А. Байтұрсынов және Қ. Жұбанов еңбектеріндегі стиль мәселесі // Тіл саласында білім беруге арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2007. – 1 б. –198-202 бб.
4 Функционалдық стилистиканың кейбір мәселелері // Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2008. – №1. – 55-61 бб.
5 Қазіргі қазақ әдеби тілі ғылыми-көпшілік стилінің тілдік-стильдік белгілері // Тілтаным. – 2008. – №2. – 95-99 бб.
6 Ғылыми-көпшілік стильдің қалыптасу жолдары (А. Байтұрсынов және Қ. Жұбанов еңбектері негізінде) // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2008. – №2. – 89-92 бб.
7 Ғылыми-көпшілік стиль және оның дискурспен арақатынасы // Тіл және жаһандану: бүгіні мен болашағы. Халықаралық конф.материалдары. – Алматы: Арыс, 2008. – 88-90 бб.
8 Қазіргі ғылыми-көпшілік стильдегі логикалық ойды дәнекерлеуші құралдар // Наука и ее роль в современном мире. Материалы Международной научно-практической конференции. – Караганды: Изд-во Болашак Баспа, 2009. – Т.3. – С. 229-235.
9 Ғылыми-көпшілік стильде эмотивті-экспрессивті құралдардың қолданылуы // Язык и ментальность. Международная конференция «Ахановские чтения» под эгидой МАПРЯЛ (материалы докладов и сообщений). – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – Т.1. – 265-270 бб.
2 Гальперин И. Очерки по стилистике английского языка. – М., 1958. –
458 с.
3 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері) // Ана тілі . – 1992. – 448 б.
4 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. –581 б.
5 Кеңесбаев І., Балақаев М., Қайдаров Ә., Сарыбаев Ш. Қазақ әдеби тілі тарихының зерттелу жайы мен міндеттері // Қазақ әдеби тілі тарихының проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1987. – 10-36 бб.
6 Виноградов В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М., 1963. – 254 с.
7 Сыздық Р. ХҮІІІ-ХІХ ғғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, 1984. – 248 б.
8 Степанов Ю. Альтернативный мир, Дискурс, Факт и принципы Причинности // Язык и наука конца ХХ в. – М., 1995. – С. 35-73.
9 Гольдин В. Проблемы жанроведения // Жанры речи. Сб.научн.статей, Саратов: Изд-во Гос. Учебного центра «Колледж», 1999. – С. 4-6.
10 Сыздық Р. Сөз құдыреті. – Алматы: Санат, 1997. – 224 б .
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН МАҚАЛАЛАР ТІЗІМІ
1 Ғылыми-көпшілік стильдің ерекшеліктері // Тілтанудағы ірі тұлғалар:
І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, М. Балақаевтардың 100 жылдығына арналған рес. ғыл.-прак. конф. материалдары. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2007. – 123-
126 бб.
2 Ғылыми-көпшілік стиль мәселесі // М. Әуезов – жаңа дәуір данышпаны: Халықаралық ғыл.-тәж. конф. еңбектері. – Шымкент: М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті, 2007. – 5 т. – 156-160 бб.
3 А. Байтұрсынов және Қ. Жұбанов еңбектеріндегі стиль мәселесі // Тіл саласында білім беруге арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2007. – 1 б. –198-202 бб.
4 Функционалдық стилистиканың кейбір мәселелері // Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2008. – №1. – 55-61 бб.
5 Қазіргі қазақ әдеби тілі ғылыми-көпшілік стилінің тілдік-стильдік белгілері // Тілтаным. – 2008. – №2. – 95-99 бб.
6 Ғылыми-көпшілік стильдің қалыптасу жолдары (А. Байтұрсынов және Қ. Жұбанов еңбектері негізінде) // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2008. – №2. – 89-92 бб.
7 Ғылыми-көпшілік стиль және оның дискурспен арақатынасы // Тіл және жаһандану: бүгіні мен болашағы. Халықаралық конф.материалдары. – Алматы: Арыс, 2008. – 88-90 бб.
8 Қазіргі ғылыми-көпшілік стильдегі логикалық ойды дәнекерлеуші құралдар // Наука и ее роль в современном мире. Материалы Международной научно-практической конференции. – Караганды: Изд-во Болашак Баспа, 2009. – Т.3. – С. 229-235.
9 Ғылыми-көпшілік стильде эмотивті-экспрессивті құралдардың қолданылуы // Язык и ментальность. Международная конференция «Ахановские чтения» под эгидой МАПРЯЛ (материалы докладов и сообщений). – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – Т.1. – 265-270 бб.
Кіріспе
Зерттеудің жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы тіл
құрылысының ұзақ мерзімді келешегінің стратегиялық мақсаттары мен
міндеттері айқындалған, сонымен қатар оларды жүзеге асырудың басты
бағыттары мен тетіктері белгіленген заңнамалық құжатта (Қазақстан
Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен
бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы) [1, 3-17 бб.] қоғамдық өмірдің барлық негізгі
салаларында тіл құрылысы үдерістерінің одан әрі кеңеюін қамтамасыз ету
қажеттігі айтылады; тілдік дамуды ғылыми қамтамасыз етудің басым бағыт
екендігі аталады. Осыған байланысты диссертациялық зерттеу қазіргі кезеңде
қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесінің маңызды тармағы ғылыми-
көпшілік стильдің тілдік-стильдік және дискурстық ерекшеліктерін талдауға
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тіл саясатын жүзеге асыру жолында, оның
ішінде қазақ әдеби тілінің қазіргі дамуында, қолданылу өрісінде,
функционалдық-коммуникативтік қызметінде көрініс тауып отырған басты, әрі
маңызды сипаттар қазақ әдеби тілі функционалдық жүйесіне тікелей қатысты.
Тіл саясаты мен стратегиясына арналған заңнамалық құжаттарда қазақ
әдеби тілінің ғылым тілі саласын дамытуды қолға алу көзделеді. Осыған
байланысты қазіргі қоғам дамуында ғылым тілінің (ғылыми тіл, ғылыми-
техникалық тіл, ғылыми стиль) маңыздылығы, бұл саланың қазақ әдеби тілінің
әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейтудегі рөлі мен орнының
басымдылығы айқындала түсті. Теориялық көзқарастар мен практикалық
ұсыныстарда ғылыми стильдің қалыптасуын, оның қазіргі жай-күйін сипаттау
үшін негізінен терминжасам үдерісіне мән беріледі. Шын мәнінде, кез келген
функционалдық стильдің өзіндік ерекшеліктерін егжей-тегжейлі таныту үшін
негізгі лексикалық құраммен қатар әрбір стильдің стильдік байлаулы
белгілерін құрайтын барлық тілдік-стильдік ерекшеліктерді топтап зерделеу
аса маңызды.
Ғылыми-көпшілік стильдің синтаксистік құрылымы публицистикалық
стильдің, ауызекі сөйлеу стилінің синтаксистің құрылымымен тығыз
байланысты, өте күрделі, өз алдына жеке зерттеуді қажет етеді. Жұмыста
ғылыми-көпшілік стильдің лексикалық құрамына дискурстық, тілдік-стильдік
белгілеріне талдау жасалады.
Әдеби тілдің функционалдық стильдер жүйесі әлемдік лингвистикада, орыс
тіл білімінде, сонымен қатар қазақ тілтанымында да терең зерттелді деп
айтуымызға болады. Дегенмен, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай,
тілге деген ұлттық, қоғамдық ой-сананың өзгеруіне байланысты қазақ әдеби
тілінің функционалдық стильдерінің әлі де таратып, талдайтын, тыңнан
қарауды қажет ететін мәселелері бой көтеріп отыр. Өйткені, И.Р. Гальперин
көрсететіндей, Тілдің стильдері – тарихи категория. Демек, олар өзгереді,
дамиды, пайда болады және жоғалады [2, С. 343]. Соңғы жылдары ғылыми
зерттеулердің басты бағыттары мен парадигмаларының түбегейлі өзгеруіне
байланысты стильдер жүйесіне деген көзқарастарда да тың пайымдаулар пайда
бола бастады. Бұрын стильдердің тармақтарға бөлінуіне экстралингвистикалық
және тілдік қарым-қатынастың ерекшеліктері негіз болса, қазіргі кезде
стильдердің белгілі бір түрін танып-білу үшін сөйлеушінің ниеті
(интенциясы) және бұл үшін жұмсалатын тілдік құралдар ескеріле отырып,
тілдің коммуникативтік актідегі, дискурстағы қызметі басшылыққа алынады.
Осыған байланысты әдеби тілдегі функционалдық стильдердің сапалық және
сандық көрсеткіштерінде де өзгерістер бар.
Қазақ әдеби тілінің даму жолдарында ғылыми стиль, қазақ ғылымының тілі
ХХ ғасырдың орта тұсында (нақтырақ айтқанда, 1950-1985 жж. арасында)
экстралингвистикалық фактордың әсерінен тоқырап қалғандығы белгілі.
Сондықтан да болар, кейінгі онжылдықта қазақ тілінде оқу-ағарту құралдарын
жазу, ғылыми мақалалар мен ғылыми еңбектерді мемлекеттік тілде дайындау
мәселесі талап етілген кезде, қазақ тілінде ғылым қалыптастыру мүмкін
емес деген пікірлер де айтыла бастады. Мұндай пікірді айтушыларға себеп
болған жағдай – біздің ойымызша, жоғарыда көрсетілген кезеңдерде қазақ
тіліндегі ғылыми терминологияның қалыптасуының тоқтап қалуы және негізгі
ғылыми еңбектерінің орыс тілінде жазылуы. Дегенмен қазіргі кезде қазақ
әдеби тілін жасауға толық мүмкіндігінің, әлеуетінің бар екендігін
дәлелдейтін факторлар жеткілікті. Бұған қазақ тілінде жазылған дидактикалық
құралдар (орта білім жүйесіне арналған оқулықтар мен оқу құралдары),
мамандандырылған ғылыми еңбектер (математика, физика, ядролық физика,
химия, биология, психология, философия, тарих, әдебиеттану және
лингвистика) қазақ әдеби тілінде жазылып, қолданысқа түскендігін жатқызуға
болады.
Қалыптасқан тұжырымға негіздесек, қазақ ғылыми стилінің ішкі
тармақтарының бірі – ғылыми-көпшілік стиль. Ғылыми-көпшілік стильдің
диахронды және синхронды жай-күйі қазақ әдеби тілінің тарихы, функционалдық
лингвистика аспектісіне арналған еңбектерде назардан тыс қалмайды.
Қазіргі таңда ғылыми-техникалық, әлеуметтік-саяси, мәдени-ғылыми
ақпараттың басым дені ғылыми-көпшілік стиль түрінде таратылып,
насихатталады. Осыған байланысты ғылыми-көпшілік стильдің бірыңғай тілдік-
стильдік ерекшеліктері өзгеріске ұшырап, тың сапаларды иелене бастады. Бұл
жайттарды, оларға әсер етіп отырған экстралингвистикалық және
интралингвистикалық факторлар негізінде талдап, ғылыми-көпшілік стильдің
қазіргі сипатына қатысты теориялық тұжырымдар жасау зерттеудің өзектілігі
болып табылады.
Зерттеудің нысанасы. Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік
стильдің тілдік-стильдік белгілері.
Зерттеудің пәні. Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Әлемдік лингвистикада және қазақ тіл
білімінде әдеби тілдің стильдер жүйесі бойынша жасалған ғылыми тұжырымдар
зерттеудің әдіснамалық негізі болып табылады. Зерттеу жұмысының барысында
орыс және қазақ тіл білімінің өкілдері В.В.
Виноградов, М.Н. Кожина, А.Н. Кожин, В.В. Одинцов, А.Н. Гвоздев,
Р.А. Будагов, А.И. Ефимов, В.Г. Костомаров, М.П. Сенкевич,
А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, М. Балақаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев,
Б. Әбілқасымов, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, С. Исаев, Х. Нұрмұханов,
Х. Кәрімов, Р. Әміров Б. Шалабай, А. Алдаш, Б. Момынова, Ш.
Мажитаева, Ж. Рапишева, Д. Әлкебаева, С. Әлісжанов және т.б. ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – қазақ әдеби
тілі функционалдық стильдері жүйесіндегі ғылыми-көпшілік стильді дискурстық
және тілдік-стильдік талдау арқылы осы тармақтың дербес стильдік сала
екендігін дәлелдеу; осыған байланысты төмендегідей міндеттер алға қойылды:
– қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік стильдің диахронды және
синхронды жай-күйіне сипаттама беру;
– ғылыми-көпшілік стильдің дискурс → жанр → мәтін типтерімен
арақатынасын анықтау;
– қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің құрамындағы ғылыми-
көпшілік стильдің жеке стильдік тармақтың белгілерін иелене бастағанын
дәлелдеу;
– қазақ әдеби тілі ғылыми-көпшілік стилінің тілдік белгілерін нақтылау;
– арнайы мамандандырылған ғылыми мәтін мен ғылыми-көпшілік мазмұнда
жазылған мәтіннің тілдік айырмашылықтарын көрсету;
– қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесінде доминант стиль
ретінде бағаланатын газеттік-публицистикалық стиль, сондай-ақ көркем
әдебиет стилі, ауызекі сөйлеу стилі тілдік-стильдік ерекшеліктерінің ғылыми-
көпшілік стильге ықпалын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Жұмыста өткен ғасырдың
екінші жартысындағы және соңғы онжылдықтарда қазақ тілінің қоғамдық аяларда
ғылым мен техника саласында пайдаланылуына ықпал еткен тіл саясатының
негізінде өз алдына жүйеленіп, қарқынды дамыған ғылыми-көпшілік стильдің
тілдік-стильдік және дискурстық сипаттары бойынша бірінші рет ғылыми
тұжырымдар жасалды. Осы мақсатта қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік
стильдің алғашқы үлгілеріне (А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Қ. Кемеңгерұлы,
Т. Шонанұлы, Х. Досмұхамедұлы), кейініректе жасалған (Қ.
Сәтпаев, О. Жәутіков, Х. Әбішев, Я. Әубәкіров, Қ. Жарықбаев және т.б.),
сондай-ақ қазіргі кезеңдегі нұсқаларға диахронды-синхронды тұрғыдан
сипаттама берілді. Ғылыми-көпшілік стильдің тілдік белгілері топтастырылды.
Негізгі нысананың дискурс → жанр → мәтін типтеріне арақатынасы, қазақ әдеби
тілінің басқа да стильдік тармақтарына тән белгілердің стильдік араласуы
талдана келе, қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стильдің қазақ әдеби
тілінің ғылым тілі ретіндегі стильдік, дискурстық жағынан әлеуетті тармақ
екендігі анықталды және дәлелденді.
Зерттеудің дереккөздері. Теориялық тұжырымдар жасау үшін тілдік
материалдар ХХ ғасырдың 20-жылдарында жазылған (А. Байтұрсыновтың,
Қ. Жұбановтың, Қ. Кемеңгерұлының, Т. Шонанұлының, Ж. Аймауытовтың,
Х. Досмұхамедұлының), сондай-ақ өткен ғасырдың орта шенінде және соңғы
онжылдықта жазылған ғылыми-көпшілік мазмұндағы мамандандырылған және
мамандандырылған емес еңбектерден (212 еңбек талқыға түсті) алынды. Тізім
жұмыстың соңында көрсетілген. Барлығы 4700 картотека жинақталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Қазіргі кезеңдегі қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің
қатарында ғылыми стиль – мамандандырылған, арнайы мамандандырылған және
мамандандырылған емес мазмұндағы мәтіндер типтеріне ажыратылатын, өзіне тән
тілдік-стильдік белгілері қалыптасқан жеке-дара функционалдық стиль.
2. Ғылыми стильдің ішкі тармағы (подстилі) дәрежесінде бағаланып келген
ғылыми-көпшілік стиль – ауызша әдеби тілдің бір көрінісі. Ғылыми-көпшілік
стиль – тілдік-стильдік және дискурстық белгілерімен нақтылана түскен,
дербес функционалдық стиль ретінде қалыптасуға әлеуеті жеткілікті стиль
түрі.
3. Қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стиль дискурс → жанр → мәтін
типтерімен тығыз байланыста. Мәтін – коммуникативті тілдік қызметтің
нәтижесі. Дискурс – лингвистикалық категория ретінде ғылыми-көпшілік
мәтіннің құрылымын, онда қолданылатын тілдік бірліктерді және басқа да
мәтіндік сипаттамаларды (мәтіннің жасалуына және құрылымына әсер ететін
коммуникативті-прагматикалық, әлеуметтік, тарихи нысандарды) сипаттауға
мүмкіндік береді.
4. Қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стильдің басты тілдік-стильдік
белгілері – логикалық ойды, ақпаратты жеткізуге бағытталған белгілі
лексикалық-фразеологиялық құрылымның және осы құрылымға негізделген тілдік
құралдардың болуы.
5. Ғылыми-көпшілік стильдің белгілі бір композициялық құрылымы болады;
оның композициялық құрылымын (немесе композициялық-прагматикалық
сегменттерді) жеткізу үшін логикалық ойды дәнекерлеуші құралдар, эмотивті
және образды тіркестер қолданылады. Ғылыми ойды қалың жұртшылыққа тарату,
ғылыми болжамды дәлелдеу мақсатында ғылыми-көпшілік стильге стильдік
араласулар тән.
Зерттеудің теориялық маңызы. Жұмыста қазақ әдеби тілі функционалдық
стильдер жүйесіндегі ғылыми-көпшілік стильдің диахронды сипаттамасына
негізделе отырып, синхронды жай-күйі анықталады. Ғылыми-көпшілік стильдің
тілдік-стильдік белгілерін талдау нәтижесінде қазақ тіл ғылымында алғаш рет
ғылыми-көпшілік стиль қазақ ғылыми стилінің негізін қалаған
(мамандандырылған ғылым тілінен бұрын қалыптасқан), қазіргі ғылым тілінің
қалыптасуы мен жетілуіне елеулі ықпал жасап отырған, тілдік-стильдік және
дискурстық белгілерімен нақтылана түскен, дербес функционалдық стиль
ретінде қалыптасуға әлеуеті жеткілікті стиль түрі деп танылады. Бұл үшін
ғылыми-көпшілік стильдің дискурс → жанр → мәтін лингвистикасымен
арақатынасы ғылыми тұрғыдан дәлелденеді.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыста жасалған ғылыми тұжырымдар мен
практикалық ұсыныстардың жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде
функционалдық стилистика, дискурс және жанр онтологиясы, мәтін
лингвистикасы бойынша арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Негізгі нысананы талдау және тұжырымдар
жасау үшін салыстыру, статистикалық талдау, мәнмәтіндік талдау, жинақтау,
дискурстық және контент талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың талқылануы мен мақұлдануы.
Зерттеудің негізгі мазмұны және онда қамтылатын теориялық тұжырымдар
Тілтанудағы ірі тұлғалар деп аталатын І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев,
М. Балақаевтардың 100 жылдығына арналған республикалық ғылыми-практикалық
конференцияда (Қарағанды, 12-13 сәуір, 2007); М. Әуезов – жаңа дәуір
данышпаны атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Шымкент, 15-
16 қараша, 2007); Тіл саласында білім беруге арналған Халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Қарағанды, 15-16 қараша, 2007); Тіл және
жаһандану: бүгіні мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 27-28 қараша, 2008); Ғылым және оның қазіргі
замандағы рөлі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда
(Қарағанды, 30 қаңтар, 2009); Тіл және менталдылық атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда (Алматы, 14-15 мамыр, 2009) баяндалды.
Зерттеу жұмысы бойынша 9 мақала жарияланды. Жұмыс Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті, қазақ тіл білімі кафедрасының
мәжілісінде (№8 хаттама, 25 наурыз, 2009), сондай-ақ әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің қазақ филологиясы кафедрасында өткен
лингвистикалық семинарда (№12 хаттама, 17 маусым, 2009) және аталған
кафедраның кеңейтілген мәжілісінде (№4 хаттама, 28 қыркүйек, 2009)
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер мен тілдік фактілер жинақталған дереккөздер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім
Кіріспе бөлімде жұмыстың жалпы сипаттамасы, зерттеу жұмысының
өзектілігі, зерттеудің нысанасы, зерттеудің пәні, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері, зерттеудің әдіс-тәсілдері, зерттеудің әдіснамалық негіздері,
зерттеудің теориялық жаңалығы мен практикалық маңызы, зерттеудің
дереккөздері, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, жұмыстың сарапталуы мен
талқылануы, жұмыстың құрылымы баяндалады.
Жұмыстың Қазіргі кезең: Ғылыми-көпшілік стиль – қазақ әдеби тілі
функционалдық стильдерінің бір саласы деп аталатын бірінші бөлімінде қазақ
әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесін зерттеудің маңыздылығы, ғылыми
стиль және ғылыми-көпшілік стиль туралы ғалымдардың көзқарастары, сонымен
қатар ғылыми стильдің негізгі белгілері және түрлері, ғылыми-көпшілік
стильдің дискурспен арақатынасы талданады
1.1 Қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесін қазіргі кезеңде
зерттеудің маңыздылығы
Қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің пайда болуы және қалыптасуы
қазақ тіл білімінің негізін салушы ғалымдар А. Байтұрсыновтың, Қ.
Жұбановтың еңбектерінен бастау алады [3, 29 б.], [4, 96-98 бб.].
Әдеби тілдің тарихы проблемаларын зерттеген көрнекті ғалымдар –
І. Кеңесбаев, М. Балақаев, Р. Сыздық, Ә. Қайдаров, Ш. Сарыбаев, Е.
Жұбанов, Р. Әміров тіл тарихы үшін функционалдық стильдердің маңызды саласы
көркем әдебиет тілі туралы құнды пікірлер айтты [5, 10-36 бб.]. Сонымен
қатар белгілі тілші ғалымдар Б. Әбілқасымов, С. Исаев, Х. Кәрімов, Б.
Шалабай, А. Алдаш, Ш. Мажитаева, О. Бүркітов, Б. Момынова, Қ.
Есенова, Д. Әлкебаева, С. Әлісжанов өз еңбектерінде қазақ әдеби тілін
кешенді түрде талдауда функционалдық стильдердің басқа тармақтарының тілдік-
стильдік, коммуникативті-прагматикалық ерекшеліктерін басшылыққа алады.
ХҮІІІ ғасырдағы әдеби тілдің тарихын қарастырған еңбектерден бастап
қазіргі замандағы қазақ тілтанымы бойынша монографиялар мен мақалалардың
барлығында дерлік әдеби тілдің өзінің мәртебесін айқындау, оның дамуын
кезеңдерге бөлу, әрбір кезеңдердегі әдеби тілдің даму ұстанымдары мен
үрдістерін белгілеу сияқты мәселелерде функционалдық стильдер қыруар
фактілер беріп отырды.
Орыс тіл білімінде де, қазақ тіл білімінде де стильдік тармақтар
қарастырылған еңбектер жеткілікті деп санауға болады. Қазақ
лингвистикасында қоғамның әлеуметтік қажеттілігіне қарай қарым-қатынас
жасау функциясы, хабарлау, ақпаратты жеткізу функциясы және әсер ету
функциясы бойынша тілдік құралдардың стильдік тармақтарға бөлінуіне
В. Виноградовтың тілші ғалымдарға жақсы таныс анықтамасы негіз болғандығы
белгілі [6, С. 12].
Қазіргі қазақ тіл ғылымында өріс алып отырған жаңа ғылыми бағыттарға
(антропологиялық лингвистика, когнитивтік лингвистика, мәтінтану, жанр
онтологиясы) сәйкес тың тұрғыдан зерттеуді талап ететін мәселелердің бірі –
қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің ішкі жүйесі, ішкі подстильдік
тармақтарға топтастырылуы. Қазіргі қоғамдағы өзгерістердің ішіндегі ең
бастысы – қарым-қатынастың типі өзгерді. Нақты айтқанда, қазіргі қоғамдағы
демократиялық даму үрдістері, нарық экономикасының қарқынды дамуы
нәтижесінде қарым-қатынастың жаңа және белсенді түрі – диалогтық қарым-
қатынас пайда болды. Кез келген бір ақпаратты жеткізу, ғылыми пікірді
дәлелдеу үшін бұрынғы дәуірлердегідей қарапайым монолог түрінде баяндау
емес, диалог-сұхбат арқылы пікірталасқа шақыру, мүдделілік туғызу
факторлары барынша белсенді болып отыр. Бұл жағдай ғылыми стильге тікелей
қатысты. Белгілі бір ғылыми тұжырымдарды жеткізу үшін қазіргі кезеңде әсер
ету, шоғырландыру және пікірталас арқылы дәлелдеу функциялары алдыңғы
қатарға шығуда. Осының нәтижесінде ғылыми стиль, ғылым тілі деп
аталатын тармақ қалың жұршылыққа, көпшілікке қарай бет бұрды; бұл өз
кезегінде ғылыми стиль тілінде өзге де стильдік тармақтардың тілдік
бірліктерінің араласуына, сол арқылы ғылыми-көпшілік стильдің жаңа тілдік
белгілерінің қалыптасуына жол ашты.
1.2 Ғылыми стиль және ғылыми-көпшілік стиль туралы көзқарастар
Әлемдік лингвистикада, орыс тіл білімінде ғалымдардың көпшілігі өз
еңбектерінде ғылыми-көпшілік стильді ғылыми стильдің подстилі (ішкі шағын
стилі, ғылыми стильден тарамдалатын тармақ) ретінде қарауы классикалық
дәстүрге айналған. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болуына,
Қазақстан Республикасындағы тіл саясатына байланысты бүгінгі таңда ғылыми-
көпшілік стильде жазылған мәтіндер көбейді. Алайда осы мәтіндер қай стильге
жатады, ғылыми стиль ме, публицистикалық стиль ме, әлде жаңаша стиль түрі
ме деген заңды сұрақ туады.
Нақты айтқанда, қазіргі кезде функционалдық стильдер қатарында ғылыми
стиль және ғылыми-көпшілік стиль деген ұғымдар бар, ал олардың басты
белгілері классикалық қағидаларда қалып қойды. Ғылыми-көпшілік стиль туралы
айтылғанда, оның нақты тілдік-стильдік белгілерін анықтап алу қажет
болғанда, біздің табатынымыз – академик Р. Сыздықтың ХІХ ғасырдың
ІІ жартысындағы ғылыми әдебиеттің алғаш қалыптаса бастаған кезіндегі
нұсқалардың тілі жөнінде айтқан түйіндері ғана [7, 28 б.]. Шындығына
келгенде, қазіргі кезде ғылыми-көпшілік мазмұнда жазылатын ғылыми мәтіннің
көлемі көп. Ал олардың қандай тілдік ерекшелігі бар екендігі әлі де
анықталмай отыр.
Бүгінгі күнге дейін баяндаудың ғылыми-көпшілік түрі жөнінде ғалымдардың
көзқарасында бірізділік жоқ. Кейбір зерттеушілер ғылыми-көпшілік баяндауды
ғылыми стильдің жүйесінде подстиль ретінде қарастырса (М.Н. Кожина, И.Р.
Гальперин, А.И. Ефимов, В.Г. Костомаров, О.Д.
Митрофанова, Д.Э. Розенталь, М.П. Сенкевич, И.Г. Чередниченко,
Э.Д. Ризель, Т.А. Тимофеева, Е.А. Калмыкова), енді бір топ ғалымдар оны
жеке стиль ретінде қарастырады (А.Н. Гвоздев, М.К. Милых, Н.Я. Сердобинцев,
А.В. Степанов, П.Г. Черемисин, Н.В. Черемисина, А.И. Чижик-Полейко,
В.Н. Пеступанова, Е.В. Мусницкая, О.Н. Лимаренко, Н.Д. Андреев,
Г.А. Васюченко, Г.И. Недбаева).
Қазақ тіл білімінде ғылыми-көпшілік стиль дербес зерттеу объектісі
ретінде қарастырылмаған. Ғылыми-көпшілік стиль деген ұғым, атау
М. Балақаев, Е. Жанпейісов, Р. Сыздық, Б. Әбілқасымов еңбектерінде
кездеседі. Ал Ш. Мажитаева, Ж. Рапишева ғылыми-көпшілік стильдің үлгілері
ретінде ғылыми стильдің алғаш пайда болған балаң шағындағы (ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы) үлгілерін қарастырады. Оның себебін
көпшілік оқырман қауымға арналған жалпы ғылым негіздерінен берілетін
хабарлардың жартылай ғылыми мазмұнды болып келетінімен түсіндіреді.
1.3 Ғылыми стильдің негізгі белгілері және түрлері
Ғылыми стильге мәліметті беру үшін алдын-ала ойлану, тілдік
бірліктердің қатаң таңдалып алынуы, қалыпқа салынған (Р. Сыздықтың ұсынысы
бойынша – қалыптанған) сөйленіс типіне ұмтылу тән.
Ғылыми стиль арқылы белгілі бір ғылым саласында ашылған жаңалықтар тіл
арқылы ресімделіп осы жаңалыққа мүдделі адамдардың арасына таратылады.
Ғылыми әрекет барысында адам алдында екі үлкен мақсат тұрады: 1) жаңа
білімге ие болып, жаңалық ашу; 2) осы білімді қоғамға жария ету.
Ғылыми стиль зияткерлік пен логикаға, ал ғылыми мәтін маманданған
оқырманға (ол ғылымды біледі) бағытталған.
Ғылыми стильде жазылған мәтіннің құрылымы ғылыми зерттеудің негізгі
кезеңдерін сипаттайды: 1. мәселені зерделеу және ғылыми жұмыстың мақсаты
(бұл кіріспеде айтылады); 2. мәселені шешудің амал-тәсілдерін іздеу
(негізгі бөлімде қамтылады); 3. зерттеу жұмысының негізгі сұрақтарына жауап
беру (қорытындыда көрсетіледі).
Қазіргі кезеңде қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер құрамындағы
ғылыми стильге жататын мәтін үлгілері сандық және сапалық жағынан өте
күрделі. Бірақ еңбектерде, зерттеулерде олардың кейбірі ғана аталып өтеді,
нақты түрде жинақталып, жанрлық ерекшеліктеріне қарай топтастырылып
көрсетілмейді. Сондықтан бұрынғы еңбектерде осындай топтастырулар
болмағандықтан, біз өз тарапымыздан қазіргі кезде қазақ тілінде жазылатын
ғылыми стиль (жазбаша) үлгілерін шартты түрде ұсынып отырмыз (1 сурет).
ір
1сурет – Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі ғылыми стильге жататын мәтін
үлгілері
1.4 Ғылыми-көпшілік стиль – функционалдық стильдердің бір саласы
Ғылыми-көпшілік әдебиет ғылыми әдебиетке қарағанда қатаң дәлелдеуді
талап етпейді. Онда идея деңгейінде түсіндіру, қарапайымдылық рұқсат
етіледі. Егер ғылыми әдебиетте толыққанды дәлел қажет етілсе, ғылыми-
көпшілік әдебиетте материалдың түсінікті етіп берілуі жеткілікті болады.
Ғылыми әдебиеттің тақырыптық аясы шексіз болса, ғылыми-көпшілік әдебиет тек
оқырманға қажетті, көпшілікті қызықтыра алатын көкейкесті тақырыптарды
қарастырады.
Қазіргі кезең ғылыми-көпшілік мазмұнда жазылған әдебиеттер мен
мәтіндердің дамыған шағы екендігін көре аламыз. Осы мәтіндерді
лингвистикалық тұрғыдан, ондағы тілдік-стильдік белгілерді анықтайтын
болсақ, олардың ғылыми стильмен, не болмаса публицистикалық стильмен
жазылмағандығы анықталады. Яғни бүгінгі күні ғылыми жаңалық баспа
беттерінде бірнеше стиль белгілерінің шоғырлануы, араласуы арқылы (әсер ету
функциясы, ақпарат беру функциясы) ресімделеді. Бұл – ғылыми-көпшілік
стильдің бар екендігін және оның жеке стиль ретінде қаралу қажеттігін
дәлелдей түседі.
Таза ғылыми стиль мен ғылыми-көпшілік стильдің айырмашылықтары:
а) жалпы ақпаратты түсіндіру үшін қолданылатын тілдік құралдардың
арасалмағынан; ә) терминдердің көлемінен; б) ғылыми графикалардың
арасалмағынан көрінеді.
Төменде берілген бір тақырыпқа арналған ғылыми стиль мен ғылыми-
көпшілік стиль мәтіндерінің үлгілері (1 кесте) осыны дәлелдейді.
1 кесте – Ғылыми стиль және ғылыми-көпшілік стиль мәтіндерінің үлгілері
Ғылыми стиль Ғылыми-көпшілік стиль
1 2
Нейтрон (ағылш. neutron, лат. Нейтрон дегеніміз латынның не ол
neuter – не ол да емес, не басқа емес, не бұл емес деген сөзінің
да емес), мағынасынан алынған.
(n) – спині ½ және массасы протон Протон мен нейтрон массасы шамалас
массасынан аз ғана артық. Протон дейміз. Ол дұрыс емес. Нейтрон
массасы mp=1,0081374 ат.б болса, протонға қарағанда сәл ауырлау келеді.
mn=1,008982 ат.б немесе Демек, жалпы әлемдегі заттардың
(mn≈1,675×10-24г≈1840me; me- массасы нейтронның қасиетіне тән.
электрон массасы) Нейтрон мөлшері өте кішкентай,
сондықтан оның тығыздығы да өте
жоғары. Осыған орай, оның салмағы өте
ауыр, бір шаршы сантиметр нейтронның
салмағы шамамен алғанда 100 миллион
тоннадан астам болады. Ал бір шай
қасық нейтронның салмағы 400 миллион
тонна шамасында.
Зерттеу нәтижесі төмендегілерді дәлелдейді:
- ғылыми стиль мәтінінде ғылыми мәлімет нақтылық, дәлдік, қатаң логика
және объективтілікпен берілген (түптөркініндегі сөздің
транскрипциясы және оның түсіндірмесі, мамандарға ғана таныс
интернационалдық терминдер мен шартты қысқартулар);
- ғылыми-көпшілік стиль мәтінінде ғылыми мәлімет қарапайым тілмен
түсіндіріледі (Протон мен нейтрон массасы шамалас дейміз; Нейтрон
дегеніміз латынның не ол емес, не бұл емес деген сөзінің
мағынасынан алынған;
- ғылыми стиль мәтінінде ақпаратты жеткізудің негізгі тілдік бірлігі –
тар аядағы терминдер (масса, атом бірлігі, электрлік бейтарап тін);
- ғылыми-көпшілік мәтінінде жалпы қолданыстағы терминдер қолданылған
(салмақ, қуат, реакция);
- ғылыми-көпшілік стиль мәтінінде әр ғылыми ұғым күнделікті өмірден
алынған қарапайым мысалдармен дәлелденіп отырады (Ал бір шай қасық
нейтронның салмағы 400 миллион тонна шамасында);
- ғылыми-көпшілік стиль мәтінінде логикалық ойды дәнекерлеуші
құралдар (демек, осыған орай, сондықтан, осы себепті, сонымен қатар,
бұдан шығатын қорытынды) пайдаланылады.
Диссертацияда ғылыми-көпшілік мәтіннің композициялық-прагматикалық
сегменті және архитектоникалық бөлінуі туралы нақты тілдік фактілер
негізінде тұжырымдар жасалады.
1.5 Дискурс және ғылыми-көпшілік стиль: негізгі мәселелер және олардың
арақатынасы
Қазіргі заманғы лингвистика ғылымының дамуы тілдің құрылымын, тілдің
стильдік тармақтарын, қолданылу қызметіне тән ерекшеліктерін жаңа ғылыми
бағыттармен байланыстыра қарауды қажет етіп отыр. Соңғы жылдары қарқынды
дамып келе жатқан антропоцентрлік лингвистика, когнитивті лингвистика,
мәтін лингвистикасы, дискурс проблемасы сияқты жаңа бағыттар тілдің (речь)
жеке, өз бетінше, оқшау тұрған қалпын емес, адамның қабылдау, ойлау,
түсіну, өзгеге жеткізу қабілеттерімен байланыстыра қарастырады, яғни тіл,
жазылған мәтін бұрынғы түсіндіріліп жүргеніндей өз алдына бөлек формалды
дүние емес, сол тілді пайдаланылатын адамның ақпаратты, алынған хабарды
қабылдауы мен жеткізуінің белгілі бір жемісі. Басқаша айтқанда, соңғы
жылдарға дейін қазақ әдеби тіліндегі стильдер, жанрлардың түрлері, белгілі
бір мәтін, тілдік құрылым, сөйлеудің белгілі бір типке түсірілген формалары
ретінде қарастырылса, қазіргі кезде бұлардың барлығы хабарды айтушы
(адресант) және хабарды алушы (адресат) арасындағы өзара қарым-қатынасқа
негізделеді. Міне, осыдан барып қазіргі кезде ғылымда дискурс → мәтін→жанр
типтерін таратып айтуға бағытталған жұмыстар жүргізіле бастады.
Сонымен, кез келген тілдің белгілі бір типке формаға түскен, өзінің
айналасына нақты бір тілдік құралдарды жинақтаған түрлері, яғни стильдік
тармақтар коммуникативтік актінің бір түрі, белгілі бір қабылдаушыға
арналған мәтін деп тануымыз керек. Бұл айтылғандар, сөз жоқ, ғылыми-
көпшілік стильге де қатысты.
Дискурс – экстралингвистикалық факторларды (әлем туралы білім,
көзқарас, айтушының мақсаты мен бағыты) қамтитын күрделі коммуникативтік
құбылыс. Дискурста коммуникативтік ситуация мен интеракцияға қатысушылар
және тілдік материалдар тоғысып жатады. Дискурс – көпдеңгейлі үдеріс, ол
айтушының вербалды мінез-құлқы (дауыс ырғағы, интонация, паузаларға бөлуі),
кинесикалық мінез-құлқы (ым-ишара) сияқты деңгейлерді қамтиды.
Бұл жайттардың қазіргі заманғы коммуникативтік актіде елеулі маңызы
бар. Өйткені, соңғы, шартты түрде алғанда, ширек ғасыр көлеміндегі
коммуникативтік актіге көптеген экстралингвистикалық факторлар әсер етіп
отыр. Қоғам мүшелерінің әлемді тануы, ол туралы білім абсолютті емес, ол –
әлеуметтік конструкт. Тіл белгілі бір салада жұмыс істейтін адам үшін
қызмет етеді. Сондықтан нысанаға алынған объектіні сипаттау үшін тілді
білумен қатар, сол объекті (нысана) туралы айту үшін сипаттаудың әдіс-
тәсілдерін білу қажет. Егер бұрынғы онтологияда талдау объектісін анықтап,
айқындау үшін оның кеңістіктік-уақыттық шекарасын көрсету қажет болса, жаңа
онтологияда бір нәрсені кім, кімге, қайда, қашан, қалай, не туралы, қандай
мақсатпен айтқанын білу аса маңызды. Сондықтан да дискурс – мәтінді жасап,
оны қабылдау үшін синхронды түрде жүзеге асырылатын үдеріс.
Осыған байланысты лингвистикада іргелі түсініктерді төмендегіше бағалау
қалыптасып отыр: тіл→сөйленіс (речь)→мәтін→дискурс. Сондықтан да қазіргі
кезде қандай да бір жазба нұсқа (ауызша әдеби тілдің үлгілері; мысалы,
баяндама) үлгісін нысана етіп алып зерттеуде оның шеңбері барынша ұлғайды:
мәтіннің макро- және микроқұрылымы қандай; тақырып пен мәтін арасындағы
байланыс; мәтіннің прагматикасы; мәтін мазмұнының кеңейе түсуі және бұл
үшін қолданылатын тілдік құралдардың топтастырылуы; мәтіннің жанрлық
ерекшелігі және т.б. басқаша айтқанда, ауызша және жазбаша мәтін кімге
арналып тұр, бұл үшін адресант қандай бағыт ұстанған деген мәселелер
зерделену үстінде. Демек, дискурс ұғымы оқиғаға қатысатындарды, олардың
білімдерін, оқиға жүріп жатқан мерзімді ескере отырып, тіл үдерісіне талдау
жасау дегенді білдіреді, ал мәтін – осы үдерістің жемісі ретінде
танылады. Көптеген ғалымдар мәтін дегенді динамикалық түрде ұлғайып
отыратын тіл үзіндісі ретінде қарайды. Сөйтіп, дискурс пен мәтінді тілдің
немесе сөйленістің (речь) формалары бойынша ажыратады: дискурс – ауызша
сөйленіс формасына, ал мәтін – жазбаша сөйленіс формасына тән деген пікір
бар. Дегенмен, бұл екі терминнің ұғымдық және мазмұндық жағында
айырмашылықтар бар. Дискурс – тілдің қолданыстағы формасына тән. Ал тіл
қолданысқа түскен кезде прагматикалық факторлармен қатар, просодикалық,
акустикалық сипаттарға ие болады, басқаша айтқанда, адресант өз объектісі
туралы баяндау барысында (жазбаша түрде баяндағанда) көз алдына визуалды
түрде адресатты елестетіп, оның қабылдау деңгейін, оны қалайда иландыру
жолдарын ойластырып отырады, сөйтіп, тілдік құралдар кімге, не үшін, қандай
мақсатпен деген парадигмада топтасады.
Диссертацияда ғылыми-көпшілік мазмұнды мәтіндер – ғылыми-көпшілік
дискурстың үлгісі екендігі талданған. Ғылыми-көпшілік дискурс айтушыға
тәуелді, айтушының барлық позициясын, менталитетін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы тіл
құрылысының ұзақ мерзімді келешегінің стратегиялық мақсаттары мен
міндеттері айқындалған, сонымен қатар оларды жүзеге асырудың басты
бағыттары мен тетіктері белгіленген заңнамалық құжатта (Қазақстан
Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен
бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы) [1, 3-17 бб.] қоғамдық өмірдің барлық негізгі
салаларында тіл құрылысы үдерістерінің одан әрі кеңеюін қамтамасыз ету
қажеттігі айтылады; тілдік дамуды ғылыми қамтамасыз етудің басым бағыт
екендігі аталады. Осыған байланысты диссертациялық зерттеу қазіргі кезеңде
қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесінің маңызды тармағы ғылыми-
көпшілік стильдің тілдік-стильдік және дискурстық ерекшеліктерін талдауға
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тіл саясатын жүзеге асыру жолында, оның
ішінде қазақ әдеби тілінің қазіргі дамуында, қолданылу өрісінде,
функционалдық-коммуникативтік қызметінде көрініс тауып отырған басты, әрі
маңызды сипаттар қазақ әдеби тілі функционалдық жүйесіне тікелей қатысты.
Тіл саясаты мен стратегиясына арналған заңнамалық құжаттарда қазақ
әдеби тілінің ғылым тілі саласын дамытуды қолға алу көзделеді. Осыған
байланысты қазіргі қоғам дамуында ғылым тілінің (ғылыми тіл, ғылыми-
техникалық тіл, ғылыми стиль) маңыздылығы, бұл саланың қазақ әдеби тілінің
әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейтудегі рөлі мен орнының
басымдылығы айқындала түсті. Теориялық көзқарастар мен практикалық
ұсыныстарда ғылыми стильдің қалыптасуын, оның қазіргі жай-күйін сипаттау
үшін негізінен терминжасам үдерісіне мән беріледі. Шын мәнінде, кез келген
функционалдық стильдің өзіндік ерекшеліктерін егжей-тегжейлі таныту үшін
негізгі лексикалық құраммен қатар әрбір стильдің стильдік байлаулы
белгілерін құрайтын барлық тілдік-стильдік ерекшеліктерді топтап зерделеу
аса маңызды.
Ғылыми-көпшілік стильдің синтаксистік құрылымы публицистикалық
стильдің, ауызекі сөйлеу стилінің синтаксистің құрылымымен тығыз
байланысты, өте күрделі, өз алдына жеке зерттеуді қажет етеді. Жұмыста
ғылыми-көпшілік стильдің лексикалық құрамына дискурстық, тілдік-стильдік
белгілеріне талдау жасалады.
Әдеби тілдің функционалдық стильдер жүйесі әлемдік лингвистикада, орыс
тіл білімінде, сонымен қатар қазақ тілтанымында да терең зерттелді деп
айтуымызға болады. Дегенмен, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай,
тілге деген ұлттық, қоғамдық ой-сананың өзгеруіне байланысты қазақ әдеби
тілінің функционалдық стильдерінің әлі де таратып, талдайтын, тыңнан
қарауды қажет ететін мәселелері бой көтеріп отыр. Өйткені, И.Р. Гальперин
көрсететіндей, Тілдің стильдері – тарихи категория. Демек, олар өзгереді,
дамиды, пайда болады және жоғалады [2, С. 343]. Соңғы жылдары ғылыми
зерттеулердің басты бағыттары мен парадигмаларының түбегейлі өзгеруіне
байланысты стильдер жүйесіне деген көзқарастарда да тың пайымдаулар пайда
бола бастады. Бұрын стильдердің тармақтарға бөлінуіне экстралингвистикалық
және тілдік қарым-қатынастың ерекшеліктері негіз болса, қазіргі кезде
стильдердің белгілі бір түрін танып-білу үшін сөйлеушінің ниеті
(интенциясы) және бұл үшін жұмсалатын тілдік құралдар ескеріле отырып,
тілдің коммуникативтік актідегі, дискурстағы қызметі басшылыққа алынады.
Осыған байланысты әдеби тілдегі функционалдық стильдердің сапалық және
сандық көрсеткіштерінде де өзгерістер бар.
Қазақ әдеби тілінің даму жолдарында ғылыми стиль, қазақ ғылымының тілі
ХХ ғасырдың орта тұсында (нақтырақ айтқанда, 1950-1985 жж. арасында)
экстралингвистикалық фактордың әсерінен тоқырап қалғандығы белгілі.
Сондықтан да болар, кейінгі онжылдықта қазақ тілінде оқу-ағарту құралдарын
жазу, ғылыми мақалалар мен ғылыми еңбектерді мемлекеттік тілде дайындау
мәселесі талап етілген кезде, қазақ тілінде ғылым қалыптастыру мүмкін
емес деген пікірлер де айтыла бастады. Мұндай пікірді айтушыларға себеп
болған жағдай – біздің ойымызша, жоғарыда көрсетілген кезеңдерде қазақ
тіліндегі ғылыми терминологияның қалыптасуының тоқтап қалуы және негізгі
ғылыми еңбектерінің орыс тілінде жазылуы. Дегенмен қазіргі кезде қазақ
әдеби тілін жасауға толық мүмкіндігінің, әлеуетінің бар екендігін
дәлелдейтін факторлар жеткілікті. Бұған қазақ тілінде жазылған дидактикалық
құралдар (орта білім жүйесіне арналған оқулықтар мен оқу құралдары),
мамандандырылған ғылыми еңбектер (математика, физика, ядролық физика,
химия, биология, психология, философия, тарих, әдебиеттану және
лингвистика) қазақ әдеби тілінде жазылып, қолданысқа түскендігін жатқызуға
болады.
Қалыптасқан тұжырымға негіздесек, қазақ ғылыми стилінің ішкі
тармақтарының бірі – ғылыми-көпшілік стиль. Ғылыми-көпшілік стильдің
диахронды және синхронды жай-күйі қазақ әдеби тілінің тарихы, функционалдық
лингвистика аспектісіне арналған еңбектерде назардан тыс қалмайды.
Қазіргі таңда ғылыми-техникалық, әлеуметтік-саяси, мәдени-ғылыми
ақпараттың басым дені ғылыми-көпшілік стиль түрінде таратылып,
насихатталады. Осыған байланысты ғылыми-көпшілік стильдің бірыңғай тілдік-
стильдік ерекшеліктері өзгеріске ұшырап, тың сапаларды иелене бастады. Бұл
жайттарды, оларға әсер етіп отырған экстралингвистикалық және
интралингвистикалық факторлар негізінде талдап, ғылыми-көпшілік стильдің
қазіргі сипатына қатысты теориялық тұжырымдар жасау зерттеудің өзектілігі
болып табылады.
Зерттеудің нысанасы. Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік
стильдің тілдік-стильдік белгілері.
Зерттеудің пәні. Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Әлемдік лингвистикада және қазақ тіл
білімінде әдеби тілдің стильдер жүйесі бойынша жасалған ғылыми тұжырымдар
зерттеудің әдіснамалық негізі болып табылады. Зерттеу жұмысының барысында
орыс және қазақ тіл білімінің өкілдері В.В.
Виноградов, М.Н. Кожина, А.Н. Кожин, В.В. Одинцов, А.Н. Гвоздев,
Р.А. Будагов, А.И. Ефимов, В.Г. Костомаров, М.П. Сенкевич,
А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, М. Балақаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев,
Б. Әбілқасымов, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, С. Исаев, Х. Нұрмұханов,
Х. Кәрімов, Р. Әміров Б. Шалабай, А. Алдаш, Б. Момынова, Ш.
Мажитаева, Ж. Рапишева, Д. Әлкебаева, С. Әлісжанов және т.б. ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – қазақ әдеби
тілі функционалдық стильдері жүйесіндегі ғылыми-көпшілік стильді дискурстық
және тілдік-стильдік талдау арқылы осы тармақтың дербес стильдік сала
екендігін дәлелдеу; осыған байланысты төмендегідей міндеттер алға қойылды:
– қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік стильдің диахронды және
синхронды жай-күйіне сипаттама беру;
– ғылыми-көпшілік стильдің дискурс → жанр → мәтін типтерімен
арақатынасын анықтау;
– қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің құрамындағы ғылыми-
көпшілік стильдің жеке стильдік тармақтың белгілерін иелене бастағанын
дәлелдеу;
– қазақ әдеби тілі ғылыми-көпшілік стилінің тілдік белгілерін нақтылау;
– арнайы мамандандырылған ғылыми мәтін мен ғылыми-көпшілік мазмұнда
жазылған мәтіннің тілдік айырмашылықтарын көрсету;
– қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесінде доминант стиль
ретінде бағаланатын газеттік-публицистикалық стиль, сондай-ақ көркем
әдебиет стилі, ауызекі сөйлеу стилі тілдік-стильдік ерекшеліктерінің ғылыми-
көпшілік стильге ықпалын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Жұмыста өткен ғасырдың
екінші жартысындағы және соңғы онжылдықтарда қазақ тілінің қоғамдық аяларда
ғылым мен техника саласында пайдаланылуына ықпал еткен тіл саясатының
негізінде өз алдына жүйеленіп, қарқынды дамыған ғылыми-көпшілік стильдің
тілдік-стильдік және дискурстық сипаттары бойынша бірінші рет ғылыми
тұжырымдар жасалды. Осы мақсатта қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік
стильдің алғашқы үлгілеріне (А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Қ. Кемеңгерұлы,
Т. Шонанұлы, Х. Досмұхамедұлы), кейініректе жасалған (Қ.
Сәтпаев, О. Жәутіков, Х. Әбішев, Я. Әубәкіров, Қ. Жарықбаев және т.б.),
сондай-ақ қазіргі кезеңдегі нұсқаларға диахронды-синхронды тұрғыдан
сипаттама берілді. Ғылыми-көпшілік стильдің тілдік белгілері топтастырылды.
Негізгі нысананың дискурс → жанр → мәтін типтеріне арақатынасы, қазақ әдеби
тілінің басқа да стильдік тармақтарына тән белгілердің стильдік араласуы
талдана келе, қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стильдің қазақ әдеби
тілінің ғылым тілі ретіндегі стильдік, дискурстық жағынан әлеуетті тармақ
екендігі анықталды және дәлелденді.
Зерттеудің дереккөздері. Теориялық тұжырымдар жасау үшін тілдік
материалдар ХХ ғасырдың 20-жылдарында жазылған (А. Байтұрсыновтың,
Қ. Жұбановтың, Қ. Кемеңгерұлының, Т. Шонанұлының, Ж. Аймауытовтың,
Х. Досмұхамедұлының), сондай-ақ өткен ғасырдың орта шенінде және соңғы
онжылдықта жазылған ғылыми-көпшілік мазмұндағы мамандандырылған және
мамандандырылған емес еңбектерден (212 еңбек талқыға түсті) алынды. Тізім
жұмыстың соңында көрсетілген. Барлығы 4700 картотека жинақталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Қазіргі кезеңдегі қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің
қатарында ғылыми стиль – мамандандырылған, арнайы мамандандырылған және
мамандандырылған емес мазмұндағы мәтіндер типтеріне ажыратылатын, өзіне тән
тілдік-стильдік белгілері қалыптасқан жеке-дара функционалдық стиль.
2. Ғылыми стильдің ішкі тармағы (подстилі) дәрежесінде бағаланып келген
ғылыми-көпшілік стиль – ауызша әдеби тілдің бір көрінісі. Ғылыми-көпшілік
стиль – тілдік-стильдік және дискурстық белгілерімен нақтылана түскен,
дербес функционалдық стиль ретінде қалыптасуға әлеуеті жеткілікті стиль
түрі.
3. Қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стиль дискурс → жанр → мәтін
типтерімен тығыз байланыста. Мәтін – коммуникативті тілдік қызметтің
нәтижесі. Дискурс – лингвистикалық категория ретінде ғылыми-көпшілік
мәтіннің құрылымын, онда қолданылатын тілдік бірліктерді және басқа да
мәтіндік сипаттамаларды (мәтіннің жасалуына және құрылымына әсер ететін
коммуникативті-прагматикалық, әлеуметтік, тарихи нысандарды) сипаттауға
мүмкіндік береді.
4. Қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стильдің басты тілдік-стильдік
белгілері – логикалық ойды, ақпаратты жеткізуге бағытталған белгілі
лексикалық-фразеологиялық құрылымның және осы құрылымға негізделген тілдік
құралдардың болуы.
5. Ғылыми-көпшілік стильдің белгілі бір композициялық құрылымы болады;
оның композициялық құрылымын (немесе композициялық-прагматикалық
сегменттерді) жеткізу үшін логикалық ойды дәнекерлеуші құралдар, эмотивті
және образды тіркестер қолданылады. Ғылыми ойды қалың жұртшылыққа тарату,
ғылыми болжамды дәлелдеу мақсатында ғылыми-көпшілік стильге стильдік
араласулар тән.
Зерттеудің теориялық маңызы. Жұмыста қазақ әдеби тілі функционалдық
стильдер жүйесіндегі ғылыми-көпшілік стильдің диахронды сипаттамасына
негізделе отырып, синхронды жай-күйі анықталады. Ғылыми-көпшілік стильдің
тілдік-стильдік белгілерін талдау нәтижесінде қазақ тіл ғылымында алғаш рет
ғылыми-көпшілік стиль қазақ ғылыми стилінің негізін қалаған
(мамандандырылған ғылым тілінен бұрын қалыптасқан), қазіргі ғылым тілінің
қалыптасуы мен жетілуіне елеулі ықпал жасап отырған, тілдік-стильдік және
дискурстық белгілерімен нақтылана түскен, дербес функционалдық стиль
ретінде қалыптасуға әлеуеті жеткілікті стиль түрі деп танылады. Бұл үшін
ғылыми-көпшілік стильдің дискурс → жанр → мәтін лингвистикасымен
арақатынасы ғылыми тұрғыдан дәлелденеді.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыста жасалған ғылыми тұжырымдар мен
практикалық ұсыныстардың жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде
функционалдық стилистика, дискурс және жанр онтологиясы, мәтін
лингвистикасы бойынша арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Негізгі нысананы талдау және тұжырымдар
жасау үшін салыстыру, статистикалық талдау, мәнмәтіндік талдау, жинақтау,
дискурстық және контент талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың талқылануы мен мақұлдануы.
Зерттеудің негізгі мазмұны және онда қамтылатын теориялық тұжырымдар
Тілтанудағы ірі тұлғалар деп аталатын І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев,
М. Балақаевтардың 100 жылдығына арналған республикалық ғылыми-практикалық
конференцияда (Қарағанды, 12-13 сәуір, 2007); М. Әуезов – жаңа дәуір
данышпаны атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Шымкент, 15-
16 қараша, 2007); Тіл саласында білім беруге арналған Халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Қарағанды, 15-16 қараша, 2007); Тіл және
жаһандану: бүгіні мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 27-28 қараша, 2008); Ғылым және оның қазіргі
замандағы рөлі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда
(Қарағанды, 30 қаңтар, 2009); Тіл және менталдылық атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда (Алматы, 14-15 мамыр, 2009) баяндалды.
Зерттеу жұмысы бойынша 9 мақала жарияланды. Жұмыс Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті, қазақ тіл білімі кафедрасының
мәжілісінде (№8 хаттама, 25 наурыз, 2009), сондай-ақ әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің қазақ филологиясы кафедрасында өткен
лингвистикалық семинарда (№12 хаттама, 17 маусым, 2009) және аталған
кафедраның кеңейтілген мәжілісінде (№4 хаттама, 28 қыркүйек, 2009)
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер мен тілдік фактілер жинақталған дереккөздер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім
Кіріспе бөлімде жұмыстың жалпы сипаттамасы, зерттеу жұмысының
өзектілігі, зерттеудің нысанасы, зерттеудің пәні, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері, зерттеудің әдіс-тәсілдері, зерттеудің әдіснамалық негіздері,
зерттеудің теориялық жаңалығы мен практикалық маңызы, зерттеудің
дереккөздері, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, жұмыстың сарапталуы мен
талқылануы, жұмыстың құрылымы баяндалады.
Жұмыстың Қазіргі кезең: Ғылыми-көпшілік стиль – қазақ әдеби тілі
функционалдық стильдерінің бір саласы деп аталатын бірінші бөлімінде қазақ
әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесін зерттеудің маңыздылығы, ғылыми
стиль және ғылыми-көпшілік стиль туралы ғалымдардың көзқарастары, сонымен
қатар ғылыми стильдің негізгі белгілері және түрлері, ғылыми-көпшілік
стильдің дискурспен арақатынасы талданады
1.1 Қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесін қазіргі кезеңде
зерттеудің маңыздылығы
Қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің пайда болуы және қалыптасуы
қазақ тіл білімінің негізін салушы ғалымдар А. Байтұрсыновтың, Қ.
Жұбановтың еңбектерінен бастау алады [3, 29 б.], [4, 96-98 бб.].
Әдеби тілдің тарихы проблемаларын зерттеген көрнекті ғалымдар –
І. Кеңесбаев, М. Балақаев, Р. Сыздық, Ә. Қайдаров, Ш. Сарыбаев, Е.
Жұбанов, Р. Әміров тіл тарихы үшін функционалдық стильдердің маңызды саласы
көркем әдебиет тілі туралы құнды пікірлер айтты [5, 10-36 бб.]. Сонымен
қатар белгілі тілші ғалымдар Б. Әбілқасымов, С. Исаев, Х. Кәрімов, Б.
Шалабай, А. Алдаш, Ш. Мажитаева, О. Бүркітов, Б. Момынова, Қ.
Есенова, Д. Әлкебаева, С. Әлісжанов өз еңбектерінде қазақ әдеби тілін
кешенді түрде талдауда функционалдық стильдердің басқа тармақтарының тілдік-
стильдік, коммуникативті-прагматикалық ерекшеліктерін басшылыққа алады.
ХҮІІІ ғасырдағы әдеби тілдің тарихын қарастырған еңбектерден бастап
қазіргі замандағы қазақ тілтанымы бойынша монографиялар мен мақалалардың
барлығында дерлік әдеби тілдің өзінің мәртебесін айқындау, оның дамуын
кезеңдерге бөлу, әрбір кезеңдердегі әдеби тілдің даму ұстанымдары мен
үрдістерін белгілеу сияқты мәселелерде функционалдық стильдер қыруар
фактілер беріп отырды.
Орыс тіл білімінде де, қазақ тіл білімінде де стильдік тармақтар
қарастырылған еңбектер жеткілікті деп санауға болады. Қазақ
лингвистикасында қоғамның әлеуметтік қажеттілігіне қарай қарым-қатынас
жасау функциясы, хабарлау, ақпаратты жеткізу функциясы және әсер ету
функциясы бойынша тілдік құралдардың стильдік тармақтарға бөлінуіне
В. Виноградовтың тілші ғалымдарға жақсы таныс анықтамасы негіз болғандығы
белгілі [6, С. 12].
Қазіргі қазақ тіл ғылымында өріс алып отырған жаңа ғылыми бағыттарға
(антропологиялық лингвистика, когнитивтік лингвистика, мәтінтану, жанр
онтологиясы) сәйкес тың тұрғыдан зерттеуді талап ететін мәселелердің бірі –
қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің ішкі жүйесі, ішкі подстильдік
тармақтарға топтастырылуы. Қазіргі қоғамдағы өзгерістердің ішіндегі ең
бастысы – қарым-қатынастың типі өзгерді. Нақты айтқанда, қазіргі қоғамдағы
демократиялық даму үрдістері, нарық экономикасының қарқынды дамуы
нәтижесінде қарым-қатынастың жаңа және белсенді түрі – диалогтық қарым-
қатынас пайда болды. Кез келген бір ақпаратты жеткізу, ғылыми пікірді
дәлелдеу үшін бұрынғы дәуірлердегідей қарапайым монолог түрінде баяндау
емес, диалог-сұхбат арқылы пікірталасқа шақыру, мүдделілік туғызу
факторлары барынша белсенді болып отыр. Бұл жағдай ғылыми стильге тікелей
қатысты. Белгілі бір ғылыми тұжырымдарды жеткізу үшін қазіргі кезеңде әсер
ету, шоғырландыру және пікірталас арқылы дәлелдеу функциялары алдыңғы
қатарға шығуда. Осының нәтижесінде ғылыми стиль, ғылым тілі деп
аталатын тармақ қалың жұршылыққа, көпшілікке қарай бет бұрды; бұл өз
кезегінде ғылыми стиль тілінде өзге де стильдік тармақтардың тілдік
бірліктерінің араласуына, сол арқылы ғылыми-көпшілік стильдің жаңа тілдік
белгілерінің қалыптасуына жол ашты.
1.2 Ғылыми стиль және ғылыми-көпшілік стиль туралы көзқарастар
Әлемдік лингвистикада, орыс тіл білімінде ғалымдардың көпшілігі өз
еңбектерінде ғылыми-көпшілік стильді ғылыми стильдің подстилі (ішкі шағын
стилі, ғылыми стильден тарамдалатын тармақ) ретінде қарауы классикалық
дәстүрге айналған. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болуына,
Қазақстан Республикасындағы тіл саясатына байланысты бүгінгі таңда ғылыми-
көпшілік стильде жазылған мәтіндер көбейді. Алайда осы мәтіндер қай стильге
жатады, ғылыми стиль ме, публицистикалық стиль ме, әлде жаңаша стиль түрі
ме деген заңды сұрақ туады.
Нақты айтқанда, қазіргі кезде функционалдық стильдер қатарында ғылыми
стиль және ғылыми-көпшілік стиль деген ұғымдар бар, ал олардың басты
белгілері классикалық қағидаларда қалып қойды. Ғылыми-көпшілік стиль туралы
айтылғанда, оның нақты тілдік-стильдік белгілерін анықтап алу қажет
болғанда, біздің табатынымыз – академик Р. Сыздықтың ХІХ ғасырдың
ІІ жартысындағы ғылыми әдебиеттің алғаш қалыптаса бастаған кезіндегі
нұсқалардың тілі жөнінде айтқан түйіндері ғана [7, 28 б.]. Шындығына
келгенде, қазіргі кезде ғылыми-көпшілік мазмұнда жазылатын ғылыми мәтіннің
көлемі көп. Ал олардың қандай тілдік ерекшелігі бар екендігі әлі де
анықталмай отыр.
Бүгінгі күнге дейін баяндаудың ғылыми-көпшілік түрі жөнінде ғалымдардың
көзқарасында бірізділік жоқ. Кейбір зерттеушілер ғылыми-көпшілік баяндауды
ғылыми стильдің жүйесінде подстиль ретінде қарастырса (М.Н. Кожина, И.Р.
Гальперин, А.И. Ефимов, В.Г. Костомаров, О.Д.
Митрофанова, Д.Э. Розенталь, М.П. Сенкевич, И.Г. Чередниченко,
Э.Д. Ризель, Т.А. Тимофеева, Е.А. Калмыкова), енді бір топ ғалымдар оны
жеке стиль ретінде қарастырады (А.Н. Гвоздев, М.К. Милых, Н.Я. Сердобинцев,
А.В. Степанов, П.Г. Черемисин, Н.В. Черемисина, А.И. Чижик-Полейко,
В.Н. Пеступанова, Е.В. Мусницкая, О.Н. Лимаренко, Н.Д. Андреев,
Г.А. Васюченко, Г.И. Недбаева).
Қазақ тіл білімінде ғылыми-көпшілік стиль дербес зерттеу объектісі
ретінде қарастырылмаған. Ғылыми-көпшілік стиль деген ұғым, атау
М. Балақаев, Е. Жанпейісов, Р. Сыздық, Б. Әбілқасымов еңбектерінде
кездеседі. Ал Ш. Мажитаева, Ж. Рапишева ғылыми-көпшілік стильдің үлгілері
ретінде ғылыми стильдің алғаш пайда болған балаң шағындағы (ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы) үлгілерін қарастырады. Оның себебін
көпшілік оқырман қауымға арналған жалпы ғылым негіздерінен берілетін
хабарлардың жартылай ғылыми мазмұнды болып келетінімен түсіндіреді.
1.3 Ғылыми стильдің негізгі белгілері және түрлері
Ғылыми стильге мәліметті беру үшін алдын-ала ойлану, тілдік
бірліктердің қатаң таңдалып алынуы, қалыпқа салынған (Р. Сыздықтың ұсынысы
бойынша – қалыптанған) сөйленіс типіне ұмтылу тән.
Ғылыми стиль арқылы белгілі бір ғылым саласында ашылған жаңалықтар тіл
арқылы ресімделіп осы жаңалыққа мүдделі адамдардың арасына таратылады.
Ғылыми әрекет барысында адам алдында екі үлкен мақсат тұрады: 1) жаңа
білімге ие болып, жаңалық ашу; 2) осы білімді қоғамға жария ету.
Ғылыми стиль зияткерлік пен логикаға, ал ғылыми мәтін маманданған
оқырманға (ол ғылымды біледі) бағытталған.
Ғылыми стильде жазылған мәтіннің құрылымы ғылыми зерттеудің негізгі
кезеңдерін сипаттайды: 1. мәселені зерделеу және ғылыми жұмыстың мақсаты
(бұл кіріспеде айтылады); 2. мәселені шешудің амал-тәсілдерін іздеу
(негізгі бөлімде қамтылады); 3. зерттеу жұмысының негізгі сұрақтарына жауап
беру (қорытындыда көрсетіледі).
Қазіргі кезеңде қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер құрамындағы
ғылыми стильге жататын мәтін үлгілері сандық және сапалық жағынан өте
күрделі. Бірақ еңбектерде, зерттеулерде олардың кейбірі ғана аталып өтеді,
нақты түрде жинақталып, жанрлық ерекшеліктеріне қарай топтастырылып
көрсетілмейді. Сондықтан бұрынғы еңбектерде осындай топтастырулар
болмағандықтан, біз өз тарапымыздан қазіргі кезде қазақ тілінде жазылатын
ғылыми стиль (жазбаша) үлгілерін шартты түрде ұсынып отырмыз (1 сурет).
ір
1сурет – Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі ғылыми стильге жататын мәтін
үлгілері
1.4 Ғылыми-көпшілік стиль – функционалдық стильдердің бір саласы
Ғылыми-көпшілік әдебиет ғылыми әдебиетке қарағанда қатаң дәлелдеуді
талап етпейді. Онда идея деңгейінде түсіндіру, қарапайымдылық рұқсат
етіледі. Егер ғылыми әдебиетте толыққанды дәлел қажет етілсе, ғылыми-
көпшілік әдебиетте материалдың түсінікті етіп берілуі жеткілікті болады.
Ғылыми әдебиеттің тақырыптық аясы шексіз болса, ғылыми-көпшілік әдебиет тек
оқырманға қажетті, көпшілікті қызықтыра алатын көкейкесті тақырыптарды
қарастырады.
Қазіргі кезең ғылыми-көпшілік мазмұнда жазылған әдебиеттер мен
мәтіндердің дамыған шағы екендігін көре аламыз. Осы мәтіндерді
лингвистикалық тұрғыдан, ондағы тілдік-стильдік белгілерді анықтайтын
болсақ, олардың ғылыми стильмен, не болмаса публицистикалық стильмен
жазылмағандығы анықталады. Яғни бүгінгі күні ғылыми жаңалық баспа
беттерінде бірнеше стиль белгілерінің шоғырлануы, араласуы арқылы (әсер ету
функциясы, ақпарат беру функциясы) ресімделеді. Бұл – ғылыми-көпшілік
стильдің бар екендігін және оның жеке стиль ретінде қаралу қажеттігін
дәлелдей түседі.
Таза ғылыми стиль мен ғылыми-көпшілік стильдің айырмашылықтары:
а) жалпы ақпаратты түсіндіру үшін қолданылатын тілдік құралдардың
арасалмағынан; ә) терминдердің көлемінен; б) ғылыми графикалардың
арасалмағынан көрінеді.
Төменде берілген бір тақырыпқа арналған ғылыми стиль мен ғылыми-
көпшілік стиль мәтіндерінің үлгілері (1 кесте) осыны дәлелдейді.
1 кесте – Ғылыми стиль және ғылыми-көпшілік стиль мәтіндерінің үлгілері
Ғылыми стиль Ғылыми-көпшілік стиль
1 2
Нейтрон (ағылш. neutron, лат. Нейтрон дегеніміз латынның не ол
neuter – не ол да емес, не басқа емес, не бұл емес деген сөзінің
да емес), мағынасынан алынған.
(n) – спині ½ және массасы протон Протон мен нейтрон массасы шамалас
массасынан аз ғана артық. Протон дейміз. Ол дұрыс емес. Нейтрон
массасы mp=1,0081374 ат.б болса, протонға қарағанда сәл ауырлау келеді.
mn=1,008982 ат.б немесе Демек, жалпы әлемдегі заттардың
(mn≈1,675×10-24г≈1840me; me- массасы нейтронның қасиетіне тән.
электрон массасы) Нейтрон мөлшері өте кішкентай,
сондықтан оның тығыздығы да өте
жоғары. Осыған орай, оның салмағы өте
ауыр, бір шаршы сантиметр нейтронның
салмағы шамамен алғанда 100 миллион
тоннадан астам болады. Ал бір шай
қасық нейтронның салмағы 400 миллион
тонна шамасында.
Зерттеу нәтижесі төмендегілерді дәлелдейді:
- ғылыми стиль мәтінінде ғылыми мәлімет нақтылық, дәлдік, қатаң логика
және объективтілікпен берілген (түптөркініндегі сөздің
транскрипциясы және оның түсіндірмесі, мамандарға ғана таныс
интернационалдық терминдер мен шартты қысқартулар);
- ғылыми-көпшілік стиль мәтінінде ғылыми мәлімет қарапайым тілмен
түсіндіріледі (Протон мен нейтрон массасы шамалас дейміз; Нейтрон
дегеніміз латынның не ол емес, не бұл емес деген сөзінің
мағынасынан алынған;
- ғылыми стиль мәтінінде ақпаратты жеткізудің негізгі тілдік бірлігі –
тар аядағы терминдер (масса, атом бірлігі, электрлік бейтарап тін);
- ғылыми-көпшілік мәтінінде жалпы қолданыстағы терминдер қолданылған
(салмақ, қуат, реакция);
- ғылыми-көпшілік стиль мәтінінде әр ғылыми ұғым күнделікті өмірден
алынған қарапайым мысалдармен дәлелденіп отырады (Ал бір шай қасық
нейтронның салмағы 400 миллион тонна шамасында);
- ғылыми-көпшілік стиль мәтінінде логикалық ойды дәнекерлеуші
құралдар (демек, осыған орай, сондықтан, осы себепті, сонымен қатар,
бұдан шығатын қорытынды) пайдаланылады.
Диссертацияда ғылыми-көпшілік мәтіннің композициялық-прагматикалық
сегменті және архитектоникалық бөлінуі туралы нақты тілдік фактілер
негізінде тұжырымдар жасалады.
1.5 Дискурс және ғылыми-көпшілік стиль: негізгі мәселелер және олардың
арақатынасы
Қазіргі заманғы лингвистика ғылымының дамуы тілдің құрылымын, тілдің
стильдік тармақтарын, қолданылу қызметіне тән ерекшеліктерін жаңа ғылыми
бағыттармен байланыстыра қарауды қажет етіп отыр. Соңғы жылдары қарқынды
дамып келе жатқан антропоцентрлік лингвистика, когнитивті лингвистика,
мәтін лингвистикасы, дискурс проблемасы сияқты жаңа бағыттар тілдің (речь)
жеке, өз бетінше, оқшау тұрған қалпын емес, адамның қабылдау, ойлау,
түсіну, өзгеге жеткізу қабілеттерімен байланыстыра қарастырады, яғни тіл,
жазылған мәтін бұрынғы түсіндіріліп жүргеніндей өз алдына бөлек формалды
дүние емес, сол тілді пайдаланылатын адамның ақпаратты, алынған хабарды
қабылдауы мен жеткізуінің белгілі бір жемісі. Басқаша айтқанда, соңғы
жылдарға дейін қазақ әдеби тіліндегі стильдер, жанрлардың түрлері, белгілі
бір мәтін, тілдік құрылым, сөйлеудің белгілі бір типке түсірілген формалары
ретінде қарастырылса, қазіргі кезде бұлардың барлығы хабарды айтушы
(адресант) және хабарды алушы (адресат) арасындағы өзара қарым-қатынасқа
негізделеді. Міне, осыдан барып қазіргі кезде ғылымда дискурс → мәтін→жанр
типтерін таратып айтуға бағытталған жұмыстар жүргізіле бастады.
Сонымен, кез келген тілдің белгілі бір типке формаға түскен, өзінің
айналасына нақты бір тілдік құралдарды жинақтаған түрлері, яғни стильдік
тармақтар коммуникативтік актінің бір түрі, белгілі бір қабылдаушыға
арналған мәтін деп тануымыз керек. Бұл айтылғандар, сөз жоқ, ғылыми-
көпшілік стильге де қатысты.
Дискурс – экстралингвистикалық факторларды (әлем туралы білім,
көзқарас, айтушының мақсаты мен бағыты) қамтитын күрделі коммуникативтік
құбылыс. Дискурста коммуникативтік ситуация мен интеракцияға қатысушылар
және тілдік материалдар тоғысып жатады. Дискурс – көпдеңгейлі үдеріс, ол
айтушының вербалды мінез-құлқы (дауыс ырғағы, интонация, паузаларға бөлуі),
кинесикалық мінез-құлқы (ым-ишара) сияқты деңгейлерді қамтиды.
Бұл жайттардың қазіргі заманғы коммуникативтік актіде елеулі маңызы
бар. Өйткені, соңғы, шартты түрде алғанда, ширек ғасыр көлеміндегі
коммуникативтік актіге көптеген экстралингвистикалық факторлар әсер етіп
отыр. Қоғам мүшелерінің әлемді тануы, ол туралы білім абсолютті емес, ол –
әлеуметтік конструкт. Тіл белгілі бір салада жұмыс істейтін адам үшін
қызмет етеді. Сондықтан нысанаға алынған объектіні сипаттау үшін тілді
білумен қатар, сол объекті (нысана) туралы айту үшін сипаттаудың әдіс-
тәсілдерін білу қажет. Егер бұрынғы онтологияда талдау объектісін анықтап,
айқындау үшін оның кеңістіктік-уақыттық шекарасын көрсету қажет болса, жаңа
онтологияда бір нәрсені кім, кімге, қайда, қашан, қалай, не туралы, қандай
мақсатпен айтқанын білу аса маңызды. Сондықтан да дискурс – мәтінді жасап,
оны қабылдау үшін синхронды түрде жүзеге асырылатын үдеріс.
Осыған байланысты лингвистикада іргелі түсініктерді төмендегіше бағалау
қалыптасып отыр: тіл→сөйленіс (речь)→мәтін→дискурс. Сондықтан да қазіргі
кезде қандай да бір жазба нұсқа (ауызша әдеби тілдің үлгілері; мысалы,
баяндама) үлгісін нысана етіп алып зерттеуде оның шеңбері барынша ұлғайды:
мәтіннің макро- және микроқұрылымы қандай; тақырып пен мәтін арасындағы
байланыс; мәтіннің прагматикасы; мәтін мазмұнының кеңейе түсуі және бұл
үшін қолданылатын тілдік құралдардың топтастырылуы; мәтіннің жанрлық
ерекшелігі және т.б. басқаша айтқанда, ауызша және жазбаша мәтін кімге
арналып тұр, бұл үшін адресант қандай бағыт ұстанған деген мәселелер
зерделену үстінде. Демек, дискурс ұғымы оқиғаға қатысатындарды, олардың
білімдерін, оқиға жүріп жатқан мерзімді ескере отырып, тіл үдерісіне талдау
жасау дегенді білдіреді, ал мәтін – осы үдерістің жемісі ретінде
танылады. Көптеген ғалымдар мәтін дегенді динамикалық түрде ұлғайып
отыратын тіл үзіндісі ретінде қарайды. Сөйтіп, дискурс пен мәтінді тілдің
немесе сөйленістің (речь) формалары бойынша ажыратады: дискурс – ауызша
сөйленіс формасына, ал мәтін – жазбаша сөйленіс формасына тән деген пікір
бар. Дегенмен, бұл екі терминнің ұғымдық және мазмұндық жағында
айырмашылықтар бар. Дискурс – тілдің қолданыстағы формасына тән. Ал тіл
қолданысқа түскен кезде прагматикалық факторлармен қатар, просодикалық,
акустикалық сипаттарға ие болады, басқаша айтқанда, адресант өз объектісі
туралы баяндау барысында (жазбаша түрде баяндағанда) көз алдына визуалды
түрде адресатты елестетіп, оның қабылдау деңгейін, оны қалайда иландыру
жолдарын ойластырып отырады, сөйтіп, тілдік құралдар кімге, не үшін, қандай
мақсатпен деген парадигмада топтасады.
Диссертацияда ғылыми-көпшілік мазмұнды мәтіндер – ғылыми-көпшілік
дискурстың үлгісі екендігі талданған. Ғылыми-көпшілік дискурс айтушыға
тәуелді, айтушының барлық позициясын, менталитетін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz