Қарқаралы өңірі топонимдері
Кіріспе 4.10
І . ТАРАУ
ҚАРҚАРАЛЫ ӨҢІРІ ТОПОНИМДЕРІНІҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 11
1. Қарқаралы өңірі топонимдерінің мотивтері
2. Қарқаралы өңірі топонимдерінің тілдік қабаттары
а) ана тіліне тән атулар
ә) басқа тілдерге тән атаулар
ІІ . ТАРАУ
ҚАРҚАРАЛЫ ӨҢІРІ ТОПОНИМДЕРІНІҢ ЛЕКСИКО.СЕМАНТИКАЛЫҚ ТОПТАРЫ
1. Этнонимдерге сәйкес қойылған атаулар
2. Түр.түске байланысты қойылған атаулар
3. Өсімдік атауларына сәйкес аталған атаулар
4. Жан.жануарлар, құс, жәндік атауларына сәйкес қойылған атаулар
5. Судың көлемі, түр.түсі, дәмі, ағысына, тереңдігіне және температурасына байланысты аталған атаулар
6. Адам және жануарлар дене мүшелеріне байланысты аталған атаулар
7. Географиялық терминдердің қатысы арқылы және орналасу ерекшеліктеріне байланысты қойылған атаулар
8. Үй құрлысы мен түрлі мүліктері аттарынан қойылған атаулар
9. Түрлі іс.әрекетке байланысты қойылған атаулар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І . ТАРАУ
ҚАРҚАРАЛЫ ӨҢІРІ ТОПОНИМДЕРІНІҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 11
1. Қарқаралы өңірі топонимдерінің мотивтері
2. Қарқаралы өңірі топонимдерінің тілдік қабаттары
а) ана тіліне тән атулар
ә) басқа тілдерге тән атаулар
ІІ . ТАРАУ
ҚАРҚАРАЛЫ ӨҢІРІ ТОПОНИМДЕРІНІҢ ЛЕКСИКО.СЕМАНТИКАЛЫҚ ТОПТАРЫ
1. Этнонимдерге сәйкес қойылған атаулар
2. Түр.түске байланысты қойылған атаулар
3. Өсімдік атауларына сәйкес аталған атаулар
4. Жан.жануарлар, құс, жәндік атауларына сәйкес қойылған атаулар
5. Судың көлемі, түр.түсі, дәмі, ағысына, тереңдігіне және температурасына байланысты аталған атаулар
6. Адам және жануарлар дене мүшелеріне байланысты аталған атаулар
7. Географиялық терминдердің қатысы арқылы және орналасу ерекшеліктеріне байланысты қойылған атаулар
8. Үй құрлысы мен түрлі мүліктері аттарынан қойылған атаулар
9. Түрлі іс.әрекетке байланысты қойылған атаулар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ономастика (грекше Ohoma Lic – есімге қатысты) тіл білімінің негізгі салаларынаң саналады да, жалқы есімдердің жиынтық атауы болып есептеледі. Ономастика ғылымның терминдік атауы соңғы жылдарға дейін орын теуіп тиянақталмай, әр түрлі аталып келеді. Бұл ғылымның жаңа атауы ретінде кейбір ғалымдар кезінде топонамастика деген терминді де ұсынғаны мәлім. Алайда елімізде жалқы есімдерді зерттеу объектісі ұлғайып, дамуымен байланысты оның терминдік атауына да ерекше мән беріледі. Қазіргі кезде жалқы есімдердің жиынтық атауы ретінде ономастика берік қалыптасып, термин ретінде кеңінен орын алды. Ономастиканың негізгі бөлімдері: топонимика ()жер, су, қала атауларын зерттейтін ғылым, антропонимика (адам аттарын зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел, халық аттарын зерттейтін ғылым), астронимика (жұлдыз, әлем аспанның аттары), зоонимика (хайуандар аттары). Ономастикаға тән бұл терминдердің әрқайсысы ішінара жеке-жеке тармақтарға бөлінеді. Мәселен, топонимиканың бөлімдері: гидронимия (өзен, су, көл атаулары), оронимия (тау, төбе, шың атаулары), ойконимия (елді мекен атаулары) болып сараланады. Ономастика құрамына енетін атаулардың бір тобы – мекеме, газет, журнал. Кітап атаулары. Бұлар жөнінде, қазіргі тіл білімінде кейбір кіші-гірім мақалалар болмаса, арнайы зерттеулер жоқтың қасы /1/.
Қазіргі тіл білімінің қарқындап дамуымен байланысты ономастика ғылым ретінде қалыптасып, оны зерттеу аясы кеңейіп отыр.
Қазіргі тіл білімінің қарқындап дамуымен байланысты ономастика ғылым ретінде қалыптасып, оны зерттеу аясы кеңейіп отыр.
1. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1971. – 4 бет.
2. Чичагов В.К. Из истории русских имен, отечеств и фамилий. – Москва, 1959. – стр.8.
3. Никонов В.А. Введение в топонимику. – М.:Наука, 1965. – с.145.
4. Белецкий А.А: Этимологическая структура основных географических терминов // Друга Республиканська ономастичны народа: Тед.док. – Киев, 1962. – 204-206.
5. Никонов В.А. Имя и общество. – Москва, 1974. – стр.120.
6. Қайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алматы: Наука, 1986. – 326 б.
7. Сонда, 202 бет.
8. Сонда, 217 бет.
9. Валиханов Ч.Ч. Избранное. 2 изд-во. – Алматы: Қазақ совет энциклопедиясы. 1 том, 1985.
10. Орталық Қазақстанның жер-су аттары. – Алматы: Ғылым, 1989. – 256 бет.
11. С.Мұқанов. Этнический состав и расселение казахов среднего жуза. І том. – 1974. – стр. 78.
12. ҚТТС. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. І том. – Алматы, 1974-1986. – 326 б.
13. Севортян Э.Э. Этимологический словарь тюркских языков. – Москва:Наука. – 1978. – 174-175 с.
14. Жартыбаев А.Е. Қарағанды өңірі топонимдерінің мағыналық және құрылымдық сипаттары. – Қарағанды: Болашақ, 1998. – 32 бет.
15. Қазақ совет энциклопедиясы. І-басылым. / Бас.ред. М.Қ.Қаратаев/ - Алматы: АН ҚазССР. Каз сов.энц. 1973. І-ХІІ том.
16. Керімбаев Е.А. Атаулар сыры. – Алматы: Қазақстан, 1984. – 248 бет.
17. Батшанов Э. Антротопонимика узбекского языка. Автореф. дис...канд. филол.наук. – Ташкент. 1965. – с.91.
18. Сейдімбеков А.Күңгір-күңгір күмбездер. – Алматы, 1981. -86 бет.
19. Кононов А.Н. О семантике слов «қара» и «ақ» в татарской географической терминологии. / Известие отд. Общественных наук. АН Турк. ССР. /Вып. 5, 1954. с.25.
20. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии. – сПБ. Тип.имп. – Алмата. 1993. т.1. ч.1. – с.190.
21. Қоңқашпаев Г.К. Словарь казахских географических названии. – Алма-Ата: АН КазССР, 1963. – с.184.
22. Әбдірахманов А. Некоторые вопросы казахской топонимики: Автореф. Дисс. Канд.филол. Наук. – Алматы, 1955. – с.18.
23. Мурзаев Э.М. Местные географические термины. Серия «Вопросы географии». – Софник, т.І. – Москва, 1970. – с.16-35.
24. Ильич-Светыч В.М. Опыт сравнения ностратических языков. – Москва: Наука, 1971. – с.340-341.
25. Қашқари М. Девону луготит түрк. / Под ред. Канд.филол. наук. С.М.Мутталибов. – Ташкент: АН УзССР, 1960. т.І – с. 500. 1961, т.2. с.428. на узбек языке. с.с.350.
26. Базпихан Б. Қазақша-монғолша сөздік. – Улан батор. 1977. 205 бет.
27. Мурзаве Э.М. Словарь местных географических терминов. – Москва, 1959. – с.10.
28. Абдрахманов А. Топонимика және этимология. – Алматы, 1975. – 100-101 б.
29. Қайдаров Ә., Оразов М. Тюркологияға кіріспе. – Алматы, 1985. – 75 бет.
30. Древнетюркский словарь //Под.ред.В.Н.Наделяева, Д.М.Насилова и др. // Наука отд. 1969. с.537.
31. Севортян Э.В. Этимологичемкий словарь тюркских языков. – Москва: Наука, 1978. – 349 с. – с. 19-60-161.
32. Серебрянников Б.А., Гаджиева З.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Москва: Наука, 1986. с.108.
33. Марғұлан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. – Алматы. 1979. – с.3-5.
34. Севортян Э.Вэ Этимологический словарь тюркских языков. – Москва: Наука, 1978. стр. 28.
35. Қайдаров Ә., Оразов М. Тюркологияға кіріспе. – Алматы, 1985. – 130 бет.
36. Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – алма-Ата, 1986. с.307.
37. Қарағанды облысы энциклопедиясы. – Алматы, 1986. 290 бет.
38. Қайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – алма-Ата, 1986. с.247.
39. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. //Лингвистикалық және тарихи-этнографиялық талдау. – Алматы, 1971. 106 бет.
40. Мұсабаев Г.Г. Лексика современного казахского языка. ЧП, 1960. – стр.55.
41. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 том. – Алматы, 1974-1986. – 141 бб.
42. Арабско-русский словарь. – Москва, 1998. -стр. 826.
43. Болатов Ж. Языковые особенности казахов Аягузского района // Казахская диалектология. – Алматы, Наука, 1965. вып. 1-ст-51-57.
44. Болатов Ж. Языковые особенности казахов Аягузского района // Казахская диалектология. – Алматы, Наука, 1965. вып. 1-ст-51-57.
45. Мурзаве Э.М. Словарь местных географических терминов. – Москва, 1959. – с.305.
46. Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. М.Л. 1950, ст-65.
47. Қонқашбаев Ғ.Қ. Казахские народные географичиские термины // ив.АН. ҚазССР, сер. География.
48. Әбдірахманов А. Топономика және этимлогия, Алматы 1975 92-бет
49. Қонқашбаев Ғ. Казахские нар-е геогр. Тер. 1951. 92-бет.
50. Пекарский Э.М. Словарь якутского языка. П.,1972, Т-3,Ст-2722.
51. Суперанская А.В. Что такое топонимика. – Москва: Наука, 1985. – с.107.
52. Жучкеевич В.А. Топонимика. Проблемы общие и региональнын. – Баку, 1931. – с.12.
53. Никонов В.А. Введение в топонимику. – Москва: Наука, 1965. – с.111.
54. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. /Лингвистикалық және тарихи-этнографиялық талдау/ - Алматы, 1971. – 88 бет.
55. Кононов А.Н. О семантике слов «қара» и «ақ» в тюркской географической терминологии // Известия отд. Общ. Наук. АН ТуркССР / Вып. 5. 1994. сс.83-85.
56. Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. – Алма-Ата:наука. – 1974. с.8.
57. Мурзаев Э.М. Словарь местных географических терминов. – Москва, 1959. – с.108.
58. Әбдірахманов А. Топономика және этимлогия, Алматы 1975. -131 бет.
59. Мусабаев Г.Г. Лексика современного казахского языка. ЧП. 1960.
60. Донидзе Г.И. Об аффиксальном словообразе в тюркской топнимий.//Ономастика Востока.
61. Серебрянников Б.А., Гаджиева З.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Москва: Наука, 1986. с.299.
62. Северотян Э.В. Морфологическое строение слов в связке с другими его характеристиками. Тюркологический сборник. – Москва. – 1971 – 1972.
63. Қонқашбаев Ғ.К. Казахские народные географические термины // Изд.АН канд. ССР. Сер. Географ. / 1951. № 99. – с.22.
64. Баяндин Н.И. О некоторых казахских географических названиях Восточного и Центрального Казахстана. //Вестник АН КазССР. 1949. № 4, с.49-61.
65. Толстой Н.И. Словянская географическая терминал, сейсмологические этюды. – Москва: Наука, 1969. – с.39.
66. Радлов В.В. Опыт словарей тюркских наречий. СПБ: тип. Имп., АН. 1893. т.І. – 968 с. – Москва, 1963. т.ІІ, часть І, с.1905. 3 часть, І том. 1960. с.1911. т.412. с.541.
2. Чичагов В.К. Из истории русских имен, отечеств и фамилий. – Москва, 1959. – стр.8.
3. Никонов В.А. Введение в топонимику. – М.:Наука, 1965. – с.145.
4. Белецкий А.А: Этимологическая структура основных географических терминов // Друга Республиканська ономастичны народа: Тед.док. – Киев, 1962. – 204-206.
5. Никонов В.А. Имя и общество. – Москва, 1974. – стр.120.
6. Қайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алматы: Наука, 1986. – 326 б.
7. Сонда, 202 бет.
8. Сонда, 217 бет.
9. Валиханов Ч.Ч. Избранное. 2 изд-во. – Алматы: Қазақ совет энциклопедиясы. 1 том, 1985.
10. Орталық Қазақстанның жер-су аттары. – Алматы: Ғылым, 1989. – 256 бет.
11. С.Мұқанов. Этнический состав и расселение казахов среднего жуза. І том. – 1974. – стр. 78.
12. ҚТТС. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. І том. – Алматы, 1974-1986. – 326 б.
13. Севортян Э.Э. Этимологический словарь тюркских языков. – Москва:Наука. – 1978. – 174-175 с.
14. Жартыбаев А.Е. Қарағанды өңірі топонимдерінің мағыналық және құрылымдық сипаттары. – Қарағанды: Болашақ, 1998. – 32 бет.
15. Қазақ совет энциклопедиясы. І-басылым. / Бас.ред. М.Қ.Қаратаев/ - Алматы: АН ҚазССР. Каз сов.энц. 1973. І-ХІІ том.
16. Керімбаев Е.А. Атаулар сыры. – Алматы: Қазақстан, 1984. – 248 бет.
17. Батшанов Э. Антротопонимика узбекского языка. Автореф. дис...канд. филол.наук. – Ташкент. 1965. – с.91.
18. Сейдімбеков А.Күңгір-күңгір күмбездер. – Алматы, 1981. -86 бет.
19. Кононов А.Н. О семантике слов «қара» и «ақ» в татарской географической терминологии. / Известие отд. Общественных наук. АН Турк. ССР. /Вып. 5, 1954. с.25.
20. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии. – сПБ. Тип.имп. – Алмата. 1993. т.1. ч.1. – с.190.
21. Қоңқашпаев Г.К. Словарь казахских географических названии. – Алма-Ата: АН КазССР, 1963. – с.184.
22. Әбдірахманов А. Некоторые вопросы казахской топонимики: Автореф. Дисс. Канд.филол. Наук. – Алматы, 1955. – с.18.
23. Мурзаев Э.М. Местные географические термины. Серия «Вопросы географии». – Софник, т.І. – Москва, 1970. – с.16-35.
24. Ильич-Светыч В.М. Опыт сравнения ностратических языков. – Москва: Наука, 1971. – с.340-341.
25. Қашқари М. Девону луготит түрк. / Под ред. Канд.филол. наук. С.М.Мутталибов. – Ташкент: АН УзССР, 1960. т.І – с. 500. 1961, т.2. с.428. на узбек языке. с.с.350.
26. Базпихан Б. Қазақша-монғолша сөздік. – Улан батор. 1977. 205 бет.
27. Мурзаве Э.М. Словарь местных географических терминов. – Москва, 1959. – с.10.
28. Абдрахманов А. Топонимика және этимология. – Алматы, 1975. – 100-101 б.
29. Қайдаров Ә., Оразов М. Тюркологияға кіріспе. – Алматы, 1985. – 75 бет.
30. Древнетюркский словарь //Под.ред.В.Н.Наделяева, Д.М.Насилова и др. // Наука отд. 1969. с.537.
31. Севортян Э.В. Этимологичемкий словарь тюркских языков. – Москва: Наука, 1978. – 349 с. – с. 19-60-161.
32. Серебрянников Б.А., Гаджиева З.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Москва: Наука, 1986. с.108.
33. Марғұлан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. – Алматы. 1979. – с.3-5.
34. Севортян Э.Вэ Этимологический словарь тюркских языков. – Москва: Наука, 1978. стр. 28.
35. Қайдаров Ә., Оразов М. Тюркологияға кіріспе. – Алматы, 1985. – 130 бет.
36. Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – алма-Ата, 1986. с.307.
37. Қарағанды облысы энциклопедиясы. – Алматы, 1986. 290 бет.
38. Қайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – алма-Ата, 1986. с.247.
39. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. //Лингвистикалық және тарихи-этнографиялық талдау. – Алматы, 1971. 106 бет.
40. Мұсабаев Г.Г. Лексика современного казахского языка. ЧП, 1960. – стр.55.
41. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 том. – Алматы, 1974-1986. – 141 бб.
42. Арабско-русский словарь. – Москва, 1998. -стр. 826.
43. Болатов Ж. Языковые особенности казахов Аягузского района // Казахская диалектология. – Алматы, Наука, 1965. вып. 1-ст-51-57.
44. Болатов Ж. Языковые особенности казахов Аягузского района // Казахская диалектология. – Алматы, Наука, 1965. вып. 1-ст-51-57.
45. Мурзаве Э.М. Словарь местных географических терминов. – Москва, 1959. – с.305.
46. Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. М.Л. 1950, ст-65.
47. Қонқашбаев Ғ.Қ. Казахские народные географичиские термины // ив.АН. ҚазССР, сер. География.
48. Әбдірахманов А. Топономика және этимлогия, Алматы 1975 92-бет
49. Қонқашбаев Ғ. Казахские нар-е геогр. Тер. 1951. 92-бет.
50. Пекарский Э.М. Словарь якутского языка. П.,1972, Т-3,Ст-2722.
51. Суперанская А.В. Что такое топонимика. – Москва: Наука, 1985. – с.107.
52. Жучкеевич В.А. Топонимика. Проблемы общие и региональнын. – Баку, 1931. – с.12.
53. Никонов В.А. Введение в топонимику. – Москва: Наука, 1965. – с.111.
54. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. /Лингвистикалық және тарихи-этнографиялық талдау/ - Алматы, 1971. – 88 бет.
55. Кононов А.Н. О семантике слов «қара» и «ақ» в тюркской географической терминологии // Известия отд. Общ. Наук. АН ТуркССР / Вып. 5. 1994. сс.83-85.
56. Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. – Алма-Ата:наука. – 1974. с.8.
57. Мурзаев Э.М. Словарь местных географических терминов. – Москва, 1959. – с.108.
58. Әбдірахманов А. Топономика және этимлогия, Алматы 1975. -131 бет.
59. Мусабаев Г.Г. Лексика современного казахского языка. ЧП. 1960.
60. Донидзе Г.И. Об аффиксальном словообразе в тюркской топнимий.//Ономастика Востока.
61. Серебрянников Б.А., Гаджиева З.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Москва: Наука, 1986. с.299.
62. Северотян Э.В. Морфологическое строение слов в связке с другими его характеристиками. Тюркологический сборник. – Москва. – 1971 – 1972.
63. Қонқашбаев Ғ.К. Казахские народные географические термины // Изд.АН канд. ССР. Сер. Географ. / 1951. № 99. – с.22.
64. Баяндин Н.И. О некоторых казахских географических названиях Восточного и Центрального Казахстана. //Вестник АН КазССР. 1949. № 4, с.49-61.
65. Толстой Н.И. Словянская географическая терминал, сейсмологические этюды. – Москва: Наука, 1969. – с.39.
66. Радлов В.В. Опыт словарей тюркских наречий. СПБ: тип. Имп., АН. 1893. т.І. – 968 с. – Москва, 1963. т.ІІ, часть І, с.1905. 3 часть, І том. 1960. с.1911. т.412. с.541.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Қорғауға жіберілді.
кафедра меңгерушісі.
____________ ф.ғ.д. Ш.М.Мәжітаева
______ _________________ 2002 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАРҚАРАЛЫ ӨҢІРІ ТОПОНИМДЕРІ
мамандығы: 0308 - Басқа ұлт мектептеріндегі қазақ тілі мен әдебиеті
Ғылыми жетекші: ______________ филологияғылымдарының кандидаты, доцент
Жартыбаев А.Е.
Дипломшы:
Қарағанды-2002 ж.
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАРҚАРАЛЫ ӨҢІРІ ТОПОНИМДЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы: 0308 - Басқа ұлт мектептеріндегі қазақ тілі мен әдебиеті
Қарағанды-2002 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4-10
І – Тарау
Қарқаралы Өңірі топонимдерінің
жалпы сипаттамасы 11
1. Қарқаралы өңірі топонимдерінің мотивтері
2. Қарқаралы өңірі топонимдерінің тілдік қабаттары
а) ана тіліне тән атулар
ә) басқа тілдерге тән атаулар
ІІ – Тарау
қарқаралы Өңірі топонимдерінің лексико-семантикалық топтары
1. Этнонимдерге сәйкес қойылған атаулар
2. Түр-түске байланысты қойылған атаулар
3. Өсімдік атауларына сәйкес аталған атаулар
4. Жан-жануарлар, құс, жәндік атауларына сәйкес қойылған атаулар
5. Судың көлемі, түр-түсі, дәмі, ағысына, тереңдігіне және температурасына
байланысты аталған атаулар
6. Адам және жануарлар дене мүшелеріне байланысты аталған атаулар
7. Географиялық терминдердің қатысы арқылы және орналасу ерекшеліктеріне
байланысты қойылған атаулар
8. Үй құрлысы мен түрлі мүліктері аттарынан қойылған атаулар
9. Түрлі іс-әрекетке байланысты қойылған атаулар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Ономастика (грекше Ohoma Lic – есімге қатысты) тіл білімінің негізгі
салаларынаң саналады да, жалқы есімдердің жиынтық атауы болып есептеледі.
Ономастика ғылымның терминдік атауы соңғы жылдарға дейін орын теуіп
тиянақталмай, әр түрлі аталып келеді. Бұл ғылымның жаңа атауы ретінде
кейбір ғалымдар кезінде топонамастика деген терминді де ұсынғаны мәлім.
Алайда елімізде жалқы есімдерді зерттеу объектісі ұлғайып, дамуымен
байланысты оның терминдік атауына да ерекше мән беріледі. Қазіргі кезде
жалқы есімдердің жиынтық атауы ретінде ономастика берік қалыптасып, термин
ретінде кеңінен орын алды. Ономастиканың негізгі бөлімдері: топонимика
()жер, су, қала атауларын зерттейтін ғылым, антропонимика (адам аттарын
зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел, халық аттарын зерттейтін ғылым),
астронимика (жұлдыз, әлем аспанның аттары), зоонимика (хайуандар аттары).
Ономастикаға тән бұл терминдердің әрқайсысы ішінара жеке-жеке тармақтарға
бөлінеді. Мәселен, топонимиканың бөлімдері: гидронимия (өзен, су, көл
атаулары), оронимия (тау, төбе, шың атаулары), ойконимия (елді мекен
атаулары) болып сараланады. Ономастика құрамына енетін атаулардың бір тобы
– мекеме, газет, журнал. Кітап атаулары. Бұлар жөнінде, қазіргі тіл
білімінде кейбір кіші-гірім мақалалар болмаса, арнайы зерттеулер жоқтың
қасы 1.
Қазіргі тіл білімінің қарқындап дамуымен байланысты ономастика ғылым
ретінде қалыптасып, оны зерттеу аясы кеңейіп отыр. Бұның топонимика,
антропонимика бөлімдері бойынша бірнеше кандидаттық, докторлық
диссертациялар қорғалып, көлемді еңбектер жарық көрді.
Ономастиканы жан-жақты, терең зерттеудің тіл тарихы мен тарихи
этнография үшін мәні зор. Ономастикалық материалдар арқылы көне лексикалық
қабаттар, грамматикалық формалар мен синтаксистік құрылыстар, халықтық әдет-
ғұрып пен ырымдар т.б. жайттар толық байқалады. Табиғаты жағынан олар
тілдегі сөздік қорға тән, тілдің жалпы заңына бағынышты. Бұлардың бәрі
жалпы есім сөздерден жасалады. Тіліміздегі сол жалқы есімдерді құрамына
қарай жіктегенде, төл сөздермен жасалғандарымен қатар, басқа тілдерден
енгендері де мол екені мол байқалады. Оларды зерттеу барысында қоғамдық
құрлыстың көрінісін, халықтың дүниеге көзқарасын, басқа елдермен жасаған
мәдени қарым-қатынасын, тарихи байланысын аңғарамыз. Орыс ономастикасының
осындай сипаттарын байқаған ғалым В.К.Чичагов былай жазды: Орыс есімдері
олардың орыс халқы тарихындағы әр түрлі қоғамға тән формалары сол дәуірдегі
қоғам жайын айқын көрсетеді, оның мәдени дәрежесін, ол есімді
иеленушілердің қоғамдағы алатын орны мен жағдайын сондай-ақ қоғамның таптық
толық білдіреді. Орыс халқының тілдік материалдарының ешқайсысы да
ономастика сияқты оның тарихымен тікелей байланысты болған емес 2.
Демек, орыс халқы ономастикасының кешкен тарихын, оның басты
белгілерін қазақ есімдерінің де шығу, жасалу тарихы сырынан толық
байқаймыз. Тіліміздегі халық есімдерінің шығу, пайда болуы әр түрлі
қоғамдық дәуірлерге тән екені даусыз. Сондықтан олардың шығу, даму
кезеңдерінде әлеуметтік, тұрмыстық негіздер, сөз жоқ, әсерін тигізген.
Осындай тарихи ономастиканың халық тарихымен байланысына сай өзіндік
ерекшеліктері де бар. Бұл ретте ономастика ең алдымен тіл тарихына тән
лингвистикалық ғылым. Өйткені оның грамматикалық әрі фонетикалық заңдылығы
халық тіліне тән. Сондықтан да олардың құрамында әр дәуірге, түрлі қоғамдық
құрлысқа тән сөздер кездеседі. Ономастиканың тағы бір ерекшелігі – бұл да
халық ауыз әдебиетіндегі жырлар, ертектер мен мақалалар тәрізді ұзақ
ғасырлар жасайды. Есімдер де атадан балаға, баладан ұрпаққа қойылып,
кейінгі дәуірлерге жетіп отырады. Ондай есім сөздер арқылы тіліміздің
өткендегі тарихын, көне сөздік құрамын, грамматикалық құрылымын біліп,
толық мағлұмат алып отырамыз.
Халық есімдерінің жасалу, пайда болу тарихында төтенше орын алатын
маңызды мәселенің бірі – тарихи-мәдени жағдайлар. Халық тарихындағы бұл
елеулі жағдайлар, біріншіден, атап айтқанда, түрлі қоғамдық құрылыстағы әр
түрлі діни ағымға (анизм, шаманизм, исламизм) байланысты болса, екіншіден,
көрші елдермен жасаған алуан түрлі мәдени қарым-қатынас, достық
байланыстармен ұштасып жатады. Әдетте, бұл тарихи-мәдени байланыстардың
тіліміздегі есімдер құрамынан молая түсуіне, лексика-мағыналық және
функциялық мәнінің жетілуіне зор ықпал жасағаны аян. Бұл ретте орыс тілінің
игі әсерін, тіліміздің ономастиканың байытудағы оның ролін атасақ артық
болмас. Өйткені халқымыздың тарихында бұл байланыс ерекше терең
сипатталады. Оның тарихи тамырларының өміріміздің барлық саласынан орны
алғаны, оның ішінде жалқы есім сөздердің және кісі аттарының жаңа форма,
жаңа мазмұн ықпал еткені баршамызға белгілі. Қазақ есімдерінің байып,
құрамының молая түсуінің енді бір кезеңі – шығыс халықтарының мәдениетімен
де тығыз байланысты. Ең алдымен араб, иран мәдениеті мен тілінің әсерлері
еткен ғасырларда мықты болды. Бұл елдерден тілімізге енген есімдер туралы
айтқанда үлкен екі себепті ескермей болмайды. Оның бірі – жалпы мұсылман
қауымына ортақ ислам дінінің күшті әсері болса, екіншіден, халықтық мәні
бар сан қилы қиссалар мен жырлар, сауда-саттық, қарым-қатынас жолдарының
күшеюі болады. Сөйтіп, шығыс халықтары мен түркі халықтары арасындағы
ежелден келе жатқан бұл тарихи байланыстар салдарынан тіл ауыспалығы,
адамдар арасындағы қандастық кеңінен етек алды. Осындай басты себептердің
нәтижесінде халық арасындағы есімдердің өзі тегі жағынан екі түрлі болып
отырды. Оның бір тобы – діни есімдер, яғни дін иелерінің, пайғамбар, әулие-
әнбие, сопы, хажылар есімдері болса, екіншісі – құраннан қойылған діни
мағыналы есім сөздер болды. Ал үшінші топтағы есімдер – қарапайым тұрмыстық
сөздер, халық арасында жиі қолданылған күнделікті сөздерден жасалған
есімдер болады. Мінеки, жалқы есімдердің тарихын, тілдік құбылыстарын жіті
байқап, оның көнелері мен жаңаларын салыстыра зерттеу осы ретте тарихи
лексикология үшін өте құнды болмақ. Бұны осылайша, лингвистикалық,
этнографиялық және тарихи тұрғыдан зерттеу бұрын да, қазір де қолға алынып
келе жатқан жұмыс. Ономастиканың зерттелу бағыты әсіресе қазіргі
лингвистикалық қаумда ерекше дамып отыр. Жер жүзінде ономастика бойынша жыл
сайын қисапсыз ғылыми әдебиеттер мен ресми журналдар: Поляк Халық
Республикасының Краков, Варшава қалаларында 1950 жылдан бері Onomastica:
Верклай, Лос-Анжелес қалаларында 1958 жылдан бері Hames, Хейлденберг
қаласында 1949 жылдан Beitrade zur Hamenfar schund, Парижде 1949 жылдан
Revue internationale d’Onomastique журналдары шығып тұрады.Ономастика
көптеген жоғарғы оқу орындарында пән ретінде жүреді. Оған арналған
оқулықтар мен оқу программалары бар. Москва университетінде ономастика
бойынша арнаулы курс оқылады Томск, Қазан университеттерінде кружоктар,
ресми семинарлар өтеді. Москвада тұңғыш рет Введение в топонимику атты
оқулық белгілі топонимист В.В.Никонов авторлығымен жарыққа шықты 3.
Қазақстандағы топонимикалық зерттеулер Ғ.Ғ.Қонқашбаев, А.А.Абдрахманов,
Т.Жанұзақов, Е.Қойшыбаев, В.Н.Попова, О.А.Сұлтаняев, Е.Ә.Керімбаев,
М.Қожанов, А.Е.Жартыбаев, Қ.Сембаев еңбектерінде сөз болады.
Ономастиканы зерттеу, оның ұйымдастыру жұмысн жолға қою мәселелері де
ерекше қолға алынды. Украина, Белоруссия, Молдавия, Латвия
республикаларында ономастикалық комиссиясы ұйымдасқан. Украина
ономастикалық комиссиясы өте қарқынды жұмыс жүргізуде. Олар 1969 жылға
дейін төрт рет конференция өткізіп, жеке жинақтар мен бюллетендер шығарды
4.
Тіл білімінің көптеген салалары сияқты ономастика бойынша халықаралық
конгрестер әрбір үш жыл сайын өтіп тұрады. Бірінші халықаралық конгресте
А.Дозе бастамасы бойынша, 1938 жылы Парижде өткен еді. Екінші
дүниежүзіліксоғыс салдарынан бірінші және екінші конгресс аралығында сегіз
жыл айырмашылық болды. Алайда ІІ конгресс тағы да 1946 жылы Парижде өтті.
Осыдан кейінгі конгрестер араға екі-үш жыл салып, жоспарлы түрде өтіп
отырады. 1963 жылы халықаралық ономастикалық конгрестің 25 жылдығы аталып,
оған ономастиканың практикалық мәселелерімен шұғылданушы мамандар қатысады.
VIII ономастика конгресінде гидрономия мәселесі қаралса, ІХ конгрестің
тақырыбы жалқы есімдердің хронологиясы туралы болды. Ал Вена қаласында 1969
жылы болып өткен Х конгрестің тақырыбы оронимия (тау, шың, төбе, қырат
атаулары) еді.
Сонымен, ономастиканы зерттеу қазіргі кезде тіл білімінің негізгі
мәселелерінің бірі болып саналады. Ономастиканың негізгі ең басты бөлімінің
бірі топонимиканы зерттеу, оның күрделі мәселелеріне арналған мақалалар
жеке монографиялық еңбектер де соңғы жылдары шыға бастады. Бұрын бұл
мәселемен шұғылданушылар бірен-саран болса, қазіргі кезде оны зерттеуші
мамандар саны елімізде көбейіп отыр. Мұның өзі топонимиканы зерттеудің
теориялық әрі практикалық мәнің зор екендігін аңғартады. Демек, оның шығу,
пайда болу тарихы, стильдік функциясы, этимологиясы мен семантикалық
сырлары көп ізденіп, мұқият зерттеуді қажет етері сөзсіз.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Қарқаралы өңірі топонимдері.
Дипломдық жұмысыма қажетті материалдарды сұрақ-жауап әдісімен аталған өңір
тұрғындарынан жинадық. Түрлі мерзімді баспасөз, кітап, архив, музей, саяси
әкімшілік және географиялық карталардан, энциклопедия материалдарынан
алдық.
Біз сөз етіп отырған Қарқаралы өңірі Қарағанды облысының оңтүстік-
шығыс бөлігінде орналасқан. 1930 жылы құрылған. Жері 22,6 мың км, халқы
51.0 мың адам. Орталығы – Қарқаралы қаласы 5.
Аудан территориясы Сатыарқаның шығыс бөлігіндегі аласа таулы
(Қарқаралы, Кент, Қоңыршемірші, Кешубай, Қызылтас) өңірді алып жатыр.
Пайдалы қазындылардан полиметалл, барит, фиофит, кварцит, молибден, темір,
мыс, алтын т.б. қоры барланған. Климаты тым континенттік. Аудан жерімен
Талды, Тамды, Үлкен және Кіші Қарқаралы, Жарлы, Нұра, Түндік, Құсақ т.б.
өзендері ағады. Қарқаралы жері көктерек, қайың, қарағай, шырша ормандарына
бай. Қара, қызыл, қоңыр, сортаң топырақты келетін жерінде жусан, бетеге,
селеу, қамыс, ырғай, қарақат өседі. Кең тараған жан-жануарлармен (елік,
қасқыр, түлкі, суыр, борсық, сілеусін, қатар ұшан (тиін) мен қабан
жерсіндірілген. Құстардан жапалақтар, күндізгі жыртқыштар, сарыторғай,
шымшықтар, атбасар, сарымшықтар ұялайды. Аудан территориясында ежелгі
адамдардың қоныстары, алғашқы қауым адамдардың жартасқа салған таңбалары,
орта ғасырлық қираған қалалар, бертінгі феодалдық бекіністер табылады.
Қарқаралы өңірі жеріндегі аталған жайлар, Қарқаралы топонимдерінде
молынан көрініс береді. Ол жайлар диплом жұмысының жазылу барысында сөз
болады. Қарқаралы өңірі топонимдері атты дипломдық жұмысымыз кіріспе,
негізгі бөлім және қортынды мен әдебиеттер көрсеткішінен тұрады.
Негізгі бӨлім
і тарау
қарқаралы Өңірі топонимдердің жалпы сипаттамасы
Қарқаралы өңірі топонимдері тілімізжегі сөздерге тән болғандықтан
сөздік қорымыздың бір бөлшегі болып табылады. Олар ежелден ақ мағыналы сөз
болғандықтан, тіліміздегі сөздерге тән грамматикалық қасиеттердің бәріне ие
келеді. Ол жалпы есімдерден жасалады. Сондықтан тілдегі жалпы сөздерге тән
синтаксистік заңдар мен фонетика-морфологиялық және сөзжасамдық тәсілдерге
бейім тұрады. Тұрғын халық тіліндегі атаулардың қандай түрлері болмасыв
тілдің басқа да көрсеткіштері сияқты, белгілі бір қоғамда пайда болып,
қоғамнан тыс өмір сүрмей ді. Сол себептен атаулар сол тіл иелерімен
бірге өмір сүріп, берік қатынаста болады. Белгілі бір ел, мемлекеттің
тарихи-мәдени, саяси-қоғамдық өміріндегі өзгерістер алдымен осы
топонимдерден байланатыны сияқты аудан тарихи да сол жергілікті топонимдер
өмірінен тығыз байланысты. Топонимдердің тілдік категория екендігі туралы
пікір ежелгі грек және ежелгі рим ғалымдары еңбектерінен мәлім. Бұл
мәселені советтік ономастар А.А.Белецкий, Э.М.Мурзаев, А.В.Суперанская,
В.А.Никонов, В.А.Карпенко т.б. өз еңбектерінде дамыта түседі. А.А.Белецкий
жалқы есім мен жалпы есім айырмашылығын, олардың тілдік және құрылымдық
сипатынан емес, атқарар қызметі мен қолданысына байланысты деп біледі. Оның
пікірінше: Жалқы есім мен жалпы есімнің айырмашылығы морфология мен
семантикаға байланысты емес, олардың қолданысында, атқаратын қызметінде.
Сол себептен жалқы есімді – индивизатор, ал жалпы есімді - классификатор,
- дейді 4.
В.А.Никонов жалқы есімдердің даму заңдылығына тоқтала келіп, былайша
ой қорыттады: Имя – слово и как все слова, подчиняются законам языка, т.е.
подлежит ведение языкознания... Но собственные имена образуют в языке
особую подсистему, в которой и общеязыковые законы переломляются
специфический, и возникают свои закономерности, которых нет в языке вне ее
5.
Осы аталған теориялық еңбектердің негізгі түйіні – жалқы есімдер,
тілдің заңына бағынышты сөздер. Олар адам, қоғам өмірінен тығыз байланыс,
берік бірлікте өмір сүріп, қолданылуы, жұмсалуы, қызметі жағынан, негізінен
үш түрлі қасиетке ие. Олар: тілдік энциклопедиялық және сөйлеу тіліндегі
қоғамдық қызметі. Зат есімнің жалпы есім және жалқы есім болып екіге
бөлінетіні белгілі. Мысалы: дала, қол, теңіз, құс т.б. біртектес заттардың
жалпы атауы болса, жалқы есімнің негізгі белгісі – белгілі бір зат туралы
нақты ұғымды білдіреді. Айталық, Егіндібұлақ, Қаракөл, Қарағайлы,
Қарқаралы, Тасұя тәрізді атаулар – жалпы есімдерден ерекше тұрған, белгілі
бір географиялық объектілердің атауларын білдіріп, мағыналық жағынан
өзіндік ерекшелігі бар, белгілі бір лексика-грамматикалық көрсеткішке ие.
Өмірде, қоғамда, өзіндік қызмет атқаратын атаулық, тілдік категория.
Ана тіліміздің сөз байлығынан жасалған атаулар өте көп. Олардың ішінде жаңа
тұлғалыларымен қатар күрделі тұлғалы топонимдер саны да аз емес. Жасалу
сипатына қарай жіктеп, саралап қарағанымызда, бұлардың көбінің бойынан
синкретикалық түбірлер мен жалғау, жұрнақтардың жалғану заңдылықтарын
көреміз. Мысалы: Айыртау тауының синкретикалық түбірін Ә.Қайдаров пікірімен
келісе отырып, ай а синк. разводить, раздвигать, отделять, отводить,
отстронять раздвинутый, разведенный, отделенный. (айыр – ай-ыр –
отделять; разлучать; порватьвилы, вилка, развалина; тау - гора, горы -
деп қараймыз 6.
Айыртау – екі айырылған тау деп түсінеміз. Сол секілді Доғалаң
тауының түбірі доқ dog небір домаланған, дөңгеленген: доғал доқ ал
камалы: с тупым концом; доғалақ доқ ал ақ-домаланған, дөнгелек, доңғалақ
(атарбаның доңғалағы); 7 тау аты Қорғанның синкр. Түбірін қор (қорға,
сақтау): қоры-қор и сақтау, қорға, күзет; қорық қор ық көп мағыналы: 1)
қорған, шарбақ; 2) қоршаған жер, бөлім, қорықған – аффикс - деп білеміз
8. Демек, синкретикалық түбірлері анық көрінетін атаулардың аудан
өңірінде көптеп кездесетінің, әсіресе, топонимдік мағыналар жасалатынын
анық байқаймыз. Бұл анықтамалар топонимдердің белгілі бір объектінің атауы
ретіндегі атауытық қасиетінің әлдеқайда бай да мазмұнды болатынын
көрсетеді. Өйткені олар басқа лексикалық топтарға қарағанда, белгілі бір
ортада өмір сүрген қоғамдық өмірдің ерекшелік жайларынан хабар береді.
Әсіресе, белгілі бір топонимдер сол жердің тұрғындары тіліне танымал,
түсінікті болып келеді де, негізгі лексикалық мағынадан басқа қосымша
мағынаны да аңғартады. Мысалы: Балықтыкөл, Талдысай, Тасшоқы деген атаулар
сол өңірдің өзіндік қасиеті мен географиялық сипатынан мол хабар бермек.
Яғни, талдың қалындығынан, балықтың мол екендігін білдірмек. Негізінен
топонимдердің қоршаған ортаның ерекшелігін көрсетуі – басты шарт болып
табылады. Бала Бүркітті, Жыртылтылған көл, Шұбапкөл т.б. атаулар тау, өзен,
судың көлемі мен үлкенді-кішілігін де аңғартпақ. Бұл мысалдардың барлығы да
атаулардың негізгі лексикалық мағыналарымен қатар топонимдік мағыналарға да
ие екендігін көрсетеді. Тілдік тұрғыдан қарағанда, топонимдік апеллятивтік
мағынасы мен географиялық мағынасы өз ішінде анық сараланады. Әрбір топоним
географиялық атауға ие болу барысында семантикалық, морфологиялық,
грамматикалық тұрғыдан ерекшеленіп,тұрады. Топонимдік атаулардың мән-
мағынасын айқын да анық біллдіретін көрсеткіштің бір-екі сөзден бірігіп
жасалғандары: Айнабұлақ, Үшқара, Шөптікөл, Қызылшілік, Көкшоқы т.б. Біз
жоғарыда сөз еткен дәлелдер аудан өңірі топонимдерінің мағыналарының
әлдеқайда кең екендігін байқаймыз. Бұл жайлар арқылы біз топонимдердің
атаушылық, дербестік, даралық қызметіне ие келетінін көреміз. Ал қосымша
қызмет ретінде олардың әлеуметтік, эмоционалдық, әдрестік, экспрессивтік,
эстетикалық, стилистикалық ерекшеліктері айқын көрінеді. Өйткені, жалқы
есімдер нақты тілдік материал ретінде ғылыми дәйекті дерек бола алады 9.
Халықтар арасындағы мәдени қары-қатынасты, тарихи байланыстарды анық
көрсетеді. Яғни, жалқы есім мағынасына мәдени элементтердің де тікелей
қатысы барын көреміз. Сонау көне заманда-ақ егіпттіктер, гректер, римдіктер
жалқы есімдерді, олардың даралық, дербестік қасиетін ескере отырып, кісі
есімдері мен жер шарындағы объектілерді сараламай-ақ, оларды лингвистикалық
дербес категория деп таныды. Казіргі кезде тілімізде бар географиялық
атаулармен біргше қазір өмірде жоқ, ғайып болған атаулар (Отырар,
Баласағұн, Баршыкент) секілділер, сондай-ақ әртүрлі ертек, аңыз, дастандағы
атауларда жиі ұшырасады. Олардың біріншілері көбіне этимологиялық талдауға
оңай көніп, шығу, пайда болу кезеңі айқын анықталып, ауыстырып, алмастырып
отыруға бейім келеді. Әрбір атаулардың тарихи атау екендігін дәлелдеудің
өзіндік мәні зор. Өйткені топонимдер – тарих айнасы. Олардың бойында
замана, дәуір таңбасы, оның құпия сыры, этнографиялық сипаттары, өткендегі
қоғамдық өмірдің ізі, дін мен идеология көріністері, ең негізгі – бір,
болмаса бірнеше дәуірдің тілі сақталады. Өйткені топонимдер тіліміздегі
сөздерден жасалады. Олар сөздік қорға тән алтын қазына, оның бөлінбес
бөлшегі болып табылады. Сондықтан да лексикалық, грамматикалық, фоно-
морфологиялық жағынан тіліміздің ішкі заңдары мен нормасына сай
қалыптасады. Топонимдерде тілдегі жалпы есімдер сияқты күнделікті тұрмыста
кеңінен қолданылып, жиі жұмсалады. Жалпы алғанда, әрбір топоним жасаудағы
өзіне тән нұсқа-үлгісі болды да, сол дәуірдің өзіне тән құрылыс материалы,
оны салудың өзіндік тәсіліне ие келеді. Топонимдер рухани мәдениеттің
жемісі ретінде әрбір қоғамдық өзгеріске бейім. Тілдік фактілерге оның
ішінде топонимдік зерттеулерге тарихи тұрғыдан көзқарас В.Гумбольд,
Я.Грилем дәуірлерінен бастап лингвистикалық мұра болып қалады.
Географиялық атаулар лингвистикалық, тарихи, географиялық методтар
негізінде зерттеледі. Ал, топонимист, лингвистика, тарих, география
ғылымдарын терең меңгеру керек деген пікір, лингвистиканы біржақты
бағалаудан туған қате тұжырым. Негізінде топонимикалық зерттеулерді іс
жүзінде лингвистердің ролі сөзсіз зор. Егер тарихшылар мен географтар
өздерін қызықтыратын материалдарды шағын болса да географиялық атаулардан
алатын болса, лингвистерді әрбір атаулар қызықтырып, ререң құпиясына тарта
түседі. Топонимдердің жол қатысы (транспорт), байланыс (связь) үшін де
ерекше қазына. Топонимдер, әсіресе, топографиялық карталар жасауда, кен
орындарын ашуда, археологиялық қазбаларда жүргізуде де аса маңызды.
Мектептегі жас шәкірттерді оТанды шексіз сүюге баулу жөнінде де оның
атқарар ролі айрықша. Республикамыздағы топонимдер бойында фонетикалық,
лексикалық, морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктер,
этнолингвистикалық құбылыстар өте мол. Олардың сыр-сипатын ғылыми тұрғыдан
жан-жақты талдау, түбегейлі зерттеу бір адам емес, көптеген адамның қолынан
келе қояр іс емес. Жер шарындағы топонимдер қай дәуірде болмасын алуан
түрлі халық тілінің лексикалық байлығынан жасалған. Шығу, пайда болу
жағынан әрбір қоғамдық дәуірге тән құбылыс болып келеді. Зерттеу объектісі
болып отырған өңір топонимдерінің құрамы да әрекеті. Олардың ішінде
халықтың тіліне тән топонимдері бары күмәнсіз.
І. ҚАРҚАРАЛЫ ӨҢІРІ ТОПОНИМДЕРІНІҢ МОТИВТЕРІ
Географиялық объектілер атаулары әрқашанда белгілі бір себепке
айтарлықтай оқиғаға байланысты қойылады. Белглі бір топонимдік атаудың
қойылу, аталу мерзіміне назар аударсақ оның уақыт, заман ағымына сай сол
кездегі қойылу, аталу себеп-салдары ұмыт болып, естен шығып, ескертіп
отыруы мүмкін. Бірақта, қандай да топонм әр географиялық объектінің атауы
болып қойылғаннан бастап-ақ оның не себепті, қандай оқиғаға орай қойылғаны
белгілі де тұрақты келеді. Дегенмен әр кезде қойылған топонимлік атаулардың
сыр-сипаты түрлі жағдайға байланысты әр түрлі болады. Осыған байланысты
жаңа пайда болған топонимдер мен бұрыннан пайда болғандардың ара жігіне
көңіл бөлу керек. Біз оларды алғашқы, кейінгі және аралас номинациялы деп
жіктеуге болады. Алғашқы топонимдер өзінен бұрын болмаған нақтылы дерегі,
тірегі жоқ атау ретінде пайда болса, ал екінші топонимдер атауы бір
объектінің атынан екінші объектінің атына ауысу барысында пайда болады.
Олар көбінесе топонимдік метонолиня жолымен, не топонимдердің ауысу жолымен
жасалады. Мысалы, Қарқаралы – тау Қарқаралы қала, Абай – кісі, ақын, Абай
село, Тәттімбет – кісі, Тәттімбет совхоз, Мәди – кісі, Мәди – совхоз т.б.
Аралас түрдегі атаулар барысында күрделі атаулар пайда болады, Мысалы:
Матақ – Матақ бөгеті, Қарағайлы – тау, Қарағайлы комбинаты, Егіндібұлақ
ауданы, Егінді –бұлақ, Доғалаң – тау, Доғалаң совхозы т.б. Географиялық
объектілердің негізгі атауларының нақтылы сыр-сипат, себеп-салдары
объектілердің түр-түсін бейнелейтін жалпы есім сөзден, сол жерде тұратын
адамдардың әдет-ғұрып, салт-санасын және діни, идеологиялық жағдайларын
сипаттайтын сөздерден қойылып отыруы көп елге тән құбылыс.
Топонимдердің аталуының сыр-сипат, себеп-салдары көптеген жағдайларға
байланысты. Біздің қолда бар материалдар көбіне объектілер мен жердің
физикалық-географиялық ерекшеліктерін анықтайтын атаулар ретінде кездеседі.
Олар: а) жер бедерімен байланысты қойылған атаулар: Қушоқы жұмысшылар
поселкісі 1950 ж.; Қаракөл совхозы; Жарлы селосы; Қызылжал станциясы т.б.;
б) Өсімдік атауларынан қойылған атаулар, Қызылшүлікс., Шөпкөл – көл, Терек
– тау, Талды - өзен, Қарақатты – аңғар т.б.; в) Этнонмнен қойылған
этнотопонимдер: Қырғыз, Жандос, Талды т.б. селолар мен ауылдар; г) Адам
атына байланысты қойылған атаулар: Абай – қала, Құнанбай – қыстақ, Мартбек
Мамыраев – совхоз, Қонақай – кезең т.б. және басқа да жануарлар атына түр-
түске, жердің формасы мен көлеміне, географиялық орналасу ерекшелігіне,
санына, қазба байлықтар мен түрлі тұтыну заттарына, іс-әрекет пен тарихи
өзгерістеріне т.б. жайларға байланысты аталған атаулар да жеткілікті.
Қорыта айтқанда, Қарқаралы өңірі бойында жиналған материалдар осы аудан
көлеміндегі түрлі кезеңдердегі тарихи оқиғалар мен этнолингвистикалық
фактірлерді тұтас қамтиды десек те болады.
2. қарқаралы Өңірі топонимдерінің тілдік қабаттары
Жер жүзіндегі жер-су аттары сияқты біздің республикамыз, облысымыз бен
жергілікті жер-су аттары да ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тарап, дәуірден-
дәуірге ұласып, жалғасын тауып келеді. Бұл туралы маған қазақтарда өмірдің
бар саласын қамтитын тарихи оқиғалармен байланысты адам аттары, жер-су
атаулары, тағы да басқалары еске сақталып, атадан балаға жалғасып жатады,
- деп орынды айтқан 9. Міне, зерттеу жұмысымыздың негізгі объектісі болып
отырған Қарқаралы өмірі жер-су аттары осының толық айғағы бола алады. Бұл
өңірдің территориясы, негізінен жоғарыда айтып кеткендей Қарағанды
облысының оңтүстік-шығысында орналасқан.
Қарқаралы топонимдерінің шығу, пайда болу, даму тарихын ғылыми
тұрғыдан кеңінен зерттеудің маңызы аса зор. Бұл ретте белгілі топонимист
А.Әбдірахмановтың Бұл проблеманы іздестіруде негізінен үш дерекке сүйенуге
болады: бірінші, археологиялық қазбалар; екінші, көне жазу
ескерткіштеріндегі мағлұматтар; үшінші, ежелден осы күнге дейін қойылып
келе жатқан сол топонимдердің өздері, - деген пікірді өте орынды деп
ойлаймыз 10.
1820 жылы қазақ хандығының жойлуымен байланысты Россия әкімшілігі 1822
жылы 22 июньде Сібірі қырғыздары туралы Уставты бекітті. Осыған
байланысты орта жүз жерінде, Қарқаралы және Көкшетау округтері құрылды.
Қарқаралы округіне негізінен арғындар көп тарап, солар мекендеді 11.
Округте он сегіз болыс құрылып, оның он алты болсы арғын руларына тән
болса, екеуінде қоңырат пен наймандар ғана болды. Сол он алты болыста
арғынның мындай басты рулары болған. Олар: шаншар, алтай, шор, төрткүл,
сарым, алтыкей, керней, қаракесек, шаншар қарпық, алжай, қоңырат, арғын,
жабатай буранаймандар еді. Ал 1835 жылғы статистикалық есеп бойынша,
Қарқаралы округінде 343 ауыл, 18343 түтін, 55039 ер адам, 73370 әйел деген
дерек келтірген болса, 1841 жылғы есеп бойынша бұл сан әлдеқайда өскен.
Зерттеліп отырған өңірдің жер-су атаулары мыңдаған жылдар бойы алуан
түрлі тарихи оқиғалар барысында жаңадан толығып, кейде түрлі жағдайларға
байланысты үнемі өзгерісте болып отырған. Біз ономаст ғалымдардың
классификациясына сүйене отырып, Қарқаралы өңірі топонимдерін жалпы құрамы
жағынан үлкен екі топқа бөлеміз: 1) Түркі тілдік топонимдік қабаттар; 2)
Басқа тілдік топонимдік қабаттар. Түркі тілдік қабаттарды: а) көне тілдік
топонимдік қабаттар; б) байырғы қазақ тіліне тән қабаттастық деп жүктеп,
басқа тілдік топонимдік қабаттарды төрт топқа бөліп қарадық: 1) Иран тіліне
тән топонимдік қабаттар. Араб тіліне тән топонимдік қабаттар; 2) Монғол
тіліне тән топонимдік қабаттар; 4) Орыс тіліне тән топонимдік қабаттар.
Хронологиялық тұрғыдан түркі тілдік қабаттан соң иран тілдік және араб
тілдік қабаттар келеді. Одан соң монғол, орыс тілдік топонимдік қабаттар
орын алады. Ал бұл өңірдегі топонимдердің негізгісі қазақ тіліне тән
топонимдер. Қарқаралы өңіріндегі монғол тілінен енген топонимдер өте аз.
Қарқаралы өңірі иопонимдері құрамындағы топонимдік қабаттардың тарихи-
хронологиялық тұрғыдан топтастырылуы негінен осы тұрғыда қаралмақ. Оны ары
қарай түркілікті зерттеу алдағы күндердің ісі болмақ.
А) АНА ТІЛІНЕ ТӘН АТАУЛАР
Көне түркі тілі мен байырғы қазақ тіліне тән атаулардың өзіндік
қиыншылығы бар. Бұл мәселе, ең көне түркі және байырғы қазақ тілдерінің
тарихи фонетикасы мен тарихи грамматикасының әлі күнге толық зерттелмеуіне
байланысты. Сонымен қоса лексикологиялық еңбектердің де жоқтығы қол
байлайды. Көһне түркі тіліне тән қабаттарға мән-мағынасы тұрған қалпында
белгісіз, тек көне түркі материалында кездесетін, болмаса солармен
салыстыру нәтижесінде ғана мағынасы анықталатын атауларды жатқызамыз.
Сондай атауларының бірі – Арқалық. Бұл атау жергілікті тұрғындардың бәріне
бірдей түсінікті емес.
Арқа сөзінің қазақ тіліндегі мағыналары: 1) Жота, жаурын, жөн; 2)
Ауыспалы мағынада арт жақ, соңғы жақ; 3) Тау, дөң, жоталар; 4) (Ауыспалы)
көмек, жәрдем 12. Э.В.Севортян өз сөздігінде арқа сөзінің алтай тобындағы
тілдерге он үш түрлі мағына беретіндігіне тоқалған. Мысалы: 1) Арқа; 2)
Артқы жақбөлік; 3) Желке-қар; 4) Жең мен арқаны (арқаның артқы бөлігін)
қосып тұратын тігіс, хақ; 5) Солтүстік, солтүстік жақ (бөлік); 6) Батыс,
батысқа, батыста-ек; 7) Хребет, склонкум, кбал, ант, туба, тау, таушық,
төбешік – туба (арға); 8) Тіреу, тірек-түрк., тур., ктат., кум., ног., ДТС
Малов ПМК, қамқорлау-түрк., тур., ног.: Қорғау-ног; 9) Қамқорлы, қорғаушы –
түрк., тур., кум; 10) Ұрпақ-түрк., ата-тегінің ұрпақтары гаг., тат.:
келешек ұрпақ-аз; 11) Жалғастыру – түр,; 12) Величие –кар., гаг.; 13)
Дәуір, арқа, ар қа, ар- етістікті-есімді түбір. Монғол тілімен
салыстырғанда aruар-арт жақ немесе таудың көлеңкелі жағы, солтүстік, арт,
арқа, түп, түпкі жақ 13.
Осы салыстырулар арқылы қазақ тіліндегі арқа сөзінің алтай тобындағы
басқа халықтар тілдерінде де жуық мәндес мағынада қолданылатындығын
байқаймыз. Омоним ретіндегі арқа сөзі аталған тілдерде таудың көлеңке
беті, таудың арғы қағы, тау, төбе, таудың биік қыр, жоталары
мағыналарын білдірмек. Ал қазақ тіліндегі аталу нұсқасына осы мағына жуық.
Оны аталған оронимнің ұсақ жоталардан тұрып, олардың бір-біріне арқалана
орналасуы да дәлелдей түсетін тәрізді - деп көрсетеді өз еңбегінде
А.Е.Жартыбаев 14.
Атаудың құрамындағы лық (арқа-лық) қазақ тілінде зат есім тудырушы
жұрнақ, тілімізде осы жұрнақ арқылы қор-лық, адамшылық, тағы-лық т.б.
сөздер жасалған . Бұл жұрнақ басқа түркі тілдерінде жақ, азыр-лық,
тармақты, тув., дағ-лық таулық т.б. түрінде кездеседі.
Қарқаралы – Қарқаралы ауданының оңтүстік шығысындағы тау аты. Таудың
ұзындығы – 40 км, ені – 20-25 км, ең биік жері – 1338 м.
Қазақтың белгілі жазушысы А.Сейдімбеков бұл атаудың мәнін Баян сұлудың
сәлемдеме Қарқарасы түсіп қалуымен байланыстырды 15. Сырт көзге шынымен
таудың биік шыңдарының сүйірлене біткен кейбір тұстарының қыздар киетін
қарқараға (төбесі шошақ баскиім) ұқсас келеді. Қазақ совет
энциклопедиясына зер салсақ, Қарқаралы өңірінде VI-VIII және VIII-XIII
ғасырларда ойып жасалған тас мүсіндердің өте мол екендігін байқаймыз.
Олардың ішінде хан мен билердің ғана емес, батырлар, бойжеткен қыздар,
шалдар арналған мүсіндер де молшылық. Осы іспеттес ғажап көріністеріне
байланысты тау, қазіргі біздің түсінігіміздей, бейнелі, келбетті, мүсінді
болып атаулы мүмкін. Сол кездерде бұл сияқты мағыналар біздің тілімізде де
(дыбыстық) қарқара дыбыстық тұлғада айтылып, содан Қарқаралы қалыптасуы
мүмкін деген ойды А.Е.Керібаев айтады 17. Ал зерттеуші М.Красовский
болса, 1883 жылы қазақ даласынан материалдар жанастыру барысында бұл ороним
туралы былай деген болатын Қазақтар көшіп-қону кезінде түйеге артатын төбе
қақпағы үй шатырына ұқсаған шошоқ кебежені – қарқара деп атаған. Осы кебеже
мен тау көрінісі ұқсас келгендіктен тау – Қарақара деп аталып кеткен
18. Әрине бұл халық этимологиясына сүйеніп жасалған пайымдаулар және
мұның барлығын шын екен деп ойламау керек. Қар және қара компоненттерінің
тек ана тілімізде ғана емес, басқа да түркі тілдеріне ортақ түбір сөздер
екенін қазіргі тіл білімі ғалымдары анықтап отыр. Академия А.Н.Кононовтың
пікірінше көне тұркі тілдерінде қара жер, топырақ (почва) мағыналарында
қолданылған 19. Ғ.Қонқашпаевтің байқауынша географиялық атаулардың екінші
бөлімінде кездесетін – қара қара түсті шоқы немесе үлкен төбе деген
мағынаға ие. 20. Қазіргі қырғыз тілінде – қарақара сөзінің екі мағынасы
кездеседі. Оның бірі – біздің тіліміздегі көкқұтан деген құс болса,
екіншісі осы құстың қауырынан жасалған қыздар бас киімінің әшекейі. Дәл осы
деректі В.В.Радлов сөздігінен толықтыруға болады 21. Ол оны орыс тіліне
цапля деп аударылатынын, сонымен қоса осы атау атауына негіз болған дейді.
Қарқаралы сөзінің төркініне автордың бірі аттас жер-суларды сол құстың
көптігінен туған десе, екінші бір автор – гор деген, Биік қыр түсінігін
береді деп пайымдайды. Қарқаралы тау атын арнайы зерттеген топонимист ғалым
А.Әбдіразманов қарқара сөзінің үш түрлі мағынасы бар екенін айтады: 1)
Түйеге теңделетін әбдіре; 2) Сол құс үкісінен жасалған қыздардың бас киімі
22.
Түркі тілдерінде сөйлейтін құмықтарда қарқара дыбыстық құрандағы
тұлғаларда қазақ тіліндегі дене, кеуде, тұлға, сымбат т.б. мағыналарды
меншіктейді.
Екінші тілдік дерек – түркі тілдерімен туыстас тунгус-маньчжур тобынан
табылып отыр. Осы топтағы кейбір тілдерде Қарақари сөзі қазық тіліндегі
қызыл тал мағынасында қолданылады. Мысалдағы ерекшелік бірінші буында р
дыбысының орнына л дыбысының айтылуы. Дәл мындай алмасулар түркі тілдері
ішінде де кездесе береді. Әрине, кейбір пікірлер көкейге қонымды. Алайда,
оронимнің Қарқаралы атауының басқа да себептер болуы ықтимал. Э.М.Мурзаев
сөздігінде тау мағынасындағы ғар сөзі афган тілінде гар; арм. қар -
камень ; др. инд. giris; авест. gәru - гора; хинди гар; грузин gora
т.б. түрінде келеді 23.
В.М.Ильич-Свитыч пікірі бойынша, алғашқы қарғар; кергер
компоненттерінің үндіевропа, орал-дравид, алтай тілдерінде тау, тас,
шың мағынасын білдіреді. 24.
Ал, М.Қашқари сөздігіндегі керіш басына шығу мүмкін болған тау
бойы, ең биік жері 25. Керүч – верх горы, склон высокой горы. Алтай
тілінде кер күш огромная скалочная птица; кер балық кит; кер бұқа –
мамонт Монғолша; кіча – гребень, возвышенность, хээр-қыр және де қарғар
түбірлері қазақ даласындағы кейбір оронимдер мен сөз тіркестерінде қазірге
дейін ұшырасады. Мысалы қара мал – сиыр; ірі мал – түйе, жылқы сиыр;
алыстан бір қара көрінеді – тегіс жерден биік зат, дене, жануар. Осы сөзге
байланысты Үшқара, Ботақара, Қарадін т.б. оронимдер ұшырасады.
Ал, бұл атаудағы лы қазақ тіліндегі туынды сын есім жасаушы, сонымен
қар көптік мағына үстеуші жұрнақ. Түбірлер мен қосымшаны қосқанда Қарқаралы
бір-біріне жалғасқан бірнеше таулар тізбегін білдіретін ороним туындайды.
Сонымен қоса бұл атаудың, бас киім, кебеже атауы ретінде қолданылуы,
таулардың сыртқы формаларындағы ұқсастық.
Көкшетау – оронимі Қарқаралы ауданының шығысында орналасқан ең биік
жері – 1183 м. Тауды ну орман басқан, терек, тал, қарағай т.б. әртүрлі көп
өсімдіктер өскедіктен тау алыстан көк түсті болып көрінеді. Қазақ тілінде
көк: 1) көк шөп, өсімдік; 2) аспан; 3) түс. Көкке бойын көтерген тауды
көктің тауы (көкше), аспан тауы деп те атауы мүмкін. Ал –ше жұрнағы
қазақ тілінде шырай формасын тудырушы жұрнақ. Тек қазақ тілінде құнарлы
жұрнақтар қатарына жатады, сөзге әртүрлі реңк береді. Мысалы: өзгеше, әдемі
ше т.б. Бұл аффикс ча, ща түрінде қолданылады.
Қатынкөл көлі – Қарқаралы ауданының солтүстігіндегі Қаралар көлімен
алты километр жерде Қатыұя, Бүркітті тауындағы қуыс. Атау екі сөздің
бірігуімен жасалған. Республика өңірінде Қатонқарағай Шығыс Қазақстан
облысында: Алтай округінде Катунь өзені. Қатунь жотасы кездеседі. Осы
катунь, катон, қатын сөздерінің этимологиясын көптеген ғалымдар
еңбектерінен кездестіреміз. Э.МэМурзаев Монғолия және Сібірдегі Катун
хатан болып келетінін өзен аттарын көне түркі тіліндегі өзен деген сөз
деп құрайды 27. Ал, белгілі топонимист А.Әбдірахманов, К.Ф.Гриценко,
М.А.Абдрахманов, Н.К.Дмитривтердің ғылыми тұжырымдарын ғылыми негізге ала
отырып, көне түркі тіліндегі қатын сөзі қазіргі қайың мағынасын білдіреді
дейді 28. Қазіргі қазақ тілінде қайың сөзі әйел мен күйеудің туысы
мағынасын береді де, аздаған дыбыстық ауытқулармен басқа түркі тілдермен де
кездеседі. М.Қашқари сөздігіндегі қазің сөзімен қазақ тіліндегі қайын және
қатын сөздері түркі тіліндегі белгілі заңдылық –здтй дыбыс алмасу
негізінде пайда болған ол бастағы бір сөз 29. Осыдан Қатынкөл атауындағы
қатын сөзінің ежелгі қатын, қайың формаларында кездесетінін байқаймыз.
Қазіргі қазақ тілінде түркі-монғол тілдеріндегі туыстықты анықтау үшін
лексика-семантикалық топтарды салыстыра зерттеу өріс алған. Ондай топтағы
атауларға күнделікті тіршілікке байланысты тұрмыстық атаулар (жан-
жануарлар, өсімдік, туыстық т.б.) жатады. Қарқаралы өңірінде осы топқа тән
сөздер арқылы жасалған топонимдер аз емес.
Ежелгі талды аудаеының оңтүстік-шығысындағы аласа төбе – Тарықтал деп
аталады. Атаудың алғашқы тариғ компоненті алтай тобындағы тілдерге тән.
Көне түркі тілдерінің сөздігінде көне форма тариғ біріншіден, дән,
ақыл, егін, екіншіден, тары, (бір ғана дәнді дақыл атауы), үшіншіден,
егіншілік мағынасын білдірген 30.
Тарығ сөзі татар., башқұрт, қазақ тілдеріндегі – тарығ, тува тілінде –
тарам, өзбек – тарих; алтай – тараан. Бұл сөздің фонетикалық өзгеріске
ұшыраған түрі монғол тілінде тариа - егін, астық, егістік.
Э.ВэСевортен дары, дарығ, тараған, дарыл секілді т.б. түркі тілдеріндегі
формалардың түбірін дартар деп қарасытырылады 31. Ал, -ап түбірлерге
жалғаушы көне ығиғ аффикстері туралы төмендегідей пікір бар. Аффикс
ығиғ существовал в тюркском проязыке, а также в других тюркских языках,
возникших в результате его распада. Древняя форма аффикса сохраняется в
языках древне-тюркской письменности и в современных языках – тувинском,
хакасском, шорском, тафаларскрм. др., тюр., тув., билиғ, знание; отбил
знать; барығ ходьба; от-бар ходить; тув., сатығ, шор. садығ торговля,
от сад-продавать, хан чадығ летание, от чат-летать 32.
Қазақ тіліндегі тары, оның көне тұлғасы-тарығ сөзі ертеде жалпы дақыл
мағынасында қолданылған. Қазір әрі сөзі дәнді дақылдардың бір түрі – тары
мағынасын білдіреді. Ал атаудың екінші компоненті төл қазақ, жалпы түркі
тілдеріне ортақ сөз. Осыдан Тарықтас айналасына егін егілген жердегі
тасты төбе мағынасын білдіреді. Ертедегі тайпалар Ә.Марғүланның
тұжырымдау бойынша Атасу, Нұра, Талды-Нұра өзендерінің бойында Кент,
Қарқаралы т.б. тауларының араларындағы жазық жерлерде мекендеген, егін
шаруашылығымен де айналасқан 33. Ал аталған объекті Кент тауының шығысы
мен Талды өзенінің жағасында.
Өсімдік атауларына байланысты
1 2 3
Монғол тіліндегі Қазақ тіліндегі Қарқаралы өңіріндегі топонимдер
формасы формасы
Хархат Қарақат Қарақатты, Кент тауындағы өзен
Харғай Қарағай Қарағайлы, Талды ауданындағы
елді-мекен, кен алқабы
Хияқ Қияқ Қияқты-сай
Саримсаг Сарымсақ Сарымсақты-тау
Арц Арша Аршаты-тау
Буудай Бидай Бидайықты-Талды ауд.алқап, бөлімше
Тэрэг Терек Ақтерек – Қирғизия совхозының
бөлімшесі
Зосс Жоса Жосалы – бұлақ, алқап
Аңдар мен жан-жануарлар атауларына байланысты
1 2 3
Аргаль Арқар Арқарлы – Кент тауының
оңтүстік-батысындағы тау
Атан Атан Атансары – сор. Егіндібұлақ
ауданында, Атанқыстақ – Доғалаң
совхозында
Бори Бөрі Бөрілі – Қу тауындағы сай
Буга Бұғы Бұғылы – Қарқаралы тауындағы шың
Бух Бұқа Бұқалы – Қарқаралы тауыдағы жота
Бүргэд Бүркіт Үлкен Бүркітті, кіші Бүркітті –
Егіндібұлақ ауданындағы таулар
Хулан Құлан Құланды Қарқаралы жеріндегі
қыстақ
Гунан Құнан Құнанбай мешіт, Қарқаралы
қаласында
Шаахай Шүрегей Шұрегей – Егіндібұлақ
ауданындағы қыстақ
Күнделікті тұрмыстық сөздерге байланысты
1 2 3
Хөнег Көнек Көнек – Егіндібұлақ ауданының
оңтүстік-шығысындағы аласа төбе.
Алтан Алтын Алтынсу – бұлақ
Арал Арал Аралбай - Егіндібұлақ ауданындағы қыстақ
Хаг Қақ Қақы –көл
Ава Көне ава, әке Абай – сз Егіндібұлақ ауданында
Жоғарыда сөз болған варианты, Қияқты және т.б. топонимдердің
құрамындағы –ты, -ті қосымшылары түркі-монғол тіл бірлестігі заманында
жасалып, қазіргі кезге дейін сақталып жеткендігі туралы көп ғалымдар пікір
айтқан болатын, Э.В.Севортянның пікіріне қарағанда, өлең (осока) сөзінің
түбірі өл деген етістік. Бұл сөздің көне түркі тіліндегі мағынасы –су болу,
дымқыл тарту. Осы түбірге анен а аффиксі қосылу нәтижесінде етістік зат
есім, яғни жер асты, суы мол жерге өсетін майда шөп-өлең атауы жасалған
34.
байырғы қазақ тіліне тӘн атаулар
Аудан көлеміндегі атаулардың бірқатары байырғы қазақ тіліндегі
сөздерден жасалған. Байырғы қазақ тілінен жасалған топонимдер тобына
қазіргі қазақ тіліне тән көне түбірлерден жасалғандары мен қатар ауыспалы
мағынада қолданылуына байланысты жұртшылыққа түсініксіз жекелеген түбірлер
мен қосымшаларды құрамында сақталған жер-су аттарын жатқызбақпыз.
Матақ – Қарқаралы тауының солтүстік-батысындағы Қарасор көлі мен Нұра
өзені араларындағы алқап жер бедері тегіс ортасын қақ жарып Матақ өзені
ағады. Тіліміздегі мата сөзі қазіргі тіл қолдалнымындағы байла, бөге
сөздерінен синонимдес. Алайда, байла, бөге формасымен салыстырғанда мата
формасының тілімізде қолданылу аясы тар. Атау құрамындағы ққ етістіктерден
зат есім тудырушы жұрнақ (салыст. тара-қ, күре-к, төсе-к т.б.). Ал, көктем,
күз айларында жарық далаға судың мол іркіліп, табиғат бөгет жасалатынын
бейнелейтін Матақ атауының күре-к, т.б. туынды сөздерге қарағанда
көнелілігін байқаймыз. Әйткені бұл мәндес бөге, байла, ұста сөздері қазіргі
кезеңде бөге-к, байла-қ, ұста-қ тұлғаларында ұшыраспайды.
Сораң – Қарқаралы тауындағы шың. Сораң – Талды ауданындағы тау.
Атамекенсораңы – Кент тауындағы шың т.б. Осы өңірде сораң формасының ороним
ретінде мол ұшырасатының байқадық. Көбіне сораң сөзі оронимдерде шың, биік,
төбе, тау мағыналарында кездеседі. Тіліміздегі бойы сорайған, сораңдап
келеді тіркестері мен сорай сөзі ұзын, биік ұғымында қолданылады. Осы
атаудың сор түбірі В.В.Радлов сөздігінде үлкен, дәу деп берілген. Ол
тіліміздегі зор сөзімен мәндес те мағыналас. Ал амем сөз тудырушы көне
жұрнақ, түбірге жалғанғанда жалпылық, топтық ұғымды білдіреді. Көне
түркі, монғол тілдерінде әртүрлі формада кездесетін ан, ен, ын, ін, ұн, үн
жұрнақтарын Ә.Қайдаров түркі тілдеріне ортақ жұрнақ ретінде қарастырады.
Азербай., гогон., түркі kojun қой; бурят. Байан-бай; айрһапірімшік,
адууи - табын 35.
Ал осы анен қосымшасы арқылы жасалған Шатан, гатан, Шыған
атауларының түбірі –шат, тат, шық. Түсіндірме сөздікте шат-тау
қойнауларындағы терең, әрі ені тар сайлар, ал тат-шіру, коррозия;
топонимдер жер бетінің өсімдікке жұтаң, сор, қызғылт түсті май, балық
басқан, жаз айларында сол өңірдің қабыршақтанып, жарылып жатқандығын
білдіреді. Шық. 1. көктем, күз айларындағы шөп пен жердің таң алдында
булануынан болатын ылғал; 2. ауыс. мағ. тамшы; Бұл түбірден шық-аншған, -
кедей, жалшы, шық-ыршығар зат есім темірден, ағаштан жасалатын, өзеннен
су шығаратын құрал т.б. туынды түбірлер жасалған 36.
Осыдан, Шатан-Боқты тауының шығысындағы терең, әрі ені тар сайларын
бейнелейтін атау. Татан – Қусақ өзенінің оң саласындағы жаз бойы беті
қабыршақтана жарылып жататын өлке; Шыған-Қант тауының етегіндегі қыстақ,
кісі есіміне байланысты кедей, жалшы ұғымын білдіретін атаулар шыққан.
Қорған – Қарқаралы тауының Суықбұлақ аңғарындағы тастан қаланған
қорған, ені екі-үш метр, биіктігі үш метр. Қорған XVII ғасырдағы жоңғар
шапқыншылығы кезінде салынған 37. Ә.Қайдаровтың қарастыруы бойынша сөздің
түбірі –қор. Осы түбір негізінде тілімізде қор-да, қор-ын, қор-ап, қор-қау
т.б. сөздер жасалған 38. Ал атау қоры түбіріне ған жұрнағы жалғану арқылы
жасалған. Қорыған ықшамдалу барысында қорған формасына көшкен. Етістіктен
есім сөз тудырушы ғанген, қанкен түркі тілдеріне кеңінен таралған
жұрнақ. Қоянды өңіріндегі қорық жайлауы да осы негізде жасалған, қор-ық,
қорық. Ана тіліміздің сөз байлығынан жасалған аудан өңіріндегі жер-су
аттары бұл көрсетілген мысалдармен тынбайды. Ол атаулар жер, елді мекен,
өзен, көл, тау, жота, төбе, шоқы, бұлақ, бастау, сай-сала, жылға атаулары.
Оның көпшілігі сөздікте берілгендіктен бұл жерде оны қозғауды жөн көрмедік.
Ә) БАСҚА ТІЛДЕРГЕ ТӘН АТАУЛАР
Біздің елімізде иран, монғол, араб, орыс тілдерінен енген топнимдер
орын алған. Мұндай атаулардың ішіндегі ең көнесі – Иран тілінен енген
атаулар. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Қорғауға жіберілді.
кафедра меңгерушісі.
____________ ф.ғ.д. Ш.М.Мәжітаева
______ _________________ 2002 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАРҚАРАЛЫ ӨҢІРІ ТОПОНИМДЕРІ
мамандығы: 0308 - Басқа ұлт мектептеріндегі қазақ тілі мен әдебиеті
Ғылыми жетекші: ______________ филологияғылымдарының кандидаты, доцент
Жартыбаев А.Е.
Дипломшы:
Қарағанды-2002 ж.
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАРҚАРАЛЫ ӨҢІРІ ТОПОНИМДЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы: 0308 - Басқа ұлт мектептеріндегі қазақ тілі мен әдебиеті
Қарағанды-2002 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4-10
І – Тарау
Қарқаралы Өңірі топонимдерінің
жалпы сипаттамасы 11
1. Қарқаралы өңірі топонимдерінің мотивтері
2. Қарқаралы өңірі топонимдерінің тілдік қабаттары
а) ана тіліне тән атулар
ә) басқа тілдерге тән атаулар
ІІ – Тарау
қарқаралы Өңірі топонимдерінің лексико-семантикалық топтары
1. Этнонимдерге сәйкес қойылған атаулар
2. Түр-түске байланысты қойылған атаулар
3. Өсімдік атауларына сәйкес аталған атаулар
4. Жан-жануарлар, құс, жәндік атауларына сәйкес қойылған атаулар
5. Судың көлемі, түр-түсі, дәмі, ағысына, тереңдігіне және температурасына
байланысты аталған атаулар
6. Адам және жануарлар дене мүшелеріне байланысты аталған атаулар
7. Географиялық терминдердің қатысы арқылы және орналасу ерекшеліктеріне
байланысты қойылған атаулар
8. Үй құрлысы мен түрлі мүліктері аттарынан қойылған атаулар
9. Түрлі іс-әрекетке байланысты қойылған атаулар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Ономастика (грекше Ohoma Lic – есімге қатысты) тіл білімінің негізгі
салаларынаң саналады да, жалқы есімдердің жиынтық атауы болып есептеледі.
Ономастика ғылымның терминдік атауы соңғы жылдарға дейін орын теуіп
тиянақталмай, әр түрлі аталып келеді. Бұл ғылымның жаңа атауы ретінде
кейбір ғалымдар кезінде топонамастика деген терминді де ұсынғаны мәлім.
Алайда елімізде жалқы есімдерді зерттеу объектісі ұлғайып, дамуымен
байланысты оның терминдік атауына да ерекше мән беріледі. Қазіргі кезде
жалқы есімдердің жиынтық атауы ретінде ономастика берік қалыптасып, термин
ретінде кеңінен орын алды. Ономастиканың негізгі бөлімдері: топонимика
()жер, су, қала атауларын зерттейтін ғылым, антропонимика (адам аттарын
зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел, халық аттарын зерттейтін ғылым),
астронимика (жұлдыз, әлем аспанның аттары), зоонимика (хайуандар аттары).
Ономастикаға тән бұл терминдердің әрқайсысы ішінара жеке-жеке тармақтарға
бөлінеді. Мәселен, топонимиканың бөлімдері: гидронимия (өзен, су, көл
атаулары), оронимия (тау, төбе, шың атаулары), ойконимия (елді мекен
атаулары) болып сараланады. Ономастика құрамына енетін атаулардың бір тобы
– мекеме, газет, журнал. Кітап атаулары. Бұлар жөнінде, қазіргі тіл
білімінде кейбір кіші-гірім мақалалар болмаса, арнайы зерттеулер жоқтың
қасы 1.
Қазіргі тіл білімінің қарқындап дамуымен байланысты ономастика ғылым
ретінде қалыптасып, оны зерттеу аясы кеңейіп отыр. Бұның топонимика,
антропонимика бөлімдері бойынша бірнеше кандидаттық, докторлық
диссертациялар қорғалып, көлемді еңбектер жарық көрді.
Ономастиканы жан-жақты, терең зерттеудің тіл тарихы мен тарихи
этнография үшін мәні зор. Ономастикалық материалдар арқылы көне лексикалық
қабаттар, грамматикалық формалар мен синтаксистік құрылыстар, халықтық әдет-
ғұрып пен ырымдар т.б. жайттар толық байқалады. Табиғаты жағынан олар
тілдегі сөздік қорға тән, тілдің жалпы заңына бағынышты. Бұлардың бәрі
жалпы есім сөздерден жасалады. Тіліміздегі сол жалқы есімдерді құрамына
қарай жіктегенде, төл сөздермен жасалғандарымен қатар, басқа тілдерден
енгендері де мол екені мол байқалады. Оларды зерттеу барысында қоғамдық
құрлыстың көрінісін, халықтың дүниеге көзқарасын, басқа елдермен жасаған
мәдени қарым-қатынасын, тарихи байланысын аңғарамыз. Орыс ономастикасының
осындай сипаттарын байқаған ғалым В.К.Чичагов былай жазды: Орыс есімдері
олардың орыс халқы тарихындағы әр түрлі қоғамға тән формалары сол дәуірдегі
қоғам жайын айқын көрсетеді, оның мәдени дәрежесін, ол есімді
иеленушілердің қоғамдағы алатын орны мен жағдайын сондай-ақ қоғамның таптық
толық білдіреді. Орыс халқының тілдік материалдарының ешқайсысы да
ономастика сияқты оның тарихымен тікелей байланысты болған емес 2.
Демек, орыс халқы ономастикасының кешкен тарихын, оның басты
белгілерін қазақ есімдерінің де шығу, жасалу тарихы сырынан толық
байқаймыз. Тіліміздегі халық есімдерінің шығу, пайда болуы әр түрлі
қоғамдық дәуірлерге тән екені даусыз. Сондықтан олардың шығу, даму
кезеңдерінде әлеуметтік, тұрмыстық негіздер, сөз жоқ, әсерін тигізген.
Осындай тарихи ономастиканың халық тарихымен байланысына сай өзіндік
ерекшеліктері де бар. Бұл ретте ономастика ең алдымен тіл тарихына тән
лингвистикалық ғылым. Өйткені оның грамматикалық әрі фонетикалық заңдылығы
халық тіліне тән. Сондықтан да олардың құрамында әр дәуірге, түрлі қоғамдық
құрлысқа тән сөздер кездеседі. Ономастиканың тағы бір ерекшелігі – бұл да
халық ауыз әдебиетіндегі жырлар, ертектер мен мақалалар тәрізді ұзақ
ғасырлар жасайды. Есімдер де атадан балаға, баладан ұрпаққа қойылып,
кейінгі дәуірлерге жетіп отырады. Ондай есім сөздер арқылы тіліміздің
өткендегі тарихын, көне сөздік құрамын, грамматикалық құрылымын біліп,
толық мағлұмат алып отырамыз.
Халық есімдерінің жасалу, пайда болу тарихында төтенше орын алатын
маңызды мәселенің бірі – тарихи-мәдени жағдайлар. Халық тарихындағы бұл
елеулі жағдайлар, біріншіден, атап айтқанда, түрлі қоғамдық құрылыстағы әр
түрлі діни ағымға (анизм, шаманизм, исламизм) байланысты болса, екіншіден,
көрші елдермен жасаған алуан түрлі мәдени қарым-қатынас, достық
байланыстармен ұштасып жатады. Әдетте, бұл тарихи-мәдени байланыстардың
тіліміздегі есімдер құрамынан молая түсуіне, лексика-мағыналық және
функциялық мәнінің жетілуіне зор ықпал жасағаны аян. Бұл ретте орыс тілінің
игі әсерін, тіліміздің ономастиканың байытудағы оның ролін атасақ артық
болмас. Өйткені халқымыздың тарихында бұл байланыс ерекше терең
сипатталады. Оның тарихи тамырларының өміріміздің барлық саласынан орны
алғаны, оның ішінде жалқы есім сөздердің және кісі аттарының жаңа форма,
жаңа мазмұн ықпал еткені баршамызға белгілі. Қазақ есімдерінің байып,
құрамының молая түсуінің енді бір кезеңі – шығыс халықтарының мәдениетімен
де тығыз байланысты. Ең алдымен араб, иран мәдениеті мен тілінің әсерлері
еткен ғасырларда мықты болды. Бұл елдерден тілімізге енген есімдер туралы
айтқанда үлкен екі себепті ескермей болмайды. Оның бірі – жалпы мұсылман
қауымына ортақ ислам дінінің күшті әсері болса, екіншіден, халықтық мәні
бар сан қилы қиссалар мен жырлар, сауда-саттық, қарым-қатынас жолдарының
күшеюі болады. Сөйтіп, шығыс халықтары мен түркі халықтары арасындағы
ежелден келе жатқан бұл тарихи байланыстар салдарынан тіл ауыспалығы,
адамдар арасындағы қандастық кеңінен етек алды. Осындай басты себептердің
нәтижесінде халық арасындағы есімдердің өзі тегі жағынан екі түрлі болып
отырды. Оның бір тобы – діни есімдер, яғни дін иелерінің, пайғамбар, әулие-
әнбие, сопы, хажылар есімдері болса, екіншісі – құраннан қойылған діни
мағыналы есім сөздер болды. Ал үшінші топтағы есімдер – қарапайым тұрмыстық
сөздер, халық арасында жиі қолданылған күнделікті сөздерден жасалған
есімдер болады. Мінеки, жалқы есімдердің тарихын, тілдік құбылыстарын жіті
байқап, оның көнелері мен жаңаларын салыстыра зерттеу осы ретте тарихи
лексикология үшін өте құнды болмақ. Бұны осылайша, лингвистикалық,
этнографиялық және тарихи тұрғыдан зерттеу бұрын да, қазір де қолға алынып
келе жатқан жұмыс. Ономастиканың зерттелу бағыты әсіресе қазіргі
лингвистикалық қаумда ерекше дамып отыр. Жер жүзінде ономастика бойынша жыл
сайын қисапсыз ғылыми әдебиеттер мен ресми журналдар: Поляк Халық
Республикасының Краков, Варшава қалаларында 1950 жылдан бері Onomastica:
Верклай, Лос-Анжелес қалаларында 1958 жылдан бері Hames, Хейлденберг
қаласында 1949 жылдан Beitrade zur Hamenfar schund, Парижде 1949 жылдан
Revue internationale d’Onomastique журналдары шығып тұрады.Ономастика
көптеген жоғарғы оқу орындарында пән ретінде жүреді. Оған арналған
оқулықтар мен оқу программалары бар. Москва университетінде ономастика
бойынша арнаулы курс оқылады Томск, Қазан университеттерінде кружоктар,
ресми семинарлар өтеді. Москвада тұңғыш рет Введение в топонимику атты
оқулық белгілі топонимист В.В.Никонов авторлығымен жарыққа шықты 3.
Қазақстандағы топонимикалық зерттеулер Ғ.Ғ.Қонқашбаев, А.А.Абдрахманов,
Т.Жанұзақов, Е.Қойшыбаев, В.Н.Попова, О.А.Сұлтаняев, Е.Ә.Керімбаев,
М.Қожанов, А.Е.Жартыбаев, Қ.Сембаев еңбектерінде сөз болады.
Ономастиканы зерттеу, оның ұйымдастыру жұмысн жолға қою мәселелері де
ерекше қолға алынды. Украина, Белоруссия, Молдавия, Латвия
республикаларында ономастикалық комиссиясы ұйымдасқан. Украина
ономастикалық комиссиясы өте қарқынды жұмыс жүргізуде. Олар 1969 жылға
дейін төрт рет конференция өткізіп, жеке жинақтар мен бюллетендер шығарды
4.
Тіл білімінің көптеген салалары сияқты ономастика бойынша халықаралық
конгрестер әрбір үш жыл сайын өтіп тұрады. Бірінші халықаралық конгресте
А.Дозе бастамасы бойынша, 1938 жылы Парижде өткен еді. Екінші
дүниежүзіліксоғыс салдарынан бірінші және екінші конгресс аралығында сегіз
жыл айырмашылық болды. Алайда ІІ конгресс тағы да 1946 жылы Парижде өтті.
Осыдан кейінгі конгрестер араға екі-үш жыл салып, жоспарлы түрде өтіп
отырады. 1963 жылы халықаралық ономастикалық конгрестің 25 жылдығы аталып,
оған ономастиканың практикалық мәселелерімен шұғылданушы мамандар қатысады.
VIII ономастика конгресінде гидрономия мәселесі қаралса, ІХ конгрестің
тақырыбы жалқы есімдердің хронологиясы туралы болды. Ал Вена қаласында 1969
жылы болып өткен Х конгрестің тақырыбы оронимия (тау, шың, төбе, қырат
атаулары) еді.
Сонымен, ономастиканы зерттеу қазіргі кезде тіл білімінің негізгі
мәселелерінің бірі болып саналады. Ономастиканың негізгі ең басты бөлімінің
бірі топонимиканы зерттеу, оның күрделі мәселелеріне арналған мақалалар
жеке монографиялық еңбектер де соңғы жылдары шыға бастады. Бұрын бұл
мәселемен шұғылданушылар бірен-саран болса, қазіргі кезде оны зерттеуші
мамандар саны елімізде көбейіп отыр. Мұның өзі топонимиканы зерттеудің
теориялық әрі практикалық мәнің зор екендігін аңғартады. Демек, оның шығу,
пайда болу тарихы, стильдік функциясы, этимологиясы мен семантикалық
сырлары көп ізденіп, мұқият зерттеуді қажет етері сөзсіз.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Қарқаралы өңірі топонимдері.
Дипломдық жұмысыма қажетті материалдарды сұрақ-жауап әдісімен аталған өңір
тұрғындарынан жинадық. Түрлі мерзімді баспасөз, кітап, архив, музей, саяси
әкімшілік және географиялық карталардан, энциклопедия материалдарынан
алдық.
Біз сөз етіп отырған Қарқаралы өңірі Қарағанды облысының оңтүстік-
шығыс бөлігінде орналасқан. 1930 жылы құрылған. Жері 22,6 мың км, халқы
51.0 мың адам. Орталығы – Қарқаралы қаласы 5.
Аудан территориясы Сатыарқаның шығыс бөлігіндегі аласа таулы
(Қарқаралы, Кент, Қоңыршемірші, Кешубай, Қызылтас) өңірді алып жатыр.
Пайдалы қазындылардан полиметалл, барит, фиофит, кварцит, молибден, темір,
мыс, алтын т.б. қоры барланған. Климаты тым континенттік. Аудан жерімен
Талды, Тамды, Үлкен және Кіші Қарқаралы, Жарлы, Нұра, Түндік, Құсақ т.б.
өзендері ағады. Қарқаралы жері көктерек, қайың, қарағай, шырша ормандарына
бай. Қара, қызыл, қоңыр, сортаң топырақты келетін жерінде жусан, бетеге,
селеу, қамыс, ырғай, қарақат өседі. Кең тараған жан-жануарлармен (елік,
қасқыр, түлкі, суыр, борсық, сілеусін, қатар ұшан (тиін) мен қабан
жерсіндірілген. Құстардан жапалақтар, күндізгі жыртқыштар, сарыторғай,
шымшықтар, атбасар, сарымшықтар ұялайды. Аудан территориясында ежелгі
адамдардың қоныстары, алғашқы қауым адамдардың жартасқа салған таңбалары,
орта ғасырлық қираған қалалар, бертінгі феодалдық бекіністер табылады.
Қарқаралы өңірі жеріндегі аталған жайлар, Қарқаралы топонимдерінде
молынан көрініс береді. Ол жайлар диплом жұмысының жазылу барысында сөз
болады. Қарқаралы өңірі топонимдері атты дипломдық жұмысымыз кіріспе,
негізгі бөлім және қортынды мен әдебиеттер көрсеткішінен тұрады.
Негізгі бӨлім
і тарау
қарқаралы Өңірі топонимдердің жалпы сипаттамасы
Қарқаралы өңірі топонимдері тілімізжегі сөздерге тән болғандықтан
сөздік қорымыздың бір бөлшегі болып табылады. Олар ежелден ақ мағыналы сөз
болғандықтан, тіліміздегі сөздерге тән грамматикалық қасиеттердің бәріне ие
келеді. Ол жалпы есімдерден жасалады. Сондықтан тілдегі жалпы сөздерге тән
синтаксистік заңдар мен фонетика-морфологиялық және сөзжасамдық тәсілдерге
бейім тұрады. Тұрғын халық тіліндегі атаулардың қандай түрлері болмасыв
тілдің басқа да көрсеткіштері сияқты, белгілі бір қоғамда пайда болып,
қоғамнан тыс өмір сүрмей ді. Сол себептен атаулар сол тіл иелерімен
бірге өмір сүріп, берік қатынаста болады. Белгілі бір ел, мемлекеттің
тарихи-мәдени, саяси-қоғамдық өміріндегі өзгерістер алдымен осы
топонимдерден байланатыны сияқты аудан тарихи да сол жергілікті топонимдер
өмірінен тығыз байланысты. Топонимдердің тілдік категория екендігі туралы
пікір ежелгі грек және ежелгі рим ғалымдары еңбектерінен мәлім. Бұл
мәселені советтік ономастар А.А.Белецкий, Э.М.Мурзаев, А.В.Суперанская,
В.А.Никонов, В.А.Карпенко т.б. өз еңбектерінде дамыта түседі. А.А.Белецкий
жалқы есім мен жалпы есім айырмашылығын, олардың тілдік және құрылымдық
сипатынан емес, атқарар қызметі мен қолданысына байланысты деп біледі. Оның
пікірінше: Жалқы есім мен жалпы есімнің айырмашылығы морфология мен
семантикаға байланысты емес, олардың қолданысында, атқаратын қызметінде.
Сол себептен жалқы есімді – индивизатор, ал жалпы есімді - классификатор,
- дейді 4.
В.А.Никонов жалқы есімдердің даму заңдылығына тоқтала келіп, былайша
ой қорыттады: Имя – слово и как все слова, подчиняются законам языка, т.е.
подлежит ведение языкознания... Но собственные имена образуют в языке
особую подсистему, в которой и общеязыковые законы переломляются
специфический, и возникают свои закономерности, которых нет в языке вне ее
5.
Осы аталған теориялық еңбектердің негізгі түйіні – жалқы есімдер,
тілдің заңына бағынышты сөздер. Олар адам, қоғам өмірінен тығыз байланыс,
берік бірлікте өмір сүріп, қолданылуы, жұмсалуы, қызметі жағынан, негізінен
үш түрлі қасиетке ие. Олар: тілдік энциклопедиялық және сөйлеу тіліндегі
қоғамдық қызметі. Зат есімнің жалпы есім және жалқы есім болып екіге
бөлінетіні белгілі. Мысалы: дала, қол, теңіз, құс т.б. біртектес заттардың
жалпы атауы болса, жалқы есімнің негізгі белгісі – белгілі бір зат туралы
нақты ұғымды білдіреді. Айталық, Егіндібұлақ, Қаракөл, Қарағайлы,
Қарқаралы, Тасұя тәрізді атаулар – жалпы есімдерден ерекше тұрған, белгілі
бір географиялық объектілердің атауларын білдіріп, мағыналық жағынан
өзіндік ерекшелігі бар, белгілі бір лексика-грамматикалық көрсеткішке ие.
Өмірде, қоғамда, өзіндік қызмет атқаратын атаулық, тілдік категория.
Ана тіліміздің сөз байлығынан жасалған атаулар өте көп. Олардың ішінде жаңа
тұлғалыларымен қатар күрделі тұлғалы топонимдер саны да аз емес. Жасалу
сипатына қарай жіктеп, саралап қарағанымызда, бұлардың көбінің бойынан
синкретикалық түбірлер мен жалғау, жұрнақтардың жалғану заңдылықтарын
көреміз. Мысалы: Айыртау тауының синкретикалық түбірін Ә.Қайдаров пікірімен
келісе отырып, ай а синк. разводить, раздвигать, отделять, отводить,
отстронять раздвинутый, разведенный, отделенный. (айыр – ай-ыр –
отделять; разлучать; порватьвилы, вилка, развалина; тау - гора, горы -
деп қараймыз 6.
Айыртау – екі айырылған тау деп түсінеміз. Сол секілді Доғалаң
тауының түбірі доқ dog небір домаланған, дөңгеленген: доғал доқ ал
камалы: с тупым концом; доғалақ доқ ал ақ-домаланған, дөнгелек, доңғалақ
(атарбаның доңғалағы); 7 тау аты Қорғанның синкр. Түбірін қор (қорға,
сақтау): қоры-қор и сақтау, қорға, күзет; қорық қор ық көп мағыналы: 1)
қорған, шарбақ; 2) қоршаған жер, бөлім, қорықған – аффикс - деп білеміз
8. Демек, синкретикалық түбірлері анық көрінетін атаулардың аудан
өңірінде көптеп кездесетінің, әсіресе, топонимдік мағыналар жасалатынын
анық байқаймыз. Бұл анықтамалар топонимдердің белгілі бір объектінің атауы
ретіндегі атауытық қасиетінің әлдеқайда бай да мазмұнды болатынын
көрсетеді. Өйткені олар басқа лексикалық топтарға қарағанда, белгілі бір
ортада өмір сүрген қоғамдық өмірдің ерекшелік жайларынан хабар береді.
Әсіресе, белгілі бір топонимдер сол жердің тұрғындары тіліне танымал,
түсінікті болып келеді де, негізгі лексикалық мағынадан басқа қосымша
мағынаны да аңғартады. Мысалы: Балықтыкөл, Талдысай, Тасшоқы деген атаулар
сол өңірдің өзіндік қасиеті мен географиялық сипатынан мол хабар бермек.
Яғни, талдың қалындығынан, балықтың мол екендігін білдірмек. Негізінен
топонимдердің қоршаған ортаның ерекшелігін көрсетуі – басты шарт болып
табылады. Бала Бүркітті, Жыртылтылған көл, Шұбапкөл т.б. атаулар тау, өзен,
судың көлемі мен үлкенді-кішілігін де аңғартпақ. Бұл мысалдардың барлығы да
атаулардың негізгі лексикалық мағыналарымен қатар топонимдік мағыналарға да
ие екендігін көрсетеді. Тілдік тұрғыдан қарағанда, топонимдік апеллятивтік
мағынасы мен географиялық мағынасы өз ішінде анық сараланады. Әрбір топоним
географиялық атауға ие болу барысында семантикалық, морфологиялық,
грамматикалық тұрғыдан ерекшеленіп,тұрады. Топонимдік атаулардың мән-
мағынасын айқын да анық біллдіретін көрсеткіштің бір-екі сөзден бірігіп
жасалғандары: Айнабұлақ, Үшқара, Шөптікөл, Қызылшілік, Көкшоқы т.б. Біз
жоғарыда сөз еткен дәлелдер аудан өңірі топонимдерінің мағыналарының
әлдеқайда кең екендігін байқаймыз. Бұл жайлар арқылы біз топонимдердің
атаушылық, дербестік, даралық қызметіне ие келетінін көреміз. Ал қосымша
қызмет ретінде олардың әлеуметтік, эмоционалдық, әдрестік, экспрессивтік,
эстетикалық, стилистикалық ерекшеліктері айқын көрінеді. Өйткені, жалқы
есімдер нақты тілдік материал ретінде ғылыми дәйекті дерек бола алады 9.
Халықтар арасындағы мәдени қары-қатынасты, тарихи байланыстарды анық
көрсетеді. Яғни, жалқы есім мағынасына мәдени элементтердің де тікелей
қатысы барын көреміз. Сонау көне заманда-ақ егіпттіктер, гректер, римдіктер
жалқы есімдерді, олардың даралық, дербестік қасиетін ескере отырып, кісі
есімдері мен жер шарындағы объектілерді сараламай-ақ, оларды лингвистикалық
дербес категория деп таныды. Казіргі кезде тілімізде бар географиялық
атаулармен біргше қазір өмірде жоқ, ғайып болған атаулар (Отырар,
Баласағұн, Баршыкент) секілділер, сондай-ақ әртүрлі ертек, аңыз, дастандағы
атауларда жиі ұшырасады. Олардың біріншілері көбіне этимологиялық талдауға
оңай көніп, шығу, пайда болу кезеңі айқын анықталып, ауыстырып, алмастырып
отыруға бейім келеді. Әрбір атаулардың тарихи атау екендігін дәлелдеудің
өзіндік мәні зор. Өйткені топонимдер – тарих айнасы. Олардың бойында
замана, дәуір таңбасы, оның құпия сыры, этнографиялық сипаттары, өткендегі
қоғамдық өмірдің ізі, дін мен идеология көріністері, ең негізгі – бір,
болмаса бірнеше дәуірдің тілі сақталады. Өйткені топонимдер тіліміздегі
сөздерден жасалады. Олар сөздік қорға тән алтын қазына, оның бөлінбес
бөлшегі болып табылады. Сондықтан да лексикалық, грамматикалық, фоно-
морфологиялық жағынан тіліміздің ішкі заңдары мен нормасына сай
қалыптасады. Топонимдерде тілдегі жалпы есімдер сияқты күнделікті тұрмыста
кеңінен қолданылып, жиі жұмсалады. Жалпы алғанда, әрбір топоним жасаудағы
өзіне тән нұсқа-үлгісі болды да, сол дәуірдің өзіне тән құрылыс материалы,
оны салудың өзіндік тәсіліне ие келеді. Топонимдер рухани мәдениеттің
жемісі ретінде әрбір қоғамдық өзгеріске бейім. Тілдік фактілерге оның
ішінде топонимдік зерттеулерге тарихи тұрғыдан көзқарас В.Гумбольд,
Я.Грилем дәуірлерінен бастап лингвистикалық мұра болып қалады.
Географиялық атаулар лингвистикалық, тарихи, географиялық методтар
негізінде зерттеледі. Ал, топонимист, лингвистика, тарих, география
ғылымдарын терең меңгеру керек деген пікір, лингвистиканы біржақты
бағалаудан туған қате тұжырым. Негізінде топонимикалық зерттеулерді іс
жүзінде лингвистердің ролі сөзсіз зор. Егер тарихшылар мен географтар
өздерін қызықтыратын материалдарды шағын болса да географиялық атаулардан
алатын болса, лингвистерді әрбір атаулар қызықтырып, ререң құпиясына тарта
түседі. Топонимдердің жол қатысы (транспорт), байланыс (связь) үшін де
ерекше қазына. Топонимдер, әсіресе, топографиялық карталар жасауда, кен
орындарын ашуда, археологиялық қазбаларда жүргізуде де аса маңызды.
Мектептегі жас шәкірттерді оТанды шексіз сүюге баулу жөнінде де оның
атқарар ролі айрықша. Республикамыздағы топонимдер бойында фонетикалық,
лексикалық, морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктер,
этнолингвистикалық құбылыстар өте мол. Олардың сыр-сипатын ғылыми тұрғыдан
жан-жақты талдау, түбегейлі зерттеу бір адам емес, көптеген адамның қолынан
келе қояр іс емес. Жер шарындағы топонимдер қай дәуірде болмасын алуан
түрлі халық тілінің лексикалық байлығынан жасалған. Шығу, пайда болу
жағынан әрбір қоғамдық дәуірге тән құбылыс болып келеді. Зерттеу объектісі
болып отырған өңір топонимдерінің құрамы да әрекеті. Олардың ішінде
халықтың тіліне тән топонимдері бары күмәнсіз.
І. ҚАРҚАРАЛЫ ӨҢІРІ ТОПОНИМДЕРІНІҢ МОТИВТЕРІ
Географиялық объектілер атаулары әрқашанда белгілі бір себепке
айтарлықтай оқиғаға байланысты қойылады. Белглі бір топонимдік атаудың
қойылу, аталу мерзіміне назар аударсақ оның уақыт, заман ағымына сай сол
кездегі қойылу, аталу себеп-салдары ұмыт болып, естен шығып, ескертіп
отыруы мүмкін. Бірақта, қандай да топонм әр географиялық объектінің атауы
болып қойылғаннан бастап-ақ оның не себепті, қандай оқиғаға орай қойылғаны
белгілі де тұрақты келеді. Дегенмен әр кезде қойылған топонимлік атаулардың
сыр-сипаты түрлі жағдайға байланысты әр түрлі болады. Осыған байланысты
жаңа пайда болған топонимдер мен бұрыннан пайда болғандардың ара жігіне
көңіл бөлу керек. Біз оларды алғашқы, кейінгі және аралас номинациялы деп
жіктеуге болады. Алғашқы топонимдер өзінен бұрын болмаған нақтылы дерегі,
тірегі жоқ атау ретінде пайда болса, ал екінші топонимдер атауы бір
объектінің атынан екінші объектінің атына ауысу барысында пайда болады.
Олар көбінесе топонимдік метонолиня жолымен, не топонимдердің ауысу жолымен
жасалады. Мысалы, Қарқаралы – тау Қарқаралы қала, Абай – кісі, ақын, Абай
село, Тәттімбет – кісі, Тәттімбет совхоз, Мәди – кісі, Мәди – совхоз т.б.
Аралас түрдегі атаулар барысында күрделі атаулар пайда болады, Мысалы:
Матақ – Матақ бөгеті, Қарағайлы – тау, Қарағайлы комбинаты, Егіндібұлақ
ауданы, Егінді –бұлақ, Доғалаң – тау, Доғалаң совхозы т.б. Географиялық
объектілердің негізгі атауларының нақтылы сыр-сипат, себеп-салдары
объектілердің түр-түсін бейнелейтін жалпы есім сөзден, сол жерде тұратын
адамдардың әдет-ғұрып, салт-санасын және діни, идеологиялық жағдайларын
сипаттайтын сөздерден қойылып отыруы көп елге тән құбылыс.
Топонимдердің аталуының сыр-сипат, себеп-салдары көптеген жағдайларға
байланысты. Біздің қолда бар материалдар көбіне объектілер мен жердің
физикалық-географиялық ерекшеліктерін анықтайтын атаулар ретінде кездеседі.
Олар: а) жер бедерімен байланысты қойылған атаулар: Қушоқы жұмысшылар
поселкісі 1950 ж.; Қаракөл совхозы; Жарлы селосы; Қызылжал станциясы т.б.;
б) Өсімдік атауларынан қойылған атаулар, Қызылшүлікс., Шөпкөл – көл, Терек
– тау, Талды - өзен, Қарақатты – аңғар т.б.; в) Этнонмнен қойылған
этнотопонимдер: Қырғыз, Жандос, Талды т.б. селолар мен ауылдар; г) Адам
атына байланысты қойылған атаулар: Абай – қала, Құнанбай – қыстақ, Мартбек
Мамыраев – совхоз, Қонақай – кезең т.б. және басқа да жануарлар атына түр-
түске, жердің формасы мен көлеміне, географиялық орналасу ерекшелігіне,
санына, қазба байлықтар мен түрлі тұтыну заттарына, іс-әрекет пен тарихи
өзгерістеріне т.б. жайларға байланысты аталған атаулар да жеткілікті.
Қорыта айтқанда, Қарқаралы өңірі бойында жиналған материалдар осы аудан
көлеміндегі түрлі кезеңдердегі тарихи оқиғалар мен этнолингвистикалық
фактірлерді тұтас қамтиды десек те болады.
2. қарқаралы Өңірі топонимдерінің тілдік қабаттары
Жер жүзіндегі жер-су аттары сияқты біздің республикамыз, облысымыз бен
жергілікті жер-су аттары да ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тарап, дәуірден-
дәуірге ұласып, жалғасын тауып келеді. Бұл туралы маған қазақтарда өмірдің
бар саласын қамтитын тарихи оқиғалармен байланысты адам аттары, жер-су
атаулары, тағы да басқалары еске сақталып, атадан балаға жалғасып жатады,
- деп орынды айтқан 9. Міне, зерттеу жұмысымыздың негізгі объектісі болып
отырған Қарқаралы өмірі жер-су аттары осының толық айғағы бола алады. Бұл
өңірдің территориясы, негізінен жоғарыда айтып кеткендей Қарағанды
облысының оңтүстік-шығысында орналасқан.
Қарқаралы топонимдерінің шығу, пайда болу, даму тарихын ғылыми
тұрғыдан кеңінен зерттеудің маңызы аса зор. Бұл ретте белгілі топонимист
А.Әбдірахмановтың Бұл проблеманы іздестіруде негізінен үш дерекке сүйенуге
болады: бірінші, археологиялық қазбалар; екінші, көне жазу
ескерткіштеріндегі мағлұматтар; үшінші, ежелден осы күнге дейін қойылып
келе жатқан сол топонимдердің өздері, - деген пікірді өте орынды деп
ойлаймыз 10.
1820 жылы қазақ хандығының жойлуымен байланысты Россия әкімшілігі 1822
жылы 22 июньде Сібірі қырғыздары туралы Уставты бекітті. Осыған
байланысты орта жүз жерінде, Қарқаралы және Көкшетау округтері құрылды.
Қарқаралы округіне негізінен арғындар көп тарап, солар мекендеді 11.
Округте он сегіз болыс құрылып, оның он алты болсы арғын руларына тән
болса, екеуінде қоңырат пен наймандар ғана болды. Сол он алты болыста
арғынның мындай басты рулары болған. Олар: шаншар, алтай, шор, төрткүл,
сарым, алтыкей, керней, қаракесек, шаншар қарпық, алжай, қоңырат, арғын,
жабатай буранаймандар еді. Ал 1835 жылғы статистикалық есеп бойынша,
Қарқаралы округінде 343 ауыл, 18343 түтін, 55039 ер адам, 73370 әйел деген
дерек келтірген болса, 1841 жылғы есеп бойынша бұл сан әлдеқайда өскен.
Зерттеліп отырған өңірдің жер-су атаулары мыңдаған жылдар бойы алуан
түрлі тарихи оқиғалар барысында жаңадан толығып, кейде түрлі жағдайларға
байланысты үнемі өзгерісте болып отырған. Біз ономаст ғалымдардың
классификациясына сүйене отырып, Қарқаралы өңірі топонимдерін жалпы құрамы
жағынан үлкен екі топқа бөлеміз: 1) Түркі тілдік топонимдік қабаттар; 2)
Басқа тілдік топонимдік қабаттар. Түркі тілдік қабаттарды: а) көне тілдік
топонимдік қабаттар; б) байырғы қазақ тіліне тән қабаттастық деп жүктеп,
басқа тілдік топонимдік қабаттарды төрт топқа бөліп қарадық: 1) Иран тіліне
тән топонимдік қабаттар. Араб тіліне тән топонимдік қабаттар; 2) Монғол
тіліне тән топонимдік қабаттар; 4) Орыс тіліне тән топонимдік қабаттар.
Хронологиялық тұрғыдан түркі тілдік қабаттан соң иран тілдік және араб
тілдік қабаттар келеді. Одан соң монғол, орыс тілдік топонимдік қабаттар
орын алады. Ал бұл өңірдегі топонимдердің негізгісі қазақ тіліне тән
топонимдер. Қарқаралы өңіріндегі монғол тілінен енген топонимдер өте аз.
Қарқаралы өңірі иопонимдері құрамындағы топонимдік қабаттардың тарихи-
хронологиялық тұрғыдан топтастырылуы негінен осы тұрғыда қаралмақ. Оны ары
қарай түркілікті зерттеу алдағы күндердің ісі болмақ.
А) АНА ТІЛІНЕ ТӘН АТАУЛАР
Көне түркі тілі мен байырғы қазақ тіліне тән атаулардың өзіндік
қиыншылығы бар. Бұл мәселе, ең көне түркі және байырғы қазақ тілдерінің
тарихи фонетикасы мен тарихи грамматикасының әлі күнге толық зерттелмеуіне
байланысты. Сонымен қоса лексикологиялық еңбектердің де жоқтығы қол
байлайды. Көһне түркі тіліне тән қабаттарға мән-мағынасы тұрған қалпында
белгісіз, тек көне түркі материалында кездесетін, болмаса солармен
салыстыру нәтижесінде ғана мағынасы анықталатын атауларды жатқызамыз.
Сондай атауларының бірі – Арқалық. Бұл атау жергілікті тұрғындардың бәріне
бірдей түсінікті емес.
Арқа сөзінің қазақ тіліндегі мағыналары: 1) Жота, жаурын, жөн; 2)
Ауыспалы мағынада арт жақ, соңғы жақ; 3) Тау, дөң, жоталар; 4) (Ауыспалы)
көмек, жәрдем 12. Э.В.Севортян өз сөздігінде арқа сөзінің алтай тобындағы
тілдерге он үш түрлі мағына беретіндігіне тоқалған. Мысалы: 1) Арқа; 2)
Артқы жақбөлік; 3) Желке-қар; 4) Жең мен арқаны (арқаның артқы бөлігін)
қосып тұратын тігіс, хақ; 5) Солтүстік, солтүстік жақ (бөлік); 6) Батыс,
батысқа, батыста-ек; 7) Хребет, склонкум, кбал, ант, туба, тау, таушық,
төбешік – туба (арға); 8) Тіреу, тірек-түрк., тур., ктат., кум., ног., ДТС
Малов ПМК, қамқорлау-түрк., тур., ног.: Қорғау-ног; 9) Қамқорлы, қорғаушы –
түрк., тур., кум; 10) Ұрпақ-түрк., ата-тегінің ұрпақтары гаг., тат.:
келешек ұрпақ-аз; 11) Жалғастыру – түр,; 12) Величие –кар., гаг.; 13)
Дәуір, арқа, ар қа, ар- етістікті-есімді түбір. Монғол тілімен
салыстырғанда aruар-арт жақ немесе таудың көлеңкелі жағы, солтүстік, арт,
арқа, түп, түпкі жақ 13.
Осы салыстырулар арқылы қазақ тіліндегі арқа сөзінің алтай тобындағы
басқа халықтар тілдерінде де жуық мәндес мағынада қолданылатындығын
байқаймыз. Омоним ретіндегі арқа сөзі аталған тілдерде таудың көлеңке
беті, таудың арғы қағы, тау, төбе, таудың биік қыр, жоталары
мағыналарын білдірмек. Ал қазақ тіліндегі аталу нұсқасына осы мағына жуық.
Оны аталған оронимнің ұсақ жоталардан тұрып, олардың бір-біріне арқалана
орналасуы да дәлелдей түсетін тәрізді - деп көрсетеді өз еңбегінде
А.Е.Жартыбаев 14.
Атаудың құрамындағы лық (арқа-лық) қазақ тілінде зат есім тудырушы
жұрнақ, тілімізде осы жұрнақ арқылы қор-лық, адамшылық, тағы-лық т.б.
сөздер жасалған . Бұл жұрнақ басқа түркі тілдерінде жақ, азыр-лық,
тармақты, тув., дағ-лық таулық т.б. түрінде кездеседі.
Қарқаралы – Қарқаралы ауданының оңтүстік шығысындағы тау аты. Таудың
ұзындығы – 40 км, ені – 20-25 км, ең биік жері – 1338 м.
Қазақтың белгілі жазушысы А.Сейдімбеков бұл атаудың мәнін Баян сұлудың
сәлемдеме Қарқарасы түсіп қалуымен байланыстырды 15. Сырт көзге шынымен
таудың биік шыңдарының сүйірлене біткен кейбір тұстарының қыздар киетін
қарқараға (төбесі шошақ баскиім) ұқсас келеді. Қазақ совет
энциклопедиясына зер салсақ, Қарқаралы өңірінде VI-VIII және VIII-XIII
ғасырларда ойып жасалған тас мүсіндердің өте мол екендігін байқаймыз.
Олардың ішінде хан мен билердің ғана емес, батырлар, бойжеткен қыздар,
шалдар арналған мүсіндер де молшылық. Осы іспеттес ғажап көріністеріне
байланысты тау, қазіргі біздің түсінігіміздей, бейнелі, келбетті, мүсінді
болып атаулы мүмкін. Сол кездерде бұл сияқты мағыналар біздің тілімізде де
(дыбыстық) қарқара дыбыстық тұлғада айтылып, содан Қарқаралы қалыптасуы
мүмкін деген ойды А.Е.Керібаев айтады 17. Ал зерттеуші М.Красовский
болса, 1883 жылы қазақ даласынан материалдар жанастыру барысында бұл ороним
туралы былай деген болатын Қазақтар көшіп-қону кезінде түйеге артатын төбе
қақпағы үй шатырына ұқсаған шошоқ кебежені – қарқара деп атаған. Осы кебеже
мен тау көрінісі ұқсас келгендіктен тау – Қарақара деп аталып кеткен
18. Әрине бұл халық этимологиясына сүйеніп жасалған пайымдаулар және
мұның барлығын шын екен деп ойламау керек. Қар және қара компоненттерінің
тек ана тілімізде ғана емес, басқа да түркі тілдеріне ортақ түбір сөздер
екенін қазіргі тіл білімі ғалымдары анықтап отыр. Академия А.Н.Кононовтың
пікірінше көне тұркі тілдерінде қара жер, топырақ (почва) мағыналарында
қолданылған 19. Ғ.Қонқашпаевтің байқауынша географиялық атаулардың екінші
бөлімінде кездесетін – қара қара түсті шоқы немесе үлкен төбе деген
мағынаға ие. 20. Қазіргі қырғыз тілінде – қарақара сөзінің екі мағынасы
кездеседі. Оның бірі – біздің тіліміздегі көкқұтан деген құс болса,
екіншісі осы құстың қауырынан жасалған қыздар бас киімінің әшекейі. Дәл осы
деректі В.В.Радлов сөздігінен толықтыруға болады 21. Ол оны орыс тіліне
цапля деп аударылатынын, сонымен қоса осы атау атауына негіз болған дейді.
Қарқаралы сөзінің төркініне автордың бірі аттас жер-суларды сол құстың
көптігінен туған десе, екінші бір автор – гор деген, Биік қыр түсінігін
береді деп пайымдайды. Қарқаралы тау атын арнайы зерттеген топонимист ғалым
А.Әбдіразманов қарқара сөзінің үш түрлі мағынасы бар екенін айтады: 1)
Түйеге теңделетін әбдіре; 2) Сол құс үкісінен жасалған қыздардың бас киімі
22.
Түркі тілдерінде сөйлейтін құмықтарда қарқара дыбыстық құрандағы
тұлғаларда қазақ тіліндегі дене, кеуде, тұлға, сымбат т.б. мағыналарды
меншіктейді.
Екінші тілдік дерек – түркі тілдерімен туыстас тунгус-маньчжур тобынан
табылып отыр. Осы топтағы кейбір тілдерде Қарақари сөзі қазық тіліндегі
қызыл тал мағынасында қолданылады. Мысалдағы ерекшелік бірінші буында р
дыбысының орнына л дыбысының айтылуы. Дәл мындай алмасулар түркі тілдері
ішінде де кездесе береді. Әрине, кейбір пікірлер көкейге қонымды. Алайда,
оронимнің Қарқаралы атауының басқа да себептер болуы ықтимал. Э.М.Мурзаев
сөздігінде тау мағынасындағы ғар сөзі афган тілінде гар; арм. қар -
камень ; др. инд. giris; авест. gәru - гора; хинди гар; грузин gora
т.б. түрінде келеді 23.
В.М.Ильич-Свитыч пікірі бойынша, алғашқы қарғар; кергер
компоненттерінің үндіевропа, орал-дравид, алтай тілдерінде тау, тас,
шың мағынасын білдіреді. 24.
Ал, М.Қашқари сөздігіндегі керіш басына шығу мүмкін болған тау
бойы, ең биік жері 25. Керүч – верх горы, склон высокой горы. Алтай
тілінде кер күш огромная скалочная птица; кер балық кит; кер бұқа –
мамонт Монғолша; кіча – гребень, возвышенность, хээр-қыр және де қарғар
түбірлері қазақ даласындағы кейбір оронимдер мен сөз тіркестерінде қазірге
дейін ұшырасады. Мысалы қара мал – сиыр; ірі мал – түйе, жылқы сиыр;
алыстан бір қара көрінеді – тегіс жерден биік зат, дене, жануар. Осы сөзге
байланысты Үшқара, Ботақара, Қарадін т.б. оронимдер ұшырасады.
Ал, бұл атаудағы лы қазақ тіліндегі туынды сын есім жасаушы, сонымен
қар көптік мағына үстеуші жұрнақ. Түбірлер мен қосымшаны қосқанда Қарқаралы
бір-біріне жалғасқан бірнеше таулар тізбегін білдіретін ороним туындайды.
Сонымен қоса бұл атаудың, бас киім, кебеже атауы ретінде қолданылуы,
таулардың сыртқы формаларындағы ұқсастық.
Көкшетау – оронимі Қарқаралы ауданының шығысында орналасқан ең биік
жері – 1183 м. Тауды ну орман басқан, терек, тал, қарағай т.б. әртүрлі көп
өсімдіктер өскедіктен тау алыстан көк түсті болып көрінеді. Қазақ тілінде
көк: 1) көк шөп, өсімдік; 2) аспан; 3) түс. Көкке бойын көтерген тауды
көктің тауы (көкше), аспан тауы деп те атауы мүмкін. Ал –ше жұрнағы
қазақ тілінде шырай формасын тудырушы жұрнақ. Тек қазақ тілінде құнарлы
жұрнақтар қатарына жатады, сөзге әртүрлі реңк береді. Мысалы: өзгеше, әдемі
ше т.б. Бұл аффикс ча, ща түрінде қолданылады.
Қатынкөл көлі – Қарқаралы ауданының солтүстігіндегі Қаралар көлімен
алты километр жерде Қатыұя, Бүркітті тауындағы қуыс. Атау екі сөздің
бірігуімен жасалған. Республика өңірінде Қатонқарағай Шығыс Қазақстан
облысында: Алтай округінде Катунь өзені. Қатунь жотасы кездеседі. Осы
катунь, катон, қатын сөздерінің этимологиясын көптеген ғалымдар
еңбектерінен кездестіреміз. Э.МэМурзаев Монғолия және Сібірдегі Катун
хатан болып келетінін өзен аттарын көне түркі тіліндегі өзен деген сөз
деп құрайды 27. Ал, белгілі топонимист А.Әбдірахманов, К.Ф.Гриценко,
М.А.Абдрахманов, Н.К.Дмитривтердің ғылыми тұжырымдарын ғылыми негізге ала
отырып, көне түркі тіліндегі қатын сөзі қазіргі қайың мағынасын білдіреді
дейді 28. Қазіргі қазақ тілінде қайың сөзі әйел мен күйеудің туысы
мағынасын береді де, аздаған дыбыстық ауытқулармен басқа түркі тілдермен де
кездеседі. М.Қашқари сөздігіндегі қазің сөзімен қазақ тіліндегі қайын және
қатын сөздері түркі тіліндегі белгілі заңдылық –здтй дыбыс алмасу
негізінде пайда болған ол бастағы бір сөз 29. Осыдан Қатынкөл атауындағы
қатын сөзінің ежелгі қатын, қайың формаларында кездесетінін байқаймыз.
Қазіргі қазақ тілінде түркі-монғол тілдеріндегі туыстықты анықтау үшін
лексика-семантикалық топтарды салыстыра зерттеу өріс алған. Ондай топтағы
атауларға күнделікті тіршілікке байланысты тұрмыстық атаулар (жан-
жануарлар, өсімдік, туыстық т.б.) жатады. Қарқаралы өңірінде осы топқа тән
сөздер арқылы жасалған топонимдер аз емес.
Ежелгі талды аудаеының оңтүстік-шығысындағы аласа төбе – Тарықтал деп
аталады. Атаудың алғашқы тариғ компоненті алтай тобындағы тілдерге тән.
Көне түркі тілдерінің сөздігінде көне форма тариғ біріншіден, дән,
ақыл, егін, екіншіден, тары, (бір ғана дәнді дақыл атауы), үшіншіден,
егіншілік мағынасын білдірген 30.
Тарығ сөзі татар., башқұрт, қазақ тілдеріндегі – тарығ, тува тілінде –
тарам, өзбек – тарих; алтай – тараан. Бұл сөздің фонетикалық өзгеріске
ұшыраған түрі монғол тілінде тариа - егін, астық, егістік.
Э.ВэСевортен дары, дарығ, тараған, дарыл секілді т.б. түркі тілдеріндегі
формалардың түбірін дартар деп қарасытырылады 31. Ал, -ап түбірлерге
жалғаушы көне ығиғ аффикстері туралы төмендегідей пікір бар. Аффикс
ығиғ существовал в тюркском проязыке, а также в других тюркских языках,
возникших в результате его распада. Древняя форма аффикса сохраняется в
языках древне-тюркской письменности и в современных языках – тувинском,
хакасском, шорском, тафаларскрм. др., тюр., тув., билиғ, знание; отбил
знать; барығ ходьба; от-бар ходить; тув., сатығ, шор. садығ торговля,
от сад-продавать, хан чадығ летание, от чат-летать 32.
Қазақ тіліндегі тары, оның көне тұлғасы-тарығ сөзі ертеде жалпы дақыл
мағынасында қолданылған. Қазір әрі сөзі дәнді дақылдардың бір түрі – тары
мағынасын білдіреді. Ал атаудың екінші компоненті төл қазақ, жалпы түркі
тілдеріне ортақ сөз. Осыдан Тарықтас айналасына егін егілген жердегі
тасты төбе мағынасын білдіреді. Ертедегі тайпалар Ә.Марғүланның
тұжырымдау бойынша Атасу, Нұра, Талды-Нұра өзендерінің бойында Кент,
Қарқаралы т.б. тауларының араларындағы жазық жерлерде мекендеген, егін
шаруашылығымен де айналасқан 33. Ал аталған объекті Кент тауының шығысы
мен Талды өзенінің жағасында.
Өсімдік атауларына байланысты
1 2 3
Монғол тіліндегі Қазақ тіліндегі Қарқаралы өңіріндегі топонимдер
формасы формасы
Хархат Қарақат Қарақатты, Кент тауындағы өзен
Харғай Қарағай Қарағайлы, Талды ауданындағы
елді-мекен, кен алқабы
Хияқ Қияқ Қияқты-сай
Саримсаг Сарымсақ Сарымсақты-тау
Арц Арша Аршаты-тау
Буудай Бидай Бидайықты-Талды ауд.алқап, бөлімше
Тэрэг Терек Ақтерек – Қирғизия совхозының
бөлімшесі
Зосс Жоса Жосалы – бұлақ, алқап
Аңдар мен жан-жануарлар атауларына байланысты
1 2 3
Аргаль Арқар Арқарлы – Кент тауының
оңтүстік-батысындағы тау
Атан Атан Атансары – сор. Егіндібұлақ
ауданында, Атанқыстақ – Доғалаң
совхозында
Бори Бөрі Бөрілі – Қу тауындағы сай
Буга Бұғы Бұғылы – Қарқаралы тауындағы шың
Бух Бұқа Бұқалы – Қарқаралы тауыдағы жота
Бүргэд Бүркіт Үлкен Бүркітті, кіші Бүркітті –
Егіндібұлақ ауданындағы таулар
Хулан Құлан Құланды Қарқаралы жеріндегі
қыстақ
Гунан Құнан Құнанбай мешіт, Қарқаралы
қаласында
Шаахай Шүрегей Шұрегей – Егіндібұлақ
ауданындағы қыстақ
Күнделікті тұрмыстық сөздерге байланысты
1 2 3
Хөнег Көнек Көнек – Егіндібұлақ ауданының
оңтүстік-шығысындағы аласа төбе.
Алтан Алтын Алтынсу – бұлақ
Арал Арал Аралбай - Егіндібұлақ ауданындағы қыстақ
Хаг Қақ Қақы –көл
Ава Көне ава, әке Абай – сз Егіндібұлақ ауданында
Жоғарыда сөз болған варианты, Қияқты және т.б. топонимдердің
құрамындағы –ты, -ті қосымшылары түркі-монғол тіл бірлестігі заманында
жасалып, қазіргі кезге дейін сақталып жеткендігі туралы көп ғалымдар пікір
айтқан болатын, Э.В.Севортянның пікіріне қарағанда, өлең (осока) сөзінің
түбірі өл деген етістік. Бұл сөздің көне түркі тіліндегі мағынасы –су болу,
дымқыл тарту. Осы түбірге анен а аффиксі қосылу нәтижесінде етістік зат
есім, яғни жер асты, суы мол жерге өсетін майда шөп-өлең атауы жасалған
34.
байырғы қазақ тіліне тӘн атаулар
Аудан көлеміндегі атаулардың бірқатары байырғы қазақ тіліндегі
сөздерден жасалған. Байырғы қазақ тілінен жасалған топонимдер тобына
қазіргі қазақ тіліне тән көне түбірлерден жасалғандары мен қатар ауыспалы
мағынада қолданылуына байланысты жұртшылыққа түсініксіз жекелеген түбірлер
мен қосымшаларды құрамында сақталған жер-су аттарын жатқызбақпыз.
Матақ – Қарқаралы тауының солтүстік-батысындағы Қарасор көлі мен Нұра
өзені араларындағы алқап жер бедері тегіс ортасын қақ жарып Матақ өзені
ағады. Тіліміздегі мата сөзі қазіргі тіл қолдалнымындағы байла, бөге
сөздерінен синонимдес. Алайда, байла, бөге формасымен салыстырғанда мата
формасының тілімізде қолданылу аясы тар. Атау құрамындағы ққ етістіктерден
зат есім тудырушы жұрнақ (салыст. тара-қ, күре-к, төсе-к т.б.). Ал, көктем,
күз айларында жарық далаға судың мол іркіліп, табиғат бөгет жасалатынын
бейнелейтін Матақ атауының күре-к, т.б. туынды сөздерге қарағанда
көнелілігін байқаймыз. Әйткені бұл мәндес бөге, байла, ұста сөздері қазіргі
кезеңде бөге-к, байла-қ, ұста-қ тұлғаларында ұшыраспайды.
Сораң – Қарқаралы тауындағы шың. Сораң – Талды ауданындағы тау.
Атамекенсораңы – Кент тауындағы шың т.б. Осы өңірде сораң формасының ороним
ретінде мол ұшырасатының байқадық. Көбіне сораң сөзі оронимдерде шың, биік,
төбе, тау мағыналарында кездеседі. Тіліміздегі бойы сорайған, сораңдап
келеді тіркестері мен сорай сөзі ұзын, биік ұғымында қолданылады. Осы
атаудың сор түбірі В.В.Радлов сөздігінде үлкен, дәу деп берілген. Ол
тіліміздегі зор сөзімен мәндес те мағыналас. Ал амем сөз тудырушы көне
жұрнақ, түбірге жалғанғанда жалпылық, топтық ұғымды білдіреді. Көне
түркі, монғол тілдерінде әртүрлі формада кездесетін ан, ен, ын, ін, ұн, үн
жұрнақтарын Ә.Қайдаров түркі тілдеріне ортақ жұрнақ ретінде қарастырады.
Азербай., гогон., түркі kojun қой; бурят. Байан-бай; айрһапірімшік,
адууи - табын 35.
Ал осы анен қосымшасы арқылы жасалған Шатан, гатан, Шыған
атауларының түбірі –шат, тат, шық. Түсіндірме сөздікте шат-тау
қойнауларындағы терең, әрі ені тар сайлар, ал тат-шіру, коррозия;
топонимдер жер бетінің өсімдікке жұтаң, сор, қызғылт түсті май, балық
басқан, жаз айларында сол өңірдің қабыршақтанып, жарылып жатқандығын
білдіреді. Шық. 1. көктем, күз айларындағы шөп пен жердің таң алдында
булануынан болатын ылғал; 2. ауыс. мағ. тамшы; Бұл түбірден шық-аншған, -
кедей, жалшы, шық-ыршығар зат есім темірден, ағаштан жасалатын, өзеннен
су шығаратын құрал т.б. туынды түбірлер жасалған 36.
Осыдан, Шатан-Боқты тауының шығысындағы терең, әрі ені тар сайларын
бейнелейтін атау. Татан – Қусақ өзенінің оң саласындағы жаз бойы беті
қабыршақтана жарылып жататын өлке; Шыған-Қант тауының етегіндегі қыстақ,
кісі есіміне байланысты кедей, жалшы ұғымын білдіретін атаулар шыққан.
Қорған – Қарқаралы тауының Суықбұлақ аңғарындағы тастан қаланған
қорған, ені екі-үш метр, биіктігі үш метр. Қорған XVII ғасырдағы жоңғар
шапқыншылығы кезінде салынған 37. Ә.Қайдаровтың қарастыруы бойынша сөздің
түбірі –қор. Осы түбір негізінде тілімізде қор-да, қор-ын, қор-ап, қор-қау
т.б. сөздер жасалған 38. Ал атау қоры түбіріне ған жұрнағы жалғану арқылы
жасалған. Қорыған ықшамдалу барысында қорған формасына көшкен. Етістіктен
есім сөз тудырушы ғанген, қанкен түркі тілдеріне кеңінен таралған
жұрнақ. Қоянды өңіріндегі қорық жайлауы да осы негізде жасалған, қор-ық,
қорық. Ана тіліміздің сөз байлығынан жасалған аудан өңіріндегі жер-су
аттары бұл көрсетілген мысалдармен тынбайды. Ол атаулар жер, елді мекен,
өзен, көл, тау, жота, төбе, шоқы, бұлақ, бастау, сай-сала, жылға атаулары.
Оның көпшілігі сөздікте берілгендіктен бұл жерде оны қозғауды жөн көрмедік.
Ә) БАСҚА ТІЛДЕРГЕ ТӘН АТАУЛАР
Біздің елімізде иран, монғол, араб, орыс тілдерінен енген топнимдер
орын алған. Мұндай атаулардың ішіндегі ең көнесі – Иран тілінен енген
атаулар. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz