ҚР-ның тұтыну несиесi
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 . бөлiм: Несие . несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1.1. Несие және қарыз капиталының мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Несие жүйесiндегi несиелiк қатынастар мен банкаралық
бәсекелестiң туындауы (пайда болуы) ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Несиенiң түрлерi мен ерекшелiк сипаттары ... ... ... ... ... ... ..16
2 . бөлiм: «Қазақстан Халық Банкi» ашық акционерлiк
қоғамының (АҚ) экономикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3 . бөлiм: Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесiнiң даму перспективалары
3.1. «Қазақстан Халық Банкi» АҚ.ы Алматы облыстық
филиалының тұтыну несиесiн клиенттерге беру жағдайы
мен тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2. Тұтыну несиесiнiң негiзгi формалары және бөлiп . бөлiп
сатып алудың мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесін беру мәселелері және тұтынушылық несиелеуді
дамытудың болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
1 . бөлiм: Несие . несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1.1. Несие және қарыз капиталының мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Несие жүйесiндегi несиелiк қатынастар мен банкаралық
бәсекелестiң туындауы (пайда болуы) ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Несиенiң түрлерi мен ерекшелiк сипаттары ... ... ... ... ... ... ..16
2 . бөлiм: «Қазақстан Халық Банкi» ашық акционерлiк
қоғамының (АҚ) экономикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3 . бөлiм: Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесiнiң даму перспективалары
3.1. «Қазақстан Халық Банкi» АҚ.ы Алматы облыстық
филиалының тұтыну несиесiн клиенттерге беру жағдайы
мен тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2. Тұтыну несиесiнiң негiзгi формалары және бөлiп . бөлiп
сатып алудың мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесін беру мәселелері және тұтынушылық несиелеуді
дамытудың болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Диплом жұмысының тақырыбына “Тұтыну несиесiн” таңдауым кездейсоқтан болған жоқ. Несие (кредит) экономика ғылымдарының iшiнде маңызды категорияға жатады. Тауар өндiрiсiнiң дамуымен ақша, төлем құралы қызметiн атқара отырып айырбас кезiндегi Тауар – Ақша – Тауар өзгерулерi (ауысулары) ендi Тауар – Мiндеттеме – Ақша формасын қабылдайды, яғни тауарды сату мен оған төлем ақыны алу аралығындағы уақытша үзiлiсiне байланысты несиелiк ақшалар пайда болады. Олар алдын ала келiсiлген мерзiмде төленетiн мiндеттемелер болып табылады. Осыған байланысты мұндай төлем түрiнiң құқықтық жағын реттейтiн қаржы – несиелiк қатынастар туындайды.
Несие капитал айналымын жылдамдатуды қамтамасыз етедi, себебi сатып алынған тауар үшін төлемдi кейiнiрек жүргiзуге болады, сол сияқты басқа компаниялар мен банктердiң қаржыларын тарту есебiнен капиталды ұлғайтады.
Барлық меншiк формасындағы кәсiпорындарда өзiнiң қызметiн жүргiзу және пайда табу (алу) үшін көбiнесе қарыз ақша қаражаттарын тарту қажеттiлiгi туындайды. Қаржы тартудың ең көп тараған түрi- несие келiсiмi бойынша банктен қарыз алу болып табылады.
Несиенi зерттеуге, талдап – бiлуге марксизм классиктерi мен көптеген кеңестiк және шетелдiк экономистер өз еңбектерiн арнаған. Дегенмен, бұл тақырып әлі де толық зерттелмеген және қосымша жұмыстар жүргiзудi қажет етедi, себебi қазiргi нарық жағдайында несие қатынастары жоғарғы өрiстеу дәрежесiне жетiп отыр. Қазiргi кездегi сөз етiп отырғанымыз қарызға беретiн ақша капиталдар көлемiн тұрақты ұлғайту туралы ғана емес, сонымен бiрге несие қатынасындағы субъектiлердiң көбеюi мен несиелендiру операциясының көптүрлiлiгi туралы болып отыр.
Тақырып туралы айтқанымызда өтпелi кезеңдегi әкiмшiлiк реттеушiлiктен нарықтық қатынасқа көшудегi бiздiң экономикада кездесетiн проблемаларын естен шығаруға болмайды, яғни ақша – несие сферасындағы мәселелер айтарлықтай радикалдық өзгерiстердi қажет етедi. Выборнованың Е.К. айтуы бойынша : “қазiргi кезеңде несие сферасына тән (жататын) экономикалық рычагтарды (тетіктері) толығымен пайдаланудың керектiгi пiсiп жеттi, елдегi ақша айналымын басқаруға принципальдi жаңа жолдарды жасап жүзеге асыру қажет”.
Несие капитал айналымын жылдамдатуды қамтамасыз етедi, себебi сатып алынған тауар үшін төлемдi кейiнiрек жүргiзуге болады, сол сияқты басқа компаниялар мен банктердiң қаржыларын тарту есебiнен капиталды ұлғайтады.
Барлық меншiк формасындағы кәсiпорындарда өзiнiң қызметiн жүргiзу және пайда табу (алу) үшін көбiнесе қарыз ақша қаражаттарын тарту қажеттiлiгi туындайды. Қаржы тартудың ең көп тараған түрi- несие келiсiмi бойынша банктен қарыз алу болып табылады.
Несиенi зерттеуге, талдап – бiлуге марксизм классиктерi мен көптеген кеңестiк және шетелдiк экономистер өз еңбектерiн арнаған. Дегенмен, бұл тақырып әлі де толық зерттелмеген және қосымша жұмыстар жүргiзудi қажет етедi, себебi қазiргi нарық жағдайында несие қатынастары жоғарғы өрiстеу дәрежесiне жетiп отыр. Қазiргi кездегi сөз етiп отырғанымыз қарызға беретiн ақша капиталдар көлемiн тұрақты ұлғайту туралы ғана емес, сонымен бiрге несие қатынасындағы субъектiлердiң көбеюi мен несиелендiру операциясының көптүрлiлiгi туралы болып отыр.
Тақырып туралы айтқанымызда өтпелi кезеңдегi әкiмшiлiк реттеушiлiктен нарықтық қатынасқа көшудегi бiздiң экономикада кездесетiн проблемаларын естен шығаруға болмайды, яғни ақша – несие сферасындағы мәселелер айтарлықтай радикалдық өзгерiстердi қажет етедi. Выборнованың Е.К. айтуы бойынша : “қазiргi кезеңде несие сферасына тән (жататын) экономикалық рычагтарды (тетіктері) толығымен пайдаланудың керектiгi пiсiп жеттi, елдегi ақша айналымын басқаруға принципальдi жаңа жолдарды жасап жүзеге асыру қажет”.
1. Қабдиев Д.Қ.,Оралтаев Т.Қ.,Ескендіров Ә.Е.,ж.б. /Экономикалық саясат/ Лекциялар.ҚазМБА, А-2002. /1/1бет/
2. К.Маркс, Ф. Энгельс.13т.67б. /2/7бет/
3. Тұрғынбаев Ә.Х.,Социология./Білім/А-2001 /3/ 13 бет/
4. Мақыш.С.Б.,/Ақша айналымы және несие/ А-2000 /4/ 17бет/
5. /Банковская система за 10 лет независимости Казахстана/ НБ РК А-2001
6. Паново Г.С. Жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету .- Москва,ДИС,1994,/6/43/
7. Мадирова Д.М., Марчевский В.С. /Основы современного банковского дела/.- Алматы.:Экономика, 1997 , 12 б./7/48 б./
8. Иконников А./Жизнь в кредит/ Континент .№4.От 28.03.2001./8/59 б./
9. Марченко Г.А., /Развития банковского сектора РК/ А-2000
10. Мақыш.С.Б.,/Коммерциялық банктердің операциялары/ А-2002
11. Колесников /Банковское дело/ М-98
12. Сейтқасымов.Ғ.С./Банковское дело/ А-98
О.Полфреман Д., Форд Ф. /Основы банковского дела/- М: Инфра – М, 1996 – 624
13. И.Лаврушин /Деньги, кредит, банки/ - Москва – 1999./9/ 66 б./
14. Е.Ф.Жуков /Общая теория денег и кредита/ учебник – М.: 1998
15. Е.Ф.Жуков, Л.М.Максимова /Деньги, кредит, банки/ - М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 1999.
16. Ғ.С.Сейтқасымов /Деньги, кредит, банки/ - 1996.
17. М.С.Саниев /Деньги, кредит, банки/ Алматы 2000.
18. О.И.Лаврушина /Банковское дело/ Москва – Финансы и статистика 1998 г.
19. /Деньги, кредит, банки в РФ/ О.Г.Семенюта – М., «Контур», 1998.
20. /Банковское дело/ В.И.Колесников, Л.П.Проливецкая, Москва «Финансы и статистика», 1996 г.
21. Журналы «Банки Казахстана» №№ 2, 6, 7 - А.: 2001.
22. Журналы« Банки Казахстана № № 8, 9, 10, 12 – А.: 2002.
23. /Современные банковские системы/ Л.П.Кураков, В.Г.Тамирясов, Учебное пособие, М. 2000 г.
24. «Казахстан 1991-2002 г.г.» Агенство Республики Казахстан по статистике. Алматы 2001 г. /5/25бет/
25. /Статистикалық бюллетень/ Казақстан Ұлттық Банкі №2. (99).
2. К.Маркс, Ф. Энгельс.13т.67б. /2/7бет/
3. Тұрғынбаев Ә.Х.,Социология./Білім/А-2001 /3/ 13 бет/
4. Мақыш.С.Б.,/Ақша айналымы және несие/ А-2000 /4/ 17бет/
5. /Банковская система за 10 лет независимости Казахстана/ НБ РК А-2001
6. Паново Г.С. Жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету .- Москва,ДИС,1994,/6/43/
7. Мадирова Д.М., Марчевский В.С. /Основы современного банковского дела/.- Алматы.:Экономика, 1997 , 12 б./7/48 б./
8. Иконников А./Жизнь в кредит/ Континент .№4.От 28.03.2001./8/59 б./
9. Марченко Г.А., /Развития банковского сектора РК/ А-2000
10. Мақыш.С.Б.,/Коммерциялық банктердің операциялары/ А-2002
11. Колесников /Банковское дело/ М-98
12. Сейтқасымов.Ғ.С./Банковское дело/ А-98
О.Полфреман Д., Форд Ф. /Основы банковского дела/- М: Инфра – М, 1996 – 624
13. И.Лаврушин /Деньги, кредит, банки/ - Москва – 1999./9/ 66 б./
14. Е.Ф.Жуков /Общая теория денег и кредита/ учебник – М.: 1998
15. Е.Ф.Жуков, Л.М.Максимова /Деньги, кредит, банки/ - М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 1999.
16. Ғ.С.Сейтқасымов /Деньги, кредит, банки/ - 1996.
17. М.С.Саниев /Деньги, кредит, банки/ Алматы 2000.
18. О.И.Лаврушина /Банковское дело/ Москва – Финансы и статистика 1998 г.
19. /Деньги, кредит, банки в РФ/ О.Г.Семенюта – М., «Контур», 1998.
20. /Банковское дело/ В.И.Колесников, Л.П.Проливецкая, Москва «Финансы и статистика», 1996 г.
21. Журналы «Банки Казахстана» №№ 2, 6, 7 - А.: 2001.
22. Журналы« Банки Казахстана № № 8, 9, 10, 12 – А.: 2002.
23. /Современные банковские системы/ Л.П.Кураков, В.Г.Тамирясов, Учебное пособие, М. 2000 г.
24. «Казахстан 1991-2002 г.г.» Агенство Республики Казахстан по статистике. Алматы 2001 г. /5/25бет/
25. /Статистикалық бюллетень/ Казақстан Ұлттық Банкі №2. (99).
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 – бөлiм: Несие – несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1.1. Несие және қарыз капиталының мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Несие жүйесiндегi несиелiк қатынастар мен банкаралық
бәсекелестiң туындауы (пайда болуы) ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Несиенiң түрлерi мен ерекшелiк сипаттары ... ... ... ... ... ... ..16
2 – бөлiм: Қазақстан Халық Банкi ашық акционерлiк
қоғамының (АҚ) экономикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3 – бөлiм: Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесiнiң даму перспективалары
3.1. Қазақстан Халық Банкi АҚ-ы Алматы облыстық
филиалының тұтыну несиесiн клиенттерге беру жағдайы
мен тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2. Тұтыну несиесiнiң негiзгi формалары және бөлiп – бөлiп
сатып алудың мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесін беру мәселелері және тұтынушылық несиелеуді
дамытудың болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Кiрiспе
Диплом жұмысының тақырыбына “Тұтыну несиесiн” таңдауым кездейсоқтан
болған жоқ. Несие (кредит) экономика ғылымдарының iшiнде маңызды
категорияға жатады. Тауар өндiрiсiнiң дамуымен ақша, төлем құралы қызметiн
атқара отырып айырбас кезiндегi Тауар – Ақша – Тауар өзгерулерi
(ауысулары) ендi Тауар – Мiндеттеме – Ақша формасын қабылдайды, яғни
тауарды сату мен оған төлем ақыны алу аралығындағы уақытша үзiлiсiне
байланысты несиелiк ақшалар пайда болады. Олар алдын ала келiсiлген
мерзiмде төленетiн мiндеттемелер болып табылады. Осыған байланысты мұндай
төлем түрiнiң құқықтық жағын реттейтiн қаржы – несиелiк қатынастар
туындайды.
Несие капитал айналымын жылдамдатуды қамтамасыз етедi, себебi сатып
алынған тауар үшін төлемдi кейiнiрек жүргiзуге болады, сол сияқты басқа
компаниялар мен банктердiң қаржыларын тарту есебiнен капиталды ұлғайтады.
Барлық меншiк формасындағы кәсiпорындарда өзiнiң қызметiн жүргiзу
және пайда табу (алу) үшін көбiнесе қарыз ақша қаражаттарын тарту
қажеттiлiгi туындайды. Қаржы тартудың ең көп тараған түрi- несие келiсiмi
бойынша банктен қарыз алу болып табылады.
Несиенi зерттеуге, талдап – бiлуге марксизм классиктерi мен көптеген
кеңестiк және шетелдiк экономистер өз еңбектерiн арнаған. Дегенмен, бұл
тақырып әлі де толық зерттелмеген және қосымша жұмыстар жүргiзудi қажет
етедi, себебi қазiргi нарық жағдайында несие қатынастары жоғарғы өрiстеу
дәрежесiне жетiп отыр. Қазiргi кездегi сөз етiп отырғанымыз қарызға беретiн
ақша капиталдар көлемiн тұрақты ұлғайту туралы ғана емес, сонымен бiрге
несие қатынасындағы субъектiлердiң көбеюi мен несиелендiру операциясының
көптүрлiлiгi туралы болып отыр.
Тақырып туралы айтқанымызда өтпелi кезеңдегi әкiмшiлiк реттеушiлiктен
нарықтық қатынасқа көшудегi бiздiң экономикада кездесетiн проблемаларын
естен шығаруға болмайды, яғни ақша – несие сферасындағы мәселелер
айтарлықтай радикалдық өзгерiстердi қажет етедi. Выборнованың Е.К. айтуы
бойынша : “қазiргi кезеңде несие сферасына тән (жататын) экономикалық
рычагтарды (тетіктері) толығымен пайдаланудың керектiгi пiсiп жеттi, елдегi
ақша айналымын басқаруға принципальдi жаңа жолдарды жасап жүзеге асыру
қажет”.
Төлем қаржыларының айналымдағы аса көптiгi мен несиенiң өз
тағайындылығын (назначения) жоғалтуы несиелiк сфера сипаттарының айрықша
белгiсi болып табылады. 1987 жылдың басында банктердiң несиелiк салымдары
ең жоғарғы деңгейiне жетiп 593,2 млрд. соманы құрады, бiрақ 1991 жылы
шаруашылық салаларға және халықтарға берiлген жалпы несие көлемi 1987
жылдың басымен салыстырғанда 28 %-ға қысқарған. Соңғы жылдары несие
салымдарының құрылымында да өзгерiстер болды. Қазiргi кезеңде бюджет
ресурстары жетiспеушiлiгiнiң орнын толтыруға берiлетiн несиелердiң үлес
салмағы 16,4-тен 34,7 %-ға өсiп, халық шаруашылығына беретiн несиелер
үлесi 51,7 – ден 35,2% - ға кемiген. Бұл келтiрiлген фактiлер несие
проблемаларына айтарлықтай көңiл бөлу қажеттiлiгiн бiлдiредi, себебi елдiң
экономикалық жағдайы оның ақша-несие жүйесi жағдайынан тәуелдi болып
келедi. Сондықтан өркениеттi елдердiң бұл сферадағы жинақталған iс-
тәжiрибелерiн есепке алу қажет болып табылады.
Барлық несие жүйесiнде реформа жүргiзiлiп соның нәтижесiнде
акционерлiк негiзде несиелендiру мекемелерi құрылды және бiздiң елiмiзде
тұтынушылық және комерциялық несиелердiң жаңа формалары өрiс алып, дамыды.
Бұл елiмiздiң экономикасының үрдiсiн жылдамдатып аса тиiмдi етiп
жасады. Соңғы кезеңдерде бiздер несие-несиелер сөзiн жиi естимiз. Бiреулер
үлкен, ал кейбiреулер кiшi дәрежеде осы “несиемен, несиеде” өмiр сүрiп
жатыр. Бiздiң барлығымызға несиенiң көптеген түрлерi бар екендiгi белгiлi:
инвестициялық несие, айналым капиталға несие, тұтыну несиесi, т.б. Олардың
әрқайсысы бiздiң игiлiгiмiз үшін қызмет атқарады. Бұл диплом жұмысында
соңғы келтiрiлген тұтыну несиесi туралы айтылады.
Өткен ғасырдың орта кезiне дейiн тұтыну несиесiнiң бар екендiгi
туралы ешкiм бiлмейтiн едi. Ал қазiргi кезде тұтыну несиесi кең таралып
бiздiң өмiрiмiзде аса маңызды роль атқарып отыр. Сондықтан да диплом
тақырыбы актуальды болып саналады, себебi тұтыну несиесi арқылы мына
жағдайларға қол жеткiзуге болады:
1) несие көмегiнсiз ұзақ уақыт күтуге немесе қол жеткiзуге болмайтын
заттарды (мүлiктердi, т.б.) сатып алу мүмкiндiгiне;
2) икемдiлiгiне байланысты ыңғайлы уақытта жәрмеңкедегi баға
төмендету кезеңдерiнде сатып алуға және қажеттi қолма-қол соманың болмаған
жағдайында да пайдалы келiсiм жасауға;
3) қауiпсiздiгiне байланысты саяхатта болғанда немесе сатып алуды
жүргiзгенде төлемдiк кредиттiк карточкалар мен шығындық шоттар (расходные
счета) қолма-қол ақшамен салыстырғанда аса сенiмдi және ыңғайлы болып
табылады;
4) көмектiк жағынан алып қарағанда алдын ала қарастырылмаған асығыс
шығындарды өтеуге мүмкiндiк туғызады (жол оқиғасындағы автомобилдi жөндеу,
т.с.с. жұмыстарды).
Былайша айтқанда бiздi көп жағдайларға босқа бас қатырмай өз жеке
басы мен семья қамын ойластыруға мүмкiндiк туғызады.
Тұтыну несиесiнiң осындай жақсы жақтарымен қатар кемшiлiктерi де бар
болып табылады.
Мiне, осы айтылғандардың барлығы диплом жұмысының тақырыбын таңдап
несиенiң мәнi және оның формаларын тұтыну несиесiнiң негiзгi түрлерi мен
берiлу тәртiптерiн оның экономикадағы ролiн қарастыруды және талдау
жүргiзудi мақсат етiп қоюға келтiрдi.
Талдау – зерттеу жұмыстары “Қазақстан Халық Банкi” АҚ-ң Алматы
облысы филиалының несие қатынастарын ұйымдастыру iс-тәжiрибесi негiзiнде
жүргiзiлдi.
1-бөлiм: Несие – несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1. Несие және қарыз капиталының мәнi.
Несие (кредит - kredo)- сенiм, сенемiн деген ұғымды бiлдiредi. Ақша
формасындағы капитал, ссудалық капитал (қарыз капиталы) деп аталады және
оны қажеттілікке уақытша белгiлi бiр мерзiмге берiп процент түрiндегi
өсiмiмен қайтарылуын айтамыз.
Несие (кредит)- бұл ссудалық капиталдың ақшалай немесе тауардай,
әдетте өсiм процентiмен қарызға берудегi қозғалыс формасы;
Кұн-баға экономикалық категория және ақша-тауарлық қатынастардың
бөлiнбейтiн элементi болып табылады. Шындығында несие – үдемелi ұдайы
өндiрiстiң ажырамас бөлiгi және тауарлы өндiрiс-несие қатынастарының пайда
болатын табиғи негiзi. Себебi тауардың пайда болуы маңызды екi жағдайға
байланысты: бiрiншiден өнiм тауар болуы үшін оның заттай түрі мен құны
болуы қажет; екiншiден өнiм бiр өндiрушiден екiншi өндiрушiге (тұтынушыға)
ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас несиенiң пайда болатын ортасы немесе
оның көрiнiс берiп туындайтын жерi болып табылады.
Осыған байланысты өндiрiстегi капиталдың қайталама айналымы мен
қаражаттардың айналысы – несие қатынастарынан туындайтын және одан әрi
дамитын нақты экономикалық негiзi (шығу тегi) болып табылады.
Жалпы, барлық шаруашылықтағы еңбек құралдары мен еңбек заттарының
құны өзiнiң қозғалысында бiр уақыт кезеңiнде әрi ақша, әрi өндiрiстiк, әрi
тауар формасында әр түрлi қызмет атқаруы мүмкiн және осыған байланысты
өндiрiстiк капиталдың қайталама айналымы кезеңдерiнде уақытша бөлiнiп шығып
бос тұрған ақша қаражаты қарыз-несие капиталының (қорының) пайда болатын
бiрiншi көзi есебiнде саналады.
Ақша қорының уақытша бөлiнiп шығуы мынадай себептермен болады:
бiрiншiден негiзгi капитал-құралдарының өндiрiс процесiнде бiрте-бiрте
тозуынан, яғни еңбек құралдары өндiрiсте бiрнеше жылдар бойы пайдаланылып
олардың құны дайындалған өнiмге бiртiндеп ауысады. Дайын өнiмдi сатқаннан
кейiн ол сома тозған негiзгi қорларды күрделi жөндеуден өткiзгенше, не
жаңасын сатып алғанша кәсiпорынның банктегi шотында ақша түрiнде толық
тозуы мерзiмi бiткенге дейiн шотында ақша түрiнде, толық тозу мерзiмi
бiткенге дейiнгi аралықта жинақталып сақталады. Бұндай жинақтап сақтауды
амортизациялық (жаңғырту) қор деп атайды. Мысалы, егер 1 млн.теңге тұратын
трактор (комбайн) 10 жыл пайдаланылса, онда жылма-жыл амортизациялық қорға
оның 100 мың теңге сомасы түседi. Бұл уақытша бос ақша қоры – несие
ресурстарының бiр көзi болып табылады.
Екiншiден дайын өнiмдердi сату мен қажеттi материалдарды және
шикiзаттарды сатып алу мерзiмдерi барлық уақытта бiрiне- бiрi сай келе
бермейдi. Сондықтан сатылған дайын өнiмнен түскен ақша сомасының бiр бөлiгi
қолданылған шикiзаттар мен қосалқы материалдардың құнын көрсетедi. Ол сома
да уақытша бос ақша қоры-несие ресурстарының бiр көзi есебiнде болады.
Үшiншiден еңбекке ақы төлеу мерзiмi мен дайын өнiмдi сату мерзiмiнiң
сай келмеуi. Себебi өнiмдi өндiруге еңбек күшi күнде жұмсалғанмен оған
еңбекақы төлеу бiраз кешiгiп жүредi. Еңбекақы төлеуге арналған сома да –
уақытша бос ақша капиталы.
Төртiншiден үдемелi ұдайы өндiрiстiң қалыпты жұмысын қамтамасыз ету
үшін пайданың бiр бөлiгiн жинақтау қажет, яғни кәсiпорынға жаңадан құрал-
жабдықтар, машиналар және т.б. сатып алу үшін жылма-жыл пайданың бiр
бөлiгiн банктегi есепшотта жинап қою да – уақытша бос ақша капиталы.
Сонымен өндiрiстiк капиталдың қайталама айналымы сөзсiз уақытша бос
ақша капиталының пайда болуына әкеп соқтырады. Статистика мәлiметтерi
бойынша бүкiл ақша жинағының 20 пайызға жуығы кәсiпорындарда пайда болады
екен.
Қарыз капиталының жинақталатын екiншi көзi- бұл мемлекеттiң әр түрлi
жолдармен түсiретiн ақшалары атап айтқанда: мемлекеттiң өндiрiстiк,
коммерциялық және қаржылық iс-әрекеттерiнен түскен ақша түрлi деңгейдегi
бюджеттердiң активтi қалдық ақшалары, сақтандыру мекемелерiнiң, зейнетақы
қорларының және басқа да мемлекеттiк ұйымдардың қолда уақытша бос тұрған
ақша қаражаттары. Жалпы капитал жинағындағы мемлекеттiң үлесi 10 пайыз
шамасында болып келедi.
Қарыз капиталы құрылымының үшіншi көзi - бұл халықтың жинақ
қаржылары, яғни күнбе-күнгi қажеттiлiкке жұмсалмай болашақтағы жағдайларға
немесе ұзақ мерзiмге тұтынылатын заттарды, қымбат тауарларды, жылжымайтын
мүлiктердi сатып алуға сақтап қойған жалақының бiр бөлiгі.
Ақша жинақтаудың осы аталған негiзгi көздерiнен басқа несие – қаржы
мекемелерiндегi шоттар бойынша әртүрлi қалдық (сальдо) пен резервтiк
сомаларды да жатқызуға болады.
Әрбiр экономикалық категорияның мәнi мен мазмұны оның атқаратын
қызметтерiнде көрiнiс таба бередi. Ал оның әрбiр қызметi басқа
категориялардан өзгешiлiгiн анықтайтын маңызын сипаттайды.
Тауарлық өндiрiс жағдайында қарыз келiсiмi өндiрiс процесiндегi тауар
айналысына қажеттi несиелендiруден туындайды. Өндiрiс- үдемелi ұдайы
өндiрiстiң бастапқы, әрi шешушi моментi болып табылса ол басқа фазалармен
де тығыз байланысты болып келедi. Үдемелi ұдайы өндiрiс процесi қоғамның
материалдық игiлiктерiн үздiксiз өндiруде оның әртүрлi стадиялық фазалардан
жүйелi түрде өтуiн қарастырады. Әрбiр стадия-өндiрiс, айырбас – ауыстыру,
тарату және тұтыну-фазаларының белгiлi бiр мағына – маңызы бар болып
табылады. “Өндiрiс тұтынуға қажеттiлiк сәйкестiкте затты (тауарды-өнiмдi)
жасайды; тарату, қоғамдық заңдарға сәйкес оларды таратып – бөледi; айырбас-
ауыстыру, жекелеген сұраныс-тұтынуға байланысты бiр рет бөлiске түскен
қоғамдық өнiмдердi қайта таратып-бөледi; ақыр соңында осы қоғамдық
қозғалыстан шығып өнiм тұтынуға, пайдалануға түседi”.
Өндiрiс болмаған жағдайда шығарылған тауар-өнiмде тұтыну стадиясы да
болмайтын сияқты, тұтыну болмаған жерде өндiрiстiк фазада болмаған болар
едi, себебi өндiрiстiк стадияда мақсатсыз өнiм-тауар өндiрiлген болған
болар едi.
Айырбас процесiнде уақытша бөлiнiп шыққан құнды кейiн өзiнiң алғашқы
иесiне өсiм ақысымен қайтарып беру келiсiмi бойынша несие берушi мен қарыз
алушының арасында несие қатынастары пайда болады.
Қорыта айтқанда, қарыз капиталы (қоры) өндiрiс және айналыс
қорларының ауыспалы айналысынан уақытша бөлiнiп шыққан бос ақшасынан және
халық пен мемлекеттiң ақшалары жинағынан құралады. Ақша қоры үнемi
айналыста болуы қажет –ол уақыт үнемдеу заңының талабы. Бұл талапқа сай
қызмет ететiн құрал -несие. Себебi шаруашылықтардың бiркелкi жұмыс iстеуі
үшін және оны ары қарай дамыту үшін де қосымша ақшаға қажеттiлік туындайды.
Бұндай қажеттiлiк маусымдық жұмыстарды орындау, атқару кезеңдерiнде айрықша
бiлiнедi.
Уақытша бос тұрған қаржыларды жинақтап оны қажет уақытында қажеттi
мөлшерде қажеттi жерiне жұмсап және белгiленген уақытта қайтарып алуға
мүмкiндiк беретiн құрал-несие болып табылады. Басқаша айтқанда,
экономикадағы уақытша бос ақшаны iске (айналысқа) қосып және оны ұтымды
пайдаланып мезгiлi келгенде оның қайтарылуын қамтамасыз ететiн-несие
қатынастары.
Теориялық жағынан капитал жинақтаушы барлық субъектiлердiң
мүмкiндiктерiнiң көптеген күмән келтiруге болмайды, сол сияқты iс жүзiнде
оның тек бiреуiн бөлiп көрсетуге де болмайды. Себебi ақша қаражатын несие
жүйесi бiр жағынан өзiнде шоғырландырса, екiншi жағынан – ол сол
субъектiлерге несие бередi. Нәтижесiнде ақшаны жинау және несие беру
процестерi араласып дәл сол уақытта бiр сома әрi қарыз, әрi жинақ болуы
мүмкiн.
1.2. Несие жүйесiндегi несиелiк қатынастар мен банк аралық бәсекенің
туындауы (пайда болуы).
Өркениеттi мемлекеттердiң тәжiрибесiнде несие жүйесi туралы екi түрлi
ұғым қалыптасқан: бiрiншiсi несие – есеп қатынастары оның түрлерi мен
несиелеу әдiстерiнiң жиынтығы; екiншiсi несие – қаржы институттарының
(мекемелерiнiң) жиынтығы.
Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан
туындап несиенiң барлық формалары мен түрлерiн қамтиды. Несие жүйесi несие
– қаржы мекемелерiнiң жиынтығы ретiнде жеке және заңды тұлғаларды уақытша
бос ақшаларын есепшоттарда шоғырландырып оларды кәсiпорындарға, үкiметке
және халықтың әр түрлi топтарына қарызға бередi.
Несие жүйесiнiң қызметiнен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерiнде әр түрлi субъектiлердiң уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгiлi бiр мерзiмнен кейiн
және белгiлi бiр төлем ақымен қайтару үшін бөлiп беру анықтайды. Сонымен
бiрге несие жүйесi мемлекеттiң ақша айналымын реттеп ақша қаражатының
экономиканың бiр саласынан екiншi саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi. Несие жүйесi арқылы
кәсiпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалы есеп айырысуы мен
төлемдерi жүргiзiлiп, сондай – ақ әр түрлi несиелiк, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенiмдiлiк, кеңес беру және с.с. көптеген операциялар өтедi.
Несие жүйесiнiң маңызы мен ел экономикасындағы рөлi бiраз
көрсеткiштермен, атап айтқанда: ақша салымдарының жалпы көлемiмен,
кәсiпорындар мен мекемелердiң негiзгi және айналмалы капиталын
қалыптастыруға банктiк қарыздың үлесiмен, жиынтық төлем айналымымен және
т.б. сипатталады. Мысалы: әрбiр қоғамның даму тарихындағы белгiлi бiр
кезеңге және қоғамдық – экономикалық формацияның өзiне тән және несие
жүйесiнiң құрылымы болады. Мысалы, XX ғасырдың 20 – жылдарынан 90 –
жылдардың бас жағына дейiн бұрынғы Кеңестiк Одақтағы (КСРО) жоспарлы –
орталықтанған экономикаға сай келетiн қатаң орталықтанған несие жүйесi
құрылды.
Несие қатынастарының даму дәрежесi, несие мекемелерiнiң көбеюi,
өндiрiс пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалану жөнiнен
дүниежүзiндегi дамыған мемлекеттердiң iшiнде АҚШ алдыңғы қатарда келедi.
Оған дәлел, ол елде ақша капиталының орташа алғанда төртен үш (34)
бөлiгiнiң несие жүйесi арқылы өтуi болып табылады.
Қазiргi кезде экономикасы дамыған мемлекеттердiң несие жүйесiнде
көптеген өзгерiстер кездеседi. Олар:
Бiрiншiден банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесiнде
банк монополиясының пайда болуы: XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында әр
мемлекеттерге ақша капиталының көп бөлiгiн жинақтаған iрi банктер бөлiнiп
шыға бастады.
Бұл iрi банктер қарыз капиталының нарығында үстемелiк еттi. Олардың
капиталының мөлшерi iрi клиенттердi және жинақ салушыларды өзiне тартып,
нәтижесiнде үлкен табыс табудан өстi.
Несие жүйесiнде iрi банктердiң үлесiнiң өсуi тек операция жүргiзумен
ғана емес, сонымен қатар капиталдардың бiрiгуiнiң интенсивтi процесiмен
байланысты болады.
Капиталды шоғырландырудың және орталықтандырудың ашық және жасырын
түрлерi кездеседi. Бiрiншiсiн ұсақ банктердiң күйреуi, олардың бiр-бiрiмен
қосылуы, бөлiмшелерiнiң дамуы, ал екiншiсiнде корреспонденттiк қатынастар
мен көпбанктiк жүйелердiң дамуы жатады. Корреспонденттiк қатынастар деген
несие мекемелерi арасындағы келiсiм бойынша жүргiзiлетiн операциялар,
олардың мақсаты – бiр бiрiнiң тапсырмасы бойынша төлемдер мен есеп
айырысуды жүзеге асыру. Корреспонденттiк шоттар: “лоро” – олардiкi,
“ностро” – бiздiң қаржы деп бөлiнедi: Оларда орасан iрi сома жинақталады.
Мысалы, АҚШ – тағы барлық коммерциялық банктердiң арасынан бiрнеше iрi
банктердiң ресурстары басқа банктердiң ресурстарының сомасынан шапшаң
өсуiмен көзге түсуде. 1960 – 1970 ж.ж-да 50 iрi коммерциялық банктердiң
депозиттiк сомасы 88,8 млрд-тан 230,4 –млрд. долларға жетiп, яғни 2,5 есе
өскен болса, ал осы уақытта басқа коммерциялық банктердiң депозиттiк сомасы
141,7 млрд – тан 255,1 млрд. долларға жетiп, яғни тек 1,8 есе ғана өскен.
1970 жылы осы 50 iрi банктер 13,705 барлық коммерциялық банктердiң
депозисттiк сомасының 47% -iн билеген болып табылады. (10; 292).
Iрi коммерциялық банктерден азғана алып банктер “Бэнк оф Америка”,
“Ферст нейшнл сити бэнк оф Нью-Йорк” және осындай бiрнешеуi бөлiнiп шығып
олар өнеркәсiп – қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе оларда басты
рөл атқарады. Олар – iрi банктердiң өзара қосылып, банк холдингiн құруының
көрiнiсi болып табылады.
Екiншiден әр түрлi несие мекемелерi арасында бәсекенiң күшеюi. Банк
монополиясы мен несие қатынастарының өркендеуi қарыз капиталының нарығында
бәсекенi өрбiте түстi.
Бәсеке бiртектес және әр түрлi несие мекемелерiнiң арасында жүредi.
Мысалы: коммерциялық банктер немесе сақтандыру компаниялары өзара бәсекеге
түседi. Бәсеке нәтижесiнде iрi компаниялар iрi мөлшерде несиенi оңай алып
кәсiпорындарды өз ықпалында ұстау үшін несиенi жеңiлдiкпен бередi. Ондай
жеңiлдiктер несие алудың жағдайларына (яғни пайдалану мезгiлiне, мөлшерiне,
қайтарылуына) жасалады. Бiрақ банк қызметiнде бұрынғысынша жоғарғы тарифтер
мен проценттiк төлем ақысы сақталады. Сондай – ақ, клиенттерге банк
қызметiнiң қосымша түрлерi көрсетiледi (мысалы, тәулiк бойы төлем
құжаттарын қабылдау, әр түрлi сұрақтарға жауап беру, кеңес беру және тағы
сол сияқтылар).
Бәсекенiң келесi түрi әр түрлi несие – қаржы институттарының
арасында туындайды. Мысалы: коммерциялық банктер мен жинақ мекемелерiнiң
арасында жинақты өздерiне тарту үшін коммерциялық банктер, қаржы
компаниялары, несие одақтарының халыққа тұтыну тауарларына берген қарыздың
үлкен бөлiгi үшін; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара
жинақ және жинақ – қарыз банктерiнiң бәсекесi. 1970-80 ж.ж несие
мекемелерiнiң бәсекесi өсе түстi, оған себеп болған негiзгi факторлар:
қаржылық қызметтердi шектейтін, реттейтiн бiрсыпыра заңдарды алып тастау;
қаржылық инновацияның қарқынды өсуi, яғни несие –ақша операцияларының жаңа
түрлерiнiң және есеп айырысу мен қарыз капитал нарығының құралдарының пайда
болуы; электронды – есептегiш машиналар мен телекоммуникация құралдарын кең
қолдану несие аясында монополистiк бақталастықтың мүмкiншiлiгiн арттырды.
Осы процестердiң нәтижесiнде клиенттерге көрсетiлетiн қызметтердiң көптеген
түрлерiн ұсынатын әмбебап операциялар тенденциясы байқалып көп бағытты
несие мекемелерi құрыла бастады. Коммерциялық банктер бұрын шұғылданбайтын
жаңа қызметпен, яғни жылжымайтын мүлiкпен операция жүргiзу, лизинг,
сақтандыру және сол сияқты қызмет түрлерiн кең қолдана бастады.
Бәсекенi күшейтетiн маңызды фактордың бiрi – қаржылық емес
корпорациялардың қаржылық қызмет түрлерiн атқаруы. Бұл мекемелер банк
қызметiнiң тек кейбiреулерiн ғана орындайтындықтан несие институтына
таралатын заңды шектеулерге бағынбайды. АҚШ-та оларды “банктiк емес банк”
деп атайды. Олар – Дженерал моторз, Форд, ИБМ, Америкен экспресс және т.б-
ры операциялар жүргiзумен шұғылданады: өнеркәсiптiк және тұтыну несиесiн
беру; жылжымайтын мүлiктен сақтандыру, лизинг операцияларын жүргiзiп, қолма
– қол ақшаны басқарады.
Қазiргi кездегi банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге
көтерiлуде. Өндiрiстiң мемлекетаралық мамандандырылуы мен бiрлесуi,
сыртқы сауданың дамуы, еуровалюта нарығының өсуi банк iсiнiң
интернационалдануына және банк операцияларының көп бөлiгiнiң мемлекет
шекарасынан шығуына әкеп соқтырады. XX ғасырдың соңғы төрттен бiр бөлiгiне
АҚШ, Жапония, Германия, Франция және басқа да бiрсыпыра мемлекеттердiң iрi
банктерi халықаралық қаржы концерндерiне айналып әлемнiң әр түрлi елдерiнде
көптеген несиелiк, есеп айырысу, инвестициялық операциялар жүргiзедi.
Халықаралық банктер негiзiнен ұлтаралық және көп ұлттық болып
бөлiнедi. Ұлтаралық банктер – ол әмбебап үлгiдегi iрi несие – қаржы
кешендерi болып табылады. Олар әдетте, қолында шетелдiк кәсiпорындардың кең
желiсi мен мемлекеттiң қолдануымен дүниежүзiлiк нарықта валюта, несие
операцияларын бақылайтын жүйесi бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты
делдалдар. Ұлтаралық банктердiң шетелдерде көптеген филиалдары, бөлiмшелерi
қызмет жасайды. Мысалы, 1980 – жылдардың басында дүниежүзiнде 84 ұлтаралық
банктер болса, оның 22-сi АҚШ – та, Ұлыбритания мен Жапонияның әрқайсысында
– 10 –нан, 7-еуi Францияда, ал Германия мен Канаданың әрқайсысында 5-тен
саналады.
Көп ұлттық банктер – ол бiрсыпыра елдердiң iрi банктерiнiң үлестiк
жарна төлеуі арқылы құрылған халықаралық банктер топтамасы болып табылады.
Олар әлемдiк нарықта ұлтаралық банктердiң операцияларын iске асырумен,
сыртқы сауданы несиелеумен, еуровалюта нарығын жүргiзумен шұғылданады.
Үшiншiден банк капиталы мен өнеркәсiп капиталының бiрiгiп қаржы
капиталын құруы. Өнеркәсiп пен банк iсiнде монополиялардың пайда болуы және
оладың бiрiгiп жұмыс жүргiзуi қаржы капиталының құрылуына негiз болды.
Себебi банктiк несие – өнеркәсiптi несиелеудiң басты көзi болып табылады.
Банктiк несие өнеркәсiп компаниясының тағдырын қаржы болған кезде несие
берумен шешiп отырады. Сөйтiп, несие берушi мен қарыз алушының
байланыстылығы негiзiнен төмендегiдей тұрғыда жүргiзiледi: өнеркәсiп
компанияларына банктердiң несие беруi; ағымдағы және есеп айырысу
операцияларын жүргiзу; эмиссиялық құрылтайшы операциялары мен ақша иемдену
жұмыстары.
Төртiншiден несие жүйесiндегi құрылымдық өзгерiстер. Арнаулы несие –
қаржы мекемелерiнiң дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы
капиталы нарығындағы банк iсiнiң кеңеюiне жол ашып, несие жүйесiнiң
құрылымдық өзгерiстерiне әкеп соқтырады. Несие жүйесiнде жаңа буындардың
пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында
коммерциялық банктердiң үлесi төмендейдi. Мысалы, ХХ ғ. басында АҚШ – та
несие мекемелерiнiң 7-i түрi болса, 80-жылдары олардың түрi 20-дан асты.
1900 ж активтердiң 23-iн коммерциялық банктер, ал 13-iн сақтандыру және
жинақ мекемелерi жүргiздi. Ал 1987 ж коммерциялық банктердiң бұл
көрсеткiштегi үлесi шамамен 40% болса, жинақ мекемелерiнiң, инвестициялық,
ипотекалық, сақтандыру компанияларының үлесi анағұрлым көтерiңкі. Осындай
өзгерiстер басқа өнеркәсiбi өркендеген мемлекеттердiң де несие жүйесiнде
байқалады. (20; 78).
Қазiргi кезеңдегi несие жүйесi күрделi, әрi көпбуынды құрылым болып
келедi. Егер несие мекемелерiнiң клиенттерге көрсететiн қызмет түрлерiн
негiзге алғанда несие жүйесi үш элементтен тұрады:
1) орталық банк;
2) коммерциялық банктер;
3) маманданған несие –қаржы институттары.
Шаруашылық буындарына көрсетiлетiн қаржы –несиелiк қызметтерiнiң
санына, мөлшерiне және олардың көлемiне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жүйесiнiң өзегi-банк жүйесi болып табылады, ал несиелендiру мекемелерiнiң
жұмысын үйлестiретiн бiрыңғай, бiрден-бiр орган – Орталық банк болып
саналады.
3. . Несиенiң түрлерi мен ерекшелiк сипаттары.
Несие жүйесiндегi несиелiк қатынастардың пайда болып, көрiнiс беруi
несие түрлерi мен оның мазмұнында сипатталады. Сонымен бiрге қоғамдағы
қатынастардың өзгеруi несиенiң мазмұны мен қолданылатын түрiн де өзгертедi.
Несие әртүрлi формаларда болып келедi. Негiзгiлерi болып: коммерциялық және
банктiк несие. Бұл екi формадағы несие бiр – бiрiнен несие субъектiлерi,
құрамы, қарыз нысаны, динамикасы, процент мөлшерi және қызмет ету аясы
бойынша ажыратылады.
Коммерциялық несие - ол бiр тауар өндiрушiнiң басқа тауар өндiрушiге
сатқан тауары үшін ақша төлеудi кейiнге қалдырып, оны қарызға беруi. Бұндай
несиенің – қарыз берудiң құралы коммерциялық вексель болып табылады.
Вексельдiң ең көп тараған екi түрi бар: жай, қарапайым вексель және аударым
векселi. Коммерциялық несие барлық несиелендiру жүйесiнiң негiзi болып
табылады. Оның қажеттiлiгi үдемелi ұдайы өндiрiс процесiнен туындайды, яғни
кейбiр объективтi себептерге байланысты (мысалы, тауар өндiру уақыты оны
сатып ақша түсiру уақытымен сай келмейдi, кейбiр өндiрiс жыл мезгiлiне
байланысты ұйымдастырылып, онда өндiрiлген тауарларды сату да жыл мезгiлiне
байланысты жүргiзiледi) бiр өндiрушi нарыққа тауарын шығарғанда екiншi бiр
өндiрушi – сатып алушыда қолма – қол ақша болмаған жағдайда оған бiрiншi
тұлға – өндiрушi тауарын несиеге сатады (вексель жазып беруi арқылы).
Коммерциялық несие тауардың өндiрiстен тiкелей тұтынушыға түсуiн қамтамасыз
етедi, сөйтiп тауардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналысын
жеделдетедi. Ол сонымен қатар кәсiпкерлер мен сатушылардың да ақша қажетiн
өтейдi.
Дегенмен коммерциялық несиенi қолдануда бiраз шектеулер бар. Олар:
1) бұл несиенiң көлемi сатылуға тиiс тауарлар қорының көлемiмен
шектеледi:
2) бұл несиенiң көлемi ел экономикасының жағдайына байланысты
өзгередi, яғни дағдарыс кезiнде капиталдың керi қозғалысы бұзылып
коммерциялық несиенiң көлемi қысқарады;
3) бұл несие тек бiр бағытта қозғалыста жүредi: оны тек өндiрiс
құрал – жабдықтарын шығаратын салалар пайдаланатын салаларға
бередi. Керiсiнше болуы мүмкiн емес.
Мысалы: трактор зауыты өз өнiмiн – тракторларды несиеге ауыл
шаруашылығына сатуына болады, яғни ауыл шаруашылығы өз өндiрiсiне тракторды
пайдаланады, ал керiсiнше трактор зауытына ауыл шаруашылық өнiмдерi
жарамайды, яғни ауыл шаруашылығы трактор зауытына коммерциялық несие
ретiнде өз өнiмiн бере алмайды.
Қорыта айтқанда, коммерциялық несиенiң банктiк несиеден басты
ерекшелiгi – ол тауар түрiнде берiлетiн несие болып табылады.
Банктiк несие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге
қайтарым мерзiмiн белгiлеп ақша түрiнде берiлетiн несие. Коммерциялық несие
банктiк несиеден бiр қатар айырмашылықтары бар болып келедi.
Бiрiншiден коммерциялық несие тауар түрiнде берiлсе, ал банктiк несие
ақша түрiнде берiледi. Коммерциялық несиенi тауар өндiрушiлер мен сатушылар
бiр – бiрiне тауардың сатылуын қамтамасыз ету үшін бередi. Банктiк несие
-қарыз капиталы ретiнде берiледi.
Екiншiден коммерциялық несие мен банктiк несие бiр-бiрiмен
субъектiлер, яғни келiсiмiне қатысушылар бойынша да ажыратылады.
Коммерциялық несиеде несие берушi ретiнде де, қарыз алушы ретiнде де
кәсiпкер – өндiрушiлер жүредi. Банктiк несиеде несие берушi – банк, ал
қарыз алушы – кәсiпкер, жеке тұлға болып келедi.
Үшiншiден коммерциялық несиенiң шектеулерi банктiк несие беруде
жойылып ешқандай шектеулер орын алмайды, себебi банктiк несиенiң қолдану
өрiсi кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына (сату – сатып алу)
қызмет көрсетсе, банктiк несие халықтың барлық топтарының уақытша бос
тұрған ақшаларын шоғырландырып оны капиталға айналдырады.
Төртiншiден бұл екi несиенiң динамикасы (өсуi, өзгерiсi) да бiркелкi
болмайды. Коммерциялық несиенiң көлемi өндiрiс пен тауар айналымының
дамуына және төмендеуiне байланысты өсіп және қысқарып отырады.
Өнеркәсiптiң дамуы кезiнде оған ұсыныс пен сұраныс өсiп, дағдарыс кезiнде
төмендейдi.
Дағдарыстың әсерiнен тауарды өндiру мен сату қысқарып, ал қарызды
төлеу үшін банктiк несиеге сұраныс көбейедi. Өндiрiстiң жанданып көтерiлуi
кезiнде нақты капиталдың көлемi өсiп өндiрiстiк мақсатқа жұмсау үшін
банктiк несиеге сұраныс ұлғаяды. Осыдан банктiк несиенiң екi жақтылығы
туындайды: қарыз алушы, несиені өндiрiстiк капиталдың көлемiн өсiру үшін
пайдаланса, онда капитал қарызы, ал қарыз мiндеттемелерiн өтеу үшін төлем
құралы ретiнде пайдаланса, онда ақша қарызы болады. Банктiк несиенiң шартты
түрде мұндай екiге бөлiнуi қарызгердiң алған несиенi пайдалану мақсатына
байланысты болады. Егер қарызгер несиенiң кепiлдiгiне тауар, вексель,
бағалы қағаздарды берiп алса онда- банктен ақша қарызын алғаны, ал егер
қарыз алушы банктен ештеңемен қамтамасыз етiлмеген несие алса онда -капитал
несиесiн алғаны болып табылады.
Банктiк несиенi экономиканың кез келген саласында пайдалануға
болады, яғни өндiрiстiң бiр саласынан босаған ақша капиталы кез келген
басқа салаларға берiлуi мүмкiн (мысалы, ауыл шаруашылығынан өнеркәсiп
өндiрiсiне, т.с.с.).
Несиенiң негiзгi екi формасы коммерциялық және банктiк несиелер –
әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысты бiрнеше түрге бөлiнедi:
аграрлық несие, ипотекалық, мемлекеттiк, банкаралық, шаруашылықаралық,
халықаралық, тұтыну несиесi және т.б.
Аграрлық несие – ол ауыл шаруашылығындағы негiзгi капитал мен
айналмалы капиталдың қызметiн қамтамасыз ету үшін берiлетiн қарыз капиталы
болып табылады. Олардың ерекшелiгi ауыл шаруашылығының спецификалық
маусымдық сипатындағы ерекшелікпен байқалады. Өндiрiстiк негiзгi капиталдың
(қордың) қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мүлiктi кепiлдiкке ала
отырып банк ұзақ уақытқа күрделi қаржы несиесiн бередi. Ауыл шаруашылығының
өндiрiстiк айналым капиталына және уақытша қажеттiлiкке мерзiмдi несиелер
берiледi, әдетте, қысқа мерзiмдi несиелердiң сол жылғы болатын астық
өнiмдерiн кепiлге сала отырып алынады да, өнiмдердi сатқаннан кейiн
қайтарылады.
Ипотекалық несие – ол жылжымайтын мүлiктердi: жердi, өндiрiстiк және
тұрғын ұй ғимараттарды, пәтерлердi кепiлдiкке алып ұзақ мерзiмге берiлетiн
ақшалай несие болып табылады. Мүлiктердiң кепiлге алынғаны туралы
ипотекалық банк несие алушыға қарызгерлiк куәлiгiн бередi. Ипотекалық
несиенiң ақшалай қоры (ақша көзi), негiзiнен банктер мен корпорациялардың
ипотекалық облигациялар шығарып (эммиссия), сатудан түсетiн қаржыдан
құралады.
Мемлекеттiк несие – ол мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың
(жергiлiктi атқарушы органдардың) қарамағына заңды және жеке тұлғалардың
бос ақша қаражаттарын несие капиталы ретiнде уақытша пайдалануға
шоғырландыру үшін және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін
облигациялар шығарып, оларды сату арқылы қаржы тартылуы болып табылады.
Мемлекеттiк несие – жалпымемлекеттiк қаржының басты буындарының бiрi
және несие қатынастарының жиынтығы, бұл қатынастарда тараптардың бiрi
мемлекет және оның жергiлiктi органдары – несие алушылар, ал екiншi жағы
несие берушiлер – халық және заңды ұйымдар болып табылады. Халықаралық
экономикалық қатынастар саласында мемлекет қарызгердiң де, қарыз алушының
да, несие берушiнiң де ролiнде көрiнедi.
Мемлекеттiк несиенiң ерекшелiгi қарызға берiлген қаржаттардың
қайтарымдылығында, мезгiлдiлігiнде және ақылдылығында. Алайда бұл
қатынастарды банк несиесiмен шатастыруға болмайды. Несие қоры ұлғаймалы
ұдайы өндiрiс процесiнiң үздiксiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында
кәсiпорындар мен ұйымдарды несиелендiру және оның тиiмдiлiгiн арттыру үшін
пайдаланылады. Несиелердi жеке адамдар да ала алады. Шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердi банктiк несиелендiру- несие қорын өнiмдi пайдалану болып
табылады.
Мемлекеттiк несиенiң көмегiмен жұмылдырылған қаражаттар көбiнесе
экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндiрiстiк сипаты бар
болып келедi. Мемлекеттiк несие жөнiндегi қатынастар мына негiздерде қаржы
қатынастарында болады:
1) мемлекеттiк несие жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлi
қажеттiлiктердi – өндiрiстiк, өндiрiстiк емес, сол сияқты
стратегиялық, оперативтiк қажеттiлiктердi де қаржыландыруға
бағытталатын мемлекеттiк қаржы ресурстары ретiнде қаралады;
2) алынған және берiлген несиелер үшін есеп айырысулар, олар үшін
проценттер төлеу бюджеттiң қаражаттары есебiнен жүргiзiледi.
Бюджет кiрiстерiнiң негiзгi және тұрақты бөлiгiн салықтық түсiмдер
құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар
“антиципацияландырылған салықтар”, яғни мерзiмiнен бұрын өндiрiп
алынған салықтар деп саналады.
Қаржының бөлгiштiк функциясы шеңберiнде мемлекеттiк несие ақша
қаражаттарын (оларды кейiн қайтару шартында) қайта бөлудiң қосымша
функциясын орындайды. Бұл халықтың, кәсiпорындар мен ұйымдардың уақытша бос
ақша қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттiк
несие жинақ ақшаны ұйымдастыру нысандарының бiрi болып табылады. Бұл
функция iс – әрекеттiң объективтi нәтижелерi ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң
ауқымын арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Мемлекеттiк несиенiң екiншi қосалқы функциясы – реттеу функциясы.
Бiрiншi кезекте мемлекет несиелiк проценттiң мөлшерiне ықпал жасай отырып
ақша ағындарын реттейдi: несие капиталының рыногiнде қаржыгер бола отырып
ол бұл капиталға деген сұранымды, мұның нәтижесiнде несие капиталының
нормасы артады. Сөйтiп, мемлекет бұл рыноктегi бәсекеге араласып одан
жекелеген инвесторларды ығыстырады (“ығыстыру әсерi”). Бұл- олардың
бизнесінiң белгiлi бiр түрлерiн инвестициялауына шектеудi туғызады. Бiр
мезгiлде мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу кезiнде айналыстағы
ақшаның қысқаруына әкеледi, мұның өзi ақша эммисиясының зардаптарын жою
үшін тиiмдi болып табылады.
Сөйтiп, егер несиенiң қайта бөлгiштiк функциясының көмегiмен мемлекет
қаржы ресурстарын тiкелей белгiлi бiр салаларға (немесе қажеттi өндiрiстiң
дамуына) бағыттайтын болса, реттеушiлiк функциясы арқылы мемлекеттiк несие
жөнiндегi қатынастарға қатыспайтын шаруашылық қатынастардың субъектiлерiне
қосымша жанама ықпал етуге қол жеткiзедi.
Мемлекеттiк несиенiң рөлi халықтың, кәсiпорындардың, ұйымдардың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкiндiктерiне және оларды
мемлекеттiң кезек күттiрмейтiн қажеттерiн қаржыландыруға бағыттауға болады.
Мемлекеттiк несие түрлерi бойынша iшкi, сыртқы (халықаралық) және
шартты болып ажыратылады.
Iшкi кредитте мемлекеттiк несие қатынастары жан – жақты тұрғыда:
қарызгер де, несиегер ретiнде де елдегi үкiметтiң, билiктiң жергiлiктi
органдарының, кәсiпорындарының, ұйымдардың және халықтың арасында пайда
болады.
Халықаралық кредитте қатынастарға бiр жағынан үкiмет, билiктiң
жергiлiктi органдары, екiншi жағынан басқа мемлекеттердiң үкiметтерi,
банктерi, компаниялары, сондай –ақ халықаралық қаржы , банк ұйымдары
араласады. Несие берушi тарап мемлекет – донор несие ұйым – донор, ал
кредит алушы ел реципиент – ел деп аталады.
Шартты мемлекеттiк несие отандық қарызгерлер: кәсiпорындар, ұйымдар,
фирмалар, жергiлiктi билiк органдары алған қарыздарына басқа елдердiң
несиелерiне берiлген кепiлдiктер бойынша үкiметтiң мiндеттемелерi ретiнде
болады. Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда үкiмет отандық қарызгердiң
уақыты, мерзiмi келген мiндеттемелерi бойынша қарызгердiң мүлкiне немесе
басқа активтерiнен, бюджет қаражаттары есебiнен қарыздың сомасын төлейдi.
Банкаралық несие – несие мекемелерi арасындағы шаруашылық
қызметiндегi ең кең тараған түрi болып табылады. Банкаралық несиенiң
ставкасы бойынша коммерциялық банктiң клиенттерiне берiлетiн басқадай несие
түрлерiне, есептiк саясатын (учетная политика) анықтауға негiздеме болатын
маңызды фактор. Мұндай ставканың нақтылы шамасы орталық банктiң ставкасына
тәуелдi, себебi ол банкаралық несие нарығының тiкелей ұйымдастырушысы –
үйлестiрушiсi және белсендi қатысушысы – мүшесi болып табылады.
Шаруашылықаралық несие - ол жоғарғы басшы органдардың (министрлiк,
бiрлестiк, трест, корпорация) өздерiне әкiмшiлiк жолмен бағынатын
кәсiпорындар мен мекемелерге қаржы көмегi ретiнде берiлетiн несие болып
табылады. Бұндай несиелендiрудiң түрi бұрынғы кеңестiк одақта (КСРО-да) кең
орын алған, бiрақ банктiк несиемен салыстырғанда ол несиенiң көлемi және
оны пайдаланатын шаруашылық органдар өте аз мөлшерде болған, себебi
шаруашылықаралық несие мемлекеттiң қаулысымен кездесiп қалған (салдарынан
болған) қаржы қиындығын жою мақсатына, немесе өндiрiс жоспарына өзгерiстер
енгiзгенде ғана берiледi.
Бұл несиенiң басқа несиелерден айырмашылығы:
1) бұл несие субъектiлерi мiндеттi түрде бiр шаруашылық жүйесiнде
болуға тиiстi;
2) несие тек ақша – қаржы түрiнде ғана берiледi;
3) қайтарылғанда несиенi пайдаланғаны үшін өсiм ақы (процент)
төленбейдi;
4) несие алғанда кепiлдiк берiлмейдi және белгiлi бiр мезгiлде
қайтару туралы мiндеттеме жасалынбайды, яғни шаруа субъектiсiндегi
қаржы қиындығы жойылған соң жоғарғы органның үкiмiмен несие
қайтарылып алынады.
Соңғы уақытта шаруашылық аралық несиенiң тауарлы түрi дамып,
жетiлуде. Мысалы: күрделi механизмдер, станоктар мен өндiрiсте қолданылатын
техникалар несиеге берiлуде.
Мұндай жағдайларда несие қатынастарының ауқымы ұлғаяды. Несиеге,
масалы, техника берiлсе, ал оны қайтару несие алушының өндiрген тауарымен
өтелуi орын алып отыр.
Тұтыну несиесi – ол төлемiн кейiнге қалдырып тұтыну тауарларын
несиеге сату болып табылады. Несие алушы – халық, ол несие берушi – әртүрлi
өндiрiс орындары, фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкiн. Тұтыну несиесi
коммерциялық несие формасында (яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемiн
кейiнге қалдырып тауар сату ) және банктiк несие формасында (яғни тұтыну
тауарларын сатып алуға ақша беру – ұзақ жылдар уақытында қолданылатын
тауарлар – жиһаз, жеңiл машиналар, тоңазтқыштар, теледидарлар және тағы
басқалар) берiледi. Несиенiң бұл түрiнде банк пен халық арасында делдал да
болуы мүмкiн. Мысалы: сауда орындары халыққа белгiлi бiр сомаға тауарды
сатады да сол сома көлемiнде банктен ақшалай несие алады. Тұтыну несиесi
жас отбасыларына да (мысалы, егер жастары 30-дан аспаса және үйленгендерiне
үш жыл өтпесе) берiлген. Мұндай несие кезiнде Чехословакияда жоғарғы оқу
орындарының студенттерiне берiлген болатын.
Несиенiң түрлерi ол ұйымдастыру – экономикалық нысандарына
(белгiлерiне) байланысты әрбiр несиенi сипаттау болып табылады. Несиенi
түрлерге бөлiп жiктеудiң әлемдiк бiркелкi стандарты жоқ. Несие
қатынастарының дамуына және тауар ақша айналысының өрiстеуiне байланысты
несие ақшадай және тауардай болып бөлiнiп, одан әрi несиенiң жаңа түрлерi
пайда болуы мүмкiн.
Несиенiң экономиканы дамытудағы маңызы деп түсiнетiнiмiз оны қолдану
әдiстерiн пайдаланып мемлекет пен халық үшін қол жеткiзген нәтижелердi
айтамыз. Несиенi қолдану әдiстерiне: оны қайтарып беру (несиенiң
қайтарымдылығы), белгiлi бiр мерзiм аралығына пайдалану (несиенiң
мерзiмдiлiгi), пайдаланғаны үшін ақы төлеу (несиенiң төлемділігі) жатады.
Несиенiң бұл ерекшлiктерi ресурстарды тиiмдi пайдалануда маңызы зор болып
табылады.
2-бөлiм: “Қазақстан Халық Банкi” акционерлiк қоғамының (АҚ)
экономикалық сипаты.
“Қазақстан Халық Банкi” АҚ –ы 80 жылдан аса уақыттан берi өз
клиенттерiнiң игiлiгi үшін табысты жұмыс iстеп келген аса iрi әмбебеп
коммерциялық банк және елiмiздегi қаржы құрылымдарының iшiндегi сенiмдiсi
болып табылады.
Ол республикадағы банктер iшiнен алғашқы үштiкке кiредi. Банк
дамуының алдында барлық кезеңдерде күрделi де, көп қырлы процестер тұрады.
Оларға: қаржылық қызмет көрсетудің жаңа түрлерiн меңгеру, банктiк
өнiмдердiң ассортиментiн кеңейтумен бiрге, ең бастысы – клиенттерге қызмет
көрсетудiң саласын арттыру болады.
Қазақстан Республикасының егемендi мемлекет болып жариялануы
елiмiздегi банк қызметi мен олардың құрылымдық өзгерiстерiнiң басталуы-
Қазақстан Халық Банкiнiң дамуына және қайта құрылуына тiкелей әсерiн
тигiздi.
Егемендiк жарияланғаннан кейiн 1990 жылдың желтоқсан айында – ақ
Қазақстан нарық экономикасының талаптарына сай келетiн өзiнiң банк жүйесiн
құруға бiрден кiрiсiп кеттi. 1991 жылдың қаңтар айында тәуелсiз
Қазақстандағы банк реформасының бастауы ретiнде “Қазақ КСР-ғы банктер және
банк қызметi туралы” Заң қабылданды.
Ел тәуелсiздiгi ресми жарияланғаннан кейiн, бiр өткен соң 1992 жылы
Қазақстан Республикасының Жинақ Банкi құрылды және оның негiзiнде Қазақстан
Халық Банкi ресми заңды тұлға болып танылды.
1993 жылы Жинақ Банкi Қазақстан Республикасының Үкiметiне жататын өз
алдына заңды құрылым “Қазақстан Халық Банкi” болып қайта құрылды.
1995 жылы Банк жабық түрдегi акционерлiк қоғам болып қайта құрылып,
1998 жылдың шiлде айында Банк акционерлерiнiң жалпы жиналысында жабық
акционерлiк қоғам түрiнен Үкiметтiң 100%-дық қатысуымен “Қазақстан Халық
Жинақ Банкi” ашық акционерлiк қоғамы болу туралы шешiм қабылданды.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1998 жылғы 6-шы шiлдедегi №644
“1998 – 2001 жылдардағы Қазақстан акционерлiк Халық Жинақ Банкiсiн
жекешелендiру (приватизация) этаптары бойынша негiзгi бағыттары туралы”
қаулысына сәйкес осы жылы акционерлiк капиталы ұлғайту бойынша жұмыстар
жүргiзiле бастады.
Бүгiнгi Халық Банкiнiң тарихы – бұл оны жекешелендiру мен құрылымдық
қайта құру мен өзгерiстер ғана емес, банктiк технология жаңалықтарын
үзiлсiз меңгеру, банкингтiк спектрды кеңейту және жаңа кезеңдегi жинақ
салымдар жүйесiн жетiлдiру, сонымен бiрге инфрақұрылымдық филиалдарды
дамыта отырып кiшi және орта бизнеске, мемлекеттiк ұйымдарға,
кәсiпорындарға, жеке және заңды тұлғаларға есептiк – кассалық қызмет,
зейнет ақы және еңбек ақылар төлеу, салықтық, коммунальдық және басқа да
қаржылық төлемдердi жүргiзу болып табылады.
Қазақстан Республикасының “Банктер және банк қызметi туралы” Заңына
сәйкес Банк, депозиттiк салымдар қабылдау, несиелер берудi жүзеге асырып,
өз клиенттерiнiң қаржылық сұраныстарын қанағаттандыру мақсатымен бiр тұтас
комплекстi басқадай банк операциялары мен қызметтерiн ұсынады.
Банк, төлем ақы жүйесiндегi VISA International және Master Card
International пластикалық карточкаларын шығарып, қазақстанның карточкалар
рыногiнде тұрақта лидер болып қалып отыр. Айналымдағы карточкалар екiншi
деңгейдегi банктер көрсеткiшiнде 88%-дан астамын құрайды.
Депозиттiк салымдардың ерекшелiктерi: оларды ашу және қосымша салым
жасау қолма-қол ақшамен ғана емес, қолма – қол емес түрде де жүргiзiледi,
яғни басқа салымға аудару деген сияқты жұмыстарды атқарып, жүзеге асырады.
Сондай-ақ, салым мерзiмi аяқталған соң сiздiң жазбаша нұсқауыңыз
бойынша Банк сiздiң ақшаңызды басқа шотқа аударым жасайды, коммунальдық
және басқа да қызметтердiң төлемiн жүргiзе алады.
Осындай мақсатта Сiзге әртүрлi ыңғайлы жағдайлармен тартымды-
қызғылықты салым түрлерi: "Халықтық", "Сенiм-Плюс", "Алтын Жас-Плюс",
"Жинақтық-Плюс", "Ақ-Бота", тағы басқалары қызмет етедi.
Депозиттiк салымдар жасау арқылы оны кепiлге бере отырып қажеттi
сомадағы несие-қарыз қаражатын алуға болады.
Клиенттердiң несиеге қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн мақсатты
пайдалану мен бизнес ерекшелiгiн (спецификасын) ескере отырып қазiргi кезде
Банк бiрнеше кредиттiк бағдарламаларды жүзеге асыруда:
1) кiшi және орта бизнес субъектiлерiн несиелендiрудiң аймақтық
(региондық) бағдарламасы;
2) жеке тұлғаларды несиелендiрудiң аймақтық бағдарламасы;
3) кiшi және орта аграрлық бизнестi несиелендiру бағдарламасы;
4) кәсiпорын кепiлдiк берумен (гарант бойынша) оның жұмыскерлерiне
тұтыну мақсатындағы несиелендiру бағдарламасы;
5) Еуропа қайта құру және даму Банкiсiнiң кредиттiк линиясы бойынша
кiшi бизнестi несиелендiру бағдарламасы;
6) Овердрафт түрiнде кәсiпорындарға қысқа мерзiмдi несие беру
бағдарламасы;
7) "Қазақстан Халық Банкi" АҚ- ының жинақ шотына орналасқан
(салынған) кредиттiк карточкадағы ақша қаржыларын кепiлге ала
отырып жеке тұлғаларға несие беру бағдарламасы;
8) отандық тауар өндiрушiлер мен қызмет атқарушыларға банктiк қарыз
беру бағдарламасы;
9) “Қазақстан Халық Банкi” АҚ-ң арнаулы зейнетақы салымы бойынша
жинақ шотқа келiп түсетiн ақша қаржыларын кепiлге ала отырып
тұлғаларға қарыз беру бағдарламасы;
10) Әлемдiк Банк линиясы бойынша ауылшаруашылыған несиелендiру
бағдарламасы.
Қарыз қаражатын беру, несиелендiру жұмыстары қолданыстағы Қазақстан
Республикасындағы заңдарына, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiсiнiң
нормативтi құқықтық актiлерiне “Қазақстан Халық Банкi” АҚ-ң iшкi несие
саясатына сәйкес және солардың негiзiнде жүзеге асырылады.
Жеке тұлғаларға несие ресурстары мынадай мақсаттарға берiледi:
1) айналым капиталын ұлғайтуға (шикiзат, т.б. сатып алуға);
2) негiзгi капиталға инвестиция жүргiзуге (жылжымайтын мүлiктi,
қосымша қондырғыларды, т.б. сатып алуға);
3) тұтынушылық, тағы басқа мақсаттарға.
Несие қарыздары заңды тұлғаларға:
1) айналым капиталын толықтыруға;
2) негiзгi капиталды инвестициялау үшiн берiледi.
Несие бойынша сыйақы ставкалары нақтылы жобадан тәуелдiлiкте
анықталады және олар ұлттық валютамен (теңгемен) берiлген жағдайда жылдығы
11%-дан 28%-ға дейiн, ал шетел валютасымен (АҚШ долларымен)-10%-дан 23%-ға
дейiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 – бөлiм: Несие – несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1.1. Несие және қарыз капиталының мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Несие жүйесiндегi несиелiк қатынастар мен банкаралық
бәсекелестiң туындауы (пайда болуы) ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Несиенiң түрлерi мен ерекшелiк сипаттары ... ... ... ... ... ... ..16
2 – бөлiм: Қазақстан Халық Банкi ашық акционерлiк
қоғамының (АҚ) экономикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3 – бөлiм: Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесiнiң даму перспективалары
3.1. Қазақстан Халық Банкi АҚ-ы Алматы облыстық
филиалының тұтыну несиесiн клиенттерге беру жағдайы
мен тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2. Тұтыну несиесiнiң негiзгi формалары және бөлiп – бөлiп
сатып алудың мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесін беру мәселелері және тұтынушылық несиелеуді
дамытудың болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Кiрiспе
Диплом жұмысының тақырыбына “Тұтыну несиесiн” таңдауым кездейсоқтан
болған жоқ. Несие (кредит) экономика ғылымдарының iшiнде маңызды
категорияға жатады. Тауар өндiрiсiнiң дамуымен ақша, төлем құралы қызметiн
атқара отырып айырбас кезiндегi Тауар – Ақша – Тауар өзгерулерi
(ауысулары) ендi Тауар – Мiндеттеме – Ақша формасын қабылдайды, яғни
тауарды сату мен оған төлем ақыны алу аралығындағы уақытша үзiлiсiне
байланысты несиелiк ақшалар пайда болады. Олар алдын ала келiсiлген
мерзiмде төленетiн мiндеттемелер болып табылады. Осыған байланысты мұндай
төлем түрiнiң құқықтық жағын реттейтiн қаржы – несиелiк қатынастар
туындайды.
Несие капитал айналымын жылдамдатуды қамтамасыз етедi, себебi сатып
алынған тауар үшін төлемдi кейiнiрек жүргiзуге болады, сол сияқты басқа
компаниялар мен банктердiң қаржыларын тарту есебiнен капиталды ұлғайтады.
Барлық меншiк формасындағы кәсiпорындарда өзiнiң қызметiн жүргiзу
және пайда табу (алу) үшін көбiнесе қарыз ақша қаражаттарын тарту
қажеттiлiгi туындайды. Қаржы тартудың ең көп тараған түрi- несие келiсiмi
бойынша банктен қарыз алу болып табылады.
Несиенi зерттеуге, талдап – бiлуге марксизм классиктерi мен көптеген
кеңестiк және шетелдiк экономистер өз еңбектерiн арнаған. Дегенмен, бұл
тақырып әлі де толық зерттелмеген және қосымша жұмыстар жүргiзудi қажет
етедi, себебi қазiргi нарық жағдайында несие қатынастары жоғарғы өрiстеу
дәрежесiне жетiп отыр. Қазiргi кездегi сөз етiп отырғанымыз қарызға беретiн
ақша капиталдар көлемiн тұрақты ұлғайту туралы ғана емес, сонымен бiрге
несие қатынасындағы субъектiлердiң көбеюi мен несиелендiру операциясының
көптүрлiлiгi туралы болып отыр.
Тақырып туралы айтқанымызда өтпелi кезеңдегi әкiмшiлiк реттеушiлiктен
нарықтық қатынасқа көшудегi бiздiң экономикада кездесетiн проблемаларын
естен шығаруға болмайды, яғни ақша – несие сферасындағы мәселелер
айтарлықтай радикалдық өзгерiстердi қажет етедi. Выборнованың Е.К. айтуы
бойынша : “қазiргi кезеңде несие сферасына тән (жататын) экономикалық
рычагтарды (тетіктері) толығымен пайдаланудың керектiгi пiсiп жеттi, елдегi
ақша айналымын басқаруға принципальдi жаңа жолдарды жасап жүзеге асыру
қажет”.
Төлем қаржыларының айналымдағы аса көптiгi мен несиенiң өз
тағайындылығын (назначения) жоғалтуы несиелiк сфера сипаттарының айрықша
белгiсi болып табылады. 1987 жылдың басында банктердiң несиелiк салымдары
ең жоғарғы деңгейiне жетiп 593,2 млрд. соманы құрады, бiрақ 1991 жылы
шаруашылық салаларға және халықтарға берiлген жалпы несие көлемi 1987
жылдың басымен салыстырғанда 28 %-ға қысқарған. Соңғы жылдары несие
салымдарының құрылымында да өзгерiстер болды. Қазiргi кезеңде бюджет
ресурстары жетiспеушiлiгiнiң орнын толтыруға берiлетiн несиелердiң үлес
салмағы 16,4-тен 34,7 %-ға өсiп, халық шаруашылығына беретiн несиелер
үлесi 51,7 – ден 35,2% - ға кемiген. Бұл келтiрiлген фактiлер несие
проблемаларына айтарлықтай көңiл бөлу қажеттiлiгiн бiлдiредi, себебi елдiң
экономикалық жағдайы оның ақша-несие жүйесi жағдайынан тәуелдi болып
келедi. Сондықтан өркениеттi елдердiң бұл сферадағы жинақталған iс-
тәжiрибелерiн есепке алу қажет болып табылады.
Барлық несие жүйесiнде реформа жүргiзiлiп соның нәтижесiнде
акционерлiк негiзде несиелендiру мекемелерi құрылды және бiздiң елiмiзде
тұтынушылық және комерциялық несиелердiң жаңа формалары өрiс алып, дамыды.
Бұл елiмiздiң экономикасының үрдiсiн жылдамдатып аса тиiмдi етiп
жасады. Соңғы кезеңдерде бiздер несие-несиелер сөзiн жиi естимiз. Бiреулер
үлкен, ал кейбiреулер кiшi дәрежеде осы “несиемен, несиеде” өмiр сүрiп
жатыр. Бiздiң барлығымызға несиенiң көптеген түрлерi бар екендiгi белгiлi:
инвестициялық несие, айналым капиталға несие, тұтыну несиесi, т.б. Олардың
әрқайсысы бiздiң игiлiгiмiз үшін қызмет атқарады. Бұл диплом жұмысында
соңғы келтiрiлген тұтыну несиесi туралы айтылады.
Өткен ғасырдың орта кезiне дейiн тұтыну несиесiнiң бар екендiгi
туралы ешкiм бiлмейтiн едi. Ал қазiргi кезде тұтыну несиесi кең таралып
бiздiң өмiрiмiзде аса маңызды роль атқарып отыр. Сондықтан да диплом
тақырыбы актуальды болып саналады, себебi тұтыну несиесi арқылы мына
жағдайларға қол жеткiзуге болады:
1) несие көмегiнсiз ұзақ уақыт күтуге немесе қол жеткiзуге болмайтын
заттарды (мүлiктердi, т.б.) сатып алу мүмкiндiгiне;
2) икемдiлiгiне байланысты ыңғайлы уақытта жәрмеңкедегi баға
төмендету кезеңдерiнде сатып алуға және қажеттi қолма-қол соманың болмаған
жағдайында да пайдалы келiсiм жасауға;
3) қауiпсiздiгiне байланысты саяхатта болғанда немесе сатып алуды
жүргiзгенде төлемдiк кредиттiк карточкалар мен шығындық шоттар (расходные
счета) қолма-қол ақшамен салыстырғанда аса сенiмдi және ыңғайлы болып
табылады;
4) көмектiк жағынан алып қарағанда алдын ала қарастырылмаған асығыс
шығындарды өтеуге мүмкiндiк туғызады (жол оқиғасындағы автомобилдi жөндеу,
т.с.с. жұмыстарды).
Былайша айтқанда бiздi көп жағдайларға босқа бас қатырмай өз жеке
басы мен семья қамын ойластыруға мүмкiндiк туғызады.
Тұтыну несиесiнiң осындай жақсы жақтарымен қатар кемшiлiктерi де бар
болып табылады.
Мiне, осы айтылғандардың барлығы диплом жұмысының тақырыбын таңдап
несиенiң мәнi және оның формаларын тұтыну несиесiнiң негiзгi түрлерi мен
берiлу тәртiптерiн оның экономикадағы ролiн қарастыруды және талдау
жүргiзудi мақсат етiп қоюға келтiрдi.
Талдау – зерттеу жұмыстары “Қазақстан Халық Банкi” АҚ-ң Алматы
облысы филиалының несие қатынастарын ұйымдастыру iс-тәжiрибесi негiзiнде
жүргiзiлдi.
1-бөлiм: Несие – несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1. Несие және қарыз капиталының мәнi.
Несие (кредит - kredo)- сенiм, сенемiн деген ұғымды бiлдiредi. Ақша
формасындағы капитал, ссудалық капитал (қарыз капиталы) деп аталады және
оны қажеттілікке уақытша белгiлi бiр мерзiмге берiп процент түрiндегi
өсiмiмен қайтарылуын айтамыз.
Несие (кредит)- бұл ссудалық капиталдың ақшалай немесе тауардай,
әдетте өсiм процентiмен қарызға берудегi қозғалыс формасы;
Кұн-баға экономикалық категория және ақша-тауарлық қатынастардың
бөлiнбейтiн элементi болып табылады. Шындығында несие – үдемелi ұдайы
өндiрiстiң ажырамас бөлiгi және тауарлы өндiрiс-несие қатынастарының пайда
болатын табиғи негiзi. Себебi тауардың пайда болуы маңызды екi жағдайға
байланысты: бiрiншiден өнiм тауар болуы үшін оның заттай түрі мен құны
болуы қажет; екiншiден өнiм бiр өндiрушiден екiншi өндiрушiге (тұтынушыға)
ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас несиенiң пайда болатын ортасы немесе
оның көрiнiс берiп туындайтын жерi болып табылады.
Осыған байланысты өндiрiстегi капиталдың қайталама айналымы мен
қаражаттардың айналысы – несие қатынастарынан туындайтын және одан әрi
дамитын нақты экономикалық негiзi (шығу тегi) болып табылады.
Жалпы, барлық шаруашылықтағы еңбек құралдары мен еңбек заттарының
құны өзiнiң қозғалысында бiр уақыт кезеңiнде әрi ақша, әрi өндiрiстiк, әрi
тауар формасында әр түрлi қызмет атқаруы мүмкiн және осыған байланысты
өндiрiстiк капиталдың қайталама айналымы кезеңдерiнде уақытша бөлiнiп шығып
бос тұрған ақша қаражаты қарыз-несие капиталының (қорының) пайда болатын
бiрiншi көзi есебiнде саналады.
Ақша қорының уақытша бөлiнiп шығуы мынадай себептермен болады:
бiрiншiден негiзгi капитал-құралдарының өндiрiс процесiнде бiрте-бiрте
тозуынан, яғни еңбек құралдары өндiрiсте бiрнеше жылдар бойы пайдаланылып
олардың құны дайындалған өнiмге бiртiндеп ауысады. Дайын өнiмдi сатқаннан
кейiн ол сома тозған негiзгi қорларды күрделi жөндеуден өткiзгенше, не
жаңасын сатып алғанша кәсiпорынның банктегi шотында ақша түрiнде толық
тозуы мерзiмi бiткенге дейiн шотында ақша түрiнде, толық тозу мерзiмi
бiткенге дейiнгi аралықта жинақталып сақталады. Бұндай жинақтап сақтауды
амортизациялық (жаңғырту) қор деп атайды. Мысалы, егер 1 млн.теңге тұратын
трактор (комбайн) 10 жыл пайдаланылса, онда жылма-жыл амортизациялық қорға
оның 100 мың теңге сомасы түседi. Бұл уақытша бос ақша қоры – несие
ресурстарының бiр көзi болып табылады.
Екiншiден дайын өнiмдердi сату мен қажеттi материалдарды және
шикiзаттарды сатып алу мерзiмдерi барлық уақытта бiрiне- бiрi сай келе
бермейдi. Сондықтан сатылған дайын өнiмнен түскен ақша сомасының бiр бөлiгi
қолданылған шикiзаттар мен қосалқы материалдардың құнын көрсетедi. Ол сома
да уақытша бос ақша қоры-несие ресурстарының бiр көзi есебiнде болады.
Үшiншiден еңбекке ақы төлеу мерзiмi мен дайын өнiмдi сату мерзiмiнiң
сай келмеуi. Себебi өнiмдi өндiруге еңбек күшi күнде жұмсалғанмен оған
еңбекақы төлеу бiраз кешiгiп жүредi. Еңбекақы төлеуге арналған сома да –
уақытша бос ақша капиталы.
Төртiншiден үдемелi ұдайы өндiрiстiң қалыпты жұмысын қамтамасыз ету
үшін пайданың бiр бөлiгiн жинақтау қажет, яғни кәсiпорынға жаңадан құрал-
жабдықтар, машиналар және т.б. сатып алу үшін жылма-жыл пайданың бiр
бөлiгiн банктегi есепшотта жинап қою да – уақытша бос ақша капиталы.
Сонымен өндiрiстiк капиталдың қайталама айналымы сөзсiз уақытша бос
ақша капиталының пайда болуына әкеп соқтырады. Статистика мәлiметтерi
бойынша бүкiл ақша жинағының 20 пайызға жуығы кәсiпорындарда пайда болады
екен.
Қарыз капиталының жинақталатын екiншi көзi- бұл мемлекеттiң әр түрлi
жолдармен түсiретiн ақшалары атап айтқанда: мемлекеттiң өндiрiстiк,
коммерциялық және қаржылық iс-әрекеттерiнен түскен ақша түрлi деңгейдегi
бюджеттердiң активтi қалдық ақшалары, сақтандыру мекемелерiнiң, зейнетақы
қорларының және басқа да мемлекеттiк ұйымдардың қолда уақытша бос тұрған
ақша қаражаттары. Жалпы капитал жинағындағы мемлекеттiң үлесi 10 пайыз
шамасында болып келедi.
Қарыз капиталы құрылымының үшіншi көзi - бұл халықтың жинақ
қаржылары, яғни күнбе-күнгi қажеттiлiкке жұмсалмай болашақтағы жағдайларға
немесе ұзақ мерзiмге тұтынылатын заттарды, қымбат тауарларды, жылжымайтын
мүлiктердi сатып алуға сақтап қойған жалақының бiр бөлiгі.
Ақша жинақтаудың осы аталған негiзгi көздерiнен басқа несие – қаржы
мекемелерiндегi шоттар бойынша әртүрлi қалдық (сальдо) пен резервтiк
сомаларды да жатқызуға болады.
Әрбiр экономикалық категорияның мәнi мен мазмұны оның атқаратын
қызметтерiнде көрiнiс таба бередi. Ал оның әрбiр қызметi басқа
категориялардан өзгешiлiгiн анықтайтын маңызын сипаттайды.
Тауарлық өндiрiс жағдайында қарыз келiсiмi өндiрiс процесiндегi тауар
айналысына қажеттi несиелендiруден туындайды. Өндiрiс- үдемелi ұдайы
өндiрiстiң бастапқы, әрi шешушi моментi болып табылса ол басқа фазалармен
де тығыз байланысты болып келедi. Үдемелi ұдайы өндiрiс процесi қоғамның
материалдық игiлiктерiн үздiксiз өндiруде оның әртүрлi стадиялық фазалардан
жүйелi түрде өтуiн қарастырады. Әрбiр стадия-өндiрiс, айырбас – ауыстыру,
тарату және тұтыну-фазаларының белгiлi бiр мағына – маңызы бар болып
табылады. “Өндiрiс тұтынуға қажеттiлiк сәйкестiкте затты (тауарды-өнiмдi)
жасайды; тарату, қоғамдық заңдарға сәйкес оларды таратып – бөледi; айырбас-
ауыстыру, жекелеген сұраныс-тұтынуға байланысты бiр рет бөлiске түскен
қоғамдық өнiмдердi қайта таратып-бөледi; ақыр соңында осы қоғамдық
қозғалыстан шығып өнiм тұтынуға, пайдалануға түседi”.
Өндiрiс болмаған жағдайда шығарылған тауар-өнiмде тұтыну стадиясы да
болмайтын сияқты, тұтыну болмаған жерде өндiрiстiк фазада болмаған болар
едi, себебi өндiрiстiк стадияда мақсатсыз өнiм-тауар өндiрiлген болған
болар едi.
Айырбас процесiнде уақытша бөлiнiп шыққан құнды кейiн өзiнiң алғашқы
иесiне өсiм ақысымен қайтарып беру келiсiмi бойынша несие берушi мен қарыз
алушының арасында несие қатынастары пайда болады.
Қорыта айтқанда, қарыз капиталы (қоры) өндiрiс және айналыс
қорларының ауыспалы айналысынан уақытша бөлiнiп шыққан бос ақшасынан және
халық пен мемлекеттiң ақшалары жинағынан құралады. Ақша қоры үнемi
айналыста болуы қажет –ол уақыт үнемдеу заңының талабы. Бұл талапқа сай
қызмет ететiн құрал -несие. Себебi шаруашылықтардың бiркелкi жұмыс iстеуі
үшін және оны ары қарай дамыту үшін де қосымша ақшаға қажеттiлік туындайды.
Бұндай қажеттiлiк маусымдық жұмыстарды орындау, атқару кезеңдерiнде айрықша
бiлiнедi.
Уақытша бос тұрған қаржыларды жинақтап оны қажет уақытында қажеттi
мөлшерде қажеттi жерiне жұмсап және белгiленген уақытта қайтарып алуға
мүмкiндiк беретiн құрал-несие болып табылады. Басқаша айтқанда,
экономикадағы уақытша бос ақшаны iске (айналысқа) қосып және оны ұтымды
пайдаланып мезгiлi келгенде оның қайтарылуын қамтамасыз ететiн-несие
қатынастары.
Теориялық жағынан капитал жинақтаушы барлық субъектiлердiң
мүмкiндiктерiнiң көптеген күмән келтiруге болмайды, сол сияқты iс жүзiнде
оның тек бiреуiн бөлiп көрсетуге де болмайды. Себебi ақша қаражатын несие
жүйесi бiр жағынан өзiнде шоғырландырса, екiншi жағынан – ол сол
субъектiлерге несие бередi. Нәтижесiнде ақшаны жинау және несие беру
процестерi араласып дәл сол уақытта бiр сома әрi қарыз, әрi жинақ болуы
мүмкiн.
1.2. Несие жүйесiндегi несиелiк қатынастар мен банк аралық бәсекенің
туындауы (пайда болуы).
Өркениеттi мемлекеттердiң тәжiрибесiнде несие жүйесi туралы екi түрлi
ұғым қалыптасқан: бiрiншiсi несие – есеп қатынастары оның түрлерi мен
несиелеу әдiстерiнiң жиынтығы; екiншiсi несие – қаржы институттарының
(мекемелерiнiң) жиынтығы.
Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан
туындап несиенiң барлық формалары мен түрлерiн қамтиды. Несие жүйесi несие
– қаржы мекемелерiнiң жиынтығы ретiнде жеке және заңды тұлғаларды уақытша
бос ақшаларын есепшоттарда шоғырландырып оларды кәсiпорындарға, үкiметке
және халықтың әр түрлi топтарына қарызға бередi.
Несие жүйесiнiң қызметiнен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерiнде әр түрлi субъектiлердiң уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгiлi бiр мерзiмнен кейiн
және белгiлi бiр төлем ақымен қайтару үшін бөлiп беру анықтайды. Сонымен
бiрге несие жүйесi мемлекеттiң ақша айналымын реттеп ақша қаражатының
экономиканың бiр саласынан екiншi саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi. Несие жүйесi арқылы
кәсiпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалы есеп айырысуы мен
төлемдерi жүргiзiлiп, сондай – ақ әр түрлi несиелiк, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенiмдiлiк, кеңес беру және с.с. көптеген операциялар өтедi.
Несие жүйесiнiң маңызы мен ел экономикасындағы рөлi бiраз
көрсеткiштермен, атап айтқанда: ақша салымдарының жалпы көлемiмен,
кәсiпорындар мен мекемелердiң негiзгi және айналмалы капиталын
қалыптастыруға банктiк қарыздың үлесiмен, жиынтық төлем айналымымен және
т.б. сипатталады. Мысалы: әрбiр қоғамның даму тарихындағы белгiлi бiр
кезеңге және қоғамдық – экономикалық формацияның өзiне тән және несие
жүйесiнiң құрылымы болады. Мысалы, XX ғасырдың 20 – жылдарынан 90 –
жылдардың бас жағына дейiн бұрынғы Кеңестiк Одақтағы (КСРО) жоспарлы –
орталықтанған экономикаға сай келетiн қатаң орталықтанған несие жүйесi
құрылды.
Несие қатынастарының даму дәрежесi, несие мекемелерiнiң көбеюi,
өндiрiс пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалану жөнiнен
дүниежүзiндегi дамыған мемлекеттердiң iшiнде АҚШ алдыңғы қатарда келедi.
Оған дәлел, ол елде ақша капиталының орташа алғанда төртен үш (34)
бөлiгiнiң несие жүйесi арқылы өтуi болып табылады.
Қазiргi кезде экономикасы дамыған мемлекеттердiң несие жүйесiнде
көптеген өзгерiстер кездеседi. Олар:
Бiрiншiден банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесiнде
банк монополиясының пайда болуы: XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында әр
мемлекеттерге ақша капиталының көп бөлiгiн жинақтаған iрi банктер бөлiнiп
шыға бастады.
Бұл iрi банктер қарыз капиталының нарығында үстемелiк еттi. Олардың
капиталының мөлшерi iрi клиенттердi және жинақ салушыларды өзiне тартып,
нәтижесiнде үлкен табыс табудан өстi.
Несие жүйесiнде iрi банктердiң үлесiнiң өсуi тек операция жүргiзумен
ғана емес, сонымен қатар капиталдардың бiрiгуiнiң интенсивтi процесiмен
байланысты болады.
Капиталды шоғырландырудың және орталықтандырудың ашық және жасырын
түрлерi кездеседi. Бiрiншiсiн ұсақ банктердiң күйреуi, олардың бiр-бiрiмен
қосылуы, бөлiмшелерiнiң дамуы, ал екiншiсiнде корреспонденттiк қатынастар
мен көпбанктiк жүйелердiң дамуы жатады. Корреспонденттiк қатынастар деген
несие мекемелерi арасындағы келiсiм бойынша жүргiзiлетiн операциялар,
олардың мақсаты – бiр бiрiнiң тапсырмасы бойынша төлемдер мен есеп
айырысуды жүзеге асыру. Корреспонденттiк шоттар: “лоро” – олардiкi,
“ностро” – бiздiң қаржы деп бөлiнедi: Оларда орасан iрi сома жинақталады.
Мысалы, АҚШ – тағы барлық коммерциялық банктердiң арасынан бiрнеше iрi
банктердiң ресурстары басқа банктердiң ресурстарының сомасынан шапшаң
өсуiмен көзге түсуде. 1960 – 1970 ж.ж-да 50 iрi коммерциялық банктердiң
депозиттiк сомасы 88,8 млрд-тан 230,4 –млрд. долларға жетiп, яғни 2,5 есе
өскен болса, ал осы уақытта басқа коммерциялық банктердiң депозиттiк сомасы
141,7 млрд – тан 255,1 млрд. долларға жетiп, яғни тек 1,8 есе ғана өскен.
1970 жылы осы 50 iрi банктер 13,705 барлық коммерциялық банктердiң
депозисттiк сомасының 47% -iн билеген болып табылады. (10; 292).
Iрi коммерциялық банктерден азғана алып банктер “Бэнк оф Америка”,
“Ферст нейшнл сити бэнк оф Нью-Йорк” және осындай бiрнешеуi бөлiнiп шығып
олар өнеркәсiп – қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе оларда басты
рөл атқарады. Олар – iрi банктердiң өзара қосылып, банк холдингiн құруының
көрiнiсi болып табылады.
Екiншiден әр түрлi несие мекемелерi арасында бәсекенiң күшеюi. Банк
монополиясы мен несие қатынастарының өркендеуi қарыз капиталының нарығында
бәсекенi өрбiте түстi.
Бәсеке бiртектес және әр түрлi несие мекемелерiнiң арасында жүредi.
Мысалы: коммерциялық банктер немесе сақтандыру компаниялары өзара бәсекеге
түседi. Бәсеке нәтижесiнде iрi компаниялар iрi мөлшерде несиенi оңай алып
кәсiпорындарды өз ықпалында ұстау үшін несиенi жеңiлдiкпен бередi. Ондай
жеңiлдiктер несие алудың жағдайларына (яғни пайдалану мезгiлiне, мөлшерiне,
қайтарылуына) жасалады. Бiрақ банк қызметiнде бұрынғысынша жоғарғы тарифтер
мен проценттiк төлем ақысы сақталады. Сондай – ақ, клиенттерге банк
қызметiнiң қосымша түрлерi көрсетiледi (мысалы, тәулiк бойы төлем
құжаттарын қабылдау, әр түрлi сұрақтарға жауап беру, кеңес беру және тағы
сол сияқтылар).
Бәсекенiң келесi түрi әр түрлi несие – қаржы институттарының
арасында туындайды. Мысалы: коммерциялық банктер мен жинақ мекемелерiнiң
арасында жинақты өздерiне тарту үшін коммерциялық банктер, қаржы
компаниялары, несие одақтарының халыққа тұтыну тауарларына берген қарыздың
үлкен бөлiгi үшін; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара
жинақ және жинақ – қарыз банктерiнiң бәсекесi. 1970-80 ж.ж несие
мекемелерiнiң бәсекесi өсе түстi, оған себеп болған негiзгi факторлар:
қаржылық қызметтердi шектейтін, реттейтiн бiрсыпыра заңдарды алып тастау;
қаржылық инновацияның қарқынды өсуi, яғни несие –ақша операцияларының жаңа
түрлерiнiң және есеп айырысу мен қарыз капитал нарығының құралдарының пайда
болуы; электронды – есептегiш машиналар мен телекоммуникация құралдарын кең
қолдану несие аясында монополистiк бақталастықтың мүмкiншiлiгiн арттырды.
Осы процестердiң нәтижесiнде клиенттерге көрсетiлетiн қызметтердiң көптеген
түрлерiн ұсынатын әмбебап операциялар тенденциясы байқалып көп бағытты
несие мекемелерi құрыла бастады. Коммерциялық банктер бұрын шұғылданбайтын
жаңа қызметпен, яғни жылжымайтын мүлiкпен операция жүргiзу, лизинг,
сақтандыру және сол сияқты қызмет түрлерiн кең қолдана бастады.
Бәсекенi күшейтетiн маңызды фактордың бiрi – қаржылық емес
корпорациялардың қаржылық қызмет түрлерiн атқаруы. Бұл мекемелер банк
қызметiнiң тек кейбiреулерiн ғана орындайтындықтан несие институтына
таралатын заңды шектеулерге бағынбайды. АҚШ-та оларды “банктiк емес банк”
деп атайды. Олар – Дженерал моторз, Форд, ИБМ, Америкен экспресс және т.б-
ры операциялар жүргiзумен шұғылданады: өнеркәсiптiк және тұтыну несиесiн
беру; жылжымайтын мүлiктен сақтандыру, лизинг операцияларын жүргiзiп, қолма
– қол ақшаны басқарады.
Қазiргi кездегi банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге
көтерiлуде. Өндiрiстiң мемлекетаралық мамандандырылуы мен бiрлесуi,
сыртқы сауданың дамуы, еуровалюта нарығының өсуi банк iсiнiң
интернационалдануына және банк операцияларының көп бөлiгiнiң мемлекет
шекарасынан шығуына әкеп соқтырады. XX ғасырдың соңғы төрттен бiр бөлiгiне
АҚШ, Жапония, Германия, Франция және басқа да бiрсыпыра мемлекеттердiң iрi
банктерi халықаралық қаржы концерндерiне айналып әлемнiң әр түрлi елдерiнде
көптеген несиелiк, есеп айырысу, инвестициялық операциялар жүргiзедi.
Халықаралық банктер негiзiнен ұлтаралық және көп ұлттық болып
бөлiнедi. Ұлтаралық банктер – ол әмбебап үлгiдегi iрi несие – қаржы
кешендерi болып табылады. Олар әдетте, қолында шетелдiк кәсiпорындардың кең
желiсi мен мемлекеттiң қолдануымен дүниежүзiлiк нарықта валюта, несие
операцияларын бақылайтын жүйесi бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты
делдалдар. Ұлтаралық банктердiң шетелдерде көптеген филиалдары, бөлiмшелерi
қызмет жасайды. Мысалы, 1980 – жылдардың басында дүниежүзiнде 84 ұлтаралық
банктер болса, оның 22-сi АҚШ – та, Ұлыбритания мен Жапонияның әрқайсысында
– 10 –нан, 7-еуi Францияда, ал Германия мен Канаданың әрқайсысында 5-тен
саналады.
Көп ұлттық банктер – ол бiрсыпыра елдердiң iрi банктерiнiң үлестiк
жарна төлеуі арқылы құрылған халықаралық банктер топтамасы болып табылады.
Олар әлемдiк нарықта ұлтаралық банктердiң операцияларын iске асырумен,
сыртқы сауданы несиелеумен, еуровалюта нарығын жүргiзумен шұғылданады.
Үшiншiден банк капиталы мен өнеркәсiп капиталының бiрiгiп қаржы
капиталын құруы. Өнеркәсiп пен банк iсiнде монополиялардың пайда болуы және
оладың бiрiгiп жұмыс жүргiзуi қаржы капиталының құрылуына негiз болды.
Себебi банктiк несие – өнеркәсiптi несиелеудiң басты көзi болып табылады.
Банктiк несие өнеркәсiп компаниясының тағдырын қаржы болған кезде несие
берумен шешiп отырады. Сөйтiп, несие берушi мен қарыз алушының
байланыстылығы негiзiнен төмендегiдей тұрғыда жүргiзiледi: өнеркәсiп
компанияларына банктердiң несие беруi; ағымдағы және есеп айырысу
операцияларын жүргiзу; эмиссиялық құрылтайшы операциялары мен ақша иемдену
жұмыстары.
Төртiншiден несие жүйесiндегi құрылымдық өзгерiстер. Арнаулы несие –
қаржы мекемелерiнiң дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы
капиталы нарығындағы банк iсiнiң кеңеюiне жол ашып, несие жүйесiнiң
құрылымдық өзгерiстерiне әкеп соқтырады. Несие жүйесiнде жаңа буындардың
пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында
коммерциялық банктердiң үлесi төмендейдi. Мысалы, ХХ ғ. басында АҚШ – та
несие мекемелерiнiң 7-i түрi болса, 80-жылдары олардың түрi 20-дан асты.
1900 ж активтердiң 23-iн коммерциялық банктер, ал 13-iн сақтандыру және
жинақ мекемелерi жүргiздi. Ал 1987 ж коммерциялық банктердiң бұл
көрсеткiштегi үлесi шамамен 40% болса, жинақ мекемелерiнiң, инвестициялық,
ипотекалық, сақтандыру компанияларының үлесi анағұрлым көтерiңкі. Осындай
өзгерiстер басқа өнеркәсiбi өркендеген мемлекеттердiң де несие жүйесiнде
байқалады. (20; 78).
Қазiргi кезеңдегi несие жүйесi күрделi, әрi көпбуынды құрылым болып
келедi. Егер несие мекемелерiнiң клиенттерге көрсететiн қызмет түрлерiн
негiзге алғанда несие жүйесi үш элементтен тұрады:
1) орталық банк;
2) коммерциялық банктер;
3) маманданған несие –қаржы институттары.
Шаруашылық буындарына көрсетiлетiн қаржы –несиелiк қызметтерiнiң
санына, мөлшерiне және олардың көлемiне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жүйесiнiң өзегi-банк жүйесi болып табылады, ал несиелендiру мекемелерiнiң
жұмысын үйлестiретiн бiрыңғай, бiрден-бiр орган – Орталық банк болып
саналады.
3. . Несиенiң түрлерi мен ерекшелiк сипаттары.
Несие жүйесiндегi несиелiк қатынастардың пайда болып, көрiнiс беруi
несие түрлерi мен оның мазмұнында сипатталады. Сонымен бiрге қоғамдағы
қатынастардың өзгеруi несиенiң мазмұны мен қолданылатын түрiн де өзгертедi.
Несие әртүрлi формаларда болып келедi. Негiзгiлерi болып: коммерциялық және
банктiк несие. Бұл екi формадағы несие бiр – бiрiнен несие субъектiлерi,
құрамы, қарыз нысаны, динамикасы, процент мөлшерi және қызмет ету аясы
бойынша ажыратылады.
Коммерциялық несие - ол бiр тауар өндiрушiнiң басқа тауар өндiрушiге
сатқан тауары үшін ақша төлеудi кейiнге қалдырып, оны қарызға беруi. Бұндай
несиенің – қарыз берудiң құралы коммерциялық вексель болып табылады.
Вексельдiң ең көп тараған екi түрi бар: жай, қарапайым вексель және аударым
векселi. Коммерциялық несие барлық несиелендiру жүйесiнiң негiзi болып
табылады. Оның қажеттiлiгi үдемелi ұдайы өндiрiс процесiнен туындайды, яғни
кейбiр объективтi себептерге байланысты (мысалы, тауар өндiру уақыты оны
сатып ақша түсiру уақытымен сай келмейдi, кейбiр өндiрiс жыл мезгiлiне
байланысты ұйымдастырылып, онда өндiрiлген тауарларды сату да жыл мезгiлiне
байланысты жүргiзiледi) бiр өндiрушi нарыққа тауарын шығарғанда екiншi бiр
өндiрушi – сатып алушыда қолма – қол ақша болмаған жағдайда оған бiрiншi
тұлға – өндiрушi тауарын несиеге сатады (вексель жазып беруi арқылы).
Коммерциялық несие тауардың өндiрiстен тiкелей тұтынушыға түсуiн қамтамасыз
етедi, сөйтiп тауардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналысын
жеделдетедi. Ол сонымен қатар кәсiпкерлер мен сатушылардың да ақша қажетiн
өтейдi.
Дегенмен коммерциялық несиенi қолдануда бiраз шектеулер бар. Олар:
1) бұл несиенiң көлемi сатылуға тиiс тауарлар қорының көлемiмен
шектеледi:
2) бұл несиенiң көлемi ел экономикасының жағдайына байланысты
өзгередi, яғни дағдарыс кезiнде капиталдың керi қозғалысы бұзылып
коммерциялық несиенiң көлемi қысқарады;
3) бұл несие тек бiр бағытта қозғалыста жүредi: оны тек өндiрiс
құрал – жабдықтарын шығаратын салалар пайдаланатын салаларға
бередi. Керiсiнше болуы мүмкiн емес.
Мысалы: трактор зауыты өз өнiмiн – тракторларды несиеге ауыл
шаруашылығына сатуына болады, яғни ауыл шаруашылығы өз өндiрiсiне тракторды
пайдаланады, ал керiсiнше трактор зауытына ауыл шаруашылық өнiмдерi
жарамайды, яғни ауыл шаруашылығы трактор зауытына коммерциялық несие
ретiнде өз өнiмiн бере алмайды.
Қорыта айтқанда, коммерциялық несиенiң банктiк несиеден басты
ерекшелiгi – ол тауар түрiнде берiлетiн несие болып табылады.
Банктiк несие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге
қайтарым мерзiмiн белгiлеп ақша түрiнде берiлетiн несие. Коммерциялық несие
банктiк несиеден бiр қатар айырмашылықтары бар болып келедi.
Бiрiншiден коммерциялық несие тауар түрiнде берiлсе, ал банктiк несие
ақша түрiнде берiледi. Коммерциялық несиенi тауар өндiрушiлер мен сатушылар
бiр – бiрiне тауардың сатылуын қамтамасыз ету үшін бередi. Банктiк несие
-қарыз капиталы ретiнде берiледi.
Екiншiден коммерциялық несие мен банктiк несие бiр-бiрiмен
субъектiлер, яғни келiсiмiне қатысушылар бойынша да ажыратылады.
Коммерциялық несиеде несие берушi ретiнде де, қарыз алушы ретiнде де
кәсiпкер – өндiрушiлер жүредi. Банктiк несиеде несие берушi – банк, ал
қарыз алушы – кәсiпкер, жеке тұлға болып келедi.
Үшiншiден коммерциялық несиенiң шектеулерi банктiк несие беруде
жойылып ешқандай шектеулер орын алмайды, себебi банктiк несиенiң қолдану
өрiсi кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына (сату – сатып алу)
қызмет көрсетсе, банктiк несие халықтың барлық топтарының уақытша бос
тұрған ақшаларын шоғырландырып оны капиталға айналдырады.
Төртiншiден бұл екi несиенiң динамикасы (өсуi, өзгерiсi) да бiркелкi
болмайды. Коммерциялық несиенiң көлемi өндiрiс пен тауар айналымының
дамуына және төмендеуiне байланысты өсіп және қысқарып отырады.
Өнеркәсiптiң дамуы кезiнде оған ұсыныс пен сұраныс өсiп, дағдарыс кезiнде
төмендейдi.
Дағдарыстың әсерiнен тауарды өндiру мен сату қысқарып, ал қарызды
төлеу үшін банктiк несиеге сұраныс көбейедi. Өндiрiстiң жанданып көтерiлуi
кезiнде нақты капиталдың көлемi өсiп өндiрiстiк мақсатқа жұмсау үшін
банктiк несиеге сұраныс ұлғаяды. Осыдан банктiк несиенiң екi жақтылығы
туындайды: қарыз алушы, несиені өндiрiстiк капиталдың көлемiн өсiру үшін
пайдаланса, онда капитал қарызы, ал қарыз мiндеттемелерiн өтеу үшін төлем
құралы ретiнде пайдаланса, онда ақша қарызы болады. Банктiк несиенiң шартты
түрде мұндай екiге бөлiнуi қарызгердiң алған несиенi пайдалану мақсатына
байланысты болады. Егер қарызгер несиенiң кепiлдiгiне тауар, вексель,
бағалы қағаздарды берiп алса онда- банктен ақша қарызын алғаны, ал егер
қарыз алушы банктен ештеңемен қамтамасыз етiлмеген несие алса онда -капитал
несиесiн алғаны болып табылады.
Банктiк несиенi экономиканың кез келген саласында пайдалануға
болады, яғни өндiрiстiң бiр саласынан босаған ақша капиталы кез келген
басқа салаларға берiлуi мүмкiн (мысалы, ауыл шаруашылығынан өнеркәсiп
өндiрiсiне, т.с.с.).
Несиенiң негiзгi екi формасы коммерциялық және банктiк несиелер –
әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысты бiрнеше түрге бөлiнедi:
аграрлық несие, ипотекалық, мемлекеттiк, банкаралық, шаруашылықаралық,
халықаралық, тұтыну несиесi және т.б.
Аграрлық несие – ол ауыл шаруашылығындағы негiзгi капитал мен
айналмалы капиталдың қызметiн қамтамасыз ету үшін берiлетiн қарыз капиталы
болып табылады. Олардың ерекшелiгi ауыл шаруашылығының спецификалық
маусымдық сипатындағы ерекшелікпен байқалады. Өндiрiстiк негiзгi капиталдың
(қордың) қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мүлiктi кепiлдiкке ала
отырып банк ұзақ уақытқа күрделi қаржы несиесiн бередi. Ауыл шаруашылығының
өндiрiстiк айналым капиталына және уақытша қажеттiлiкке мерзiмдi несиелер
берiледi, әдетте, қысқа мерзiмдi несиелердiң сол жылғы болатын астық
өнiмдерiн кепiлге сала отырып алынады да, өнiмдердi сатқаннан кейiн
қайтарылады.
Ипотекалық несие – ол жылжымайтын мүлiктердi: жердi, өндiрiстiк және
тұрғын ұй ғимараттарды, пәтерлердi кепiлдiкке алып ұзақ мерзiмге берiлетiн
ақшалай несие болып табылады. Мүлiктердiң кепiлге алынғаны туралы
ипотекалық банк несие алушыға қарызгерлiк куәлiгiн бередi. Ипотекалық
несиенiң ақшалай қоры (ақша көзi), негiзiнен банктер мен корпорациялардың
ипотекалық облигациялар шығарып (эммиссия), сатудан түсетiн қаржыдан
құралады.
Мемлекеттiк несие – ол мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың
(жергiлiктi атқарушы органдардың) қарамағына заңды және жеке тұлғалардың
бос ақша қаражаттарын несие капиталы ретiнде уақытша пайдалануға
шоғырландыру үшін және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін
облигациялар шығарып, оларды сату арқылы қаржы тартылуы болып табылады.
Мемлекеттiк несие – жалпымемлекеттiк қаржының басты буындарының бiрi
және несие қатынастарының жиынтығы, бұл қатынастарда тараптардың бiрi
мемлекет және оның жергiлiктi органдары – несие алушылар, ал екiншi жағы
несие берушiлер – халық және заңды ұйымдар болып табылады. Халықаралық
экономикалық қатынастар саласында мемлекет қарызгердiң де, қарыз алушының
да, несие берушiнiң де ролiнде көрiнедi.
Мемлекеттiк несиенiң ерекшелiгi қарызға берiлген қаржаттардың
қайтарымдылығында, мезгiлдiлігiнде және ақылдылығында. Алайда бұл
қатынастарды банк несиесiмен шатастыруға болмайды. Несие қоры ұлғаймалы
ұдайы өндiрiс процесiнiң үздiксiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында
кәсiпорындар мен ұйымдарды несиелендiру және оның тиiмдiлiгiн арттыру үшін
пайдаланылады. Несиелердi жеке адамдар да ала алады. Шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердi банктiк несиелендiру- несие қорын өнiмдi пайдалану болып
табылады.
Мемлекеттiк несиенiң көмегiмен жұмылдырылған қаражаттар көбiнесе
экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндiрiстiк сипаты бар
болып келедi. Мемлекеттiк несие жөнiндегi қатынастар мына негiздерде қаржы
қатынастарында болады:
1) мемлекеттiк несие жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлi
қажеттiлiктердi – өндiрiстiк, өндiрiстiк емес, сол сияқты
стратегиялық, оперативтiк қажеттiлiктердi де қаржыландыруға
бағытталатын мемлекеттiк қаржы ресурстары ретiнде қаралады;
2) алынған және берiлген несиелер үшін есеп айырысулар, олар үшін
проценттер төлеу бюджеттiң қаражаттары есебiнен жүргiзiледi.
Бюджет кiрiстерiнiң негiзгi және тұрақты бөлiгiн салықтық түсiмдер
құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар
“антиципацияландырылған салықтар”, яғни мерзiмiнен бұрын өндiрiп
алынған салықтар деп саналады.
Қаржының бөлгiштiк функциясы шеңберiнде мемлекеттiк несие ақша
қаражаттарын (оларды кейiн қайтару шартында) қайта бөлудiң қосымша
функциясын орындайды. Бұл халықтың, кәсiпорындар мен ұйымдардың уақытша бос
ақша қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттiк
несие жинақ ақшаны ұйымдастыру нысандарының бiрi болып табылады. Бұл
функция iс – әрекеттiң объективтi нәтижелерi ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң
ауқымын арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Мемлекеттiк несиенiң екiншi қосалқы функциясы – реттеу функциясы.
Бiрiншi кезекте мемлекет несиелiк проценттiң мөлшерiне ықпал жасай отырып
ақша ағындарын реттейдi: несие капиталының рыногiнде қаржыгер бола отырып
ол бұл капиталға деген сұранымды, мұның нәтижесiнде несие капиталының
нормасы артады. Сөйтiп, мемлекет бұл рыноктегi бәсекеге араласып одан
жекелеген инвесторларды ығыстырады (“ығыстыру әсерi”). Бұл- олардың
бизнесінiң белгiлi бiр түрлерiн инвестициялауына шектеудi туғызады. Бiр
мезгiлде мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу кезiнде айналыстағы
ақшаның қысқаруына әкеледi, мұның өзi ақша эммисиясының зардаптарын жою
үшін тиiмдi болып табылады.
Сөйтiп, егер несиенiң қайта бөлгiштiк функциясының көмегiмен мемлекет
қаржы ресурстарын тiкелей белгiлi бiр салаларға (немесе қажеттi өндiрiстiң
дамуына) бағыттайтын болса, реттеушiлiк функциясы арқылы мемлекеттiк несие
жөнiндегi қатынастарға қатыспайтын шаруашылық қатынастардың субъектiлерiне
қосымша жанама ықпал етуге қол жеткiзедi.
Мемлекеттiк несиенiң рөлi халықтың, кәсiпорындардың, ұйымдардың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкiндiктерiне және оларды
мемлекеттiң кезек күттiрмейтiн қажеттерiн қаржыландыруға бағыттауға болады.
Мемлекеттiк несие түрлерi бойынша iшкi, сыртқы (халықаралық) және
шартты болып ажыратылады.
Iшкi кредитте мемлекеттiк несие қатынастары жан – жақты тұрғыда:
қарызгер де, несиегер ретiнде де елдегi үкiметтiң, билiктiң жергiлiктi
органдарының, кәсiпорындарының, ұйымдардың және халықтың арасында пайда
болады.
Халықаралық кредитте қатынастарға бiр жағынан үкiмет, билiктiң
жергiлiктi органдары, екiншi жағынан басқа мемлекеттердiң үкiметтерi,
банктерi, компаниялары, сондай –ақ халықаралық қаржы , банк ұйымдары
араласады. Несие берушi тарап мемлекет – донор несие ұйым – донор, ал
кредит алушы ел реципиент – ел деп аталады.
Шартты мемлекеттiк несие отандық қарызгерлер: кәсiпорындар, ұйымдар,
фирмалар, жергiлiктi билiк органдары алған қарыздарына басқа елдердiң
несиелерiне берiлген кепiлдiктер бойынша үкiметтiң мiндеттемелерi ретiнде
болады. Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда үкiмет отандық қарызгердiң
уақыты, мерзiмi келген мiндеттемелерi бойынша қарызгердiң мүлкiне немесе
басқа активтерiнен, бюджет қаражаттары есебiнен қарыздың сомасын төлейдi.
Банкаралық несие – несие мекемелерi арасындағы шаруашылық
қызметiндегi ең кең тараған түрi болып табылады. Банкаралық несиенiң
ставкасы бойынша коммерциялық банктiң клиенттерiне берiлетiн басқадай несие
түрлерiне, есептiк саясатын (учетная политика) анықтауға негiздеме болатын
маңызды фактор. Мұндай ставканың нақтылы шамасы орталық банктiң ставкасына
тәуелдi, себебi ол банкаралық несие нарығының тiкелей ұйымдастырушысы –
үйлестiрушiсi және белсендi қатысушысы – мүшесi болып табылады.
Шаруашылықаралық несие - ол жоғарғы басшы органдардың (министрлiк,
бiрлестiк, трест, корпорация) өздерiне әкiмшiлiк жолмен бағынатын
кәсiпорындар мен мекемелерге қаржы көмегi ретiнде берiлетiн несие болып
табылады. Бұндай несиелендiрудiң түрi бұрынғы кеңестiк одақта (КСРО-да) кең
орын алған, бiрақ банктiк несиемен салыстырғанда ол несиенiң көлемi және
оны пайдаланатын шаруашылық органдар өте аз мөлшерде болған, себебi
шаруашылықаралық несие мемлекеттiң қаулысымен кездесiп қалған (салдарынан
болған) қаржы қиындығын жою мақсатына, немесе өндiрiс жоспарына өзгерiстер
енгiзгенде ғана берiледi.
Бұл несиенiң басқа несиелерден айырмашылығы:
1) бұл несие субъектiлерi мiндеттi түрде бiр шаруашылық жүйесiнде
болуға тиiстi;
2) несие тек ақша – қаржы түрiнде ғана берiледi;
3) қайтарылғанда несиенi пайдаланғаны үшін өсiм ақы (процент)
төленбейдi;
4) несие алғанда кепiлдiк берiлмейдi және белгiлi бiр мезгiлде
қайтару туралы мiндеттеме жасалынбайды, яғни шаруа субъектiсiндегi
қаржы қиындығы жойылған соң жоғарғы органның үкiмiмен несие
қайтарылып алынады.
Соңғы уақытта шаруашылық аралық несиенiң тауарлы түрi дамып,
жетiлуде. Мысалы: күрделi механизмдер, станоктар мен өндiрiсте қолданылатын
техникалар несиеге берiлуде.
Мұндай жағдайларда несие қатынастарының ауқымы ұлғаяды. Несиеге,
масалы, техника берiлсе, ал оны қайтару несие алушының өндiрген тауарымен
өтелуi орын алып отыр.
Тұтыну несиесi – ол төлемiн кейiнге қалдырып тұтыну тауарларын
несиеге сату болып табылады. Несие алушы – халық, ол несие берушi – әртүрлi
өндiрiс орындары, фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкiн. Тұтыну несиесi
коммерциялық несие формасында (яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемiн
кейiнге қалдырып тауар сату ) және банктiк несие формасында (яғни тұтыну
тауарларын сатып алуға ақша беру – ұзақ жылдар уақытында қолданылатын
тауарлар – жиһаз, жеңiл машиналар, тоңазтқыштар, теледидарлар және тағы
басқалар) берiледi. Несиенiң бұл түрiнде банк пен халық арасында делдал да
болуы мүмкiн. Мысалы: сауда орындары халыққа белгiлi бiр сомаға тауарды
сатады да сол сома көлемiнде банктен ақшалай несие алады. Тұтыну несиесi
жас отбасыларына да (мысалы, егер жастары 30-дан аспаса және үйленгендерiне
үш жыл өтпесе) берiлген. Мұндай несие кезiнде Чехословакияда жоғарғы оқу
орындарының студенттерiне берiлген болатын.
Несиенiң түрлерi ол ұйымдастыру – экономикалық нысандарына
(белгiлерiне) байланысты әрбiр несиенi сипаттау болып табылады. Несиенi
түрлерге бөлiп жiктеудiң әлемдiк бiркелкi стандарты жоқ. Несие
қатынастарының дамуына және тауар ақша айналысының өрiстеуiне байланысты
несие ақшадай және тауардай болып бөлiнiп, одан әрi несиенiң жаңа түрлерi
пайда болуы мүмкiн.
Несиенiң экономиканы дамытудағы маңызы деп түсiнетiнiмiз оны қолдану
әдiстерiн пайдаланып мемлекет пен халық үшін қол жеткiзген нәтижелердi
айтамыз. Несиенi қолдану әдiстерiне: оны қайтарып беру (несиенiң
қайтарымдылығы), белгiлi бiр мерзiм аралығына пайдалану (несиенiң
мерзiмдiлiгi), пайдаланғаны үшін ақы төлеу (несиенiң төлемділігі) жатады.
Несиенiң бұл ерекшлiктерi ресурстарды тиiмдi пайдалануда маңызы зор болып
табылады.
2-бөлiм: “Қазақстан Халық Банкi” акционерлiк қоғамының (АҚ)
экономикалық сипаты.
“Қазақстан Халық Банкi” АҚ –ы 80 жылдан аса уақыттан берi өз
клиенттерiнiң игiлiгi үшін табысты жұмыс iстеп келген аса iрi әмбебеп
коммерциялық банк және елiмiздегi қаржы құрылымдарының iшiндегi сенiмдiсi
болып табылады.
Ол республикадағы банктер iшiнен алғашқы үштiкке кiредi. Банк
дамуының алдында барлық кезеңдерде күрделi де, көп қырлы процестер тұрады.
Оларға: қаржылық қызмет көрсетудің жаңа түрлерiн меңгеру, банктiк
өнiмдердiң ассортиментiн кеңейтумен бiрге, ең бастысы – клиенттерге қызмет
көрсетудiң саласын арттыру болады.
Қазақстан Республикасының егемендi мемлекет болып жариялануы
елiмiздегi банк қызметi мен олардың құрылымдық өзгерiстерiнiң басталуы-
Қазақстан Халық Банкiнiң дамуына және қайта құрылуына тiкелей әсерiн
тигiздi.
Егемендiк жарияланғаннан кейiн 1990 жылдың желтоқсан айында – ақ
Қазақстан нарық экономикасының талаптарына сай келетiн өзiнiң банк жүйесiн
құруға бiрден кiрiсiп кеттi. 1991 жылдың қаңтар айында тәуелсiз
Қазақстандағы банк реформасының бастауы ретiнде “Қазақ КСР-ғы банктер және
банк қызметi туралы” Заң қабылданды.
Ел тәуелсiздiгi ресми жарияланғаннан кейiн, бiр өткен соң 1992 жылы
Қазақстан Республикасының Жинақ Банкi құрылды және оның негiзiнде Қазақстан
Халық Банкi ресми заңды тұлға болып танылды.
1993 жылы Жинақ Банкi Қазақстан Республикасының Үкiметiне жататын өз
алдына заңды құрылым “Қазақстан Халық Банкi” болып қайта құрылды.
1995 жылы Банк жабық түрдегi акционерлiк қоғам болып қайта құрылып,
1998 жылдың шiлде айында Банк акционерлерiнiң жалпы жиналысында жабық
акционерлiк қоғам түрiнен Үкiметтiң 100%-дық қатысуымен “Қазақстан Халық
Жинақ Банкi” ашық акционерлiк қоғамы болу туралы шешiм қабылданды.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1998 жылғы 6-шы шiлдедегi №644
“1998 – 2001 жылдардағы Қазақстан акционерлiк Халық Жинақ Банкiсiн
жекешелендiру (приватизация) этаптары бойынша негiзгi бағыттары туралы”
қаулысына сәйкес осы жылы акционерлiк капиталы ұлғайту бойынша жұмыстар
жүргiзiле бастады.
Бүгiнгi Халық Банкiнiң тарихы – бұл оны жекешелендiру мен құрылымдық
қайта құру мен өзгерiстер ғана емес, банктiк технология жаңалықтарын
үзiлсiз меңгеру, банкингтiк спектрды кеңейту және жаңа кезеңдегi жинақ
салымдар жүйесiн жетiлдiру, сонымен бiрге инфрақұрылымдық филиалдарды
дамыта отырып кiшi және орта бизнеске, мемлекеттiк ұйымдарға,
кәсiпорындарға, жеке және заңды тұлғаларға есептiк – кассалық қызмет,
зейнет ақы және еңбек ақылар төлеу, салықтық, коммунальдық және басқа да
қаржылық төлемдердi жүргiзу болып табылады.
Қазақстан Республикасының “Банктер және банк қызметi туралы” Заңына
сәйкес Банк, депозиттiк салымдар қабылдау, несиелер берудi жүзеге асырып,
өз клиенттерiнiң қаржылық сұраныстарын қанағаттандыру мақсатымен бiр тұтас
комплекстi басқадай банк операциялары мен қызметтерiн ұсынады.
Банк, төлем ақы жүйесiндегi VISA International және Master Card
International пластикалық карточкаларын шығарып, қазақстанның карточкалар
рыногiнде тұрақта лидер болып қалып отыр. Айналымдағы карточкалар екiншi
деңгейдегi банктер көрсеткiшiнде 88%-дан астамын құрайды.
Депозиттiк салымдардың ерекшелiктерi: оларды ашу және қосымша салым
жасау қолма-қол ақшамен ғана емес, қолма – қол емес түрде де жүргiзiледi,
яғни басқа салымға аудару деген сияқты жұмыстарды атқарып, жүзеге асырады.
Сондай-ақ, салым мерзiмi аяқталған соң сiздiң жазбаша нұсқауыңыз
бойынша Банк сiздiң ақшаңызды басқа шотқа аударым жасайды, коммунальдық
және басқа да қызметтердiң төлемiн жүргiзе алады.
Осындай мақсатта Сiзге әртүрлi ыңғайлы жағдайлармен тартымды-
қызғылықты салым түрлерi: "Халықтық", "Сенiм-Плюс", "Алтын Жас-Плюс",
"Жинақтық-Плюс", "Ақ-Бота", тағы басқалары қызмет етедi.
Депозиттiк салымдар жасау арқылы оны кепiлге бере отырып қажеттi
сомадағы несие-қарыз қаражатын алуға болады.
Клиенттердiң несиеге қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн мақсатты
пайдалану мен бизнес ерекшелiгiн (спецификасын) ескере отырып қазiргi кезде
Банк бiрнеше кредиттiк бағдарламаларды жүзеге асыруда:
1) кiшi және орта бизнес субъектiлерiн несиелендiрудiң аймақтық
(региондық) бағдарламасы;
2) жеке тұлғаларды несиелендiрудiң аймақтық бағдарламасы;
3) кiшi және орта аграрлық бизнестi несиелендiру бағдарламасы;
4) кәсiпорын кепiлдiк берумен (гарант бойынша) оның жұмыскерлерiне
тұтыну мақсатындағы несиелендiру бағдарламасы;
5) Еуропа қайта құру және даму Банкiсiнiң кредиттiк линиясы бойынша
кiшi бизнестi несиелендiру бағдарламасы;
6) Овердрафт түрiнде кәсiпорындарға қысқа мерзiмдi несие беру
бағдарламасы;
7) "Қазақстан Халық Банкi" АҚ- ының жинақ шотына орналасқан
(салынған) кредиттiк карточкадағы ақша қаржыларын кепiлге ала
отырып жеке тұлғаларға несие беру бағдарламасы;
8) отандық тауар өндiрушiлер мен қызмет атқарушыларға банктiк қарыз
беру бағдарламасы;
9) “Қазақстан Халық Банкi” АҚ-ң арнаулы зейнетақы салымы бойынша
жинақ шотқа келiп түсетiн ақша қаржыларын кепiлге ала отырып
тұлғаларға қарыз беру бағдарламасы;
10) Әлемдiк Банк линиясы бойынша ауылшаруашылыған несиелендiру
бағдарламасы.
Қарыз қаражатын беру, несиелендiру жұмыстары қолданыстағы Қазақстан
Республикасындағы заңдарына, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiсiнiң
нормативтi құқықтық актiлерiне “Қазақстан Халық Банкi” АҚ-ң iшкi несие
саясатына сәйкес және солардың негiзiнде жүзеге асырылады.
Жеке тұлғаларға несие ресурстары мынадай мақсаттарға берiледi:
1) айналым капиталын ұлғайтуға (шикiзат, т.б. сатып алуға);
2) негiзгi капиталға инвестиция жүргiзуге (жылжымайтын мүлiктi,
қосымша қондырғыларды, т.б. сатып алуға);
3) тұтынушылық, тағы басқа мақсаттарға.
Несие қарыздары заңды тұлғаларға:
1) айналым капиталын толықтыруға;
2) негiзгi капиталды инвестициялау үшiн берiледi.
Несие бойынша сыйақы ставкалары нақтылы жобадан тәуелдiлiкте
анықталады және олар ұлттық валютамен (теңгемен) берiлген жағдайда жылдығы
11%-дан 28%-ға дейiн, ал шетел валютасымен (АҚШ долларымен)-10%-дан 23%-ға
дейiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz