Қазақстан Республикасының ақша реформасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I АҚША РЕФОРМАСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША РЕФОРМАСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАЖЕТТІГІНІҢ ТУЫНДАУЫ ... ... ... ... ...5
1.1 Ақша реформасының экономикалық мәні мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстан Республикасында 1993 жылғы ақша реформасын жүргізудің алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША РЕФОРМАСЫ ... ... ... ...10
2.1 Теңгені енгізуімізге байланысты 1993 жылғы ақша реформасының жүргізілу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Қазақстан Республикасындағы ақша реформасының экономика үшін маңызы мен жаңа теңгені айналымға шығарудың қажеттігі ... ... ... ... ... ... .14
2.3 Қазіргі кездегі ақша саясатының ерекшеліктері, маңызы ... ... ... ... ... ...20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
I АҚША РЕФОРМАСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША РЕФОРМАСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАЖЕТТІГІНІҢ ТУЫНДАУЫ ... ... ... ... ...5
1.1 Ақша реформасының экономикалық мәні мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстан Республикасында 1993 жылғы ақша реформасын жүргізудің алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША РЕФОРМАСЫ ... ... ... ...10
2.1 Теңгені енгізуімізге байланысты 1993 жылғы ақша реформасының жүргізілу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Қазақстан Республикасындағы ақша реформасының экономика үшін маңызы мен жаңа теңгені айналымға шығарудың қажеттігі ... ... ... ... ... ... .14
2.3 Қазіргі кездегі ақша саясатының ерекшеліктері, маңызы ... ... ... ... ... ...20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Қазіргі қоғамдық қатынастары дамыған заманда әрбір елдің ақша бірліктері, өзінің ақша айналысы ерекшеліктері, дүниежүзілік ақша бірліктері пайда болды. Бүгінде қандай да ел болмасын сыртқы экономикалық байланыстарға және ішкі шаруашылық қатынастарға барып отырады. Ал осы жағдайларда әр елдің арасында сауда жүргізілгенде ақша қатынастарының реттелуін, олардың нақты құнын анықтау маңызды талаптар екені белгілі. Осыған байланысты елдің ақша айналысын тиімді ұйымдастыру формасы белгілі бір ұлттық заңдылықтармен және тарихи қалыптасқан тәртіптер негізінде іске асырылу жүйесін ақша жүйесі деп атайды.
Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгерістер енгізуді айтады. Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементтерін өзгертеді. Сонымен ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен бекiтiлген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша реформасының негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы ұлттық ақша жүйесінің толық қанды қызмет етуі ұлттық ақша бірлігін теңгені 1993 жылы 15 қарашада айналысқа енгізгеннен бастап қызмет ете бастады. Осынау Қазақстан Республикасының егемендігін алғаннан кейінгі тұнғыш жүргізген ақша реформасы негізінде елдің ұлттық банк жүйесі мен несие жүйесі қалыптаса бастады. Сонымен қатар Ұлттық банк елдегі қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың түрлерін белгілеп отырады және елдегі ақша эмиссиясын монополиялы түрде жүзеге асырады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын «Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы» деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi 1993 жылғы ақша реформасының жүргізілуінің негізгі себебі Қазақстан Республикасының толық егемендігін қамтамасыз ету, ұлттық қаржы жүйесін қалыптастыру, экономикалық тәуелсіздігін қалыптастыру және барлық шаруашылқ басқаруды өз қолына алу болып табылатын.
Бұл жұмысты орындаудағы негізгі мақсатым мен міндеттеріме: ақша реформасын ақша жүйесін қайта құрылымдаудың негізі ретінде оның экономикалық мәнін ашу, 1993 жылғы ақша реформасын жүргізудің алғышарттары мен жүргізілу барысын талдау және жүргізілген ақша реформасының бүгінгі таңдағы өзінің жалғасын табуын, экономикаға қосқан үлесін, ақша реформасын жүргізу аясында экономикада және қаржы саласында жеткен жетістіктер мен жүргізіліп жатқан қаржы-несиелік саясаттарға тоқталу болып табылады. Сонымен қатар 2006 жылы қарашаның 15 жұлдызында айналымға жаңа теңгелер шықты және олардың айналымға шығуы соңғы жылдардағы ақша реформасының елеулі еңбектерінің бірі болып табылады.
Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгерістер енгізуді айтады. Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементтерін өзгертеді. Сонымен ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен бекiтiлген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша реформасының негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы ұлттық ақша жүйесінің толық қанды қызмет етуі ұлттық ақша бірлігін теңгені 1993 жылы 15 қарашада айналысқа енгізгеннен бастап қызмет ете бастады. Осынау Қазақстан Республикасының егемендігін алғаннан кейінгі тұнғыш жүргізген ақша реформасы негізінде елдің ұлттық банк жүйесі мен несие жүйесі қалыптаса бастады. Сонымен қатар Ұлттық банк елдегі қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың түрлерін белгілеп отырады және елдегі ақша эмиссиясын монополиялы түрде жүзеге асырады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын «Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы» деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi 1993 жылғы ақша реформасының жүргізілуінің негізгі себебі Қазақстан Республикасының толық егемендігін қамтамасыз ету, ұлттық қаржы жүйесін қалыптастыру, экономикалық тәуелсіздігін қалыптастыру және барлық шаруашылқ басқаруды өз қолына алу болып табылатын.
Бұл жұмысты орындаудағы негізгі мақсатым мен міндеттеріме: ақша реформасын ақша жүйесін қайта құрылымдаудың негізі ретінде оның экономикалық мәнін ашу, 1993 жылғы ақша реформасын жүргізудің алғышарттары мен жүргізілу барысын талдау және жүргізілген ақша реформасының бүгінгі таңдағы өзінің жалғасын табуын, экономикаға қосқан үлесін, ақша реформасын жүргізу аясында экономикада және қаржы саласында жеткен жетістіктер мен жүргізіліп жатқан қаржы-несиелік саясаттарға тоқталу болып табылады. Сонымен қатар 2006 жылы қарашаның 15 жұлдызында айналымға жаңа теңгелер шықты және олардың айналымға шығуы соңғы жылдардағы ақша реформасының елеулі еңбектерінің бірі болып табылады.
1. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
2. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
3. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
4. Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
5. «Ақша, несие, банктер» Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001ж. - 466 б.
6. «О международных резервах и денежной базе»//(Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2008 года) Банки Казахстан,2008г.№10. 65стр
7. Кинасова О «Перегрев экономики и регулирование инфляционного процесса» // Банки Казахстана, №9, - 2007 г. 41-44 стр.
8. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2006 г. 2-4 стр.
9. «Қазақстан – 2030 Стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде» // Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 28 ақпан, 2007 жыл.
10. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
11. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №9, - 2009 г. 3-8 стр.
12. А.К.Омарбаева “Ұлттық ақша өлшемiнiң валюталық бағамын реттеу жөнiндегi валюталық саясат” // ҚазҰУ хабаршысы, Экономика сериясы №1, - 2008 ж.
2. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
3. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
4. Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
5. «Ақша, несие, банктер» Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001ж. - 466 б.
6. «О международных резервах и денежной базе»//(Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2008 года) Банки Казахстан,2008г.№10. 65стр
7. Кинасова О «Перегрев экономики и регулирование инфляционного процесса» // Банки Казахстана, №9, - 2007 г. 41-44 стр.
8. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2006 г. 2-4 стр.
9. «Қазақстан – 2030 Стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде» // Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 28 ақпан, 2007 жыл.
10. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
11. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №9, - 2009 г. 3-8 стр.
12. А.К.Омарбаева “Ұлттық ақша өлшемiнiң валюталық бағамын реттеу жөнiндегi валюталық саясат” // ҚазҰУ хабаршысы, Экономика сериясы №1, - 2008 ж.
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I АҚША РЕФОРМАСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША РЕФОРМАСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ
ҚАЖЕТТІГІНІҢ ТУЫНДАУЫ ... ... ... ... ...5
1. Ақша реформасының экономикалық мәні мен сипаты
... ... ... ... ... ... ... .5
2. Қазақстан Республикасында 1993 жылғы ақша реформасын жүргізудің
алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 8
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША РЕФОРМАСЫ ... ... ... ...10
2.1 Теңгені енгізуімізге байланысты 1993 жылғы ақша реформасының
жүргізілу барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .10
2.2 Қазақстан Республикасындағы ақша реформасының экономика үшін
маңызы мен жаңа теңгені айналымға шығарудың қажеттігі
... ... ... ... ... ... .14
2.3 Қазіргі кездегі ақша саясатының ерекшеліктері, маңызы
... ... ... ... ... ...20
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 3
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 25
КIРIСПЕ
Қазіргі қоғамдық қатынастары дамыған заманда әрбір елдің ақша
бірліктері, өзінің ақша айналысы ерекшеліктері, дүниежүзілік ақша
бірліктері пайда болды. Бүгінде қандай да ел болмасын сыртқы экономикалық
байланыстарға және ішкі шаруашылық қатынастарға барып отырады. Ал осы
жағдайларда әр елдің арасында сауда жүргізілгенде ақша қатынастарының
реттелуін, олардың нақты құнын анықтау маңызды талаптар екені белгілі.
Осыған байланысты елдің ақша айналысын тиімді ұйымдастыру формасы белгілі
бір ұлттық заңдылықтармен және тарихи қалыптасқан тәртіптер негізінде іске
асырылу жүйесін ақша жүйесі деп атайды.
Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгерістер енгізуді
айтады. Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен
ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементтерін өзгертеді.
Сонымен ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық
заңдылықтармен бекiтiлген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Жалпы
мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша
реформасының негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы ұлттық ақша жүйесінің толық қанды қызмет
етуі ұлттық ақша бірлігін теңгені 1993 жылы 15 қарашада айналысқа
енгізгеннен бастап қызмет ете бастады. Осынау Қазақстан Республикасының
егемендігін алғаннан кейінгі тұнғыш жүргізген ақша реформасы негізінде
елдің ұлттық банк жүйесі мен несие жүйесі қалыптаса бастады. Сонымен қатар
Ұлттық банк елдегі қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың түрлерін белгілеп
отырады және елдегі ақша эмиссиясын монополиялы түрде жүзеге асырады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Қазақстан
Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi 1993 жылғы ақша реформасының жүргізілуінің
негізгі себебі Қазақстан Республикасының толық егемендігін қамтамасыз ету,
ұлттық қаржы жүйесін қалыптастыру, экономикалық тәуелсіздігін қалыптастыру
және барлық шаруашылқ басқаруды өз қолына алу болып табылатын.
Бұл жұмысты орындаудағы негізгі мақсатым мен міндеттеріме: ақша
реформасын ақша жүйесін қайта құрылымдаудың негізі ретінде оның
экономикалық мәнін ашу, 1993 жылғы ақша реформасын жүргізудің алғышарттары
мен жүргізілу барысын талдау және жүргізілген ақша реформасының бүгінгі
таңдағы өзінің жалғасын табуын, экономикаға қосқан үлесін, ақша реформасын
жүргізу аясында экономикада және қаржы саласында жеткен жетістіктер мен
жүргізіліп жатқан қаржы-несиелік саясаттарға тоқталу болып табылады.
Сонымен қатар 2006 жылы қарашаның 15 жұлдызында айналымға жаңа теңгелер
шықты және олардың айналымға шығуы соңғы жылдардағы ақша реформасының
елеулі еңбектерінің бірі болып табылады. Ал өткен 2008 жылы ұлттық
валютамыз теңгенің аналымға шыққанына 15 жыл толды және осы аралықта ұлттық
валютамыз Орта Азиядағы басты тұарқты әрі сенімді валютаға айналды. Осы
жетістіктердің барлығы мемлекетіміз бен Ұлттық Банктің, қаржы саласының
бірігіп, ақша реформасының дұрыс жүргізіліп келе жатқандығының куәсі болып
табылады.
Курстық жұмысымды орындау барысында келесі авторлардың ғылыми
еңбектерін қолдандым: О.И Лаврушина, С.Б. Мақыш, Баян Көшенова,
Ғ.С. Сейiтқасымов және т.б. авторлар еңбектері. Сондай-ақ еліміздің соңғы
жылдардағы экономикалық журналдары: Банки Казахстана мен РЦБК
журналдарын пайдаландым.
I АҚША РЕФОРМАСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША РЕФОРМАСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ
ҚАЖЕТТІГІНІҢ ТУЫНДАУЫ
1.1 Ақша реформасының экономикалық мәні мен сипаты
Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгерістер енгізуді
айтады. Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен
ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементтерін өзгертеді.
Ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекiтiлген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Жалпы мемлекеттiк заңдармен
реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады.
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады. Алғашқы ақша жүйесі
XVI-XVII ғасырларда капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда
болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элекенттері одан да бұрын айналыста жүре
бастаған, капиталистік өндірістің және тауар ақша айналысының қарқынды
дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар айналысында
ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр – бiрiнен
бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi.
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегiмен тауарлар
айналысы, сондай-ақ несиелiк және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге
асырылады. Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша айналасы”
ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма – қол
ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына
бергендiктен ол қолма – қол және қолма – қолсыз айналым мағынасын
сипаттайды.
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы. Ал осы ақша
қозғалысын заңдылықтармен реттеу шаралары ақша жүйесін қалыптастырады.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол ақша
тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етiлсе, қолма- қолсыз
ақшалар – бөлуге арналған өндiрiс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз
етiледi. Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды. Тауар
айналысы процесiндегi қолма – қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге
асыру кезiнде қызмет көрсету, сонымен бiрге кәсiпорындар мен қаржы несие
мекемелерiнiң арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп
аталады.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасының өзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.
Ақша айналысың реттеудiң маңызды элементi – қолма-қол ақшаның қолдану
аясын азайту болып келедi. Бұл мәселе бiздiң елiмiзде кәсiпорындар
арасындағы есеп айырысулардан қолма-қол ақшамен есеп айырысуын шектеу, есеп
айырысуда қолма-қолсыз түрлерін чектердi, вексельдерді және төлем
тапсырмаларын ендiру және дамыту болып табылады.
Сөйтiп айналысқа қажеттi ақша мөлшерi өндiрiстiң даму жағдайларына
әсер ететiн көптеген факторларға: айналыстағы тауар мөлшерiне, тауарлар мен
қызмет бағасының деңгейiне және т.б. байланысты өзгередi. Айналысқа қажеттi
ақша мөлшерi ақша айналысының жылдамдығына керi пропорционалды өзгередi. Ал
ақша айналысына әсер ететiн факторлар мыналар:
1. Несиенiң даму деңгейi, егер тауардың көп бөлiгi несиеге сатылса,
айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
2. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
3. Ақша айналысы санының өсуi.
Ақша жүйесінде айналысқа ақша екi түрде шығарылады немесе
эмиссияланады: қолма-қол ақша және банктiк айналымдағы ақша түрi, яғни
банктегi шоттарға жазылған сома. Екi деңгейлi банк жүйесiнде ақшаның
бiрiншi түрiн, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен Орталық банк
эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша белгiлерiн коммрциялық банктер жүйесi
шығарады.
Ақша жүйесін реттеудегі ақша айналысының негiзгi сандық
көрсеткiштерiнiң бiрiне ақша массасы мен ақша базасы жатады.
Ақша айналымының екi жағының бiрлiгi, олардың бiр түрiнiң екiншiсiне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етедi. Себебi ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткiшi. Белгiлi бiр мерзiм аралығында сандық
өзгерiстердi талдау үшiн, сол сияқты ақша жиынының көлемiн және оның өсу
қарқынын реттейтiн iс-шаралар жүргiзу үшiн әр түрлi көрсеткiштер (ақша
агрегаттары) қолданылады.
Өнеркәсiбi өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау үшiн
негiзгi ақша агрегаттарының төмендегi жиынтығын пайдаланады:
М1 – айналыстағы қолма-қол ақша ( банкноттар, тиындар ) және банктiк
ағымдағы шоттардағы қаражат ( депозиттер ) жатады;
М2 – оған М1 агрегаты және мерзiмдi 4 жылға дейiнгi коммерциялық
банктердегi мерзiмдi және жинақ салымдары кiредi;
М3 – бұған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелерiндегi жинақ салымдары
кiредi;
L – оған М3 агрегаты және iрi коммерциялық банктердiң депозиттiк
сертификаттары қосылады.
Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы
құралдарының дамуына байланысты өзгередi.
Ақша жиыны ақша жүйесінде бiрнеше жолмен өсуi мүмкiн:
1. Банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебiнен;
2. Орталық банктен коммерциялық банктердiң несие алуымен;
3. Мемлекеттiк бюджеттiң кемшiлiгiн жабу үшiн Орталық банктiң үкiметке
несие беруiмен;
4. Орталық банктiң асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттiк бағалы
қағаздарды сатып алуымен;
Ақша айналысының екi облысының бiрлiгi, яғни ақшаның қолма-қолсыз
формасының қолма-қол ақшаға ауысуы және бұған керiсiнше болуы ақша
массасының өзiне қандай компоненттердi қамтитынын анықтауды талап етедi.
Ақша массасының көбеюi бiрнеше каналдар бойынша жүредi:
• Банкноттар мен монеталар эмиссиясы есебiнен;
• Орталық банктен коммерциялық банктердiң несие алу жолдарымен;
• Орталық банктiң ел үкiметiне мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабу үшiн
несие беру арқылы;
• Орталық банктiң бағалы металдарды, шетел валюталарын және мемлекеттiк
бағалы қағаздарды сатып алу жолымен;
• Коммерциялық банктердiң салымдарын жұмылдыру негiзiнде чектер эмиссиясын
шығару немесе займдар беру жолымен.
Осыдан барып ақша массасының көлемi Ұлттық банк жүгiзетiн ақша – несие
саясатымен тығыз байланысты, мұндағы ең басты мақсат ақша массасының
өсуiн сақтау екенiн көремiз. Мақсатты белгiлеуде Орталық банк келесi
көрсеткiштердi ескертедi:
• Нақты бейнелеудегi ЖҰӨ-нiң болжанатын өсiмi;
• Жоспарлы кезеңдегi ақша айналысының есептелетiн жылдамдығы;
• Жоспарланған кезеңдегi инфляцияның максималды рұқсат етiлген денгейi;
Ақша массасы өсуiнiң бақылау көрсеткiштерi елдiң экономикалық
потенциялының болашақтағы ұлғаюын және оның пайдалану дәрежесiн ескере
отырып есептеледi. Бұл көрсеткiштiң тәжiрибе үшiн де маңызы зор.
Ақша массасының құрамы сол елдiң несие-ақша жүйесiмен анықталады.
Ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекiтiлген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың
ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады. Әрбiр мемлекеттiң өзiнiң ұлттық
ақша жүйесi бар. Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1993 жылы 15
қарашада ұлттық валютамыз теңгенің қолданысқа енуімен басталады.
1.2 Қазақстан Республикасында ақша реформасын жүргізудің алғышарттары
Қазақстан Республикасының егемендiгiн алғаннан кейiнгi жүргiзген ақша
реформалары қайта құру жағдайында өндiрiстiң құлдырауымен бiрге айналыстағы
ақша массасының өсуi қатар жүрдi. Тауарлар мен азық-түлiктер көбiне
шетелден сатып алынды. Бұл үшiн қжеттi валютадағы 1,63 млрд доллар сомасын
алтынды сатудан түсiрдi: 1989 ж. – 300 т., 1990 ж. – 234 т. алтын сатылып
кеттi.
КСРО ыдыраған соң кеңес валютасы – рубль бiрiншi кезеңде, ТМД-ға
кiрмейтiн елдердi қоса алғанда, тәуелсiз мемлекеттер аумағында айналыста
жүре бердi. Әр түрлi себептерге байланысты, ең бастысы, жаңа мемлекеттердiң
саяси тәуелсiздiкке ұмтылысы, сондай-ақ тез қалыптасып үлгерген заңдармен
экономиканың социалистiк директивтi үлгiсiнен нарыққа өтуi мүмкiн
еместiгiне байланысты бiртұтас валютаны сақтау аумағы сәтсiз үзiлдi.
КСРО ыдыраған соң ақшаны дезинтеграциялау процесi өте күрделi
жүргiзiлiп және бұрынғы кеңес мемлекеттерiнiң меншiктi ұлттық валюталарын
енгiзiлуiмен аяқталды. КСРО республикаларының егемендiгi жариялағаннан
кейiн барлық 15 ұлттық банктер бiр-бiрiне тәуелсiз түрде орталық банктер
ролiн атқара бастады.
1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейiн Қазақстан ТМД-ның басқа
мемлекеттерiмен бiрге “рубль аумағында” қала бердi. Бiрақ бұрынғы
орталықтан басқарылып келген экономикалық жүйе ыдырап, рыноктық қатынастар
орын ала бастауына байланысты экономика айналыста жүрген ақша массасы
күннен-күнге өсiп, инфляция кең етек ала бастады. Осының салдарынан 1992
жылы айналысқа 200, 500, 1000 рубльдiк купюралар шыға бастады. 1992 жылы
маусым айында алғаш рет ресейлiк 5000 рубль, кейiннен 10000 және 50000
купюралары шығарылды.
1992 жылы бiрiншi жартысынан-ақ Қазақстан Республикасының жетекшiлерi
ендiгi жерде рубльден күдер үзiп, өз валютасын шығаруға бетбұрыс жасаған
болатын.
Қазақстанда Республикасында 1993 жылы ақша реформасын жүргізудің
негізгі себебі – ақша белгісін тұрақтандыру, орын алған инфляциялық толқуды
бәсендету және ұлттық жеке ақша бірлігін енгізу болып табылды.
Инфляция ақша жүйесiнiң дағдарыстық кезеңi болып табылады, яғни ол
қоғамның дамуының тепе-теңдiгiнiң бұзылуына себепшi болады. Инфляция
экономикалық құбылыс ретiнде Қазақстан Республикасының дамуында басты
мәселелердiң бiрi болып келдi. Өйткенi елiмiздiң 1991 жылы өз егемендiгiн
алуымен байланысты ұлттық экономикамыз бiрден дағдарысқа ұшырай бастады.
Оның бiрден-бiр себебi бұрынғы орталықтан басқарылып келген экономикалық
жүйе бұзылып, қатаң түрде реттелiп келген елдiң ақша айналысы жүйесiнiң
тиiмсiздiгi дереу көрiнiп қалды. Сол кездегi айналыста жүрген Ресейлiк
рубльдердiң құнсыздануы шапшаң болды. Олай болатын себебi, экономикада
өндiрiлген өнiмдер мен қызмет көрсетулерден ақша массасы тым артық болып
кеттi.
1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейiн Қазақстан ТМД-ның басқа
мемлекеттерiмен бiрге “рубль аумағында” қала бердi. Бiрақ бұрынғы
орталықтан басқарылып келген экономикалық жүйе ыдырап, рыноктық қатынастар
орын ала бастауына байланысты экономика айналыста жүрген ақша массасы
күннен-күнге өсiп, инфляция кең етек ала бастады. Осының салдарынан 1992
жылы айналысқа 200, 500, 1000 рубльдiк купюралар шыға бастады. 1992 жылы
маусым айында алғаш рет ресейлiк 5000 рубль, кейiннен 10000 және 50000
купюралары шығарылды. Алайда өндiрiстiң одан сайын құлдырауы, мемлекеттiк
бюджеттiң тапшылығының өсуi, жалпы экономиканың дағдарысқа үшырауы
инфлицияны одан сайын үдеттi. Тiптi сол кездегi инфляция гиперинфляцияға
айналды, нақтырақ айтсақ инфляция деңгейi 2000%-дан асып кеттi. Осыған
байланысты бұрынғы 15 елдiң рыноктық қатынастарға өтуге бетбұрыс жасауы
ортақ валютаны ұстап тұрудың тиiмсiз екендiгiн мойындады.
Елiмiзде инфляциялық дағдарыстың орны ерекше деп те атасақ болады.
Өйткенi 1990 жылдан бастап өндiрiстiң құлдырауы, бұрынғы орталықтнған
экономиканың ақшаны құнсыздануға жiбермей ұстап тұрған саясаты жойылып,
экономика нарықтық қатынастарға бет алғанда қаржы саласы дереу дағдарысқа
ұшырады. Өндiрiс пен инфлияцияның дағдарысқа ұшырауы әлеуметтiк саланың
күрт құлдырауына алып келдi. Халықтың ақшалай кiрiстерi кеми бастады, еңбек
ақы төмендедi, жалпы елде кедейлiктiң деңгейi өсе бастады.
Әлемдiк тәжiрибеде инфляциялық дағдарыс деп екi жыл аралығында
инфляция деңгейi 40%-дан төмендесе айтады. Ал Қазақстанда 1992-1994 жылдары
гиперинфляция болды.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША РЕФОРМАСЫ
2.1 Теңгені енгізуімізге байланысты 1993 жылғы ақша реформасы
1993 жылы Қазақстанда ақша реформасын жүргізудің басты сипаты бұрынғы
Кеңестік ақша белгісі рубльдің орнына ұлттық валютамыз теңгені енгізумен
және ұлтық ақша жүйесінің қалыптастыру, соның нәтижесінде Ұлттық банкті
және ұлттық несие жүйесін қалыптастыру болып табылды.
1992 жылы бiрiншi жартысынан-ақ Қазақстан Республикасының жетекшiлерi
ендiгi жерде рубльден күдер үзiп, өз валютасын шығаруға бетбұрыс жасаған
болатын. Жаңа ақшаларды шығаруға ағылшынның “Харрисон” фирмасымен шарт
жасасты. Сөйтiп, 1993 жылы 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелiк ақшалар
Қазақстанға жеткiзiлдi. Оларды қолдан жасаудан қорғалатын 18 дәрежесi
болды.
Осылайша еліміздің өз егемендігін алғаннан кейінгі тұңғыш ақша
реформасы 1993 жылдың қараша айынан бастау алды. 1993 жылы 12 қарашада
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан
Республикасында Ұлттық валютаны енгiзу түралы” Жарғыға қол қойды. Осы
жарғымен 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-ден бастап ұлттық валюта – теңге
енгiзiлдi.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi теңгенiң валюталық бағамын: 1
доллар = 4 теңге 70 тиын шамасында белгiледi. Келесi жылдары ол бiрден өсiп
кеттi. Соған сәйкес бағамен жалақы да өстi.
Қолма-қол ақшалардың, рубльдiк шоттардың, салымдар мен
мiндеттемелердiң теңгеге айырбасы 1 теңге үшiн 500 рубль айырбас бағамы
бойынша жүргiзiлдi. Қазақстанның 16 жастан асқан барлық азаматтары 100 мың
рубль шегiнде ақша айырбастай алды.
15 қарашадан 18 қарашаға дейiнгi халық теңгемен және рубльмен де есеп
айырыса алды. Осылайша айналысқа ұлттық валютамыз теңге ендi. Бiрақ көп
ұзамай инфляцияның өсуi бiршама iрi ақша купюраларын қажет еттi. 1994
жылдан бастап 200, 500, 1000 және 2000 купюрадағы теңгелер айналысқа шықты.
1995 жылы ұсақ тиындар бiртiндеп айналыстан шығып қалды, олардың орнына мыс
никельден жасалған 1, 3, 5, 10, 20 теңгедегi монеталар шыға бастады.
КСРО Мембанкiнiң және 1992-1993 жж. Ресей үлгiсiндегi қазыналық және
банктiк билеттердi айырбастау 20 қарашада сағат 18-де аяқталды. Қолма-қол
ақшалардың, рубльдiк шоттардың, салымдар мен мiндеттемелердiң теңгеге
айырбасы 1 теңге үшiн 500 рубль айырбас бағамы бойынша жүргiзiлдi.
Айырбас бiр рет қана жүргiзiлiп, ол туралы төлқұжатқа белгi соғылды.
100 мыңнан асатын рубльдер арнайы жеке бет шотына аударылып, оны алты ай
мерзiм iшiнде пайдалануға құқысыз болды. Лимиттен асқан қаражаттардың шығу
тегiнiң заңдылығын арнайы құрылған комиссия тексердi.
15 қарашадан 18 қарашаға дейiнгi халық теңгемен және рубльмен де есеп
айырыса алды. Сондықтан заңды тұлғалармен, сол сияқты бөлшек сауданы жүзеге
асырушы және халыққа ақылы қызмет көрсететiн тұлғалардың ақшалай түсiмдерi
күнделiктi қабылданды. Кәсiпорындардың баланстарындағы рубльмен берiлген
активтер мен пассивтер екi күн iшiнде қайта есептелiндi. Қолма-қол ақшаны
айырбастау және активтер мен пассивтердi қайта есептеу кезеңiнде банктер
клиенттермен операциялар жүргiзбедi.
Сөйтіп, 1993 жылы 15 қарашада Қазақстан тарихында алғашқы валюта теңге
енгізілді. Ақша реформасын жүргізуде Қазақстан басшылары бір жарым жыл
уақыт өте құпия жағдайда дайындалып, нәтижесінде 700 милион доллар сома
шамасында алтын құймалары мен шетел валютасы қоры болды. Тәуелсіздік
жарияланған күннен бастап Қазақстан өндірілген алтын мен күміс енді
Мәскеуге жіберілмей, оны Ұлттық банк сатып алып, өз резерв қорына
айналдырды. Сондай-ақ резерв қорына экспорттық валюталық түсім мен
үкіметтің сыртқы заемдарын да Ұлттық банк сатып алып, қорға түсіре бастады.
Айналымға теңгені енгізуге жарты жыл уақыт қалғанда Республика Президенті
валюталық қаржыны жұмсауға мораторий енгізді.
Халықаралық валюта қоры Қазақстанда ұлттық валюта енгізу акциясын
қолдап, Ұлттық банкке 90 млн. Доллар көлемінде стендбай несиесін және
Жапония біздің елдің төлем балансын қолдау мақсатында Қаржы министрлігіне
180 млн. Доллар қаржы берді. Бұл 17 жылға берілген жұмсақ несиелер болды.
Қорыта айтқанда, 1993 жылы ақша реформасы ойдағыдай өтті. Енді ұлттық
валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету қажет.
Айналымға теңгені енгізу инфляцияның қарқындауы және бұрынғы одақтас
республикалардың өзара байланысының үзілуі мен саяси ала ауыздығы тереңдей
түскен қаржы экономикалық дағдарыс жағдайында өтті. Теңгені енгізгеннен
кейін екі жарым айда, яғни 1994 жылы 1 ақпанына теңгенің курсы долларға
қарағанда 2,5 есе төмендеді. Одан кейін теңгенің курсы 1 долларға шаққанда
43,3 теңгеге жетті.
Алайда теңгенiң енгiзiлiнiң өзiнде де инфляция өсуi белең алып
отырды. Оның бiрден бiр себебi елiмiздегi өндiрiстiң құлдырауы, мемлекеттiк
бюджеттiң тапшылығы экономикадағы жаппай теңсiздiктiң орын алуы. Елiмiздегi
инфляцияның пайда болуының және қарқынды өсуiнiң себебiне сұраныс және
шығындық инфляциялар бiрдей әсер еттi.
Қазақстанда ақша масасының өсуiне үш түрлi себептi атап өтсек болады:
• бiрiншiден, бюджеттiк тапшылықты қаржыландыру үшiн орталық банктерден
келген несиелер;
• Екiншiден, Ұлттық банктiң коммерциялық банктерге несиесi – қайта
қаржыландыру үшiн несиелер;
• Үшiншiден, ТМД мемлекеттерiне несие – олардың Қазақстанмен саудадағы
тапшылығымен байланысты.
Аталған несиелердiң көздерi, негiзiнде ақша массасы өскен және
инфляция жаңдана түскен ақшалай түрдегi базаны кеңейткен болатын. Осы
мәселе туралы ұлттық валюта енгiзiлгеннен бастап елдегi банк жүйемiз нақты
ақша-несиелiк және валюталық реттеуге кiрiстi. Осының нәтижесiнде
экономикада 1995 жылдан бастап инфляция деңгейi төмендей басатады, ал ол өз
кезегiнде экономикалық өсуге жол ашты.
Қазақстан Республикасындағы төлем карточкалары нарығы 1994 жылдан
бастап дами бастады. Төлем карточкаларын дамыту мақсатында Қазақсатан
Республикасы Үкіметінің 02.07.02 жылғы №713 қаулысымен Микропроцессорлық
карточкалар негізінде Төлем карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесінде
дамыту бағдарламасы бекітілді.
Бұл жүйесінің негізгі мақсаты мыналарды қамтиды:
• ақша айналымына бақылауды күшейту және қолма-қол ақшаны
көлеңкелі айналымын азайту;
• жалақы, зейнетақы, жәрдемақы төлеудің тетігін жетілдіру;
• коммуналдық төлемдер жинау, көлік, байланыс қызмет көрсетулеріне
ақы төлеу процестерін оңтайландыру;
• бюджеттік ( салық, кеден ) және өзге де міндетті алымдарды қолма-
қолсыз формада жүзеге асыра үшін микропроцессорлық карточкалар
технологиясын қолдану;
• қолма-қол ақша эмиссиясына жұмсалатын шығыстарды азайту;
Ақырғы кездерде дәстүрлі ақшаларды электронды ақшаларға ауыстыру
туралы көп айтылып жүр. Пластикалық карталардың кең өріс алуы және
интернетте төлем жүргізу жүйесі электронды ақшалар мәселесінің жалпы
қоғамдық мәселеге айналуына әсер етті. 90-шы жылдардан бастап дамушы
елдерде қолма-қол ақшаның жаңа түрі болып табылатын электронды ақшаларды
енгізу бойынша жобалар жүргізілді. Қағаз және металл ақшаға қарағанда
элетронды ақшаларда ақша ретінде пластикалы карталардан немесе персоналды
кампьютерлерден шығатын ЭЕМ жадындағы электронды импульста болады.
Элетронды ақшаларды енгізудегі негізгі мәселе оның елдің ақша-несие
жүйесіне әсері болып табылады. Ұлттық банк елдің ақша-несие саясатының
негізгі реттеушісі болып табылады. Сондықтан электрондық ақшаларды
ендірудегі негізгі мәселе оларды реттеу болып табылады.
Ұлттық банктің осы электронды ақшаларды ендірумен болатын негізгі
мәселелері:
• Электронды ақшалар эмиссиясына рұқсат беру және эмитенттер ортасын
анықтау;
• Электронды ақшаларды реттеу мен оның айналысын ұйымдастыру;
• Электронды ақша жүйесіндегі туындайтын тәуекелдер мәселесін шешу;
Ұлттық банк электронды ақшалар қызметіне рұқсат берсе өзінің ақша-
несие реттеу мүмкіншілігін шектейді. Тіпті ақша массасына бақылау жасай
алмай қалады. Себебі, оның ақша эмиссиясындағы монополиясы жойылады.
Электронды ақшалар эмиссиясының ақша массасына әсері біркелкі болмайды.
Егер ақша массасын санағанда электронды ақшаларды ескермесе, онда элетронды
ақшаларды кәдімгі ақшаларға ауыстырған уақытта М 0 агрегаты азаяды және
сәйкесінше депозиттер өседі. Оның әсерінен соңында М 1 агрегаты көбейеді,
сөйтіп жалпы ақша массасы көбейеді. Сондықтан Орталық банк электронды ақша
эмиссиясының көлемін белгілеп отыруы керек.
Қазақстанда электронды ақшалармен байланысты заңды қалыптастыру
керек, яғни ол Азаматтық және Қылмыстық Кодексте қарастырылуы керек. Осы
жолда алғашқы қадам елімізде соңғы жылдары жүргізілді: Қылмыстық Кодексте
жасанды карточкаларды дайындағаны үшін жазалау қарастырылған, бірақ осы
кодекске байланысты барлық мәселелер толық шешілмеген. Пластикалық
карточкаларды пайдаланумен байланысты басқа да жаза түрлері
қарастырылмаған.
Қазақстан 1992 жылдың шiлдесiнде Халықаралық валюталық қорға мүше
болып кiргеннен бастап өзiнiң валюта қатынастарын “Ямаика” валюта
жүйесiнiң құрылымдық қағидаларымен қордың жарғысына сәйкес
қалыптастыруда. Валюта қатыныастарын ұйымдастырушы үшiн 1993 жылдың
14 сәуiрiнде “Валюталық реттеу туралы” ҚР-ның алғашқы заңы
қабылданды. Ол кезде Қазақстан Кеңес экономикасы аймағында болғандықтан
шетелдермен жеке валюталық байланыстар жоқтың қасында болатын.
Қабылданған заң бойынша валютаны ырқына жiберу деңгейiне сәйкес келiп
кейбiр жағдайларға байланысты дамып келе жатқан валюта қатынастарына
тiптi қарама-қайшы сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда
Қазақстанда “Валюталық реттеу туралы” жаңадан заң қабылданды.
Жоғарыда аталған заңға қоса, “Қазақстан республикасының ақша
жүйесi туралы” 1993 жылдың 13 желтоқсандағы заң; “Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкi туралы” 1995 жылдың 30 наурыздағы заң
“Асыл тастар және қымбат бағалы метелдармен байланысты қатынастарды
мемлекеттiк реттеу туралы” 1995 жылдың 20 шiлдедегi заң, сонымен
қатар ҚР Президентiнiң Жарлықтары үкiмет қаулылары мен ұлттық банк
басқалырымен нормативтiк актiлерi жатады.
Ұлттық ақша реформасы негізінде 1995 жылдың орта кезінде Ұлттық банк
пен Қаржы министрлігі қаржы нарығына алғашқыда қазыналық вексельдерді,
одансоң міндеттемелер мен ноталарды және басқа мемлекеттік бағалы
қағаздарды шығарғаннан кейін теңгенің құлдырауын тежеуге мүмкіндік туды.
Инфляция теңге енгізілген 1993 жылы 2500 пайыз болса, ал 1994 жылдың бас
кезінде 1260 пайызға дейін төмендеді. 1995 жылы Қазақстандағы инфляция
деңгейі 58 пайыз болды.
1997 жылы мемлекеттің алтын валюта қоры кәсіпорындарды
жекеменшіктендіру және шетел инвесторларына басқаруға беру сияқты
инфляцияланбайтын көздерден түскен 700 млн. доллармен толықты. Бұл жылы
теңге курсының ауытқуы тиынмен, ал инфляцияның деңгейі пайыздың
бөліктерімен есептелетін жағдайға жетті.
Еліміздегі ақша реформасы Қазақстанда одан ары жалғасын таба үстінде.
1998 жылы теңгенi еркiн қалқымалы рынокқа жiбердiк. Әрине бұл кездерде
елiмiзде инфляция деңгейi бiршама төмендеген кездер едi. Сондай-ақ
айналыста iрi ақшалар қажеттiгi туындауына байланысты соңғы жылдары
айналысқа 5000 және 10000 теңгелiк ақшалар да шыға бастады. Бұған бiрден-
бiр есеп елiмiздiң экономикалық жағдайынын тұрақтала бастағанынан және
халықтың табысының өскендiгiнен болып отыр. Бүгiнгi таңда елiмiздегi
инфляция деңгейi 6-7%-ды құрап келедi. Әрине бұл да болса бiздiң ұлттық
валютамыздың күннен-күнге нығайған белгiсi деп айтсақ болады.
Сонымен Қазақстанның ұлттық валютасы теңге соңғы жылдары тұрақты төлем
құралы ғана болып қалмай, еркiн алмастырылатын валюталарға шексiз
айырбасталады және бүгiнгi таңда теңгемiздiң тұрақтылығы, сондай-ақ АҚШ
долларына қарағанда нығаюда көрiнiп отыр. Әрине бұл жетiстiктер елiмiздiң
қаржы және ақша реформаларын тиiмдi жүргiзiп, ТМД елдерi деңгейiнде
елiмiздiң қаржы секторының ең қолайлы реформаланғанын көрсетiп отыр.
2.2 ҚР-ғы ақша реформасының экономика үшін маңызы мен жаңа теңгені
айналымға шығарудың қажеттігі
Сөйтiп 1995 жылдан бастап экономикада жүргiзiлген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I АҚША РЕФОРМАСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША РЕФОРМАСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ
ҚАЖЕТТІГІНІҢ ТУЫНДАУЫ ... ... ... ... ...5
1. Ақша реформасының экономикалық мәні мен сипаты
... ... ... ... ... ... ... .5
2. Қазақстан Республикасында 1993 жылғы ақша реформасын жүргізудің
алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 8
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША РЕФОРМАСЫ ... ... ... ...10
2.1 Теңгені енгізуімізге байланысты 1993 жылғы ақша реформасының
жүргізілу барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .10
2.2 Қазақстан Республикасындағы ақша реформасының экономика үшін
маңызы мен жаңа теңгені айналымға шығарудың қажеттігі
... ... ... ... ... ... .14
2.3 Қазіргі кездегі ақша саясатының ерекшеліктері, маңызы
... ... ... ... ... ...20
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 3
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 25
КIРIСПЕ
Қазіргі қоғамдық қатынастары дамыған заманда әрбір елдің ақша
бірліктері, өзінің ақша айналысы ерекшеліктері, дүниежүзілік ақша
бірліктері пайда болды. Бүгінде қандай да ел болмасын сыртқы экономикалық
байланыстарға және ішкі шаруашылық қатынастарға барып отырады. Ал осы
жағдайларда әр елдің арасында сауда жүргізілгенде ақша қатынастарының
реттелуін, олардың нақты құнын анықтау маңызды талаптар екені белгілі.
Осыған байланысты елдің ақша айналысын тиімді ұйымдастыру формасы белгілі
бір ұлттық заңдылықтармен және тарихи қалыптасқан тәртіптер негізінде іске
асырылу жүйесін ақша жүйесі деп атайды.
Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгерістер енгізуді
айтады. Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен
ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементтерін өзгертеді.
Сонымен ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық
заңдылықтармен бекiтiлген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Жалпы
мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша
реформасының негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы ұлттық ақша жүйесінің толық қанды қызмет
етуі ұлттық ақша бірлігін теңгені 1993 жылы 15 қарашада айналысқа
енгізгеннен бастап қызмет ете бастады. Осынау Қазақстан Республикасының
егемендігін алғаннан кейінгі тұнғыш жүргізген ақша реформасы негізінде
елдің ұлттық банк жүйесі мен несие жүйесі қалыптаса бастады. Сонымен қатар
Ұлттық банк елдегі қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың түрлерін белгілеп
отырады және елдегі ақша эмиссиясын монополиялы түрде жүзеге асырады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Қазақстан
Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi 1993 жылғы ақша реформасының жүргізілуінің
негізгі себебі Қазақстан Республикасының толық егемендігін қамтамасыз ету,
ұлттық қаржы жүйесін қалыптастыру, экономикалық тәуелсіздігін қалыптастыру
және барлық шаруашылқ басқаруды өз қолына алу болып табылатын.
Бұл жұмысты орындаудағы негізгі мақсатым мен міндеттеріме: ақша
реформасын ақша жүйесін қайта құрылымдаудың негізі ретінде оның
экономикалық мәнін ашу, 1993 жылғы ақша реформасын жүргізудің алғышарттары
мен жүргізілу барысын талдау және жүргізілген ақша реформасының бүгінгі
таңдағы өзінің жалғасын табуын, экономикаға қосқан үлесін, ақша реформасын
жүргізу аясында экономикада және қаржы саласында жеткен жетістіктер мен
жүргізіліп жатқан қаржы-несиелік саясаттарға тоқталу болып табылады.
Сонымен қатар 2006 жылы қарашаның 15 жұлдызында айналымға жаңа теңгелер
шықты және олардың айналымға шығуы соңғы жылдардағы ақша реформасының
елеулі еңбектерінің бірі болып табылады. Ал өткен 2008 жылы ұлттық
валютамыз теңгенің аналымға шыққанына 15 жыл толды және осы аралықта ұлттық
валютамыз Орта Азиядағы басты тұарқты әрі сенімді валютаға айналды. Осы
жетістіктердің барлығы мемлекетіміз бен Ұлттық Банктің, қаржы саласының
бірігіп, ақша реформасының дұрыс жүргізіліп келе жатқандығының куәсі болып
табылады.
Курстық жұмысымды орындау барысында келесі авторлардың ғылыми
еңбектерін қолдандым: О.И Лаврушина, С.Б. Мақыш, Баян Көшенова,
Ғ.С. Сейiтқасымов және т.б. авторлар еңбектері. Сондай-ақ еліміздің соңғы
жылдардағы экономикалық журналдары: Банки Казахстана мен РЦБК
журналдарын пайдаландым.
I АҚША РЕФОРМАСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША РЕФОРМАСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ
ҚАЖЕТТІГІНІҢ ТУЫНДАУЫ
1.1 Ақша реформасының экономикалық мәні мен сипаты
Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгерістер енгізуді
айтады. Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен
ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементтерін өзгертеді.
Ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекiтiлген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Жалпы мемлекеттiк заңдармен
реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады.
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады. Алғашқы ақша жүйесі
XVI-XVII ғасырларда капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда
болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элекенттері одан да бұрын айналыста жүре
бастаған, капиталистік өндірістің және тауар ақша айналысының қарқынды
дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар айналысында
ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр – бiрiнен
бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi.
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегiмен тауарлар
айналысы, сондай-ақ несиелiк және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге
асырылады. Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша айналасы”
ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма – қол
ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына
бергендiктен ол қолма – қол және қолма – қолсыз айналым мағынасын
сипаттайды.
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы. Ал осы ақша
қозғалысын заңдылықтармен реттеу шаралары ақша жүйесін қалыптастырады.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол ақша
тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етiлсе, қолма- қолсыз
ақшалар – бөлуге арналған өндiрiс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз
етiледi. Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды. Тауар
айналысы процесiндегi қолма – қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге
асыру кезiнде қызмет көрсету, сонымен бiрге кәсiпорындар мен қаржы несие
мекемелерiнiң арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп
аталады.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасының өзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.
Ақша айналысың реттеудiң маңызды элементi – қолма-қол ақшаның қолдану
аясын азайту болып келедi. Бұл мәселе бiздiң елiмiзде кәсiпорындар
арасындағы есеп айырысулардан қолма-қол ақшамен есеп айырысуын шектеу, есеп
айырысуда қолма-қолсыз түрлерін чектердi, вексельдерді және төлем
тапсырмаларын ендiру және дамыту болып табылады.
Сөйтiп айналысқа қажеттi ақша мөлшерi өндiрiстiң даму жағдайларына
әсер ететiн көптеген факторларға: айналыстағы тауар мөлшерiне, тауарлар мен
қызмет бағасының деңгейiне және т.б. байланысты өзгередi. Айналысқа қажеттi
ақша мөлшерi ақша айналысының жылдамдығына керi пропорционалды өзгередi. Ал
ақша айналысына әсер ететiн факторлар мыналар:
1. Несиенiң даму деңгейi, егер тауардың көп бөлiгi несиеге сатылса,
айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
2. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
3. Ақша айналысы санының өсуi.
Ақша жүйесінде айналысқа ақша екi түрде шығарылады немесе
эмиссияланады: қолма-қол ақша және банктiк айналымдағы ақша түрi, яғни
банктегi шоттарға жазылған сома. Екi деңгейлi банк жүйесiнде ақшаның
бiрiншi түрiн, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен Орталық банк
эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша белгiлерiн коммрциялық банктер жүйесi
шығарады.
Ақша жүйесін реттеудегі ақша айналысының негiзгi сандық
көрсеткiштерiнiң бiрiне ақша массасы мен ақша базасы жатады.
Ақша айналымының екi жағының бiрлiгi, олардың бiр түрiнiң екiншiсiне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етедi. Себебi ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткiшi. Белгiлi бiр мерзiм аралығында сандық
өзгерiстердi талдау үшiн, сол сияқты ақша жиынының көлемiн және оның өсу
қарқынын реттейтiн iс-шаралар жүргiзу үшiн әр түрлi көрсеткiштер (ақша
агрегаттары) қолданылады.
Өнеркәсiбi өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау үшiн
негiзгi ақша агрегаттарының төмендегi жиынтығын пайдаланады:
М1 – айналыстағы қолма-қол ақша ( банкноттар, тиындар ) және банктiк
ағымдағы шоттардағы қаражат ( депозиттер ) жатады;
М2 – оған М1 агрегаты және мерзiмдi 4 жылға дейiнгi коммерциялық
банктердегi мерзiмдi және жинақ салымдары кiредi;
М3 – бұған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелерiндегi жинақ салымдары
кiредi;
L – оған М3 агрегаты және iрi коммерциялық банктердiң депозиттiк
сертификаттары қосылады.
Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы
құралдарының дамуына байланысты өзгередi.
Ақша жиыны ақша жүйесінде бiрнеше жолмен өсуi мүмкiн:
1. Банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебiнен;
2. Орталық банктен коммерциялық банктердiң несие алуымен;
3. Мемлекеттiк бюджеттiң кемшiлiгiн жабу үшiн Орталық банктiң үкiметке
несие беруiмен;
4. Орталық банктiң асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттiк бағалы
қағаздарды сатып алуымен;
Ақша айналысының екi облысының бiрлiгi, яғни ақшаның қолма-қолсыз
формасының қолма-қол ақшаға ауысуы және бұған керiсiнше болуы ақша
массасының өзiне қандай компоненттердi қамтитынын анықтауды талап етедi.
Ақша массасының көбеюi бiрнеше каналдар бойынша жүредi:
• Банкноттар мен монеталар эмиссиясы есебiнен;
• Орталық банктен коммерциялық банктердiң несие алу жолдарымен;
• Орталық банктiң ел үкiметiне мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабу үшiн
несие беру арқылы;
• Орталық банктiң бағалы металдарды, шетел валюталарын және мемлекеттiк
бағалы қағаздарды сатып алу жолымен;
• Коммерциялық банктердiң салымдарын жұмылдыру негiзiнде чектер эмиссиясын
шығару немесе займдар беру жолымен.
Осыдан барып ақша массасының көлемi Ұлттық банк жүгiзетiн ақша – несие
саясатымен тығыз байланысты, мұндағы ең басты мақсат ақша массасының
өсуiн сақтау екенiн көремiз. Мақсатты белгiлеуде Орталық банк келесi
көрсеткiштердi ескертедi:
• Нақты бейнелеудегi ЖҰӨ-нiң болжанатын өсiмi;
• Жоспарлы кезеңдегi ақша айналысының есептелетiн жылдамдығы;
• Жоспарланған кезеңдегi инфляцияның максималды рұқсат етiлген денгейi;
Ақша массасы өсуiнiң бақылау көрсеткiштерi елдiң экономикалық
потенциялының болашақтағы ұлғаюын және оның пайдалану дәрежесiн ескере
отырып есептеледi. Бұл көрсеткiштiң тәжiрибе үшiн де маңызы зор.
Ақша массасының құрамы сол елдiң несие-ақша жүйесiмен анықталады.
Ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекiтiлген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың
ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады. Әрбiр мемлекеттiң өзiнiң ұлттық
ақша жүйесi бар. Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1993 жылы 15
қарашада ұлттық валютамыз теңгенің қолданысқа енуімен басталады.
1.2 Қазақстан Республикасында ақша реформасын жүргізудің алғышарттары
Қазақстан Республикасының егемендiгiн алғаннан кейiнгi жүргiзген ақша
реформалары қайта құру жағдайында өндiрiстiң құлдырауымен бiрге айналыстағы
ақша массасының өсуi қатар жүрдi. Тауарлар мен азық-түлiктер көбiне
шетелден сатып алынды. Бұл үшiн қжеттi валютадағы 1,63 млрд доллар сомасын
алтынды сатудан түсiрдi: 1989 ж. – 300 т., 1990 ж. – 234 т. алтын сатылып
кеттi.
КСРО ыдыраған соң кеңес валютасы – рубль бiрiншi кезеңде, ТМД-ға
кiрмейтiн елдердi қоса алғанда, тәуелсiз мемлекеттер аумағында айналыста
жүре бердi. Әр түрлi себептерге байланысты, ең бастысы, жаңа мемлекеттердiң
саяси тәуелсiздiкке ұмтылысы, сондай-ақ тез қалыптасып үлгерген заңдармен
экономиканың социалистiк директивтi үлгiсiнен нарыққа өтуi мүмкiн
еместiгiне байланысты бiртұтас валютаны сақтау аумағы сәтсiз үзiлдi.
КСРО ыдыраған соң ақшаны дезинтеграциялау процесi өте күрделi
жүргiзiлiп және бұрынғы кеңес мемлекеттерiнiң меншiктi ұлттық валюталарын
енгiзiлуiмен аяқталды. КСРО республикаларының егемендiгi жариялағаннан
кейiн барлық 15 ұлттық банктер бiр-бiрiне тәуелсiз түрде орталық банктер
ролiн атқара бастады.
1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейiн Қазақстан ТМД-ның басқа
мемлекеттерiмен бiрге “рубль аумағында” қала бердi. Бiрақ бұрынғы
орталықтан басқарылып келген экономикалық жүйе ыдырап, рыноктық қатынастар
орын ала бастауына байланысты экономика айналыста жүрген ақша массасы
күннен-күнге өсiп, инфляция кең етек ала бастады. Осының салдарынан 1992
жылы айналысқа 200, 500, 1000 рубльдiк купюралар шыға бастады. 1992 жылы
маусым айында алғаш рет ресейлiк 5000 рубль, кейiннен 10000 және 50000
купюралары шығарылды.
1992 жылы бiрiншi жартысынан-ақ Қазақстан Республикасының жетекшiлерi
ендiгi жерде рубльден күдер үзiп, өз валютасын шығаруға бетбұрыс жасаған
болатын.
Қазақстанда Республикасында 1993 жылы ақша реформасын жүргізудің
негізгі себебі – ақша белгісін тұрақтандыру, орын алған инфляциялық толқуды
бәсендету және ұлттық жеке ақша бірлігін енгізу болып табылды.
Инфляция ақша жүйесiнiң дағдарыстық кезеңi болып табылады, яғни ол
қоғамның дамуының тепе-теңдiгiнiң бұзылуына себепшi болады. Инфляция
экономикалық құбылыс ретiнде Қазақстан Республикасының дамуында басты
мәселелердiң бiрi болып келдi. Өйткенi елiмiздiң 1991 жылы өз егемендiгiн
алуымен байланысты ұлттық экономикамыз бiрден дағдарысқа ұшырай бастады.
Оның бiрден-бiр себебi бұрынғы орталықтан басқарылып келген экономикалық
жүйе бұзылып, қатаң түрде реттелiп келген елдiң ақша айналысы жүйесiнiң
тиiмсiздiгi дереу көрiнiп қалды. Сол кездегi айналыста жүрген Ресейлiк
рубльдердiң құнсыздануы шапшаң болды. Олай болатын себебi, экономикада
өндiрiлген өнiмдер мен қызмет көрсетулерден ақша массасы тым артық болып
кеттi.
1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейiн Қазақстан ТМД-ның басқа
мемлекеттерiмен бiрге “рубль аумағында” қала бердi. Бiрақ бұрынғы
орталықтан басқарылып келген экономикалық жүйе ыдырап, рыноктық қатынастар
орын ала бастауына байланысты экономика айналыста жүрген ақша массасы
күннен-күнге өсiп, инфляция кең етек ала бастады. Осының салдарынан 1992
жылы айналысқа 200, 500, 1000 рубльдiк купюралар шыға бастады. 1992 жылы
маусым айында алғаш рет ресейлiк 5000 рубль, кейiннен 10000 және 50000
купюралары шығарылды. Алайда өндiрiстiң одан сайын құлдырауы, мемлекеттiк
бюджеттiң тапшылығының өсуi, жалпы экономиканың дағдарысқа үшырауы
инфлицияны одан сайын үдеттi. Тiптi сол кездегi инфляция гиперинфляцияға
айналды, нақтырақ айтсақ инфляция деңгейi 2000%-дан асып кеттi. Осыған
байланысты бұрынғы 15 елдiң рыноктық қатынастарға өтуге бетбұрыс жасауы
ортақ валютаны ұстап тұрудың тиiмсiз екендiгiн мойындады.
Елiмiзде инфляциялық дағдарыстың орны ерекше деп те атасақ болады.
Өйткенi 1990 жылдан бастап өндiрiстiң құлдырауы, бұрынғы орталықтнған
экономиканың ақшаны құнсыздануға жiбермей ұстап тұрған саясаты жойылып,
экономика нарықтық қатынастарға бет алғанда қаржы саласы дереу дағдарысқа
ұшырады. Өндiрiс пен инфлияцияның дағдарысқа ұшырауы әлеуметтiк саланың
күрт құлдырауына алып келдi. Халықтың ақшалай кiрiстерi кеми бастады, еңбек
ақы төмендедi, жалпы елде кедейлiктiң деңгейi өсе бастады.
Әлемдiк тәжiрибеде инфляциялық дағдарыс деп екi жыл аралығында
инфляция деңгейi 40%-дан төмендесе айтады. Ал Қазақстанда 1992-1994 жылдары
гиперинфляция болды.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША РЕФОРМАСЫ
2.1 Теңгені енгізуімізге байланысты 1993 жылғы ақша реформасы
1993 жылы Қазақстанда ақша реформасын жүргізудің басты сипаты бұрынғы
Кеңестік ақша белгісі рубльдің орнына ұлттық валютамыз теңгені енгізумен
және ұлтық ақша жүйесінің қалыптастыру, соның нәтижесінде Ұлттық банкті
және ұлттық несие жүйесін қалыптастыру болып табылды.
1992 жылы бiрiншi жартысынан-ақ Қазақстан Республикасының жетекшiлерi
ендiгi жерде рубльден күдер үзiп, өз валютасын шығаруға бетбұрыс жасаған
болатын. Жаңа ақшаларды шығаруға ағылшынның “Харрисон” фирмасымен шарт
жасасты. Сөйтiп, 1993 жылы 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелiк ақшалар
Қазақстанға жеткiзiлдi. Оларды қолдан жасаудан қорғалатын 18 дәрежесi
болды.
Осылайша еліміздің өз егемендігін алғаннан кейінгі тұңғыш ақша
реформасы 1993 жылдың қараша айынан бастау алды. 1993 жылы 12 қарашада
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан
Республикасында Ұлттық валютаны енгiзу түралы” Жарғыға қол қойды. Осы
жарғымен 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-ден бастап ұлттық валюта – теңге
енгiзiлдi.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi теңгенiң валюталық бағамын: 1
доллар = 4 теңге 70 тиын шамасында белгiледi. Келесi жылдары ол бiрден өсiп
кеттi. Соған сәйкес бағамен жалақы да өстi.
Қолма-қол ақшалардың, рубльдiк шоттардың, салымдар мен
мiндеттемелердiң теңгеге айырбасы 1 теңге үшiн 500 рубль айырбас бағамы
бойынша жүргiзiлдi. Қазақстанның 16 жастан асқан барлық азаматтары 100 мың
рубль шегiнде ақша айырбастай алды.
15 қарашадан 18 қарашаға дейiнгi халық теңгемен және рубльмен де есеп
айырыса алды. Осылайша айналысқа ұлттық валютамыз теңге ендi. Бiрақ көп
ұзамай инфляцияның өсуi бiршама iрi ақша купюраларын қажет еттi. 1994
жылдан бастап 200, 500, 1000 және 2000 купюрадағы теңгелер айналысқа шықты.
1995 жылы ұсақ тиындар бiртiндеп айналыстан шығып қалды, олардың орнына мыс
никельден жасалған 1, 3, 5, 10, 20 теңгедегi монеталар шыға бастады.
КСРО Мембанкiнiң және 1992-1993 жж. Ресей үлгiсiндегi қазыналық және
банктiк билеттердi айырбастау 20 қарашада сағат 18-де аяқталды. Қолма-қол
ақшалардың, рубльдiк шоттардың, салымдар мен мiндеттемелердiң теңгеге
айырбасы 1 теңге үшiн 500 рубль айырбас бағамы бойынша жүргiзiлдi.
Айырбас бiр рет қана жүргiзiлiп, ол туралы төлқұжатқа белгi соғылды.
100 мыңнан асатын рубльдер арнайы жеке бет шотына аударылып, оны алты ай
мерзiм iшiнде пайдалануға құқысыз болды. Лимиттен асқан қаражаттардың шығу
тегiнiң заңдылығын арнайы құрылған комиссия тексердi.
15 қарашадан 18 қарашаға дейiнгi халық теңгемен және рубльмен де есеп
айырыса алды. Сондықтан заңды тұлғалармен, сол сияқты бөлшек сауданы жүзеге
асырушы және халыққа ақылы қызмет көрсететiн тұлғалардың ақшалай түсiмдерi
күнделiктi қабылданды. Кәсiпорындардың баланстарындағы рубльмен берiлген
активтер мен пассивтер екi күн iшiнде қайта есептелiндi. Қолма-қол ақшаны
айырбастау және активтер мен пассивтердi қайта есептеу кезеңiнде банктер
клиенттермен операциялар жүргiзбедi.
Сөйтіп, 1993 жылы 15 қарашада Қазақстан тарихында алғашқы валюта теңге
енгізілді. Ақша реформасын жүргізуде Қазақстан басшылары бір жарым жыл
уақыт өте құпия жағдайда дайындалып, нәтижесінде 700 милион доллар сома
шамасында алтын құймалары мен шетел валютасы қоры болды. Тәуелсіздік
жарияланған күннен бастап Қазақстан өндірілген алтын мен күміс енді
Мәскеуге жіберілмей, оны Ұлттық банк сатып алып, өз резерв қорына
айналдырды. Сондай-ақ резерв қорына экспорттық валюталық түсім мен
үкіметтің сыртқы заемдарын да Ұлттық банк сатып алып, қорға түсіре бастады.
Айналымға теңгені енгізуге жарты жыл уақыт қалғанда Республика Президенті
валюталық қаржыны жұмсауға мораторий енгізді.
Халықаралық валюта қоры Қазақстанда ұлттық валюта енгізу акциясын
қолдап, Ұлттық банкке 90 млн. Доллар көлемінде стендбай несиесін және
Жапония біздің елдің төлем балансын қолдау мақсатында Қаржы министрлігіне
180 млн. Доллар қаржы берді. Бұл 17 жылға берілген жұмсақ несиелер болды.
Қорыта айтқанда, 1993 жылы ақша реформасы ойдағыдай өтті. Енді ұлттық
валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету қажет.
Айналымға теңгені енгізу инфляцияның қарқындауы және бұрынғы одақтас
республикалардың өзара байланысының үзілуі мен саяси ала ауыздығы тереңдей
түскен қаржы экономикалық дағдарыс жағдайында өтті. Теңгені енгізгеннен
кейін екі жарым айда, яғни 1994 жылы 1 ақпанына теңгенің курсы долларға
қарағанда 2,5 есе төмендеді. Одан кейін теңгенің курсы 1 долларға шаққанда
43,3 теңгеге жетті.
Алайда теңгенiң енгiзiлiнiң өзiнде де инфляция өсуi белең алып
отырды. Оның бiрден бiр себебi елiмiздегi өндiрiстiң құлдырауы, мемлекеттiк
бюджеттiң тапшылығы экономикадағы жаппай теңсiздiктiң орын алуы. Елiмiздегi
инфляцияның пайда болуының және қарқынды өсуiнiң себебiне сұраныс және
шығындық инфляциялар бiрдей әсер еттi.
Қазақстанда ақша масасының өсуiне үш түрлi себептi атап өтсек болады:
• бiрiншiден, бюджеттiк тапшылықты қаржыландыру үшiн орталық банктерден
келген несиелер;
• Екiншiден, Ұлттық банктiң коммерциялық банктерге несиесi – қайта
қаржыландыру үшiн несиелер;
• Үшiншiден, ТМД мемлекеттерiне несие – олардың Қазақстанмен саудадағы
тапшылығымен байланысты.
Аталған несиелердiң көздерi, негiзiнде ақша массасы өскен және
инфляция жаңдана түскен ақшалай түрдегi базаны кеңейткен болатын. Осы
мәселе туралы ұлттық валюта енгiзiлгеннен бастап елдегi банк жүйемiз нақты
ақша-несиелiк және валюталық реттеуге кiрiстi. Осының нәтижесiнде
экономикада 1995 жылдан бастап инфляция деңгейi төмендей басатады, ал ол өз
кезегiнде экономикалық өсуге жол ашты.
Қазақстан Республикасындағы төлем карточкалары нарығы 1994 жылдан
бастап дами бастады. Төлем карточкаларын дамыту мақсатында Қазақсатан
Республикасы Үкіметінің 02.07.02 жылғы №713 қаулысымен Микропроцессорлық
карточкалар негізінде Төлем карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесінде
дамыту бағдарламасы бекітілді.
Бұл жүйесінің негізгі мақсаты мыналарды қамтиды:
• ақша айналымына бақылауды күшейту және қолма-қол ақшаны
көлеңкелі айналымын азайту;
• жалақы, зейнетақы, жәрдемақы төлеудің тетігін жетілдіру;
• коммуналдық төлемдер жинау, көлік, байланыс қызмет көрсетулеріне
ақы төлеу процестерін оңтайландыру;
• бюджеттік ( салық, кеден ) және өзге де міндетті алымдарды қолма-
қолсыз формада жүзеге асыра үшін микропроцессорлық карточкалар
технологиясын қолдану;
• қолма-қол ақша эмиссиясына жұмсалатын шығыстарды азайту;
Ақырғы кездерде дәстүрлі ақшаларды электронды ақшаларға ауыстыру
туралы көп айтылып жүр. Пластикалық карталардың кең өріс алуы және
интернетте төлем жүргізу жүйесі электронды ақшалар мәселесінің жалпы
қоғамдық мәселеге айналуына әсер етті. 90-шы жылдардан бастап дамушы
елдерде қолма-қол ақшаның жаңа түрі болып табылатын электронды ақшаларды
енгізу бойынша жобалар жүргізілді. Қағаз және металл ақшаға қарағанда
элетронды ақшаларда ақша ретінде пластикалы карталардан немесе персоналды
кампьютерлерден шығатын ЭЕМ жадындағы электронды импульста болады.
Элетронды ақшаларды енгізудегі негізгі мәселе оның елдің ақша-несие
жүйесіне әсері болып табылады. Ұлттық банк елдің ақша-несие саясатының
негізгі реттеушісі болып табылады. Сондықтан электрондық ақшаларды
ендірудегі негізгі мәселе оларды реттеу болып табылады.
Ұлттық банктің осы электронды ақшаларды ендірумен болатын негізгі
мәселелері:
• Электронды ақшалар эмиссиясына рұқсат беру және эмитенттер ортасын
анықтау;
• Электронды ақшаларды реттеу мен оның айналысын ұйымдастыру;
• Электронды ақша жүйесіндегі туындайтын тәуекелдер мәселесін шешу;
Ұлттық банк электронды ақшалар қызметіне рұқсат берсе өзінің ақша-
несие реттеу мүмкіншілігін шектейді. Тіпті ақша массасына бақылау жасай
алмай қалады. Себебі, оның ақша эмиссиясындағы монополиясы жойылады.
Электронды ақшалар эмиссиясының ақша массасына әсері біркелкі болмайды.
Егер ақша массасын санағанда электронды ақшаларды ескермесе, онда элетронды
ақшаларды кәдімгі ақшаларға ауыстырған уақытта М 0 агрегаты азаяды және
сәйкесінше депозиттер өседі. Оның әсерінен соңында М 1 агрегаты көбейеді,
сөйтіп жалпы ақша массасы көбейеді. Сондықтан Орталық банк электронды ақша
эмиссиясының көлемін белгілеп отыруы керек.
Қазақстанда электронды ақшалармен байланысты заңды қалыптастыру
керек, яғни ол Азаматтық және Қылмыстық Кодексте қарастырылуы керек. Осы
жолда алғашқы қадам елімізде соңғы жылдары жүргізілді: Қылмыстық Кодексте
жасанды карточкаларды дайындағаны үшін жазалау қарастырылған, бірақ осы
кодекске байланысты барлық мәселелер толық шешілмеген. Пластикалық
карточкаларды пайдаланумен байланысты басқа да жаза түрлері
қарастырылмаған.
Қазақстан 1992 жылдың шiлдесiнде Халықаралық валюталық қорға мүше
болып кiргеннен бастап өзiнiң валюта қатынастарын “Ямаика” валюта
жүйесiнiң құрылымдық қағидаларымен қордың жарғысына сәйкес
қалыптастыруда. Валюта қатыныастарын ұйымдастырушы үшiн 1993 жылдың
14 сәуiрiнде “Валюталық реттеу туралы” ҚР-ның алғашқы заңы
қабылданды. Ол кезде Қазақстан Кеңес экономикасы аймағында болғандықтан
шетелдермен жеке валюталық байланыстар жоқтың қасында болатын.
Қабылданған заң бойынша валютаны ырқына жiберу деңгейiне сәйкес келiп
кейбiр жағдайларға байланысты дамып келе жатқан валюта қатынастарына
тiптi қарама-қайшы сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда
Қазақстанда “Валюталық реттеу туралы” жаңадан заң қабылданды.
Жоғарыда аталған заңға қоса, “Қазақстан республикасының ақша
жүйесi туралы” 1993 жылдың 13 желтоқсандағы заң; “Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкi туралы” 1995 жылдың 30 наурыздағы заң
“Асыл тастар және қымбат бағалы метелдармен байланысты қатынастарды
мемлекеттiк реттеу туралы” 1995 жылдың 20 шiлдедегi заң, сонымен
қатар ҚР Президентiнiң Жарлықтары үкiмет қаулылары мен ұлттық банк
басқалырымен нормативтiк актiлерi жатады.
Ұлттық ақша реформасы негізінде 1995 жылдың орта кезінде Ұлттық банк
пен Қаржы министрлігі қаржы нарығына алғашқыда қазыналық вексельдерді,
одансоң міндеттемелер мен ноталарды және басқа мемлекеттік бағалы
қағаздарды шығарғаннан кейін теңгенің құлдырауын тежеуге мүмкіндік туды.
Инфляция теңге енгізілген 1993 жылы 2500 пайыз болса, ал 1994 жылдың бас
кезінде 1260 пайызға дейін төмендеді. 1995 жылы Қазақстандағы инфляция
деңгейі 58 пайыз болды.
1997 жылы мемлекеттің алтын валюта қоры кәсіпорындарды
жекеменшіктендіру және шетел инвесторларына басқаруға беру сияқты
инфляцияланбайтын көздерден түскен 700 млн. доллармен толықты. Бұл жылы
теңге курсының ауытқуы тиынмен, ал инфляцияның деңгейі пайыздың
бөліктерімен есептелетін жағдайға жетті.
Еліміздегі ақша реформасы Қазақстанда одан ары жалғасын таба үстінде.
1998 жылы теңгенi еркiн қалқымалы рынокқа жiбердiк. Әрине бұл кездерде
елiмiзде инфляция деңгейi бiршама төмендеген кездер едi. Сондай-ақ
айналыста iрi ақшалар қажеттiгi туындауына байланысты соңғы жылдары
айналысқа 5000 және 10000 теңгелiк ақшалар да шыға бастады. Бұған бiрден-
бiр есеп елiмiздiң экономикалық жағдайынын тұрақтала бастағанынан және
халықтың табысының өскендiгiнен болып отыр. Бүгiнгi таңда елiмiздегi
инфляция деңгейi 6-7%-ды құрап келедi. Әрине бұл да болса бiздiң ұлттық
валютамыздың күннен-күнге нығайған белгiсi деп айтсақ болады.
Сонымен Қазақстанның ұлттық валютасы теңге соңғы жылдары тұрақты төлем
құралы ғана болып қалмай, еркiн алмастырылатын валюталарға шексiз
айырбасталады және бүгiнгi таңда теңгемiздiң тұрақтылығы, сондай-ақ АҚШ
долларына қарағанда нығаюда көрiнiп отыр. Әрине бұл жетiстiктер елiмiздiң
қаржы және ақша реформаларын тиiмдi жүргiзiп, ТМД елдерi деңгейiнде
елiмiздiң қаржы секторының ең қолайлы реформаланғанын көрсетiп отыр.
2.2 ҚР-ғы ақша реформасының экономика үшін маңызы мен жаңа теңгені
айналымға шығарудың қажеттігі
Сөйтiп 1995 жылдан бастап экономикада жүргiзiлген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz