Дебиторлық борыштардың есебі туралы
Кіріспе
I Дебиторлық борыштардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі.
1.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің есебі.
1.3. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі.
II дебиторлық борыштардың аудиті.
2.1. Дебиторлық борыштарды жіктеу, талдау және түгендеудің есебінің аудиті.
2.2.Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті.
1.3. Басқадай дебиторлық борыштармен берілген аванс бойынша есеп айырысудың аудиті.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тіркемелер
I Дебиторлық борыштардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі.
1.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің есебі.
1.3. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі.
II дебиторлық борыштардың аудиті.
2.1. Дебиторлық борыштарды жіктеу, талдау және түгендеудің есебінің аудиті.
2.2.Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті.
1.3. Басқадай дебиторлық борыштармен берілген аванс бойынша есеп айырысудың аудиті.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тіркемелер
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
301 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты;
302 "Алынған вексельдер" шоты;
303 "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай карыздары" шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайык.
301 "Алынуға тиісті қарыздар" шотында жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген кызметтер үшін төлеуге банк кабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезенді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және керсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады: 801 "Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік қүны", 802 "Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны" шоттары дебеттелі де, 221 "Дайын өнімдер", 222 "Алынған тауарлар", 900 "Негізгі өндіріс", 910 "Өз өндірісінің шала өнімдері", 920 "Қосалқы өндіріс" және баска шоттары кредиттеледі.
301 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты;
302 "Алынған вексельдер" шоты;
303 "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай карыздары" шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайык.
301 "Алынуға тиісті қарыздар" шотында жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген кызметтер үшін төлеуге банк кабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезенді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және керсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады: 801 "Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік қүны", 802 "Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны" шоттары дебеттелі де, 221 "Дайын өнімдер", 222 "Алынған тауарлар", 900 "Негізгі өндіріс", 910 "Өз өндірісінің шала өнімдері", 920 "Қосалқы өндіріс" және баска шоттары кредиттеледі.
Мазмұны
Кіріспе
I Дебиторлық борыштардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі.
1.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің есебі.
1.3. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі.
II дебиторлық борыштардың аудиті.
2.1. Дебиторлық борыштарды жіктеу, талдау және түгендеудің есебінің аудиті.
2.2.Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті.
1.3. Басқадай дебиторлық борыштармен берілген аванс бойынша есеп айырысудың
аудиті.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тіркемелер
І. Дебиторлық қарыздардың
есебі.
1.1. Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің
есебі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
301. "Алынуға тиісті қарыздар" шоты;
302. "Алынған вексельдер" шоты;
303. "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай карыздары" шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын
қарастырайык.
301 "Алынуға тиісті қарыздар" шотында жөнелтілген өнім (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетілген кызметтер үшін төлеуге банк кабылдаған
есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар
ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік
кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни
бірнеше есептік кезенді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және
керсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей
шоттардың корреспонденциясы жасалады: 801 "Сатылған дайын өнімнің
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік қүны", 802 "Сату үшін алынып, сатылған
тауарлардың өзіндік құны" шоттары дебеттелі де, 221 "Дайын өнімдер", 222
"Алынған тауарлар", 900 "Негізгі өндіріс", 910 "Өз өндірісінің шала
өнімдері", 920 "Қосалқы өндіріс" және баска шоттары кредиттеледі. Қаржылық
инвестицияларды, материалдык емес активтерді, негізгі құралды сатқан кезде
тиесілі шығастар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі (121-
125,101-103, 106,141-144,401-403).
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың,
керсетілген қызметтердің сату құнына 301-шоты дебеттеледі де, 701 "Сатылған
дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс", 702 " Алынған
тауарларды өткізуден түскен табыс" және басқа шоттары кредиттеледі.Сатып
алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем
құжаттарын төлегеніне карай 431 "Валюталық шотындағы нақты ақша", 441 "Есеп
айырысу шотындағы нақты ақша, 451 "Кассадағы нақты ақша" шоттары
дебеттеледі де, 301" Алынуға тиісті қарыздар" шоты кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдыктаушыға
аванс төлесе (431,441,451-шоттардың дебеті, 661 "Тауарлы-материалдық
запастары мен жабдықтау үшін алынған аванстар" немесе 622 "Жұмыстарды
орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар" шоттардың кредиті), онда
сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып
төлем жасайды. Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 712 "Сатудан жасалған
жеңілдіктер", 713 "Бағадан жасалған жеңілдіктер" деген шоттары дебеттеліп,
301 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 711 "Сатудан қайтарылған
тауарлары" шоты дебеттеліп, 301 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес, бұрындары
есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады. Айдың аяғындағы 301 -шоты бойынша
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өздеріне келген (босатылған)
тауарлы-материалдық запастар және орыңдалып, қабылданган жұмыстар мен
қызметтер үшін өтелмеген борыштың калдығын көрсетеді.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан
90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде баска да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ, олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген кәсіпорын автоматгы түрде төлеуге
тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын
мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісімшарт ашық та,
жабық та (конфиденциалды) болуы мүмкін.
Осы келісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады.
Мысал. Аргон ЖШС Асық ата ЖШС-не 132000тг-ге электро
энергиясын беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Келісім шарттың
жағдайы бойынша факторингалық компания Аргон ЖШС-тік Асық ата ЖШС-не
тауарды жөнелткеннен үш күннің ішінде Аргон ЖШС-тіңесеп айырысу
шотына ақшаны аударуы тиіс. АргонЖШС жасалған контрактының 80 %
құнын бірден аударған,ал қалған контрактінің құнынан (20%) марапаттау
сомасы ұсталып, содан қалған сомасы аударылған. Келісім-шартқа сәйкес
марапаттау сомасы, несие мөлшерлемесі сияқты 38 % жылдық мөлшерлемесінің
деңгейінде ұсталған. Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% [(38%х18 күн)
360 күн] құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді біз шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
1 - КЕСТЕ
Қатар Шаруашылық операцияларының мазмуны Сомасы, Шоттар
№ теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы кәсіпорында (Аргон ЖШС
1. Контрактының шарты бойынша "Аргон" ЖШС. 196875 802 301 222
"Асық ата" АҚ-ға эл.эн. жөнелтті: 281250 301 702
- жөнелтілген эд.эн нақты өзіндік құнына45000 633
- келісімшарттың құнына -КҚС( 20 %)
2. Қаржылық агенпен (Қара -төбе АҚ) 261000 441 687
жөнелтілген тауардың 80% алынды
3. Қаржылық агентке көрсеткен қызметі үшін,6199 831 687
марапаттау сомасы шығысқа жатқызылды
4. Қалған 20% қаржылық агенттен алынды, 59051 441 687
бірақ осы сомадан марапаттау сомасы
шегерілді 59051 теңге (326250 х 20 % -
6199)
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 687 301
Қарыз кәсіпорында ("Асық ата" ЖШС)
1. "Аргон" ЖШС-тен жөнелтілген эл.эн –Асық281250 222 331 671
ата ЖШС-ға келіп түсті: 45000 671
- эл.эн құнына
- ҚҚС (20%)
2. Қаржылық агенттің талап еткен сомасы, 326250 334 441
алынған эл.эн. үшін төленді
3. Қарыздары зачет жасалды 326250 671 334
Қаржылық агентте ("Қара төбе" ЖШС)
1. Факторингі келісім шарты бойынша "Қара 261000 334 441
төбе" ЖШС-гі қарыз соманың 80% аударды
2. Факторингі бойынша марапаттау сомасы 6199 332 724
есептелінді [6199 тенге (326250 х 1,9) ]
3. "Асық ата" ААҚ-нан талап етілген қаржы 326250 441 687
сомасы алынды
4. Факторингі келісім шартының жағдайы 59051 334 441
бойынша "" ЖШС-ке 20% қалған сомасы
аударылды (бірақ бұл жерде марапаттау
сомасы шегерілді)
5 Қарыздарға зачеты жасалды 326250 687 332,334
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын
операциялардың есебі. Бір заңды тұлға келісімшарт бойынша екінші бір заңды
тұлғаның қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-материалдық құндылықтарды
жеткізіп бергені, атқарған жұмысы, көрсеткен қызметі үшін төлемді)
орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын толық немесе ішінара көлемде
азайтып немесе төмендетіп береді.
Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін
алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде
вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301
шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те
есептелінеді.
Аудармалы вексель пайызсыз вексель сатылатын құны асып түседі, өйткені
оған марапаттау сомасы қосылады.
Енді осы операциялармен байланысты шоттар корреспонденциясын
құрастырып көрейік.
Есеп кеңсесінің вексельді беруімен байланысты операцияларының есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель
сомасын алғаннан кейін, банкіге берілген вексельдің индоссаменті бойынша
жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай операциялар, әдетте, марапатталады
(дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те қарастыруға болады.
Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк етеу сомасын алуды топшылайды,
сондай-ақол иңцоссантқа регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индоссанттың
банк алдында жауапты екенін білдіреді.
Форфейтинголық операциялардың есебі.Форфейтинголық қызмет факторингалық
операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық — бұл өнімді сатып
алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып алынғандығын
білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты бойынша өнімді
сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылык делдалға қайта жүктейді, ал
ол өзінетиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді.
Бұндай қоржындық вексель бірақ рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір
қалыпты болып келеді. Форфейтингінің жай вексель есебінен айырмашылығы:
мұнда дебиторлық қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне
тиеді, яғни вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.
303 "Басқа да" шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай
дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған
дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.
301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-
фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып
алушылардың төлеу мерзімі етпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген
берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, телеу мерзімі өтпеген вексельдермен,
банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша каражаты мерзімінде түспеген
вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз
етуге тиіс; 303 шоты әрбір дебитор немес келісімшарт бойынша яғни, ебеп
айырысудың жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.
3 –энергоорталық АҚ 2002 жылдың басындағы және аяғындағы дебиторлық
борыштарының құрамы және құрылымы.
№ Дебитор-лЖылдың басындағыЖылдың Жылдық өзгеріс Құрылымының
рсық аяғындағы өзгеруі
борыштар
баптары
1.2 Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің
есебі.
Басқадай дебиторлық қарыздарды (борыштарды) есепке алу 33 "Басқалай
дебиторлық карыздар" бөлімшесіндегі шоттарда жүргізіледі. Бұларға мынадай
шоттар кіреді:
- 331 "Өтелуі тиісті қосылған құн салығы";
- 332 "Есептелінген проценттер";
- 333 "Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары",
- 334 "Басқа да қарыздар".
Дебиторлық кдрыздардың әрбір түрі бойынша есепке алуды ұйымдастырудың жайын
қарастырып көрейік.
"Өтелуі тиісті қосылган қун салыгы" (331-шот). Бухгалтерлік есепте қосылған
құн салығы (ҚҚС) бойынша есеп айырысуды көрсету үшін 331 "Өтелуі тиісті
қосылган құн салығы" шоты қодцанылады.
331-шотьшыңдебетібойынша671"Жабдықг аушыларменжәнемердігерлермен есеп
айырысу", 687 "Баска да" шоттарынын. кредитімен корреспонденциялана отырып,
алынған тауарлы-материаддық құндылықтарды, аткарылған жұмыстарды және
керсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттары бойынша ҚҚС
керсетеді.
Тауардын., жұмыстың, қызметгің есебінен қосылған құн салығы алынады, ондағы
айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
- тауар (жүмыс, қызмет) алушы қосылған құн салығын (ҚҚС) төлеуші болып
табылса;
- жабдыктаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады
сатылған тауарға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның негізінде.
Қосылған қүн салығының (ҚҚС) сомасы зачетқа жатқызылатын болып табылады,
егер де:
- тауарды (жүмысты, қызметті) алушы қосылған қүн салығын төлеуші болса;
- теленген салық сомасы кеден зандылығымен сәйкес келсе, яғни жүк
кеденінің декларациясында көрсеткендей болса;
- төлем кұжатында көрсетілген салықсомасы салыктын, төленгенін куаттайтын
болса;
- темір жол және авиа билетінде керсетілген салық сомасы салық заңына
сәйкес сомада болса;
- тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын қүжаттарында көрсетілген сома салық
сомасымен сәйкес келсе;
- бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе.
Алумен байланысты телеуге жататын ҚҚС болса олар, зачетк жатпайды, егерде:
- тауарлар (жүмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтьш шараларды
жүргізумен байланысты болса;
- түрғын-үй қорларындағы ғимараттар болса, қонақ үй ретінде пайддланатын
ғимараттардан басқасы;
Есептелінген проценттер 332 "Есептелінген проценттер" шотыцда есепке
алынады. Бүл шотга есептелінген процентгер бойынша дебиторлық қарыздар
женіндегі ақпараттарды табуға болады (ұсынылған заемдар, вексельдер,
негізгі қүралды жалға алу және т.б.).
Алынуға тиісті проценттік үстеме телем 332 "Есептелінген проценттер"
шотының дебеті және 724 "Акциялар бойынша дивидентгер және проценгтүріңцегі
табыстар" шотының кредитінде көрсетіледі.
"Есептелінген процентгер" шоты бойынша аналитикалық есеп - қарыз (займ)
алушы, вексель үстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және
уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым ведомосында
немесе соған ұқсас машинограммасында жүргізіледі
333"Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары"шотында дебиторлық
карыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп
айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша
ұсынылган заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.
Өкілділік шыгыстарыныц есебі. Шаруашылық жүргізуші субъектілер оз
қызметгерінің барысыңда екідділік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар
арқылы қолма-қол ақшалардың кемегімен жүзеге асыруы мүмкін. Өкілділік
шығыстарды әзірлеу үшін негізгі кұжаттар ретінде, мыналар саналуы мүмкін:
- басқа занды түлғалардын. өкілеттілігін, басқарма қатысушыларын,
диреқторлар кеңесін, бақылау комиссиясын қабылдау бойынша жүргізілетін
шаралардың негізділігімен байланысты бұйрығы;
7 келушілердің келетін күндерінің және кәсіпкерлік жүмысты жүргізудің
бағдарламасы, күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін мәселелердің
тізіміт.б.;
- шығыстың әрбір баптарының негізділігімен байланысты жасалған шығыс
сметасы.
, сол бүйрыққа кәсіпорын басшысы кол қойғаннан соң, ол бухгалтерияға
беріледі, содан кейін жауапты түлғаға, яғни есеп беруге тиісті адамға
бекітілген смета мөлшерінде ақша бөлінеді. Материалдық зиян шегудің орнын
толтыру 334шотында мынадай есеп айырысулар есепке алынады: шаруашылық
ішінен бөлінген бөлімшелердің негізгі кұралдары бойынша; тауарлы-
материалдык қүндылықтардың босатылуы бойынша; өнімдерді еткізу
бойынша; жұмыс және қызметі бойынша; бөлімшенің қызметкерлеріне еңбек
ақы телеуі бойынша; егер қордың тиісті бөлігі белімшелерге берілме&бас
кәсіпорынның балансында есепке алынатын болса, онда түтыну қорлары жөне
солардың есебінен қаражат жүмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар
бойынша.334 шоты бойынша ішкі шаруашылык, есептері бөлігінде шоттардың
келесі корреспонденциясы жасалады. 334 шоттың дебеті бойынша бас
кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері бөлігіндегі қалдығы, қүрылымдық
бөлімшелерінің оған деген берешегі,'ал құрылымдық бөлімшелерде — бас
кәсіпорынның кдрыздары керсетіледі.
Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинаісгалған балансында 334 (дебиторлық) және
687 (кредиторлық) шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері бойынша
қарыздар езара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға, сонда
ді алған акшасына есеп беруі дейін 334 және 687 шоттары бойынша қарыздар
сомасы салыстырмалы тексеруден өткен соң, ондағы дәлсіздік жазбалары ретке
келтіріледі.
Болашақ кезеңдердің есебі. Шаруашылық кдометінің барысында
кәсіпорындарда келесі есеші кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына
жатқызылатын шығындар туыңцайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға
мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласыңца өндірісті
дайындау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегатгарды қүрау
және жаңа кәсіпорындарды игеру бойынша (іске қосу шығындары); өнімнің жаңа
тұрін еңдіруді игеру мен дайындау және технологиялық процесстер бойынша;
тау-кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді қайта
өндеу; өндірісті ұлғайткан немесе ұйымдастырған жағдайда жұмысшыларды
жаппай жұмыскд кдбылдаған кезде; жалға алущьшың каржысының есебінен
жасалатын жалға берілген негізгі құралдарды кұрделі жөндеуден өткізген
кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге және журналдарға жазылған кезде;
алдағы есепті кезең үшін теленген жалдау ақысы; алдын ала төленген
сақтандыру төлемдері және басқа да шығындары жатады.
341. Келешек кезең шығындарын есепке алу 34 " Алдағы уақыпың есебіне
жататын шығындар" белімшесінің шотгарында жүргізіледі
342. Адцағы уақыттың есебіне жататын шығыңдардың аналитикалық
талдамалық)есебі шығынның әр түрі (тобы) бойынша келешек кезең шығындарын
есёпке алу тізімдемесінде немесе тиісті машинограммада жүргізіледі "Болашақ
кезеңнің есебіне жататын баска да шығыстар".
.Тізімдемеге жазбалар 34 бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша өндеу
кестелерінен "Еңбек ақыны (материалдарды) болу", "Негізгі құраддардаң
амортизациясы" (тозуы), "Қосалқы (қызметтің көрсетуші) ендіріс пен
шаруашылықтардың қызметін бөлу" және басқа да бастапқы құжаттар бойынша
жазылады .
Жалпы З-Энергоорталық АҚ өнімнің келесі түрлерін шығарады:
1) электр қуаты
2) жылу қуаты
3) тұзсыздандырылған су
Өнімнің өзіндік қүнын құрайтын шығындарды жоспарлау, есепке алу және
сараптауда, топтамалардың келесі түрлері қолданады:
- шығындардың пайда болу орыны бойынша - өндірістік цехтар:
1) қазандық-турбиндік цех
2) электр цехы
3) химиялық цех
4) отын-тасымалдау цехы
5) отын автоматика жэне өлшемдер цехы
6) орталықтандырылған жөндеу цехы
7) жөндеу-құру цехы
8) отын жүйелер Департаменті
Өндіріс жүйесі негізгі және көмекші болып бөлінеді:
НЕГІЗГІ ӨНДІРІС цех:
1) қазандық-турбиндік цех
2) электр цехы
3) химиялық цех
КӨМЕКШІ ӨНДІРІС:
1) отын-тасымалдау цехы - негізгі жабдықты отын және көлікпен
қамсыздандыру;
2) отын автоматика және өлшемдер цехы - жабдықтың жұмыс атқаруын дұрыс
есепке алынуын қамсыздандыру;
3) орталықтандырылған жөндеу цехы- З-Энергоорталық ААҚ сенімді және
үздіксіз жұмыс атқару мақсатымен жабдықтың жөнделуін қамсыздандыру;
4) отын құру цехы
5) отын жүйелер депортаменті
З-Энергоорталық АҚ басқа да дебиторлық борышкер есебінде келесі
мәселелер есепке алынады.
- жеке өндеу қызметкерлері және тартылған мамандандырылған
мердігерлік ұйымдары анық—байқау" қорытындылары - бойынша атқаратын
жабдықты барлық жөндеу жұмыстарынан өткізуге, оның ішіне заңдылықтармен
бекітілген нормалары бойынша еңбекақы төлеу шығындары мен жөндеу
қызметкерлерінің еңбекақысы енгізіледі;
- ынталандырма және өтемақы төлемдері енгізілген бөлімшені басқару
аппаратының және басқа да бөлімше қызметкерлерінің еңбекақысына шығарылатын
шығындар;
- заңдылықтармен бекітілген нормалар, әлеуметтік сақтандыру органдары,
зейнетақы қоры бойынша еңбекақыны төлеуге шығарылатын шығындар;
- ғимараттарды қамсыздандыру шығындары, оның ішінде шаруашылық дүние-
мүліктің сыпырғы, тігілген мата, қыздыру лампаларының құны т.б. енеді;
- тазалау құрылыстары тасталынатын ағын сулардың құны;
- турбогенератордың технологиялық мұқтаждықтарына пайдаланатын азот
құны;
- жабдықты пайдалануға жұмсалатын шығындар;
- сүзгілерді суды тұзсыздандыру құрылғысына орнатуда қолданатын сүзгіш
материалдары, жабдықтың дұрыс жұмыс атқаруына қажетті сылау және сүргілеу
материалдарының құны, сылау майларының құны, турбина және қазандықтарды
реттеуге турбиндік майын құю құны, химиялық зертхана үшін арналған химиялық
реактивтер т.б.;
- жабдықты үнемдеу тәртібі мен жабдықты пайдаланудың ілгері әдістерін
ендіру үшін немесе күрделі жөндеуден кейін сынақ және зерттеулерге
жұмсалатын шығындар;
- пайдаланымға енгізіліп жатқан жабдықты кешенді сынақтан өткізуге
жұмсалатын шығындар.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі
өткен дебиторлық борыштар шығысқа шыгарылып, күдікті қарыздар резервінің
шотгарына жатқызу
арқылы жабылады.
Аудитор 301 алынуға тиісті борыштар шотының дебетін-де көрсетілген
артылып жөнелтілген өнім (тауарлар), орындал-ған жүмыстар жоне көрсетілген
қызметтердің қүнын талап ету қүжаттарының уақтылы банк мекемелерінде
қабылданганды-ғын жоне оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк
кошірмелеріндегі жазуларымен салыстырып тексереді. УСатыи алушылардың жоне
тапсырыс бсрушілердің алдын ала сатушы-ның есеп айырысу шотына аударган
аванстарының жабылып, айдың аяғында 301 шоттың дебетіндегі қүны отелген
онімдер-дің қүнының дүрыс анықталғаңдығына көз жеткізуі тиісТч
Сатып алушылармен жоне тапсырыс берушілермен есеп айырысудың жедел дамып
келе жатқан түрі - алынған вексель-дер бойынша есеп айырысуДВексельмен
төленген операциялар-дың дүрыс корсетілгендігіне кез жеткізу үшін
аудитордан бүндай операцияларға баса назар аудару талап етіледГТ?
Сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден есеп айырысу үшін алынған
вексельдермен қамтамасыз етілген борыштарын 302 Алынған вексельдер
шотында жүргізеді. '-ЪВексель бойынша өтелген қарыздарын шоттың кредитінен
^ ІҮ Ақша қаражаттар бөлімінің сәйкес шоттарының дебетінде ■ көрсетеді.
Вексельмен есеп айырысқан кезде қарапайым және і , ^ - аудармалы
вексельдер қолданылуы мүмкін. !\Г *^ Қарапайым вексель бүл жасалған сауда-
саттықтар немесе Ү орындалған жүмыстарды (қызметтер) төлеу үшін
бір жағының
(вексель берушінің), екінші бір жағына (вексельді үстаушыға) төлеу
мерзіміне қарай белгілі бір соманы төлеуге жазбаша берген ақшалай қарызының
міндеттемесі.
Аудармалы вексель (тратта) немесе беруші (трассант) жазады да, онда
дебиторға (трассат) вексельде көрсетілген сома-ны, үшінші түлғаға
(ремитентке) немесе талап етушіге төлеу туралы бүйрығын көрсетеді.
ҮІІУЛ күжат борыштық міндеттемеге айналып, төлеуші (трассант) төлеуге
келісім бергеннен кейін ғана занды күшке ие болады. Өтпелі белгінің
(индассамент) көмегімен әмбебап несие
\
т\
І
есеп айырысу қүжатының қызметін орындап, вексель бірнеше рет қолданылуы
мүмкінГЗ
Вексельдерді дисконттау олардың банкідегі есебін және қаржының айналымын
елеулі жылдамдатады. Бүндай жағдайда вексельді үстаушының (индассамент)
қатысуымен төлеу мерзі-міне дейін банкке өткізіліп, банктің тоуелсіз
дисконтының пайдасына есептелген пайыздың шығынын шегеріп тастап,
вексельдік сомасын алады.
(Аудит кезінде вексельдердің есебінің түрлері телеуші субъектінің төлеу
мерзімінің жетуі бойынша борыштарды (аударады) вексельдер арқылы толтырудың
негізділігін; алудан үмітін үзген немесе талап ету мерзімін өткізіп алған
борыштарды, вексельдерді сатудан тыс зияндарына шығысқа шыгарудың
зандылығын тексеру қажет
ДО. КҮДІКТІ БОРЫШТАР РЕЗЕРВТЕРІНІҢ ^ліілйі ЕСЕБІНЩАУДИТІ
Шаруашылықтың басшысының шешімімен талап ету мерзімі өткен дебиторлық
борыштарды күдікті қарыздар резервтерінің шоттарындағы жинақталған
қаржыландыру көзіне жатқызу арқылы шығысқа шығарып жабады. ДемекЛкүдікті
қарыздар бойынша резервтер талап ету мерзімі біткён, қай-тарылуы сенімсіз
субъектінің алшақ дебиторлық борыштарын есептен шығарып жабу үшін жасалады.
Күшіндегі салық жөніндегі заң актілерінде күдікті қарыздар - бүл өнім
(жүмыс, қызмет) сатудың нәтижесінде пайда болған және табыс есептелген
күннең бастап екі жылдың ішінде сөңдірілмеген қарыздар деп көрсетілген.
Аудитор есепті жылдың аяғында тіркеліп, тізімделген дебиторлық борыштардың
мәліметтерінің негізінде жасалған күдікті борыштар резервтерінің заңдылығын
және қандай борыштарды жабу үшін жасалғандығын және талап ету мерзімі өткен
дебиторлық борыштардың баланстан шығарылуын тексереді.
ЧКүдікті қарыздар бойынша резервтерді қүру, оларды жүмсау және олардың
қозғалысы туралы ақпарат жинақтау үшін бухгалтерлік есептің типтік
жоспарында 31 Күдікті
Нормаланатын жоғалтулар негізінен тауарлардың физикалык-химиялык кдсиетінің
өзгеруімен байланысты болып келеді (табиғи азаюлары, ыдыстарының сынуы
т.б.). Бүлардың себептері объективті сипатта болғандықтан олардың
жоғалтулары белгілеген деңгейде нормаланады.
Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың, ұрлаудың т.б. нәтижесіңце
болады.
Нормаланған жоғалтулар ендіріс шығыстарына жаткызылады, ал нормаланбайтын
жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады және ол бойынша "Кем
шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы" деген субшоты ашылады да, ол
мына шоттармен корреспонденцияланады:
334 "Басқа да" шоты дебеттеліп, негізгі құралдардың жетіспеген баланстық
құнына- 123-125 шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген баланстық
құнына — 201-206, 208, 221-223 шоттары; жетіспеген ақша қаражаттарына — 451-
452 шоттары кредиттеледі.
Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы 333
шотына есептен шығарылады, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі. Ал
егер де кінәлілер белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына
жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.
Негізгі құралдар мен материалдық құндылықтарға бұрындары жатқызылған ҚҚС
сомасына 633 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттелген қызыл жазумен жазылады,
сосын 821 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттеледі. - ... *
і)
£• 8 яи)лЮ &4үі*уіу щал, бдмшлщ №&&% ем*
-^ § 3. Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі
Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 35 "Берілген аванстар"
бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл белімшенің екі шоты бар — 351
"Тауарлы-материалдық кү.ндылықтармен жабдықтау үшін берілген аванстар" және
352 "Орындалатын жұмыстар мен керсетілген қызметтер үшін берілген
аванстар".
Аванс берілген жағдайда 35- белімшенің шоттары дебеттеледі және 441 "Есеп
айырысу шотындағы қолма-қол ақша", 431 "Ел ішіндегі валюталық шоттағы қолма-
қол ақша", және т.б. шоттары кредиттеледі, соңдай-ақ, шетелдік валютада
берілген аванс бойынша бағамдық оң айырмасының сомасына 725 шоты
корреспоңценцияланады. Т,иесш"ТйоттгардЫң-{-351, 352) кредиті бойынша және
671 шоттың дебеті .бойынша жабдықтаушылардың біткен жұмыстарын төлеуі
кезінде, берілген аванс сомалары ^скеріледі (яғни шегеріледі), сондай-ақ
шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық теріс айырмасының
сомасына 844 шоты корреспонденцияланадь
Берілген аванстың (талдамадық) есебі басқадай кредиторлық және дебиторлық
қарыздар бойынша есеп айырысудың аналитикалық тізімдемесінде 351 және 352
шоттары бойынша бөлек жүргізіледі.
270
§ 4. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі
және олар қажетті уақыт ішінде етелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ
тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар болып есептелінеді.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғыңда дебиторлық қарыздарды
тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Егер де шығыстар салыстырмалы қағидасы бойынша бағаланса және солармен
байланысты шығыстар сол өнімнің сатылған кезеңінде жатқызылса, онда қүдікті
қарыздар болуы ықтимал. Бұндай шығындар негізінен жыл соңында жасалған
түгендеу нәтижесінде анықталуы мүмкін және ол 311 "Күдікті қарыздар бойынша
резервтері деген пассивтік шотында керініс табады.
Қаржылық есеп беруде дебиторлық қарыздар бойынша резервтері шегеріліп
керсетіледі. Егер де шаруашылықтар бүндай резерв қорларын жасамаса, онда
сенімсіз деп таньшған қарыздар кезендік шығыстарына есептен шығарылады.
"тНС^сі күдікті (күмәнді) қарызды есептеу үшін езінің Есептік саясатында
қолданып жүрген бағалаудың бір тәсілін таңцап алуға құқылы. Ол тәсад
сатылган өнімнің, орындалган жумыстың, көрсетілген қызметтің пайыздық
деңгейінен немесе төлемнің мерзімі бойынша анықталуы мүмкін. ВЕК^сі өзінің
жылдык нәтижесіңце пайда болған күмәнді қарыздарын, теленбеген
шоттарыңталдайды. Содан соң сол өткен жылдың нәтижесін шартты түрде терт
кезеңге беліп, өрбір кезенде сатылған енімнің келемін жөне соларға тиесілі
қарыздарьш аныктайды.
Мысалы, жыл бойында сатылған өнімнің келемі 3128,4 мың тенге бодсын
делік. Енді осы сатылған енімді төрт кезеңге беліп, күмәнді қарыздьщ
деңгейі қай кезеңге көбірек келетіндігін анықтаймыз.
КезеңдСатылган Күдікті Пайызы,
ері өнімнін карыздың %
көлемі, мын сомасы,
теңге мың теңге
1 2 3 4=3:2x1
00%
1-токс&ъХ ^2^- * .?Я- ш ^ш
ан
2-токс815,9 14 1,72
ан
3-тоқс&*■ ІМ^ - № І.Я^
ан
4-тоқс950,8 29 3,05
ан
Жыддық3128,4 81 2,64
Кестеде келтірілген мәліметтердің керсеткішінен біз күмәңці қарыздың
резерві 82,59 мың тенге қүрағанын кереміз (3128,4х2,64):100%.
Төлем мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі негізінен жалпы дебиторлык
қарыздың белгілі бір пайыздық бөлігінің күдікті деп танылуын керсетеді. Бұл
белгілі бір пайыздың бөлігін табу үшін алынуға тиісті шоттарын олардың
категориясы бойынша жіктеуді ұсынады:
271
- төлеу мерзімі жетпеген шоттар;
- төлеу мерзімі 1-30 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- телеу мерзімі 31-60 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- төлеу мерзімі 61-90 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- телеу мерзімі 90 күннен жоғары шоттар.
Әрбір категория үшін күдікті қарыздың болжамдық пайызы анықталады.
Мысалы. Түгеңдеу нәтижесінде теленбеген дебиторлық қарыздың деңгейі 1021
мыңтенгеге жеткен. Енді осыларды төлем мерзімі бойынша мынадай етіп бөлуге
болады:
бірінші категория 340 мың тенге;
екінші категория 134 мың тенге;
үшінші категория 249 мың тенге;
төртінші категория 211 мың тенге;
бесінші категория 87 мың тенге.
Еңді осы талап етілетін кудікті соманы анықтаудың кестесін келтіреміз, оның
категориясы бойынша болжамдық пайызы еткен жылдың тәжірибесінің негізінде
анықталады.
Сонымен, топшыланған күдікті карыз сомасы 187,24 мың тенге қүраған. Күдікті
қарыздың бүл әдісі бірінші әдіске қарағанда анағұрлым дәлірек және
объективті мөліметберетін сияқты.
Дебиторлық
карыздын төлеу
мерзімі
Төлем мерзімі жетпеген
1-30күннің аралығындағы
Сомасы, мың теңге
340
Күдікті қарыз деп
саналатын, болжамдық
пайызы, %
11
31-60 күннің аралығыңдағы
60-90 күннің аралыгыңдағы
90 күннен жоғары
134
249
211
Талап етілетін
күдікті сомасы,
мын теңге
37,40
23
19
87
Жиыны
1021
48
10,72
57,27
40,09
41,76
187,24
______________________I________ I
Егер де күдікті қарыздар бойынша резервтер бірінші рет қалыптастырылатын
болса, онда ол қаржылық есеп беруде кезеңдік шығыстар ретінде керсетіледі,
яғни есепті кезеңнің шығыстарын өсіреді. Демек, күдікті қарыздарды
қалыптастырған кезде 821 дебеттеліп, 311 шоты кредиттеледі. Ал егер де
дебиторлық қарыздар күдікті қарыздардың есебінен есептен шығарылса, онда
311 шоты дебеттеліп, 301,302, 303,321-323 шоттары кредиттеледі, бірақбұл
жерде
272
дцңніннининннниивмшавинна'і^
ҚҚС есепке алынбайды, яғни қарыздың таза сомасы ғана алынады. Ал салық
сомасы 633 шоттың дебетінде және 301-303, 321-323 шоттарынын, кредитінде
керіністабады.
Егер де төлем сатып алушылардан алынса, сенімсіз ретінде есептен шығарылған
дебиторлық қарыздар есептік кезенде табыс сомасы ретінде танылады да, ол
441, 451 шоттарының дебеті бойынша және 727 шоттың кредиті бойынша көрініс
табады. Олардың ҚҚС сомасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I Дебиторлық борыштардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі.
1.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің есебі.
1.3. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі.
II дебиторлық борыштардың аудиті.
2.1. Дебиторлық борыштарды жіктеу, талдау және түгендеудің есебінің аудиті.
2.2.Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті.
1.3. Басқадай дебиторлық борыштармен берілген аванс бойынша есеп айырысудың
аудиті.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тіркемелер
І. Дебиторлық қарыздардың
есебі.
1.1. Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің
есебі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
301. "Алынуға тиісті қарыздар" шоты;
302. "Алынған вексельдер" шоты;
303. "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай карыздары" шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын
қарастырайык.
301 "Алынуға тиісті қарыздар" шотында жөнелтілген өнім (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетілген кызметтер үшін төлеуге банк кабылдаған
есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар
ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік
кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни
бірнеше есептік кезенді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және
керсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей
шоттардың корреспонденциясы жасалады: 801 "Сатылған дайын өнімнің
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік қүны", 802 "Сату үшін алынып, сатылған
тауарлардың өзіндік құны" шоттары дебеттелі де, 221 "Дайын өнімдер", 222
"Алынған тауарлар", 900 "Негізгі өндіріс", 910 "Өз өндірісінің шала
өнімдері", 920 "Қосалқы өндіріс" және баска шоттары кредиттеледі. Қаржылық
инвестицияларды, материалдык емес активтерді, негізгі құралды сатқан кезде
тиесілі шығастар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі (121-
125,101-103, 106,141-144,401-403).
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың,
керсетілген қызметтердің сату құнына 301-шоты дебеттеледі де, 701 "Сатылған
дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс", 702 " Алынған
тауарларды өткізуден түскен табыс" және басқа шоттары кредиттеледі.Сатып
алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем
құжаттарын төлегеніне карай 431 "Валюталық шотындағы нақты ақша", 441 "Есеп
айырысу шотындағы нақты ақша, 451 "Кассадағы нақты ақша" шоттары
дебеттеледі де, 301" Алынуға тиісті қарыздар" шоты кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдыктаушыға
аванс төлесе (431,441,451-шоттардың дебеті, 661 "Тауарлы-материалдық
запастары мен жабдықтау үшін алынған аванстар" немесе 622 "Жұмыстарды
орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар" шоттардың кредиті), онда
сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып
төлем жасайды. Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 712 "Сатудан жасалған
жеңілдіктер", 713 "Бағадан жасалған жеңілдіктер" деген шоттары дебеттеліп,
301 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 711 "Сатудан қайтарылған
тауарлары" шоты дебеттеліп, 301 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес, бұрындары
есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады. Айдың аяғындағы 301 -шоты бойынша
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өздеріне келген (босатылған)
тауарлы-материалдық запастар және орыңдалып, қабылданган жұмыстар мен
қызметтер үшін өтелмеген борыштың калдығын көрсетеді.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан
90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде баска да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ, олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген кәсіпорын автоматгы түрде төлеуге
тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын
мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісімшарт ашық та,
жабық та (конфиденциалды) болуы мүмкін.
Осы келісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады.
Мысал. Аргон ЖШС Асық ата ЖШС-не 132000тг-ге электро
энергиясын беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Келісім шарттың
жағдайы бойынша факторингалық компания Аргон ЖШС-тік Асық ата ЖШС-не
тауарды жөнелткеннен үш күннің ішінде Аргон ЖШС-тіңесеп айырысу
шотына ақшаны аударуы тиіс. АргонЖШС жасалған контрактының 80 %
құнын бірден аударған,ал қалған контрактінің құнынан (20%) марапаттау
сомасы ұсталып, содан қалған сомасы аударылған. Келісім-шартқа сәйкес
марапаттау сомасы, несие мөлшерлемесі сияқты 38 % жылдық мөлшерлемесінің
деңгейінде ұсталған. Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% [(38%х18 күн)
360 күн] құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді біз шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
1 - КЕСТЕ
Қатар Шаруашылық операцияларының мазмуны Сомасы, Шоттар
№ теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы кәсіпорында (Аргон ЖШС
1. Контрактының шарты бойынша "Аргон" ЖШС. 196875 802 301 222
"Асық ата" АҚ-ға эл.эн. жөнелтті: 281250 301 702
- жөнелтілген эд.эн нақты өзіндік құнына45000 633
- келісімшарттың құнына -КҚС( 20 %)
2. Қаржылық агенпен (Қара -төбе АҚ) 261000 441 687
жөнелтілген тауардың 80% алынды
3. Қаржылық агентке көрсеткен қызметі үшін,6199 831 687
марапаттау сомасы шығысқа жатқызылды
4. Қалған 20% қаржылық агенттен алынды, 59051 441 687
бірақ осы сомадан марапаттау сомасы
шегерілді 59051 теңге (326250 х 20 % -
6199)
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 687 301
Қарыз кәсіпорында ("Асық ата" ЖШС)
1. "Аргон" ЖШС-тен жөнелтілген эл.эн –Асық281250 222 331 671
ата ЖШС-ға келіп түсті: 45000 671
- эл.эн құнына
- ҚҚС (20%)
2. Қаржылық агенттің талап еткен сомасы, 326250 334 441
алынған эл.эн. үшін төленді
3. Қарыздары зачет жасалды 326250 671 334
Қаржылық агентте ("Қара төбе" ЖШС)
1. Факторингі келісім шарты бойынша "Қара 261000 334 441
төбе" ЖШС-гі қарыз соманың 80% аударды
2. Факторингі бойынша марапаттау сомасы 6199 332 724
есептелінді [6199 тенге (326250 х 1,9) ]
3. "Асық ата" ААҚ-нан талап етілген қаржы 326250 441 687
сомасы алынды
4. Факторингі келісім шартының жағдайы 59051 334 441
бойынша "" ЖШС-ке 20% қалған сомасы
аударылды (бірақ бұл жерде марапаттау
сомасы шегерілді)
5 Қарыздарға зачеты жасалды 326250 687 332,334
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын
операциялардың есебі. Бір заңды тұлға келісімшарт бойынша екінші бір заңды
тұлғаның қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-материалдық құндылықтарды
жеткізіп бергені, атқарған жұмысы, көрсеткен қызметі үшін төлемді)
орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын толық немесе ішінара көлемде
азайтып немесе төмендетіп береді.
Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін
алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде
вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301
шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те
есептелінеді.
Аудармалы вексель пайызсыз вексель сатылатын құны асып түседі, өйткені
оған марапаттау сомасы қосылады.
Енді осы операциялармен байланысты шоттар корреспонденциясын
құрастырып көрейік.
Есеп кеңсесінің вексельді беруімен байланысты операцияларының есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель
сомасын алғаннан кейін, банкіге берілген вексельдің индоссаменті бойынша
жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай операциялар, әдетте, марапатталады
(дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те қарастыруға болады.
Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк етеу сомасын алуды топшылайды,
сондай-ақол иңцоссантқа регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индоссанттың
банк алдында жауапты екенін білдіреді.
Форфейтинголық операциялардың есебі.Форфейтинголық қызмет факторингалық
операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық — бұл өнімді сатып
алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып алынғандығын
білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты бойынша өнімді
сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылык делдалға қайта жүктейді, ал
ол өзінетиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді.
Бұндай қоржындық вексель бірақ рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір
қалыпты болып келеді. Форфейтингінің жай вексель есебінен айырмашылығы:
мұнда дебиторлық қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне
тиеді, яғни вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.
303 "Басқа да" шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай
дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған
дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.
301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-
фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып
алушылардың төлеу мерзімі етпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген
берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, телеу мерзімі өтпеген вексельдермен,
банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша каражаты мерзімінде түспеген
вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз
етуге тиіс; 303 шоты әрбір дебитор немес келісімшарт бойынша яғни, ебеп
айырысудың жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.
3 –энергоорталық АҚ 2002 жылдың басындағы және аяғындағы дебиторлық
борыштарының құрамы және құрылымы.
№ Дебитор-лЖылдың басындағыЖылдың Жылдық өзгеріс Құрылымының
рсық аяғындағы өзгеруі
борыштар
баптары
1.2 Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің
есебі.
Басқадай дебиторлық қарыздарды (борыштарды) есепке алу 33 "Басқалай
дебиторлық карыздар" бөлімшесіндегі шоттарда жүргізіледі. Бұларға мынадай
шоттар кіреді:
- 331 "Өтелуі тиісті қосылған құн салығы";
- 332 "Есептелінген проценттер";
- 333 "Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары",
- 334 "Басқа да қарыздар".
Дебиторлық кдрыздардың әрбір түрі бойынша есепке алуды ұйымдастырудың жайын
қарастырып көрейік.
"Өтелуі тиісті қосылган қун салыгы" (331-шот). Бухгалтерлік есепте қосылған
құн салығы (ҚҚС) бойынша есеп айырысуды көрсету үшін 331 "Өтелуі тиісті
қосылган құн салығы" шоты қодцанылады.
331-шотьшыңдебетібойынша671"Жабдықг аушыларменжәнемердігерлермен есеп
айырысу", 687 "Баска да" шоттарынын. кредитімен корреспонденциялана отырып,
алынған тауарлы-материаддық құндылықтарды, аткарылған жұмыстарды және
керсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттары бойынша ҚҚС
керсетеді.
Тауардын., жұмыстың, қызметгің есебінен қосылған құн салығы алынады, ондағы
айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
- тауар (жүмыс, қызмет) алушы қосылған құн салығын (ҚҚС) төлеуші болып
табылса;
- жабдыктаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады
сатылған тауарға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның негізінде.
Қосылған қүн салығының (ҚҚС) сомасы зачетқа жатқызылатын болып табылады,
егер де:
- тауарды (жүмысты, қызметті) алушы қосылған қүн салығын төлеуші болса;
- теленген салық сомасы кеден зандылығымен сәйкес келсе, яғни жүк
кеденінің декларациясында көрсеткендей болса;
- төлем кұжатында көрсетілген салықсомасы салыктын, төленгенін куаттайтын
болса;
- темір жол және авиа билетінде керсетілген салық сомасы салық заңына
сәйкес сомада болса;
- тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын қүжаттарында көрсетілген сома салық
сомасымен сәйкес келсе;
- бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе.
Алумен байланысты телеуге жататын ҚҚС болса олар, зачетк жатпайды, егерде:
- тауарлар (жүмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтьш шараларды
жүргізумен байланысты болса;
- түрғын-үй қорларындағы ғимараттар болса, қонақ үй ретінде пайддланатын
ғимараттардан басқасы;
Есептелінген проценттер 332 "Есептелінген проценттер" шотыцда есепке
алынады. Бүл шотга есептелінген процентгер бойынша дебиторлық қарыздар
женіндегі ақпараттарды табуға болады (ұсынылған заемдар, вексельдер,
негізгі қүралды жалға алу және т.б.).
Алынуға тиісті проценттік үстеме телем 332 "Есептелінген проценттер"
шотының дебеті және 724 "Акциялар бойынша дивидентгер және проценгтүріңцегі
табыстар" шотының кредитінде көрсетіледі.
"Есептелінген процентгер" шоты бойынша аналитикалық есеп - қарыз (займ)
алушы, вексель үстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және
уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым ведомосында
немесе соған ұқсас машинограммасында жүргізіледі
333"Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары"шотында дебиторлық
карыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп
айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша
ұсынылган заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.
Өкілділік шыгыстарыныц есебі. Шаруашылық жүргізуші субъектілер оз
қызметгерінің барысыңда екідділік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар
арқылы қолма-қол ақшалардың кемегімен жүзеге асыруы мүмкін. Өкілділік
шығыстарды әзірлеу үшін негізгі кұжаттар ретінде, мыналар саналуы мүмкін:
- басқа занды түлғалардын. өкілеттілігін, басқарма қатысушыларын,
диреқторлар кеңесін, бақылау комиссиясын қабылдау бойынша жүргізілетін
шаралардың негізділігімен байланысты бұйрығы;
7 келушілердің келетін күндерінің және кәсіпкерлік жүмысты жүргізудің
бағдарламасы, күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін мәселелердің
тізіміт.б.;
- шығыстың әрбір баптарының негізділігімен байланысты жасалған шығыс
сметасы.
, сол бүйрыққа кәсіпорын басшысы кол қойғаннан соң, ол бухгалтерияға
беріледі, содан кейін жауапты түлғаға, яғни есеп беруге тиісті адамға
бекітілген смета мөлшерінде ақша бөлінеді. Материалдық зиян шегудің орнын
толтыру 334шотында мынадай есеп айырысулар есепке алынады: шаруашылық
ішінен бөлінген бөлімшелердің негізгі кұралдары бойынша; тауарлы-
материалдык қүндылықтардың босатылуы бойынша; өнімдерді еткізу
бойынша; жұмыс және қызметі бойынша; бөлімшенің қызметкерлеріне еңбек
ақы телеуі бойынша; егер қордың тиісті бөлігі белімшелерге берілме&бас
кәсіпорынның балансында есепке алынатын болса, онда түтыну қорлары жөне
солардың есебінен қаражат жүмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар
бойынша.334 шоты бойынша ішкі шаруашылык, есептері бөлігінде шоттардың
келесі корреспонденциясы жасалады. 334 шоттың дебеті бойынша бас
кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері бөлігіндегі қалдығы, қүрылымдық
бөлімшелерінің оған деген берешегі,'ал құрылымдық бөлімшелерде — бас
кәсіпорынның кдрыздары керсетіледі.
Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинаісгалған балансында 334 (дебиторлық) және
687 (кредиторлық) шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері бойынша
қарыздар езара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға, сонда
ді алған акшасына есеп беруі дейін 334 және 687 шоттары бойынша қарыздар
сомасы салыстырмалы тексеруден өткен соң, ондағы дәлсіздік жазбалары ретке
келтіріледі.
Болашақ кезеңдердің есебі. Шаруашылық кдометінің барысында
кәсіпорындарда келесі есеші кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына
жатқызылатын шығындар туыңцайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға
мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласыңца өндірісті
дайындау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегатгарды қүрау
және жаңа кәсіпорындарды игеру бойынша (іске қосу шығындары); өнімнің жаңа
тұрін еңдіруді игеру мен дайындау және технологиялық процесстер бойынша;
тау-кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді қайта
өндеу; өндірісті ұлғайткан немесе ұйымдастырған жағдайда жұмысшыларды
жаппай жұмыскд кдбылдаған кезде; жалға алущьшың каржысының есебінен
жасалатын жалға берілген негізгі құралдарды кұрделі жөндеуден өткізген
кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге және журналдарға жазылған кезде;
алдағы есепті кезең үшін теленген жалдау ақысы; алдын ала төленген
сақтандыру төлемдері және басқа да шығындары жатады.
341. Келешек кезең шығындарын есепке алу 34 " Алдағы уақыпың есебіне
жататын шығындар" белімшесінің шотгарында жүргізіледі
342. Адцағы уақыттың есебіне жататын шығыңдардың аналитикалық
талдамалық)есебі шығынның әр түрі (тобы) бойынша келешек кезең шығындарын
есёпке алу тізімдемесінде немесе тиісті машинограммада жүргізіледі "Болашақ
кезеңнің есебіне жататын баска да шығыстар".
.Тізімдемеге жазбалар 34 бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша өндеу
кестелерінен "Еңбек ақыны (материалдарды) болу", "Негізгі құраддардаң
амортизациясы" (тозуы), "Қосалқы (қызметтің көрсетуші) ендіріс пен
шаруашылықтардың қызметін бөлу" және басқа да бастапқы құжаттар бойынша
жазылады .
Жалпы З-Энергоорталық АҚ өнімнің келесі түрлерін шығарады:
1) электр қуаты
2) жылу қуаты
3) тұзсыздандырылған су
Өнімнің өзіндік қүнын құрайтын шығындарды жоспарлау, есепке алу және
сараптауда, топтамалардың келесі түрлері қолданады:
- шығындардың пайда болу орыны бойынша - өндірістік цехтар:
1) қазандық-турбиндік цех
2) электр цехы
3) химиялық цех
4) отын-тасымалдау цехы
5) отын автоматика жэне өлшемдер цехы
6) орталықтандырылған жөндеу цехы
7) жөндеу-құру цехы
8) отын жүйелер Департаменті
Өндіріс жүйесі негізгі және көмекші болып бөлінеді:
НЕГІЗГІ ӨНДІРІС цех:
1) қазандық-турбиндік цех
2) электр цехы
3) химиялық цех
КӨМЕКШІ ӨНДІРІС:
1) отын-тасымалдау цехы - негізгі жабдықты отын және көлікпен
қамсыздандыру;
2) отын автоматика және өлшемдер цехы - жабдықтың жұмыс атқаруын дұрыс
есепке алынуын қамсыздандыру;
3) орталықтандырылған жөндеу цехы- З-Энергоорталық ААҚ сенімді және
үздіксіз жұмыс атқару мақсатымен жабдықтың жөнделуін қамсыздандыру;
4) отын құру цехы
5) отын жүйелер депортаменті
З-Энергоорталық АҚ басқа да дебиторлық борышкер есебінде келесі
мәселелер есепке алынады.
- жеке өндеу қызметкерлері және тартылған мамандандырылған
мердігерлік ұйымдары анық—байқау" қорытындылары - бойынша атқаратын
жабдықты барлық жөндеу жұмыстарынан өткізуге, оның ішіне заңдылықтармен
бекітілген нормалары бойынша еңбекақы төлеу шығындары мен жөндеу
қызметкерлерінің еңбекақысы енгізіледі;
- ынталандырма және өтемақы төлемдері енгізілген бөлімшені басқару
аппаратының және басқа да бөлімше қызметкерлерінің еңбекақысына шығарылатын
шығындар;
- заңдылықтармен бекітілген нормалар, әлеуметтік сақтандыру органдары,
зейнетақы қоры бойынша еңбекақыны төлеуге шығарылатын шығындар;
- ғимараттарды қамсыздандыру шығындары, оның ішінде шаруашылық дүние-
мүліктің сыпырғы, тігілген мата, қыздыру лампаларының құны т.б. енеді;
- тазалау құрылыстары тасталынатын ағын сулардың құны;
- турбогенератордың технологиялық мұқтаждықтарына пайдаланатын азот
құны;
- жабдықты пайдалануға жұмсалатын шығындар;
- сүзгілерді суды тұзсыздандыру құрылғысына орнатуда қолданатын сүзгіш
материалдары, жабдықтың дұрыс жұмыс атқаруына қажетті сылау және сүргілеу
материалдарының құны, сылау майларының құны, турбина және қазандықтарды
реттеуге турбиндік майын құю құны, химиялық зертхана үшін арналған химиялық
реактивтер т.б.;
- жабдықты үнемдеу тәртібі мен жабдықты пайдаланудың ілгері әдістерін
ендіру үшін немесе күрделі жөндеуден кейін сынақ және зерттеулерге
жұмсалатын шығындар;
- пайдаланымға енгізіліп жатқан жабдықты кешенді сынақтан өткізуге
жұмсалатын шығындар.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі
өткен дебиторлық борыштар шығысқа шыгарылып, күдікті қарыздар резервінің
шотгарына жатқызу
арқылы жабылады.
Аудитор 301 алынуға тиісті борыштар шотының дебетін-де көрсетілген
артылып жөнелтілген өнім (тауарлар), орындал-ған жүмыстар жоне көрсетілген
қызметтердің қүнын талап ету қүжаттарының уақтылы банк мекемелерінде
қабылданганды-ғын жоне оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк
кошірмелеріндегі жазуларымен салыстырып тексереді. УСатыи алушылардың жоне
тапсырыс бсрушілердің алдын ала сатушы-ның есеп айырысу шотына аударган
аванстарының жабылып, айдың аяғында 301 шоттың дебетіндегі қүны отелген
онімдер-дің қүнының дүрыс анықталғаңдығына көз жеткізуі тиісТч
Сатып алушылармен жоне тапсырыс берушілермен есеп айырысудың жедел дамып
келе жатқан түрі - алынған вексель-дер бойынша есеп айырысуДВексельмен
төленген операциялар-дың дүрыс корсетілгендігіне кез жеткізу үшін
аудитордан бүндай операцияларға баса назар аудару талап етіледГТ?
Сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден есеп айырысу үшін алынған
вексельдермен қамтамасыз етілген борыштарын 302 Алынған вексельдер
шотында жүргізеді. '-ЪВексель бойынша өтелген қарыздарын шоттың кредитінен
^ ІҮ Ақша қаражаттар бөлімінің сәйкес шоттарының дебетінде ■ көрсетеді.
Вексельмен есеп айырысқан кезде қарапайым және і , ^ - аудармалы
вексельдер қолданылуы мүмкін. !\Г *^ Қарапайым вексель бүл жасалған сауда-
саттықтар немесе Ү орындалған жүмыстарды (қызметтер) төлеу үшін
бір жағының
(вексель берушінің), екінші бір жағына (вексельді үстаушыға) төлеу
мерзіміне қарай белгілі бір соманы төлеуге жазбаша берген ақшалай қарызының
міндеттемесі.
Аудармалы вексель (тратта) немесе беруші (трассант) жазады да, онда
дебиторға (трассат) вексельде көрсетілген сома-ны, үшінші түлғаға
(ремитентке) немесе талап етушіге төлеу туралы бүйрығын көрсетеді.
ҮІІУЛ күжат борыштық міндеттемеге айналып, төлеуші (трассант) төлеуге
келісім бергеннен кейін ғана занды күшке ие болады. Өтпелі белгінің
(индассамент) көмегімен әмбебап несие
\
т\
І
есеп айырысу қүжатының қызметін орындап, вексель бірнеше рет қолданылуы
мүмкінГЗ
Вексельдерді дисконттау олардың банкідегі есебін және қаржының айналымын
елеулі жылдамдатады. Бүндай жағдайда вексельді үстаушының (индассамент)
қатысуымен төлеу мерзі-міне дейін банкке өткізіліп, банктің тоуелсіз
дисконтының пайдасына есептелген пайыздың шығынын шегеріп тастап,
вексельдік сомасын алады.
(Аудит кезінде вексельдердің есебінің түрлері телеуші субъектінің төлеу
мерзімінің жетуі бойынша борыштарды (аударады) вексельдер арқылы толтырудың
негізділігін; алудан үмітін үзген немесе талап ету мерзімін өткізіп алған
борыштарды, вексельдерді сатудан тыс зияндарына шығысқа шыгарудың
зандылығын тексеру қажет
ДО. КҮДІКТІ БОРЫШТАР РЕЗЕРВТЕРІНІҢ ^ліілйі ЕСЕБІНЩАУДИТІ
Шаруашылықтың басшысының шешімімен талап ету мерзімі өткен дебиторлық
борыштарды күдікті қарыздар резервтерінің шоттарындағы жинақталған
қаржыландыру көзіне жатқызу арқылы шығысқа шығарып жабады. ДемекЛкүдікті
қарыздар бойынша резервтер талап ету мерзімі біткён, қай-тарылуы сенімсіз
субъектінің алшақ дебиторлық борыштарын есептен шығарып жабу үшін жасалады.
Күшіндегі салық жөніндегі заң актілерінде күдікті қарыздар - бүл өнім
(жүмыс, қызмет) сатудың нәтижесінде пайда болған және табыс есептелген
күннең бастап екі жылдың ішінде сөңдірілмеген қарыздар деп көрсетілген.
Аудитор есепті жылдың аяғында тіркеліп, тізімделген дебиторлық борыштардың
мәліметтерінің негізінде жасалған күдікті борыштар резервтерінің заңдылығын
және қандай борыштарды жабу үшін жасалғандығын және талап ету мерзімі өткен
дебиторлық борыштардың баланстан шығарылуын тексереді.
ЧКүдікті қарыздар бойынша резервтерді қүру, оларды жүмсау және олардың
қозғалысы туралы ақпарат жинақтау үшін бухгалтерлік есептің типтік
жоспарында 31 Күдікті
Нормаланатын жоғалтулар негізінен тауарлардың физикалык-химиялык кдсиетінің
өзгеруімен байланысты болып келеді (табиғи азаюлары, ыдыстарының сынуы
т.б.). Бүлардың себептері объективті сипатта болғандықтан олардың
жоғалтулары белгілеген деңгейде нормаланады.
Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың, ұрлаудың т.б. нәтижесіңце
болады.
Нормаланған жоғалтулар ендіріс шығыстарына жаткызылады, ал нормаланбайтын
жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады және ол бойынша "Кем
шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы" деген субшоты ашылады да, ол
мына шоттармен корреспонденцияланады:
334 "Басқа да" шоты дебеттеліп, негізгі құралдардың жетіспеген баланстық
құнына- 123-125 шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген баланстық
құнына — 201-206, 208, 221-223 шоттары; жетіспеген ақша қаражаттарына — 451-
452 шоттары кредиттеледі.
Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы 333
шотына есептен шығарылады, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі. Ал
егер де кінәлілер белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына
жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.
Негізгі құралдар мен материалдық құндылықтарға бұрындары жатқызылған ҚҚС
сомасына 633 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттелген қызыл жазумен жазылады,
сосын 821 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттеледі. - ... *
і)
£• 8 яи)лЮ &4үі*уіу щал, бдмшлщ №&&% ем*
-^ § 3. Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі
Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 35 "Берілген аванстар"
бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл белімшенің екі шоты бар — 351
"Тауарлы-материалдық кү.ндылықтармен жабдықтау үшін берілген аванстар" және
352 "Орындалатын жұмыстар мен керсетілген қызметтер үшін берілген
аванстар".
Аванс берілген жағдайда 35- белімшенің шоттары дебеттеледі және 441 "Есеп
айырысу шотындағы қолма-қол ақша", 431 "Ел ішіндегі валюталық шоттағы қолма-
қол ақша", және т.б. шоттары кредиттеледі, соңдай-ақ, шетелдік валютада
берілген аванс бойынша бағамдық оң айырмасының сомасына 725 шоты
корреспоңценцияланады. Т,иесш"ТйоттгардЫң-{-351, 352) кредиті бойынша және
671 шоттың дебеті .бойынша жабдықтаушылардың біткен жұмыстарын төлеуі
кезінде, берілген аванс сомалары ^скеріледі (яғни шегеріледі), сондай-ақ
шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық теріс айырмасының
сомасына 844 шоты корреспонденцияланадь
Берілген аванстың (талдамадық) есебі басқадай кредиторлық және дебиторлық
қарыздар бойынша есеп айырысудың аналитикалық тізімдемесінде 351 және 352
шоттары бойынша бөлек жүргізіледі.
270
§ 4. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі
және олар қажетті уақыт ішінде етелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ
тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар болып есептелінеді.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғыңда дебиторлық қарыздарды
тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Егер де шығыстар салыстырмалы қағидасы бойынша бағаланса және солармен
байланысты шығыстар сол өнімнің сатылған кезеңінде жатқызылса, онда қүдікті
қарыздар болуы ықтимал. Бұндай шығындар негізінен жыл соңында жасалған
түгендеу нәтижесінде анықталуы мүмкін және ол 311 "Күдікті қарыздар бойынша
резервтері деген пассивтік шотында керініс табады.
Қаржылық есеп беруде дебиторлық қарыздар бойынша резервтері шегеріліп
керсетіледі. Егер де шаруашылықтар бүндай резерв қорларын жасамаса, онда
сенімсіз деп таньшған қарыздар кезендік шығыстарына есептен шығарылады.
"тНС^сі күдікті (күмәнді) қарызды есептеу үшін езінің Есептік саясатында
қолданып жүрген бағалаудың бір тәсілін таңцап алуға құқылы. Ол тәсад
сатылган өнімнің, орындалган жумыстың, көрсетілген қызметтің пайыздық
деңгейінен немесе төлемнің мерзімі бойынша анықталуы мүмкін. ВЕК^сі өзінің
жылдык нәтижесіңце пайда болған күмәнді қарыздарын, теленбеген
шоттарыңталдайды. Содан соң сол өткен жылдың нәтижесін шартты түрде терт
кезеңге беліп, өрбір кезенде сатылған енімнің келемін жөне соларға тиесілі
қарыздарьш аныктайды.
Мысалы, жыл бойында сатылған өнімнің келемі 3128,4 мың тенге бодсын
делік. Енді осы сатылған енімді төрт кезеңге беліп, күмәнді қарыздьщ
деңгейі қай кезеңге көбірек келетіндігін анықтаймыз.
КезеңдСатылган Күдікті Пайызы,
ері өнімнін карыздың %
көлемі, мын сомасы,
теңге мың теңге
1 2 3 4=3:2x1
00%
1-токс&ъХ ^2^- * .?Я- ш ^ш
ан
2-токс815,9 14 1,72
ан
3-тоқс&*■ ІМ^ - № І.Я^
ан
4-тоқс950,8 29 3,05
ан
Жыддық3128,4 81 2,64
Кестеде келтірілген мәліметтердің керсеткішінен біз күмәңці қарыздың
резерві 82,59 мың тенге қүрағанын кереміз (3128,4х2,64):100%.
Төлем мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі негізінен жалпы дебиторлык
қарыздың белгілі бір пайыздық бөлігінің күдікті деп танылуын керсетеді. Бұл
белгілі бір пайыздың бөлігін табу үшін алынуға тиісті шоттарын олардың
категориясы бойынша жіктеуді ұсынады:
271
- төлеу мерзімі жетпеген шоттар;
- төлеу мерзімі 1-30 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- телеу мерзімі 31-60 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- төлеу мерзімі 61-90 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- телеу мерзімі 90 күннен жоғары шоттар.
Әрбір категория үшін күдікті қарыздың болжамдық пайызы анықталады.
Мысалы. Түгеңдеу нәтижесінде теленбеген дебиторлық қарыздың деңгейі 1021
мыңтенгеге жеткен. Енді осыларды төлем мерзімі бойынша мынадай етіп бөлуге
болады:
бірінші категория 340 мың тенге;
екінші категория 134 мың тенге;
үшінші категория 249 мың тенге;
төртінші категория 211 мың тенге;
бесінші категория 87 мың тенге.
Еңді осы талап етілетін кудікті соманы анықтаудың кестесін келтіреміз, оның
категориясы бойынша болжамдық пайызы еткен жылдың тәжірибесінің негізінде
анықталады.
Сонымен, топшыланған күдікті карыз сомасы 187,24 мың тенге қүраған. Күдікті
қарыздың бүл әдісі бірінші әдіске қарағанда анағұрлым дәлірек және
объективті мөліметберетін сияқты.
Дебиторлық
карыздын төлеу
мерзімі
Төлем мерзімі жетпеген
1-30күннің аралығындағы
Сомасы, мың теңге
340
Күдікті қарыз деп
саналатын, болжамдық
пайызы, %
11
31-60 күннің аралығыңдағы
60-90 күннің аралыгыңдағы
90 күннен жоғары
134
249
211
Талап етілетін
күдікті сомасы,
мын теңге
37,40
23
19
87
Жиыны
1021
48
10,72
57,27
40,09
41,76
187,24
______________________I________ I
Егер де күдікті қарыздар бойынша резервтер бірінші рет қалыптастырылатын
болса, онда ол қаржылық есеп беруде кезеңдік шығыстар ретінде керсетіледі,
яғни есепті кезеңнің шығыстарын өсіреді. Демек, күдікті қарыздарды
қалыптастырған кезде 821 дебеттеліп, 311 шоты кредиттеледі. Ал егер де
дебиторлық қарыздар күдікті қарыздардың есебінен есептен шығарылса, онда
311 шоты дебеттеліп, 301,302, 303,321-323 шоттары кредиттеледі, бірақбұл
жерде
272
дцңніннининннниивмшавинна'і^
ҚҚС есепке алынбайды, яғни қарыздың таза сомасы ғана алынады. Ал салық
сомасы 633 шоттың дебетінде және 301-303, 321-323 шоттарынын, кредитінде
керіністабады.
Егер де төлем сатып алушылардан алынса, сенімсіз ретінде есептен шығарылған
дебиторлық қарыздар есептік кезенде табыс сомасы ретінде танылады да, ол
441, 451 шоттарының дебеті бойынша және 727 шоттың кредиті бойынша көрініс
табады. Олардың ҚҚС сомасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz