Психологиялық қақтығыс
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.7
1 Психологиялық қақтығыстың теориялық мәселелері
1.1 «Қақтығыс» түсінігінің әлеуметтік психологиялық
мазмұны және топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.15
1.2 Қақтығысты зерттеу және оны басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... 16.24
1.3 Қақтығысты жағдайларды алдын алу және шешу жолдары ... ... ... .25.32
1.4 Қарым.қатынас қиындықтары және білімгерлер
қарым.қатынасының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 33.47
2 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды алдын алу және
психокоррекциялауды эксперимент арқылы зерттеу.
2.1 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды зерттеу ... ... ... ... ... .48.50
2.2 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайларды алдын
алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51.54
2.2 Зерттеу нәтижесін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55.57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.59
Әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60.61
Қосымшалар
1 Психологиялық қақтығыстың теориялық мәселелері
1.1 «Қақтығыс» түсінігінің әлеуметтік психологиялық
мазмұны және топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.15
1.2 Қақтығысты зерттеу және оны басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... 16.24
1.3 Қақтығысты жағдайларды алдын алу және шешу жолдары ... ... ... .25.32
1.4 Қарым.қатынас қиындықтары және білімгерлер
қарым.қатынасының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 33.47
2 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды алдын алу және
психокоррекциялауды эксперимент арқылы зерттеу.
2.1 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды зерттеу ... ... ... ... ... .48.50
2.2 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайларды алдын
алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51.54
2.2 Зерттеу нәтижесін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55.57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.59
Әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60.61
Қосымшалар
Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен басқару қызметіндегі жетекшілерге жете зер салып көңіл аударып отырған маңызды мәселенің бірі адамдар арасындағы қарым-қатынас жасап, олардың өзара тілдесе білулерінің құпия сыры және оның кілті неде? Деген мәселенің шешімін табу қазіргі өмір талабы.
Қарым-қатынас – бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі және біріккен іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы. Қарым-қатынастық кедергілер қарым-қатынастың нәтижелігі біздің қоршаған ортаны және адамдарды қабылдауымызға байланысты. Олар психикалық кедергілер қарым-қатынастағы кедергілер адамның өзара үйлесімді ара қатынас жасауына түрлі сатыдағы кедергілер. Кейде біздің сөзіміз, іс-әрекетіміз қасымыздағы адамға немесе әріптесімізге дұрыс айтылып дұрыс қабылданбайды. Сондықтан олар қатынастың жасалуынан қашады [2].
Мұның барлығы кез-келген коммуникация, екінші адамға әсер етуі, өзі туралы басқа адамға қатынасы, жанның тыныштығы т.б. Біріккен іс-әрекеттің тиімділігі, көбіне жеке тұлғалық және топтық мүмкіндіктердің қолайлы жүзеге асуына байланысты болады. Топтағы қолайлы ахуал тек оның нәтижелерінің өнімділігіне ғана әсер етпейді, сонымен бірге адамды қайта қалыптастырады, оның жаңа мүмкіндіктеріне жол ашады. Осыған байланысты өзара әркеттесудің стилін үйлесімді ету қажеттілігі туындайды.
Адамдар жан-жақты дамыған қалпында жаралмаған, сондықтан реніштерді көңілге алып қалып, есесін түгелдей қайтару үшін ызамен жауап береді. Әрине, ренішті кешіре білу – бұл жоғары жетістік және этикамен қоса барлық діндер мұны құптайды. Бірақ осындай жетістікке барлық адам жете қоймаған өз ар-намысын, өз жан тыныштығын сақтау адамзат қажеттіліктерінң бірі болып табылады. Даулы мәселені шешуде адамның бойындағы барлық игі қаиеттерді қалыптастыру үшін адамдармен бірлесіп әр түрлі жаттығулар жасауы, өмірлік жағдаяттарға байланысты пікір алмасуы, оның дұрыс-бұрыстығын талқылауы жүйке жұмысының қызметін нығайтып, түрлі ауру-сырқаудың алдын алуға мүмкіндік береді.
Қарым-қатынас – бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі және біріккен іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы. Қарым-қатынастық кедергілер қарым-қатынастың нәтижелігі біздің қоршаған ортаны және адамдарды қабылдауымызға байланысты. Олар психикалық кедергілер қарым-қатынастағы кедергілер адамның өзара үйлесімді ара қатынас жасауына түрлі сатыдағы кедергілер. Кейде біздің сөзіміз, іс-әрекетіміз қасымыздағы адамға немесе әріптесімізге дұрыс айтылып дұрыс қабылданбайды. Сондықтан олар қатынастың жасалуынан қашады [2].
Мұның барлығы кез-келген коммуникация, екінші адамға әсер етуі, өзі туралы басқа адамға қатынасы, жанның тыныштығы т.б. Біріккен іс-әрекеттің тиімділігі, көбіне жеке тұлғалық және топтық мүмкіндіктердің қолайлы жүзеге асуына байланысты болады. Топтағы қолайлы ахуал тек оның нәтижелерінің өнімділігіне ғана әсер етпейді, сонымен бірге адамды қайта қалыптастырады, оның жаңа мүмкіндіктеріне жол ашады. Осыған байланысты өзара әркеттесудің стилін үйлесімді ету қажеттілігі туындайды.
Адамдар жан-жақты дамыған қалпында жаралмаған, сондықтан реніштерді көңілге алып қалып, есесін түгелдей қайтару үшін ызамен жауап береді. Әрине, ренішті кешіре білу – бұл жоғары жетістік және этикамен қоса барлық діндер мұны құптайды. Бірақ осындай жетістікке барлық адам жете қоймаған өз ар-намысын, өз жан тыныштығын сақтау адамзат қажеттіліктерінң бірі болып табылады. Даулы мәселені шешуде адамның бойындағы барлық игі қаиеттерді қалыптастыру үшін адамдармен бірлесіп әр түрлі жаттығулар жасауы, өмірлік жағдаяттарға байланысты пікір алмасуы, оның дұрыс-бұрыстығын талқылауы жүйке жұмысының қызметін нығайтып, түрлі ауру-сырқаудың алдын алуға мүмкіндік береді.
Алдамұратов Ә. Ж. «Жалпы психология»- Алматы. Білім;.1996.
2. Ахтаева Н.С., Әбдіғаппарова А.І. Әлеуметтік психология. - Алматы.: Қазақ университеті, 2007
3. Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Конфликтология.- Москва ЮНИТИ, 1999
4. Бакли Р., Кейпл Д. Теория и практика тренинга.- Питер, 2002 г.
5. Гришина Н. Психология конфликта. – СПб.: Питер, 2000
6. Гоноболин Ф.Н. «Психология». 1973
7. Головин С.Ю. Словарь психолога-практика-Минск ;2001
8. Вершишин М.С. Конфликтология.- СПб.: Михайлова., -2003
9. Вишнякова. Н. Ф. Конфликтология. - Минск., 2000
10. Дмитриев А.В. Конфликтология .- Москва., 2000
11. Дружинин В.Н. Психология – Питер; 2002.
12. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология – М, 1997
13. Емельянов С.М. практикум по конфликтологии. – СПб.: Питер,-2000
14. Здравомыслов А.Г. Социология конфликта.-Москва., 1996
15. Зимняя И.А. Педагогикалық психология.-Москва.: Логос; А, 2005
16. Жарықбаев Қ.Б. Жантану негіздері.- Алматы., 2002.
17. Изен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг игры и упражнения.- П., 2000
18. Кулагина И.Ю. Возрастная психология. Москва., 1997.
19. Кон И.С. Психология ранней юности. Москва – Просвещение, 1989.
20. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық
қызметті ұйымдастыру. – Алматы., 2002.
21. Коралева З. Психологиическая тесты для всех – Пресс.; 2002
22. Лесли Рай. Развитие навыков тренинга.- Питер, 2001.
23. Мергалиева М.А., Тихомирова В.Т.. Когнитивный тренинг:
психологический практикум для подростков.- Алматы, 1998.
24. Мұқанов А. Жас және педагогикалық психология-Алматы;1981.
25. Немов Р.С. Психология.- Москва, 1998
26. Намазбаева Ж. Санғылбаев О. Психологиялық сөздік. – Алматы,
2005.
27. Овчарова В. Практическая психология образования.- Москва.,2003
28. Оллпорт У. Личность в психологии.- Москва. 2005
29. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі
психологиясы- Алматы; 1987.
30. Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг в школе.-
Эксимо-пресс, 2001 г.
31. Ратников В.П. Конфликтология .- Москва. 2001
32. Рубинштейн Р.П. «Основы общей психологий», Москва, 1989 .
33. Роббер И.Р. Психологический словарь. - Москва, 2000
34. Рогов И.С. . Настольная книга практического психолога.- Москва.: Владос, 2000
35. Рубинштейн Л.С. . Основы общей психологии.- СПб.:Питер., 2000.
36. Роббер М.А., Тильман Ф. Психология индивида и группы – Москва.:Прогресс, 1988.
37. Самыгин С.и., Столяренко Л.Д. ПСихология управления.- Ростов на Дону.: Феникс, 1997
38. Скотт Д. Конфликты, пути их преодолния – Киев Внештогриздат, 1991
39. Смирнова Е.Е. Психология общения. – СПб.: КАРО, 2005
40. Тәжібаев Т . Жалпы психология. Алматы – Қазақ университеті, 2003.
41. Хорни К. Ваши внутренние конфликты. – СПб.: Лань, 1997
42. Уткин Э.А. Конфликтология.Теория и практика.– Москва.: ЭКМОС, 1998
43. Франкл А. Человек в поисках смысла.- М.:Прогресс,1990.
44. Шейнов В.П. конфликты в нашей жизни и из разрешение, - Минск.: Амалфея, 1996
45. Шапиро Д. Конфликт и общение. Путеводитель по лабиринту урегулирования конфликтов. - Кишинев, 1997
2. Ахтаева Н.С., Әбдіғаппарова А.І. Әлеуметтік психология. - Алматы.: Қазақ университеті, 2007
3. Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Конфликтология.- Москва ЮНИТИ, 1999
4. Бакли Р., Кейпл Д. Теория и практика тренинга.- Питер, 2002 г.
5. Гришина Н. Психология конфликта. – СПб.: Питер, 2000
6. Гоноболин Ф.Н. «Психология». 1973
7. Головин С.Ю. Словарь психолога-практика-Минск ;2001
8. Вершишин М.С. Конфликтология.- СПб.: Михайлова., -2003
9. Вишнякова. Н. Ф. Конфликтология. - Минск., 2000
10. Дмитриев А.В. Конфликтология .- Москва., 2000
11. Дружинин В.Н. Психология – Питер; 2002.
12. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология – М, 1997
13. Емельянов С.М. практикум по конфликтологии. – СПб.: Питер,-2000
14. Здравомыслов А.Г. Социология конфликта.-Москва., 1996
15. Зимняя И.А. Педагогикалық психология.-Москва.: Логос; А, 2005
16. Жарықбаев Қ.Б. Жантану негіздері.- Алматы., 2002.
17. Изен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг игры и упражнения.- П., 2000
18. Кулагина И.Ю. Возрастная психология. Москва., 1997.
19. Кон И.С. Психология ранней юности. Москва – Просвещение, 1989.
20. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық
қызметті ұйымдастыру. – Алматы., 2002.
21. Коралева З. Психологиическая тесты для всех – Пресс.; 2002
22. Лесли Рай. Развитие навыков тренинга.- Питер, 2001.
23. Мергалиева М.А., Тихомирова В.Т.. Когнитивный тренинг:
психологический практикум для подростков.- Алматы, 1998.
24. Мұқанов А. Жас және педагогикалық психология-Алматы;1981.
25. Немов Р.С. Психология.- Москва, 1998
26. Намазбаева Ж. Санғылбаев О. Психологиялық сөздік. – Алматы,
2005.
27. Овчарова В. Практическая психология образования.- Москва.,2003
28. Оллпорт У. Личность в психологии.- Москва. 2005
29. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі
психологиясы- Алматы; 1987.
30. Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг в школе.-
Эксимо-пресс, 2001 г.
31. Ратников В.П. Конфликтология .- Москва. 2001
32. Рубинштейн Р.П. «Основы общей психологий», Москва, 1989 .
33. Роббер И.Р. Психологический словарь. - Москва, 2000
34. Рогов И.С. . Настольная книга практического психолога.- Москва.: Владос, 2000
35. Рубинштейн Л.С. . Основы общей психологии.- СПб.:Питер., 2000.
36. Роббер М.А., Тильман Ф. Психология индивида и группы – Москва.:Прогресс, 1988.
37. Самыгин С.и., Столяренко Л.Д. ПСихология управления.- Ростов на Дону.: Феникс, 1997
38. Скотт Д. Конфликты, пути их преодолния – Киев Внештогриздат, 1991
39. Смирнова Е.Е. Психология общения. – СПб.: КАРО, 2005
40. Тәжібаев Т . Жалпы психология. Алматы – Қазақ университеті, 2003.
41. Хорни К. Ваши внутренние конфликты. – СПб.: Лань, 1997
42. Уткин Э.А. Конфликтология.Теория и практика.– Москва.: ЭКМОС, 1998
43. Франкл А. Человек в поисках смысла.- М.:Прогресс,1990.
44. Шейнов В.П. конфликты в нашей жизни и из разрешение, - Минск.: Амалфея, 1996
45. Шапиро Д. Конфликт и общение. Путеводитель по лабиринту урегулирования конфликтов. - Кишинев, 1997
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-7
1 Психологиялық қақтығыстың теориялық мәселелері
1.1 Қақтығыс түсінігінің әлеуметтік психологиялық
мазмұны және топтастырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-15
1.2 Қақтығысты зерттеу және оны басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... .16-24
1.3 Қақтығысты жағдайларды алдын алу және шешу жолдары ... ... ... .25-
32
1.4 Қарым-қатынас қиындықтары және білімгерлер
қарым-қатынасының психологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... 33-47
2 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды алдын алу және
психокоррекциялауды эксперимент арқылы зерттеу.
2.1 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды зерттеу ... ... ...
... ... .48-50
2.2 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайларды алдын
алу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..51-54
2.2 Зерттеу нәтижесін
жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55-57
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...58-59
Әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .60-61
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі:
Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын
зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен басқару
қызметіндегі жетекшілерге жете зер салып көңіл аударып отырған маңызды
мәселенің бірі адамдар арасындағы қарым-қатынас жасап, олардың өзара
тілдесе білулерінің құпия сыры және оның кілті неде? Деген мәселенің
шешімін табу қазіргі өмір талабы.
Қарым-қатынас – бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі
және біріккен іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы. Қарым-қатынастық
кедергілер қарым-қатынастың нәтижелігі біздің қоршаған ортаны және
адамдарды қабылдауымызға байланысты. Олар психикалық кедергілер қарым-
қатынастағы кедергілер адамның өзара үйлесімді ара қатынас жасауына түрлі
сатыдағы кедергілер. Кейде біздің сөзіміз, іс-әрекетіміз қасымыздағы адамға
немесе әріптесімізге дұрыс айтылып дұрыс қабылданбайды. Сондықтан олар
қатынастың жасалуынан қашады [2].
Мұның барлығы кез-келген коммуникация, екінші адамға әсер етуі, өзі
туралы басқа адамға қатынасы, жанның тыныштығы т.б. Біріккен іс-әрекеттің
тиімділігі, көбіне жеке тұлғалық және топтық мүмкіндіктердің қолайлы жүзеге
асуына байланысты болады. Топтағы қолайлы ахуал тек оның нәтижелерінің
өнімділігіне ғана әсер етпейді, сонымен бірге адамды қайта қалыптастырады,
оның жаңа мүмкіндіктеріне жол ашады. Осыған байланысты өзара әркеттесудің
стилін үйлесімді ету қажеттілігі туындайды.
Адамдар жан-жақты дамыған қалпында жаралмаған, сондықтан реніштерді
көңілге алып қалып, есесін түгелдей қайтару үшін ызамен жауап береді.
Әрине, ренішті кешіре білу – бұл жоғары жетістік және этикамен қоса барлық
діндер мұны құптайды. Бірақ осындай жетістікке барлық адам жете қоймаған өз
ар-намысын, өз жан тыныштығын сақтау адамзат қажеттіліктерінң бірі болып
табылады. Даулы мәселені шешуде адамның бойындағы барлық игі қаиеттерді
қалыптастыру үшін адамдармен бірлесіп әр түрлі жаттығулар жасауы, өмірлік
жағдаяттарға байланысты пікір алмасуы, оның дұрыс-бұрыстығын талқылауы
жүйке жұмысының қызметін нығайтып, түрлі ауру-сырқаудың алдын алуға
мүмкіндік береді.
Е.А. Климов атап көрсеткендей, адамдардың жеке-психологиялық
ерекшеліктерін бейнелейтін іс-әрекеттің даралық стильдерінің сәйкес келуі –
олардың қиналмай қарым- қатынас жасауларының негізгі шарттарының бірі.
Осындай мәселенің байыбын барлап оның себеп-салдарын анықтау, тиімді
жолын табу әлеуметтік өмірде адамның мінез-құлқының қалыпты дамуын
қамтамасыз ете алмай, оған зиянды әсер етері даусыз. Мұндай жағдайлар адам
өмірінің шиеленіскен дағдарысты жағдайында қазіргі заман адамдарына ғана
емес, болашақ ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез-құлықтардың туындауына
ықпал етуі мүмкін.
Қазіргі кезде сондай-жағымсыз қылықтар адамдар арасындағы қарым-
қатынаста да жиі байқалып отыр. Қарым-қатынас жасау ақылды адамға ғана тән
табиғи қасиет және ол адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс
салтында, күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт.
Қоғамдық өмірден нарықты экономикаға көшу барысында адамның әлеуметтік
және кәсіби жүйедегі қақтығыс мөлшері бірден жоғарлады. Адамдармен жұмыс
жүргізетін барлық мамандар қақтығыстың алдын алу, болдырмау және шешу
заңдылықтарын толық меңгерулері тиіс.
Қақтығыс туралы мәселенің маңыздылығын аша отырып біз зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды алдын алу
және психокоррекциялау деп алдық.
Зерттеу мақсаты – қақтығыс туралы әдебиеттерге теориялық талдау
жасау, тәжірибе арқылы білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды алдын алу
және психокоррекциялау
Зерттеу нысаны – білімгерлер арасындағы қақтығысты жағдай.
Зерттеу пәні - қақтығысты жағдайды алдын алу және
психокоррекциялау.
Зерттеу болжамы – білімгерлердің күнделікті өмірдегі тілдесіп
қақтығыссыз қарым-қатынас жасауының, оның рухани өмірі мен тіршілік
бейнесінің қалыпты дамуына қаншалықты әсер ететіндігін түсінуге болады.
Сондықтан әлеуметтік ахуал мен топтың қимыл әрекет стратегиялары арасындағы
үйлесімді ұйымдастырып, қақтығысты жағдайлардың алдын алуға болады
Зерттеу міндеттері:
1. Қақтығыс мәселесі турал психологиялық әдебиеттерге талдау жасау
1. Қақатығыстың алдын алу және психокоррекциялау жолдарын қарастыру.
2. Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайлардың алдын алу жұмыстарын
тәжірибеде қолдану.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - білімгерлер арасындағы
қақтығысты жағдайлар туралы мәселе психология білімінің теориялық
ережелерін толықтырады, зерттеу мәселесіне байланысты конфликтология
ғылымының мәні мен мазмұнын ашады.
Зерттеудің теориялық мәнділігі - зерттеудің ғылыми әдістері
жүйесін мақсатты қолдану және теориялық тұрғыда негіздеу жүзеге асырылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні – зерттеу барысында қақтығысты
жағдайды анықтайтын әдістемелер білімгерлерге бейімделіп пайдаланылды.
Білімгерлер арасында қақатығысты жағдайды алдын алуға арналған әдістемелер
жинақталды.
Зерттеу әдістері – ғылыми еңбектерге теориялық талдау,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау, эксперимент, зерттеу нәтижелерін
өңдеу және талдау.
Зерттеу базасы - Тараз қаласы.
Абай атындағы гумманитарлық
колледж
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі , қорытынды және қосымшадан тұрады.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде қақатығыс мәселенің зерттеу
заты мен нысаны анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу
әдістері құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары
анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде білімгерлердің қақтығысқа түсу деңгейі
анықталынып, түзету – дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді.
1 Психологиялық қақтығыстың теориялық мәселелері
1.1 Қақтығыс түсінігінің әлеуметтік психологиялық
мазмұны және топтастырылуы
Конфликт жер бетінде тіршіліктің пайда болуымен қатар дамыды десек,
қателеспейтін шығармыз, өйткені тіршілік йесінің сұрыпталып, сақталуы үшін,
тіршілік етуін жалғастыру үшін күрес жүргізуге тура келеді.
Алғашқы ғасырлардың өзінде-ақ адамзат өмірінде болған қақтығыстар мен
олардың шешілу жолдары жайлы көп толғаған. Конфликт бұрыннан ғылыми
зерттеудің обьектісі болмаса да, оның өзіндік тарихы бар және кейбір басқа
ғылымдармен салыстырғанда оның тарихы көне заманнан бастау алады. Ежелде
конфликтінің пайда болу себебі билік үшін, тіршілік үшін күрес соғыстары
болған [9].
Тарихтан бізге жеткен ежелгі грек философтарының айтылған даналықтарын
қарастырсақ, антикалық философ Гераклит (530-470ж.б.з.д.). дүниеде барлық
заттар мен, ұғымдар соғыстың арқасында пайда болған деп ойлайтын. Ол үшін
соғыс – барлық нәрсенің патшасы.
Гераклиттің ойымен бөліскен Эпикур (341-270ж.б.з.д), онда ұрыс
адамдарды мейірімді және ұрыссыз өмір сүруге жетелейтін ұрыс деп
тұжырымдады.
Бастапқыда адамдарды табиғатынан жүйкесі жұқарған деп санаған
Аристотель (384-322ж.б.д). Аристотель негізгі қақтығыстың қайнар көзі
адамдардың тұрмыстық жағдайы-ның жоғары немесе төмендігінен туындайды.
Платон (472-347ж.б.з.д) – халық алдында құл иеленушілік мемлекетті
жойып, күштеп жасалатын қақтығыстарға қарсы екенін айтып жеткізген. Ол
соғыссыз өткен кезеңдерді Алтын ғасыр деп атады.
Орта ғасырда христиан философиясы библиямен сәйкес татулықты,
адамгершілікті адамдар арасында татулықты дәлелдегісі келді.Осы тақырыпта
ең ұлы ғалымның бірі Фома Аквинский (1224-1274). Ол:
Сарбазды христиандыққа оқыту санаға симайтындығы туралы ой айтқан;
Ол соғысты күнә деп санаған,бірақ әділ соғыстың бар екендігі
туралы,Отанды қорғау мақсатында және мемлекет тарапынан қастандықты
жою,әділ соғысты жүргізуді жоққа шығармаған,яғни мақұлдаған.
Жаңару заманының ғалымдарының бірі Эразм Роттердамский(1469-1536)
өз ойынша қақтығыстың нақтылығын белгіледі.Қақ-тығыстың тез өршитіндігі
және жаңа адамдарды еліктіреді.Эразм Роттердамский қарсылас беттердің
табысуы ұқсас рухани ойларды ұстанған жағдайларда қиын екендігі туралы айт-
ты. Ал Фрэсис Бэкон (1561-1626) – қоғамдық ұрыстардың сылтауына талдау
жасап,оларды қа-лайда жеңу жолдарын қарастырды.Ең басты қақтығыстың
туындауы – халықтың төмен тұрмыстық жағдайы.Политикалық жағынан халықты
үміттендіру өзіне көңілін аудару қақтығысты болдырмаудың ең мықты жолы деп
санады.
Жаңа уақыт ағарту заманында ағылшындық демократтар мен француздық
ағартушылар қанау,қарулы қақтығыстар туралы ойларымен бөлісті. Осы
уақыттағы ірі тұлғалар Жан-Жак Руссо (1712-1778ж) - оның ойы бойынша
адамдар бірдей және тәуелсіз деп санады Кейін мәдениеттің
дамуымен бірге бұл қалыпты адамдар жіберіп алды Бірақ
қоғамдық келісім шартқа отырып, олар татулық пен
ауызбіршілікке қайта оралды
ХІХ-ХХ ғасырларда ғылыми жағынан қақтығыстарды зерттеп және келе-
келе қақтығыс-тану өзінше ғылым болып танылды. Қақтығыстын құтыла алмайтын
құбылыстарды қарас-тырып, мәңгілік қақтығыстардың себептері туралы
теориялары туындап және олардың қайталалнуын қарастыру. Жаңа ғылымның
қалыптасуына өз ойларын қосып дамытқан социологтар Томас Мальтус (1766-
1834) – ол жұмыссыздықтың себебі халықтың экономикалық өсуіне қарағанда,
халық санының артқандығын дәлелдеді.Осы арқылы ол халықтың өмір сүру үшін
мәңгілік күресі бар екендігін, қақтығыстың осы себептен туындайтынын қо-
ғамның даму факторы деп санады. Герберт Спенсер (1820-1903) – қоғам
өмірінің негізі өмір сүру үшін көбінесе бейімдел-ген жеке тұлға күресінің
ұстанымы деп есептеді.
Уильям Самнер (1840-1910) - өмір сүру үшін күрес ең басты прогрестік
фактор болып табылады.Өмірде әлсіздер, нашар адамдар қауымы өліп, ал
жеңімпаздар ең мықты адам және құнды адамдар болып табылады.Уильям Самнер
мемлекеттің Қоғам өміріне арала-суына қарсы болған, социолизмге сөгіс айтып
әлемді жақсарту идеясына теріс қараған.
Карл Маркс (1818-1883) – автор қақтығыстың социологиялық
теорияларын бекітіп, со-циологиялық қақтығыстар ұжымдық күресте қоғам
өиірінде өшпейтін құбылыс.Капита-листік қоғамның қақтығысуының себебі
жұьысшылар мен капиталистердің табыспайтын-дығынан тұрады.
Толкотт Паронстың Қақтығыстардың қазіргі теориясы бойынша ол
даудамайсыз қатынас жүйесін жақтайды. Халықтың табиғи көңіл-күйі-әлеуметтік
жағдай, ал қақтығыс қоғамның кеселі, ол кеселді емдеу керек дейді. Парсонс
әлеуметтік өсу кезеңінде қақтығыс қалыптасқан еді. Халықтың қажеттілігі мен
талабы өсуіне байланысты, қақтығыста, қарама-қайшылықта өседі.
Қоғамға психологиялық қысым көрсету өте қауыпты, ол өсу жүйесін
талқандайды. Қоғамның өсуі қалыпты жүйелі түрде қалыптасу керек:
1.Қоғамның қажеттілігін және оның мүшесінің мүддесін өнеу жолымен;
2.Әрбір қоғам мүшесін белгілі бақылау арқылы, белгілі жүйеде тәрбиелеу;
3.Жеке қажеттілік пен қоғам қажеттілігін біріктіру, ұштастыру арқылы
Элтон Мэйоның адам қарым – қатынасының мектебі. Бұл мектептің
мүшелері қақты-ғысты әлеуметтік ауытқу деп қарайды.Қоғамның табиғи
қалыптасуы – бұл үндестік және әлеуметтік үйлесім.Элтон Мэйо кәсіпкерлер
арасында бейбітшілік ынтымақ болуына үгіт-тейді, ал қақтығысты әлеуметтік
кесел деп санап, бірқалыпты бірлесу бұл қазіргі қоғам-ның өсу белгісі.Жеке
өсуді, ұжымдық түрде өсуге алмастыру керек деді.Адамдар арасын-да тыныштық
пен бейбітшілік және жұмысына деген қызығушылық болады.Олар:
1.Жаңа өмір жағдайына икемделу.
2.Экономикалық өсу.
3.Бәсекелестің өсуі.
Кеннет Боулдинг қақтығыстың теориясы адамның жаратылу табиғатында
зорлау, жан-жалдасу пайда болған.Ол бұл жағдайды әр түрлі бағытта қарайды,
биология, физика тер-миндері бойынша:
Барлық дау-дамай әр түрлі себептермен болады, бірақ алдын алу басып
тастауға да бола-ды:
1.Қақтығыстың болу себебін анықтау.
2.Оны басып тастаудың себебін дұрыс табу.
3.Адамның адамгершілік ой-өрісін дамыту.
Қақтығыстың болмауы мүмкін емс, техника жетістіктерінің өсуіне
байланысты, адам өмірі өзгерсе де адамның табиғатында қалыптасқан бұл әдет
жойылмады.Олардың ойлауынша қақтығыстың болуы адамның тұрған ортасының
әсері зор.Қақтығыс қоғамның дамуна зиян келтіреді деп түсіндірді.
А.Г. Здаромысловтың еңбегі қақтығыстың әлеуметтілігі .Мұнда қақтығыс
политикалық көзқараспен испатталады.Қақтығыс – дұрыс қоғамда керек нәрсе,
өте қажетті құбылыс.Бұ-ған немқұрайлы қарамай белгілі тәртіпке бағынып
әділетті шешу қажет [14].
Қақтығысты жағдайлардың туындауы, оның дамуы және шешу жолдары.
Қақтығыс түсінігі, қақтығысты жағдай. Психологиялық заңдылықтары мен
себептері. Қақтығысты жағдайды шешудің конструктивті жүесі және өзіндік
ерекшеліктері. Қақтығыс типтері: жазық және көлденең.
Қақтығыс түрлері:
- іскерлік өндірістік;
- топаралық;
- тұлғаралық;
- рольдік;
- тұлға ішіндегі;
- энтоұлттық;
- саяси;
- монокаузальды;
Қақтығыстың пайда болу дәрежесіне қарай: ашық, жабық, кездейсоқ және
әдейі азғырушы болып бөлінуі.
Қақтығыс нәтижесінің: деструктивтілігі және конструктивтілігі
Қақтығысты әрекеттесудің процесінде оның қатысушылары әртүрлңі ойларын
айту мүмкіндігін иелегнелі, шешім қабылдауда альтернитивалардың көптгін
көрсету, және бұл қақтығыстың маңызды позитивті мәні болып табылады.
Топаралық және тұлғаралық қақтығыс бұл индивид пен топтың немес
топтардың өздерінің арсындағы қақтығыс болып табылады.
Қақтығыстарды түрлерге бөлу шартты ғана, оның түрлері арасында қатаң
шекара жоқ және тәжірибеде мынадай қақтығыстар туындайды: ұйымдастырушы,
вертикалды, тұлға аралық, горизонталды, ашық, топ аралық және т.б.
Қарастырылған қақтығыстар әртүрлі қызметтер, позитивті де, негативті
де, қызметтер атқаруы мүмкін.
Позитивті Негативті
Қақтығысушы жақтар арасындағы қызудыҚақтығысқа қатысу үшін, үлкен
төмендету. эмоционалды, материалдық шығындардың
жұмсалуы.
Оппонент туралы жаңа ақпарат алу. Қызметкерлерді жұмыстан шығару,
тәртіптің төмендеуі, ұжымдағы
әлеуметтік-психологиялық ахуалдың
нашарлауы.
Сыртқы жаумен күресте ұжым Жеңген топтар туралы қастық
мүшелерінің бірігуі түсінікте болу
Өзгеру мен дамуға деген стимулдеу Қақтығысты әрекеттесу процесімен
шектен тыс қызығып, жұмысқа зиян
келтіру
Қоластындағылардың бас ию синдромын Қақтығыс аяқталғаннан кейін -
алып тастау әріптестердің бір бөлігі арасындағы
бірлесе жұмыс істеу дәрежесінің
төмендеуі
Оппоненттердің мүмкіндіктерін Іскерлік қарым-қатынастарды қайта
диагностикалау қалпына келтірудің қиындығы
Отбасында кездесетін қақтығыстар. Ерлі-зайыптылар жүріс-тұрысына
психологиялық талдау жасау. Ата-ана мен бала арасындағы қақтығыстар. Жас
ерекшелік деңгейге байланысты пайда болатын қақтығыстар. Жас ерекшелік
дағдарысы. Күнделікті өмірде жиі кездесетін қақтығыстар. Педагогикалық
қақтығыс: құрылымы, динамикасы.
Өндіріс орындарында ұжымдар ішінде туындап отыратын талас тартысты,
дау-дамайлы мәселелер негізінен жеке адамдардың мақсат мүдделерінің,
көзқарастары мен қалыпты жағдайлардың өзгеруіне, олардың жеке бастарының
мінез-құлық ерекшеліктеріне қанағаттанбау сезімінің салдарынан туындап
жатады. Ал қақтығыс ұжымдарда олардың іс-әрекеттерін дұрыс ұйымдастыра
алмай іскерлік қасиеттерінің тоқырап қалуына әкеп соқтырады. Сөйтіп талас-
тартыстың шығуы негізінен тоқырап қалуға қарсы күрес жүргізуге байланысты
екенін аңғартады. Қақтығыс әсіресе жеке адамадардың өзара жалпы тіл тауып
түсінісе алмау салдарынан шығады. Өйткені әрбір адамның даралық
ерекшеліктері, көзқарастары мен өмір тәжірибесі түрліше. Сондай ақ дау-
дамай әрбір адамның өзгелерден тәуелсіз өзіндік міне-құлқына орай
бостандықты қалауы деп те түсінуіміз керек. Дегенімен қақтығыс жағымсыз,
ұнамсыз жақтарымен бірге, пайдалы да ұнамды сипаттары болатыны атап айтуға
тиіспіз.
Қақтығыстың шығу дәрежесіне қарай төрт қақтығысты жағдай және тәрт
инцидент типтері анықталынды: әдейі-мақсаттылық, әділ-мақсатталмаған,
субъективті (өз пікірінше, өздігіне) мақсаттылық, субъективті-
мақсатталмаған
Қақтығыс жағдайлары мен инцидент парамаетрлеріне белгілей келе біз түрлі
қақтығыстарды анықтаймыз. адамның еңбек әрекеті кезінде болатың қақтығыстар
іскерлік деп аталады. іскерлік қақтығыстардың нәтижесі эмоционалд-тұлғалық
қақтығысқа ауысады.
Тұлғалық қақтығыс сипаттамасы, комплекстер, жоғары өзіндік баға,
ескертулер, сын қою, жағымсыз психикалық жағдай, өзінің қауіпсіздігіне
үрейлену және тб.
Тұлғаралық қақтығыстың себептеріне сипаттама. Мінездердің сәйкес
еместігі, қызығушылықтардың қарама-қарсылығы, ішкі өкпе және қарсы тұру,
кеңестерді ілу.
Өндірістің іскерлік қақтығыстың себептері: еңбек келісімі, құқық пен
мідеттердің сай келмеуі, бәсеке, жалақыға қанағаттанбау, еңбек және
жұмыстағы бірқалыпты жағдайдың нашарлығы, басшы беделі, этиканы сақтамау,
алдау және тб.
Тұлға аралық қақтығыс – проблемді-қақтығысты ситуация, мұнда адамдар
мақсаты, құндылық және нормалары сәйкес келмейтін бір-бірінен өзара қарым-
қатынас жүргізуге тырысады немесе қатаң бәсекелесу нәтижесінде бір мақсатқа
жетуге тырысады, бірақ қақтығысқа түсуші бір топ немесе жақ жетістікке
жетеді .
Топаралық қақтығыс – тұлға аралық қақтығыстың бір түрі. Мұнда
қақтығысқа түсуші жақ әлеуметтік топ, бір-бірінен іс-әрекеттері арқылы
кедергі жасайды және мақсаттары әртүрі :
а) рөльдік қақтығыс – бір жағдайда адамдардан бірдей екі немесе
сәйкес келмейтін бірнеше рольдердң орындауды талап етеді және мінез-құлық
типтері.
б) моно және поликаузальді қақтығыс(латынша, causa-себеп), өзіндік
ретінде бір немесе бірнеше себептер сәйкестенеді.
Тұлғааралық және өндірістік қақтығыстар бірнеше себептерден тұрады.
Ішкі тұлғалық қақтығыс – ол бір адамды қызығу, қажеттілік және
мотивтердің қарама-қарсы соқтығысуынан пайда болады. Олардың негізгі
тұлғаның негативті психологиялық жағдайы : ішкі уайым, реніш, көңіл қалу.
Психолог К.Левин ішкі тұлғалық қақтығыстың бірнеше түрлерін анықтады:
а) Жақындасу-жақындасу - ситуация, мұнда адамға екі шешімнен біреуін
таңдау талап етіледі.
б) Жақындасу-жою -ситуация, мұнда таңдауда жағымды және жағымсыз бірдей
екі жақ байланыс қатысады.
в) Жойылу-жойылу - жағымсыз субъективті қойылым.
Қақтығысты жеке тұлға – ол басқа жеке тұлғаға немесе ұжымға өзіндік
пікірі жоғары, үнемі ырзалық білдірмейтін, шағымданушы адамдар.
Ішкі тұлғалық қақтығыс жиі созылмалы және қиын шешілетін мінез-құлық
көрсетеді, қайта ол адамды тәрбиелеу және өмірге көз қарасын өзгерту
әлдеқайда қиын.
1.2 Қақтығысты зерттеу және оны басқару әдістері
Қақтығыстың дамып - өршуі мынадай этаптардан өтеді:
І. Қақтығысқа қатысушылар арасындағы қысымның біртіндеп өршуі.
ІІ. Проблемді жағдайлар санының көбеюі және бастапқы мәселенің
тереңдеуі.
ІІІ. Қақтығысқа қатысушылар белсенділігінің жоғарлауы, қақтығысқа
жаңа адамның енуі.
ІҮ. Эмоционалды қысымның өршуі, қақтығысқа қатысушының әрекетін
қадағалау, ол кейде ұйымдастырылмауы қақтығысқа қатысушылар мінез –
құлқына әсер етеді.
Ү. Проблемді жағдайдың п. б. және қақтығысқа жалпы қатысушылардың
қатынасуының өзгеруі.
Еңбек ұжымының психологиялық климатына қақтығыстың әсер етуі
деструктивтіге бөледі, мүнда өзара қарым – қатынас іштей бөлінеді және
бұзушы қақтығысқа өтеді, дискомфорт және санасу. Ал конструктивті
творчестволық ұжымдағы жағыдайды реттейді. Кейде қақтығыс жағымды жағыдайды
тудырады, олар тәртіпке келтіру және еңбекті бұзушылықты жұмыстағы
келіспеушіліктерді анықтайды, іскерлік қарым – қатынасты жақсартады.
Барлық қақтығыстар, көлеміне қарамастан біртекті динамикалық схема
түрінде дамиды. Деструктивті класикалық үшбұрыш принципі бойынша
тізіледі
белсенді
енжар
дәнекер
Белсенді қақтығысқа түсуші – қақтығыс кезінде авторитарлы және этикаға
жатпайтын жағдайларды қолданады: агрессия, қысым, қорқыту және т.б.
Енжар қақтығысқа түсуші – жалтақтап, үндемей және қақтығыстан күрессіз
шығуға тырысады. Егер белсенді қақтығысқа түсуші соңында кейде кінәлі
сезімінде болса, ал белсенді қақтығысқа түсуші – тек қана реніште болады.
Дәнекер үшінші рольге енеді, авторитетті екеуіне қарағанда. Ол қақтығысты
шешуге көмектеседі. ол конфликтолог – маман болуы мүмкін. Қақтығыста екі
жағымсыз тактика көрінеді:
күрес – қашу
ұтыс – ұтылыс
Күресте серіктес өзін агрессивті ұстайды: қарсыласты үнемі үзіп отырады,
өзінің көзқарасын ғана көреді, өзінікі дұрыс деп санайды, қорқытады және
ренжітеді.
Қашуда қақтығыстан шығу мақсатын көздейді, мінезіндегі көріністер:
үндеушілік, жалоб, кейде өзіне өкпелеу және бір нәрсені дәлелдеуге
қызығушылығының болмауы, маған бәрібір позициясын ұстанады.
Белсенді қақтығысушы өзінің үкімін, билігін жиі зиянды қолданады.
Серігінің әлсіз жерлеріне қысым көрсетеді. Сондықтан жасырын жердегі реніш
ішкі қақтығысқа немесе ашық түрдегі кек алуға өршуі мүмкін.
Осы орайда, классикалық үшбұрыш кемесі позициялық варианты болады.
белсенді
енжар
қақтығысушы:
қақтығысушы:
мұғалім
оқушы
ата-ана
бала
жетекші
бағынушы
серіктес
әріптес
дәнекер
Мұндай рольдерге бөлінуде қақтығысқа түсуші серктестің біреуі жағдайдың
егесі. Ол психологиялық жағынан әрекетті бақылайды және реттейді: серіктес
маған дос та емес, қас та емес, ол мұғалім. Рольдер қақтығыс процесінен
сәйкес ауысып отырады. Дәнекер серіктестердің түрлі көзқарастарын есепке
ала отырып, қақтығысты шешуге көмектеседі.
Конструктивті дуэт – бірдей құқықтағы серітер қарым-қатынасы.
серіктес ↔ серіктес
ұтыс ↔ ұтыс
Дуэт тәртібінде ақпарат алмасу және өзара пайда позициясы әдісі арқылы
өзара түсінушілікке қол жеткізуге тырысады.
Қақтығысты жағдайдың ішкі және сыртқы себептерінің сипаттамасына
тоқталайық.
Сыртқы себептер: іскерлік және өзара тұлғааралық келіспеулер,
жұмыстағы қателіктер, жұмыс тәртібі мен келісім негізін бұзу.
Ішкі себептер: жағымсыз эмоцианалды және өзара қатынастың арасындағы
байланыс. Қақтығыста эмоцияны басқару. Қақтығыстан шығудың психологиялық
ерекшеліктері.
Қақтығысты басқару - болжау , ескерту, жою, реттеу. Қақтығыстың өзара
қарым-қатынасты бұзуы және зардаптарының себептері.
Қақтығысты жағдайды шешудің орталығы, ол қақтығыстың шығу
себебін анықтау керек. Сыртқы себеп және қақтығыстың ішкі типтері болады.
Сыртқы себеп-іскерлік түсініспеушілікпен байланысты, тергеу
түрінде қарастырылады. Ішкі себеп –жағымсыз эмоциялық қатынас.
Қақтығыстың болуының басқа себептері – психологиялық және мағыналы барьер .
(мінезднрдің сәйкес келмеуі, талаптардың сәйкестенбеуі, өтініш пен
өкілдердің келіспеуі), қарым-қатынаста серіктердің өзара түсінісушілігі мен
алдағы біріккен әрекеттерінде кеднргілнрдің болуы. Жеке тұлғалық
қақтығыстардың себептері : өзінің қауыпсіздігіне деген қорқыныш, реніш
сезімі, көреалмау және кек, өзіндік бағаның жоғарлығы. Қақтығыстың
бастапқы жаралуы өкініштен басталады : өзіндік баға мен қоршаған орталық
бағасының сәйкес келмеуі .
Ұмытпау керек :
- өзінің дәрежесін жоғары белгілеу, қоршағандарды тітіркендіреді.
- артық өкпелеу себебі, өзіндік бағаның жоғарлылығы болуы мүмкін. Мұнда
қоршаған ортаны кінәлау, олардың дөрекілігін ескептуге болмайды.
- барлық адамда өзіндік нәзік орнымыз бар, сондықтан оны сынмен,
кемсітумен қарауға болмайды.
- барлық адамдар өзінің іс-әрекетін дұрыс бағалауын, сонымен қатар
мақтауды қажет етеді, егер ол сәйкес болса.
- жүйке жүйесімен ауыратындарды ұрыс, қақтығысжиі болады, өткір жүреді
және қиын шешіледі. Ауру қатынаста қиын өтпелі болуы мүмкін, ал одан
жеңіп шығу үшін дәрігер-психоневропотологтардың көмегі қажет .
Жетекшілер мен бағынушылар және адамдардың арасында кездесіп отыратын
талас – тартысты мәселелердің мән жайына жете көңіл аударып, олады дер
кезінде шешіп отыру еңбек ұжымдағы қалыпты психологиялық ахуал орнатудың
басты шарты болып саналады.
Мұндай жағдайда жетекші өзінің басшылық ісін мынадай ретпен жүзеге
асыруды мақсат етеді:
- қақтығыс туғызған мәселе мен оның жағдайы. Бұл жәйтті анықтауда
жетекші қызметкерлер болған оқиғаның себептерін, оның туындауы туралы
қажетті мағлұматтарды толық білуі керек:
- сол қақтығыс мәселелердің түйінін шешіп, оны болдырмаудың тиімді
амал – тәсілдерін белгілейді:
- сондай-ақ адамдар арасындағы талас-тартысты мәселенің одан әрі
шиеленіспеуі үшін оны барынша қысқа мерзім ішінде шешуді қарастыру қажет;
- талас-тартысты топтардың арасында туған кикілжің мен мәселелер өршіп
кетпеуін тоқтату үшін жанжалдасушы жақтардың мақсаттарын қанағаттандырарлық
тиімді жолдарын бірлесе отырып шешкен жемісті болары күмәнсіз және ол
топтардың мақсаттарын да жүзеге асырудың амал-тәсілдерін іздестіру керек.
Басшылар мен жетекшілердің даулы мәселелерді шешуде олардың туындау
себептері мен салдарын жан-жақты талдай отырып, объективті тұрғыдан шешіп
отырудың нәтижелері әлдеқайда тұрақты болатыныдығын өмір тәжірибесі
көрсетіп отыр.
Қақтығыс мәселелерді шешуде мынадай факторларды үнемі ескеріп отырған
пайдалы болмақ:
- талас-тартысты мәселенің туындау себептері мен оған қатысушы адамдар
мен топтардың пікірлерін екі жағының да ашық-айқын түрде айтып ортаға
салынуы және оны шешудің тиімді жолдарын белгілеу;
- талас-тартысқа қатысушылардың өзара біріне-бірі сенімділік білдіріп,
істің мән-жайын анықтауға ықыласты болуы.
Күнделікті өмірде адамдардың өзара түсінісіп, бірлесе отырып қызмет
атқаруы үшін олар біріне-бірі сенім артып, жұмыла іс атқаруы – ұжымдағы
жағымды психологиялық ахуал орнатуға тәуелді болып отыратындығы өмір
тәжірибесінде дәлелденген жәйт. Осы тұрғыдан қалайда қарсыластардың өзара
қарым-қатынасындағы ұнамсыз жәйттер кез келген істің алға басуы үшін аяққа
тұсау саларлық кедергі екені кімге болса да жақсы атақ әпермейтіні мәлім.
Қақтығыста сын мәселесі маңызды орын алады. Сын - әр жеке тұлғаның
әрекет бағасы мен бақылау формасының ұжым талабына сай болмауы. Сынның екі
түрі бар:
1. Іскерлік
2. Моральдық (адамгершілік)
Іскерлік сын – жұмыстағы қателікті анықтауға бағытталған. Ол оның
себептерін ашады және сол жағдайдан шығудың нақты жолдарын көрсетеді.
Моральдық сын – жазықтыға қарсы бағытталған айыптау сөзі.
Тағылатын сынның әрдайым нақты фактылары болуы керек. Егер ол аргумент
негізделмесе нәтижесіз болады. Сын формасына қарай екіге бөлінеді:
1.Аяушылық сын
2. Жазалау сын
Аяушылық сынды егер қателік жүйелілікті көрсетпегенде, жауапсыздықпен
қолданады.
Жазалау сыны, егу, кемігу, өнім сапалығы үнемі төмен және түрлі
бұзушылық жасалғанда қолданады. Осындай сынды қолданғанда өзін сыйлау және
тұлғаны сыйлау деңгейі төмендейді. Сын тағуда тек жағымсыз фактілерді тек
қана жазалап және көрсетіп қоймай, оның қайдан, қалай шыққанының себептерін
талдау қажет. Ескерту: сынды қудалау заң арқылы тиым салынады.
Қақтығысты жағдайды терең және жан-жақты талдау өзіндік сын
элементтерінен тұрады, оны ерекше жіктеген Ю.Кроковский. Оның ойынша сын
былай болады
Ескертпелі сындар этикалық формада айтылуы тиіс, олар жеке тұлғаның
тіке өзіне бағытталып, оның есінде қалатындай, жеке басына және кәсіптік
қызмет әрекетіне жағымды әсер ететіндей дәрежеде айтылады. Өзіндік сын
өзінің қатесін ашу жеке жұмыстағы кемшіліктерге тағылатын сын. Өзіндік
сынның ішкі реттеушісі жауапкершілікті сезіну. Сынды әңгіме тақырыбына және
серігінің өзіндік сын деңгейіне байланысты ауыстыру қажет. Әсер ету
шараларын таңдамас бұрын, неге жеке тұлға осындай әрекет жасады деп
түсінушілікпен қарау міндет.
Сын – бұл үшкір, өткір қару, ол тек жасаушы ғана емес, адамның жеке
тұлғасының қасиетін бұзуы да мүмкін [9]. Сондықтан сынды жасаушы сын
шешімінің жақсы болуына мынандай жағдай әкеледі:
- ол мақсат емес, құрал болуы мүмкін;
- сынды сенімі мен сыйластығы бар адам айтады;
- адам емес, іс-әрекет пен іс сыналады;
- ол күнделікті жағдайда не үнемі қолданылмайды;
- ол басқалардан оңашада, достық түрінде ескертіледі;
Сын – дәрі сияқты, оны қолдана және қабылдай білу керек. Кейде ол
жыланның уы сияқты, аз мөлшерде пайдалы, көп мөлшерде зиян. Сол үшін сынға
көп түсе бермеңіздер.
Нақты және тактикалы сынау қажет және сынаушы адамның жағымды іс-
әрекетіне негізделеді. Былайша айтқанда, қант сеуіп, аралап жатырмын. Сын
кезінде шектен тыс шықпаңыз, мүмкіндігінше бір ғана кемшілікті ескертіңіз
және т.б. Сын жағдайында мына сұрақтар жүйесін қолданыңыз: Бәрі де жаман
ба?, Нақты қай жерде?, Неге, себебі неде?.
Жеке тұлғаға зиян келтірмеңіз, өзіндік сенімге нұсқан жасамаңыз.
Конфликтолог кеңесі: Егер қасыңыздағы әңгімелесуші адамға таңдау
құқығын берсеңіз, ол өзін ерікті, ыңғайлы сезінеді. Сіздерге Қиын таңдауы
бар сұрақтар технологиясын қолдануды ұсынамыз. Мұның ерекшелігі:
серініңізге таңдау варианттарын ұсына отырып, оның маңызды мінез-құлық
зейінін ауыстырасыз. Мысалы: бір адам екіншісінен сұрайды: Сіз менімен
автобуспен, таксимен немесе жаяу барасыз ба? Бірнеше таңдауды ұсына
отырып, сізбен қандай жағдайда болса да баруды ұсынасыз.
Балаларға: Сен қазір бірден ұйықтауға барасың ба, әлде ойыншықтарды
жинап болған соң ба? және т.б.
Мен бұрыннан айтайын деп жүр едім - деген сөздерден әңгімеңізді
ешқашан бастамаңыз, үнемі және ешқашантерминдерін қолданудан сақ
болыңыз, олар бұрынғы, ескі қателікті еске түсіруге себеп болады. Егер сіз
қарсы адамда еш жағдайда мақтамаған болсаңыз, ол сіздің сыныңызды
қабылдамайды. Өзгертуге болатын әрекетті ғана сынаңыз. Басқа адаммен оны
салыстырмаңыз. Бұл оны төмендетіп, кемсітеді.
Өзіңізге айтылған сынды үнемі мұқият тыңдауға үйреніңіз. Ескертпе сынды
қалай тыңдау туралы бірнеше кеңестер:
- ішкі диалогыңызды тежеңіз;
- сынды қайта өрлеуге арналған резерв ретінде қабылдаңыз;
- сіз ескертуді түсінгеніңіз туралы белгі беріңіз, оларды нақтылаңыз
және қайталаңыз;
- қарсы шықпаңыз;
- сынды қанға-қан, жанға-жан деп қабылдамаңыз, ешқашан кек
сақтамаңыз, кек алуға айналдырмаңыз. Бұл жағдайда сізді қатерлі,
қауіпті және кек алушы деп санайды.
Егер сізді тәжірибелі адамдар сынайтын болса, онда оған өзіңіз сын
айтудысұраныңыз: Сізде менен тәжірибе жоғары, сондықтан өзіңіздің
ескертпе сындарыңызды айтып беруді сұранамын. Сіздің кеңестеріңіз маған
пайдалы. Бұл жағдайда сын құрылымды, жүйелі болады. Адамдарда реніш
сезімін тудырмаңыз, сынды тікелей емес, жанама тағыңыз. Мысалы: той немесе
кештерде ұзақ және мағынасыз сөйлеген құрбыңызға былай деуге болады:
Сіздің тілегіңіз мерекелік жиналыстарда өте тамаша болар еді... Бірінші
өз қателеріңізді тексеріп, содан кейін басқаларды сынаңыз.
Құрбыңызға үкім жасаудың орнына сұрақ қоюға тырысыңыз: Осы туралы сіздің
ойыңыз қалай?, Жақсы нәтиже береді деп сенесіз бе?, және т.б.
Мұндай тәсілдер адамның қателігін жойып, өзінің барлық іс-әрекетте
маңызды екендігін сезіндіреді, қарсы шығуға жол бермейді.
Қақтығыс мәселелерді шешуде мынадай факторларды үнемі ескеріп отырған
пайдалы болмақ:
- талас-тартысты мәселенің туындау себептері мен оған қатысушы адамдар
мен топтардың пікірлерін екі жағының да ашық-айқын түрде айтып ортаға
салынуы және оны шешудің тиімді жолдарын белгілеу;
- талас-тартысқа қатысушылардың өзара біріне-бірі сенімділік білдіріп,
істің мән-жайын анықтауға ықыласты болуы.
Күнделікті өмірде адамдардың өзара түсінісіп, бірлесе отырып қызмет
атқаруы үшін олар біріне-бірі сенім артып, жұмыла іс атқаруы – ұжымдағы
жағымды психологиялық ахуал орнатуға тәуелді болып отыратындығы өмір
тәжірибесінде дәлелденген жәйт. Осы тұрғыдан қалайда қарсыластардың өзара
қарым-қатынасындағы ұнамсыз жәйттер кез келген істің алға басуы үшін аяққа
тұсау саларлық кедергі екені кімге болса да жақсы атақ әпермейтіні мәлім.
Кедергілерді жеңудің тәсілдерін таңдау өз кезегінде, және тұлғаның
эмоцианалды тұрақтылығына, өз көзқарастарын қорғау құралдарының болуына,
биліктің және басқа көптеген факторлардың көлеміне тәуелді.
Жеке тұлғагығң психологиялық қорғанысы санасыз түрде индивид санасы
аймағын теріс психолгияның әсерлерден қорғау үшін, жеке тұлғаның тұрақтануы
жүйесі ретінде болады. Қақтығыстың нәтижесінде берілген жүйе еріксіз,
адамның талабы мен еркінен тыс жүзеге асады. Бұндай қорғанысқа деген
қажеттілік өзідік қастерлеуге қалыптасқан индивидтің мен-кейпіне,
құндылықтар бағытының жүйесіне, индивидтің өзіндік бағасын төмендетіп, және
қаупін төндіретін ойлар мен сезімдердің пайда болғаны кезінде туындауы
мүмкін.
Кейбір жағдайларда индивидтің ситуацияны қабылдауы шындықтағы істің
жағдайынан алшақ болуы мүмкін, бірақ адамның сипаттаушыға деген реакциясы
оның қабылдауынан қалыптасады және бұл жағдай қақтығысты шешуді қиындатады.
Оқиға. Қалыптасқан ситуацияда қолданған әдісті ескере отырып,
субъективті және эмоцианалды боялған көріністерді қолданбай қысқаша
объективті сипаттауды қажет етеді. Сөйлемді былай бастауға болады: маған
айқайлаған кезде, менің столымды ақтарып тастаған кезде, маған, мені
бастыққа шақырып жатыр деген кезде.
Құрылымдық әдістер. Яғни қызметтерді дұрыс бөлмеуден, еңбекті дұрыс
ұйымдастырмаудан, стимулдеудің дұрыс қабылданбаған жүйесінен туындайтын,
қақтығыстың көбіне ұйымдастыруына әсер ететін әдістер. Бұндай әдістерге
мыналар жатады: жұмысқа деген талаптардың анықталмауы, координациялық және
интеграциялық механизмдер, жалпы ұйымдастырушылық мақсаттары, марапаттау
жүйесін қолдану.
Жұмысқа деген талаптарды анықтау. Бұл қақтығыстың алдын алудың және
басқарудың тиімді әдістерінң бірі болып табылады. Әр маман, одан қандай
нәтижелер күтілетінін, оның міндеттері неден тұратынын, жауапкершіліктің,
қызмет бабының шектерін, жұмыстың кезеңдері неден тұратынын нақты білу
керек. Әдіс, осыған сәйкес қызметтік нұсқауларын (қызметті сипаттау)
құрастырудан, басқару деңгейлері бойынша жауапкершілік пен құқықтарды
орналастыруды құрастырудың түрінде жүзага асады.
Координациялық механизм. Ұжымдағы құрылымдық бөлімшелерді қолдану
болып табылады, олар қажет болған жағдайда даулы сұрақтарға араласып, шеше
алады.
Жалпы ұжымдық мақсаттар. Бұл әдіс барлық қызметкерлердің күштері
біріктіріліп мақсатқа жетуге бағытталған болуы үшін жалпы ұжымдық
мақсаттарды анықтау немесе құрастыруды шамалайды.
Марапаттау жүйесі. Стимулдеу қақтығысты ситуацияны басқару әдісі
ретінде қолданылуы мүмкін, егер ол сауатты түрде әсер етсе, онда қақтығысты
болдырмауға болады. Ең маңыздысы, марапаттау жүйесі жекелеген тұлғалардың
немесе топтардың конструктивті емес қимыл-әрекетін марапаттамаса болғаны.
Мысалы, егер өткізу бөлімінің бастығын сатудың көлемін көбейткені үшін
марапаттай беретін болсақ, онда бұл табыс түсірудің белгіленген деңгейімен
қарама-қайшы келуі мүмкін. Бұл бөлімдердің басшылары, үлкен жеңілдіктер
ұсынып, сол арқылы компанияның орташа табысының деңгейін төмендету арқылы,
өткізудің көлемін үлкейтуі мүмкін.
Тұлғааралық әдістер. Қақтығысты ситуацияны жасаудың басында немесе
қақтығыстың өзінің жүзеге асуының басында оған қатысушы жақтар, форманы,
өзінің бұдан кейінгі қимыл-әрекетінің стилін, таңдау қажет, және бұл
олардың қызығушылықтарына неғұрлым аз дәрежеде ықпал етуі керек.
К.Томас және Г.Килмен қақтығысты ситуациядағы қимыл-әрекеттің бес
негізгі стилін бөліп қарастырады:
-бейімделушілік, орын беру;
- бас тарту;
- қарама-қарсы күрес;
- әріптестік қызмет;
- келіссөзге келу.
1.3 Қақтығысты жағдайларды алдын алу және шешу жолдары
Тренинг және білім беруді процесс деп салыстыруға болады.Тренинг бұл
механикалық процесс.Ол стантарт инструкциясы қайталау және жаттықтыру
шеберлігіне бағытталады.Ал білім бұл табиғи органикалық процесс.Тренинг
мақсаты адамды нақты тапсырманы орындауға қажетті білім шеберлік және
бағытты қамтамасыз ету.Тренингте өзгеріс, нәтиже бірден көрінеді.Осы сияқты
міндетті Рельдік,видло,қарым-қатынас,іскерлі к қарым-қатынас,мәдени бизнес
және тағы да басқа тренингтер мен қиындықтарды түзету өзін-өзі шығармашылық
тұрғыдан дамытуда бұл халықтың әлеуметтік ортада өзіндік реттеуіне
мүмкіндік болатын қажетті жағдай туғызады [29].Тренинг принцпіне
жататындар:
1.Белсенділік
2.Зерттеу және шығармашылық қатынастағы принцп
3.Мінез-құлық обьектілік принцптері
4.Қарым-қатынас субьектілік приціпі
5.Шындық принцпі.
6.Қазір,осы жерде приціпі.
Тренингте қарым-қатынас дамытуға арналған жаттығуды қолданудың
мақсатына міндеттерді шешеді.
-тиімді қарым-қатынас орнату(айналып отыру,орын бояу керек)
-сенімсіздіктен,қобалжудан,қорқыныш танқарым-қатынас қиындықтардан
арылу.
-үйлесімді қарым-қатынас айналадан адамзатты дамыту тыңдай
білу,жанашырлық,қақтығысты жеңу.
-тренинг қатысуының мәденитін қалыптастыру
-өз коммуникалық ерекшеліктерін сезіну
-өзгелердің қызығуы мен санасу,оны есепке алу іскерлігін қалыптастыру.
-өзін-өзі құрметтеуді,өзі-өзі бағалауды,өз күшіне сенуді қалыптастыру.
-эиоциялық танысуды арттыру.(эмоцияны ұстай білу)
-тұлғаның өзін-өзі бекітуіне жағымды жағдай туғызу.
Психологиялық тренинг қалай ұйымдастырылады және жүргізілу барысы
туралы сөз алдында, тренинг ұғымын толық ашып алу қажет. Тренингтің
үйрену, білім беру және дамыту ұғымдарына сәйкестігін анықтау.
Үйрену – зерттеу немесе нұсқаушының білім, дағды және тәжірибе жинау
үрдісі.
Білім беру немесе оқыту тар көлемді әрекеттегі мәселені талдап, кең
мағынада шешуде білім және құндылықтарды жүйелі меңгеру үрдісі.
Дамыту – жеке адамда саналы және бейсаналы үйрену мүмкіндіктерін
кеңейту және икемдіктерінің өсуі.
Тренинг және білім беруді процесс деп салыстыруға болады. Тренинг –
бұл механикалық процесс. Ол стандарт инструкцияны қайталау және жаттықтыру
шеберлігіне бағытталады, ал білім беру – бұл табиғи, органикалық процесс.
Қақтығысты шешу мен реттеуде психодрама териміні қолданылады.
Психодрама топтық психотерапияның бір түрі. Психодрама мақсаты - өзіндік
танымды тереңдету, адамның келеңсіз жағдайын және эмоция реакциясын
диагностикалау және терапия, оны жою. Психодрамада мынадай фазалар
ерекшеленеді: серігу, әрекет және интеграция (талқылау). Өзіндік әрекет
көздеген мақсатты орындауға, оған жетуге, катарсиске (іштегіні тазарту)
максималды нәтиже алуға, тануға және қабылдау.
Психодрама үшін мінез құлықтары кездейсоқ, белсенді, кейіптеуі маңызды.
Ол невроз, оның ішінде балалар жағдайында қолданылады. Ішімдік және
психосаматикалық аурулар; Өспірімдердің девлаттық қылығы мен
психопатиясының өрістеуінде. Сол сияқты жанұяның психодрамаларда болады.
Психодраманың элементтері басқа терапия бағытында да кеңінен
қолданылады. Психоталдау, гемтальт-терапия, қылық терапиясы, әлеуметтік-
психологиялық тренинг, іскерлік ойында және т.б. Мұндағы кей варианттары
бойынша бір адам өзінің басынан кешкен тарихын айтады. Айтушы таңдаған
жұмыс формасына байланысты ол қатысушы, немесе көрермен, драматизациялау
жолына әсер етуі керек. Маңызды ситуация кезінде адам мәселелерді жаңаша
қабылдайды, қарым-қатынас жолдарын реттейді, жаңа мүмкіншіліктерді ашады.
Социодрама – Дж. Морено құрастырған әлеуметтік зерттеу және коррекция
әдісі. Ол қарама қайшылықты шешу және жоюға бағытталады, топтағы адамдар
арасындағы қарым-қатынас гармониясын, қақтығыс және қысымды реттеу.
Социодраманың құрылымы мен ұйымдастырылуы психодрамаға сәйкес.
Қақтығысты шешудің жолдарымен айналысатын мамандардың көбі, қақтығысты
басқару процесі көптеген факторларға байланысты, олардың көпшілік бөлігі
басқару әсеріне оңайлықпен берілмейді. Мысалы, жеке тұлғаның көзқарастары,
индивидтердің, топтардың қажеттіліктері мен мотивтері.
Қалыптасқан стереотиптер, түсініктер, ырымдар шешімді қабылдаушылардың
әрекеттерін жоққа шығаруы мүмкін. Қақтығыстың түріне қарай шешімерді
іздеумен әртүрлі салалар айналысуы мүмкін: ұжымның басшылары: персоналды
басқару саласы, психолог және әлеуметтанушы бөлімі, кәсіподақ ұйымы,
милиция, сот.
Қақтығыстың шешімдері: қақтығысты тудырушы себептерді тұтасымен немес
жекелеп жою болып табылады, сонымен бірге оған қақтығысқа қатысушы
жақтардың мақсатын өзгерту де жатады.
Қақтығысты басқару – бұл қақтығысты тудырушы себептерін жоюға
(минимазациялауға) қатысты бағытталған әсер, немесе қақтығысқа қатысушы
жақтардың қимыл-әрекетін өзгерту.
Қақтығысты басқарудың көптеген әдістері бар. Үлкейте отырып оларды, әр
қайсысының өзінің қолдану ережесі бар саласы болатын, бірнеше топшалар
түрінде көрсетуге болады.
- тұлға ішіндегі: яғни жекелеген тұлғаға әсер тетін әдістер.
- құрылымдық, яғни ұйымдастыру қақтығыстарын жою әдістері
- тұлға аралық әдістер немесе қақтығыстағы қимыл-әрекетттің стилі.
- келіссөздер.
- жауап ретіндегі агрессивті қимыл-әрекеттер, әдістердің бұл тобы тек
шектен тыс шығып кеткен жағдайда ғана, барлық мүмкіндіктер таусылған кезде
ғана қолданылады.
Адамдар арасындағы іскерлік қатынастың рационалды әдісіне болып ауызша
және телефон арқылы сөйлесу жатады.Ауызша қатынастың келесі түрлері
көрсетіледі:әңгіме,дисскусиялар,тал астар.Ал жазбаша іскерлік қатынастың
түрлеріне көбінесе іскерлік
хат,өтініш,өмірбаян,мінездеме,түсін іктеме,доверреность,протокол т.б.
Іскерлік әңгіменің талаптары. Іскерлік қатынсатың формаларының ішінде
іскерлік әңгіме (деловая беседа) кеңінен тараған және қолданысқа ие.
Іскерлік әңгіменің негізгі талаптарына жататындар.
-әңгіменің басы және серіктесіңмен қатынас
-серіктеспен ақпарат алмасу.
-шешім қабылдау
-әңгімені аяқтау.
Біз білетіндей әңгіменің басы ең маңызды болып табылады.Арнайы
приемдарды қолдану арқылы серіктесті өзіне бағындыруға,қаратуға
болады.Жақсы қатынастық атмосфера жасап содан соң ғана өзінің
аргументтерінің дұрыстығына серіктесіңді көндіру.
Әңгімелесу мен қатынас орнату техникасы.
1.Тыңдау . Біздің сәләмәтсіз ба? деп айтқанымыздың өзі алдағы
жеңістің бір бөлшегі деп айтуға болады.Э.Берн жазған: саламатсыз
ба?дегенді дұрыс айту бұл басқа адамды көру,оның бар екенін сезіну,оны
қабылдау және ода қарама-қарсы реацил болатынына дайын болу.Мұндай
қабілетті табу,шынайы күлкіге ие адамдар ғана анықтай алады. Сондықтан
әңгімелесушімен танысқанда
а) Күлу қажет
б) аты мен тегі алдын ала аты-жөнін біліп алып.
2.Әңгімелесушімен көзбен қатынас жасау.
3. Арақашықтықты қысқарту.
а)мүмкіндігінше столдан тұрып кету,отыруға шақыру (яғни сізоған оны
сыйлайтыныңызды және сөзді бастауға дайын екеніңізді түсіндіреміз).
б)әңгімелесуші мен сіздің араңызда кедергі болмайтыдай отырған жан
(мысалы:писленого стола)
4.Сіз осы кездесуге дайындалғаныңызды сабеседникке байқату керексіз-
әңгімеге керекті құжаттарды дайындағаныңызды көрсету.Бір қызығы көптеген
әңгімелер басталмай жатып аяқталады;әсіресе әсер әңгімелесушілер екі
әлеуметтік деңгейден болса (жағдайы,білімі(
Қарым-қатынас жасағанда әңгімені шарттары маңызды роль атқарады
яғни,болатын орны,уақыты,көптеген кедергілердің болмауы,телефонның
дыбыстары,бөлмеде ықтиятты болмауы,және стол үстінде қағаздарды реттемей
жатуы т.б).Әңгімелесушімен оң қолы тимей жұмыс жасап жатқан кезінде
қатынасқа түспей-ақ қойған жөн.Сонымен қатар іскерлік қатынастағы қатынасқа
қарағанда,буфетте түспеген жөн.
Қандай болмасын әңгімеге алдын ала дайындалу керектігін ұмытпаған
жөн.Егер әңгіме барысында көп нәрсе білу керек болса,оеда арнайы,қажетті
сұрақтарды рет-ретімен жазып алу керек. Алдын ала өзіңді дайындау керек:
Мен әңгімені қалай бастаймын? Қандай аргументтер келтіремін? Қандай
қарсылықты күті керек? Мен оларды қалай теріске шығарамын? Қандай соңғы
шешумен аргумент қолданамын?
Әңгіме жылу жүзбен орташа ырғақпен сөйлеген дұрыс-ол оның бойында
сенімділікті ұялатады.Әңгіме белгіленген уақыт жайында ескертіп отыру
қажет.Бірінші сөз ол сізге таныс,таныс емесболсын әңгімелесе
беріледі.Осыдан кейін өзіңіздің көз қарасыңызды айта аласыз.
Қарым-қатынас болмауына келесі жағдайда әсер етеді.
1.Сенімсіздік көрсету.Кешірім сұраудан қашу керек яғни бұл
сенімсіздікті білдіреді. Кешіріңіз,кедергі жасасам. Мен тағы естісем деп
едім Өтініш,егер сізде есені тыңдауға уақыт болса.
Керісінше,әңгімені бастағанда кездесуге не түрлі болғанын айту
керек.Серіктесіңізгеоның сұрағының барлығына жауап бере алатыныңызды
байқатыңыз.
2.Кездесу барысында ыңғайсыздық көрсету яғни сізбен тесірек жағдайды
қарастырайық. Мен өтіп бара жатып сізге кіре салдым. Ал менде бұл
жөнінде басқа пікір.
Психологтар, жетекшілер мен бағынушылар және адамдардың арасында
кездесіп отыратын талас – тартысты мәселелердің мән жайына жете көңіл
аударып, олады дер кезінде шешіп отыру еңбек ұжымдағы қалыпты психологиялық
ахуал орнатудың басты шарты болып саналады.
Мұндай жағдайда жетекші өзінің басшылық ісін мынадай ретпен жүзеге
асыруды мақсат етеді:
- қақтығыс туғызған мәселе мен оның жағдайы. Бұл жәйтті анықтауда
жетекші қызметкерлер болған оқиғаның себептерін, оның туындауы туралы
қажетті мағлұматтарды толық білуі керек:
- сол қақтығыс мәселелердің түйінін шешіп, оны болдырмаудың тиімді
амал – тәсілдерін белгілейді:
- сондай-ақ адамдар арасындағы талас-тартысты мәселенің одан әрі
шиеленіспеуі үшін оны барынша қысқа мерзім ішінде шешуді қарастыру қажет;
- талас-тартысты топтардың арасында туған кикілжің мен мәселелер өршіп
кетпеуін тоқтату үшін жанжалдасушы жақтардың мақсаттарын қанағаттандырарлық
тиімді жолдарын бірлесе отырып шешкен жемісті болары күмәнсіз және ол
топтардың мақсаттарын да жүзеге асырудың амал-тәсілдерін іздестіру керек.
Қақтығыс мәселелерді шешуде мынадай факторларды үнемі ескеріп отырған
пайдалы болмақ:
- талас-тартысты мәселенің туындау себептері мен оған қатысушы адамдар
мен топтардың пікірлерін екі жағының да ашық-айқын түрде айтып ортаға
салынуы және оны шешудің тиімді жолдарын белгілеу;
- талас-тартысқа қатысушылардың өзара біріне-бірі сенімділік білдіріп,
істің мән-жайын анықтауға ықыласты болуы.
Педагогикалық қақтығыс ұғымынан біз педагогпен оқушы арасындағы
біріккен іс-әрекеттегі өзара әсерлесудің әлеуметтік психологиялық
ерекшеліктерін көреміз. Педагогикалық қарым-қатынас педагог және
оқушылардың өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы:
- педагогтың коммуникативті мүмкіндігінің ерекшеліктері;
- педагогпен оқушының өзара қатынасынан туындаған мінез-құлық;
- педагогтың шығармашылық индивидуальдылығы;
- оқушылар ұжымының ерекшелігі.
Педагогтың оқушылармен қарым-қатынас стилі - әлеуметтік және
адамгершілік жағынан байытылған сатысы. Педагог өзінің педагогикалық іс-
әрекеті және үйренушілердің оқу іс-әрекеті негізінде қарым-қатынас
қиындықтары пайда болады. Педагогикалық іс-әрекетте қиындықтар пәндік
мазмұнның өзімен, педагогтың меңгерілуі оның іс-әрекетінің негізі болып
табылатын білімдерге ие болу деңгейі және сипатынан да туындауы мүмкін,
сондай-ақ кәсіби-педагогикалық іскерліктерден, дидактикалық құзырлылықтан
да, үйренушілерге педагогикалық әсер ету тәсілдері және құралдарынан да
туындауы мүмкін. Осыдан, педагикалық қиындықтардың негізгі бағыттары білім
беру процесінің дамуы, мазмұны және формаларымен, мұнда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-7
1 Психологиялық қақтығыстың теориялық мәселелері
1.1 Қақтығыс түсінігінің әлеуметтік психологиялық
мазмұны және топтастырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-15
1.2 Қақтығысты зерттеу және оны басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... .16-24
1.3 Қақтығысты жағдайларды алдын алу және шешу жолдары ... ... ... .25-
32
1.4 Қарым-қатынас қиындықтары және білімгерлер
қарым-қатынасының психологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... 33-47
2 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды алдын алу және
психокоррекциялауды эксперимент арқылы зерттеу.
2.1 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды зерттеу ... ... ...
... ... .48-50
2.2 Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайларды алдын
алу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..51-54
2.2 Зерттеу нәтижесін
жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55-57
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...58-59
Әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .60-61
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі:
Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын
зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен басқару
қызметіндегі жетекшілерге жете зер салып көңіл аударып отырған маңызды
мәселенің бірі адамдар арасындағы қарым-қатынас жасап, олардың өзара
тілдесе білулерінің құпия сыры және оның кілті неде? Деген мәселенің
шешімін табу қазіргі өмір талабы.
Қарым-қатынас – бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі
және біріккен іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы. Қарым-қатынастық
кедергілер қарым-қатынастың нәтижелігі біздің қоршаған ортаны және
адамдарды қабылдауымызға байланысты. Олар психикалық кедергілер қарым-
қатынастағы кедергілер адамның өзара үйлесімді ара қатынас жасауына түрлі
сатыдағы кедергілер. Кейде біздің сөзіміз, іс-әрекетіміз қасымыздағы адамға
немесе әріптесімізге дұрыс айтылып дұрыс қабылданбайды. Сондықтан олар
қатынастың жасалуынан қашады [2].
Мұның барлығы кез-келген коммуникация, екінші адамға әсер етуі, өзі
туралы басқа адамға қатынасы, жанның тыныштығы т.б. Біріккен іс-әрекеттің
тиімділігі, көбіне жеке тұлғалық және топтық мүмкіндіктердің қолайлы жүзеге
асуына байланысты болады. Топтағы қолайлы ахуал тек оның нәтижелерінің
өнімділігіне ғана әсер етпейді, сонымен бірге адамды қайта қалыптастырады,
оның жаңа мүмкіндіктеріне жол ашады. Осыған байланысты өзара әркеттесудің
стилін үйлесімді ету қажеттілігі туындайды.
Адамдар жан-жақты дамыған қалпында жаралмаған, сондықтан реніштерді
көңілге алып қалып, есесін түгелдей қайтару үшін ызамен жауап береді.
Әрине, ренішті кешіре білу – бұл жоғары жетістік және этикамен қоса барлық
діндер мұны құптайды. Бірақ осындай жетістікке барлық адам жете қоймаған өз
ар-намысын, өз жан тыныштығын сақтау адамзат қажеттіліктерінң бірі болып
табылады. Даулы мәселені шешуде адамның бойындағы барлық игі қаиеттерді
қалыптастыру үшін адамдармен бірлесіп әр түрлі жаттығулар жасауы, өмірлік
жағдаяттарға байланысты пікір алмасуы, оның дұрыс-бұрыстығын талқылауы
жүйке жұмысының қызметін нығайтып, түрлі ауру-сырқаудың алдын алуға
мүмкіндік береді.
Е.А. Климов атап көрсеткендей, адамдардың жеке-психологиялық
ерекшеліктерін бейнелейтін іс-әрекеттің даралық стильдерінің сәйкес келуі –
олардың қиналмай қарым- қатынас жасауларының негізгі шарттарының бірі.
Осындай мәселенің байыбын барлап оның себеп-салдарын анықтау, тиімді
жолын табу әлеуметтік өмірде адамның мінез-құлқының қалыпты дамуын
қамтамасыз ете алмай, оған зиянды әсер етері даусыз. Мұндай жағдайлар адам
өмірінің шиеленіскен дағдарысты жағдайында қазіргі заман адамдарына ғана
емес, болашақ ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез-құлықтардың туындауына
ықпал етуі мүмкін.
Қазіргі кезде сондай-жағымсыз қылықтар адамдар арасындағы қарым-
қатынаста да жиі байқалып отыр. Қарым-қатынас жасау ақылды адамға ғана тән
табиғи қасиет және ол адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс
салтында, күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт.
Қоғамдық өмірден нарықты экономикаға көшу барысында адамның әлеуметтік
және кәсіби жүйедегі қақтығыс мөлшері бірден жоғарлады. Адамдармен жұмыс
жүргізетін барлық мамандар қақтығыстың алдын алу, болдырмау және шешу
заңдылықтарын толық меңгерулері тиіс.
Қақтығыс туралы мәселенің маңыздылығын аша отырып біз зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды алдын алу
және психокоррекциялау деп алдық.
Зерттеу мақсаты – қақтығыс туралы әдебиеттерге теориялық талдау
жасау, тәжірибе арқылы білімгерлер арасында қақтығысты жағдайды алдын алу
және психокоррекциялау
Зерттеу нысаны – білімгерлер арасындағы қақтығысты жағдай.
Зерттеу пәні - қақтығысты жағдайды алдын алу және
психокоррекциялау.
Зерттеу болжамы – білімгерлердің күнделікті өмірдегі тілдесіп
қақтығыссыз қарым-қатынас жасауының, оның рухани өмірі мен тіршілік
бейнесінің қалыпты дамуына қаншалықты әсер ететіндігін түсінуге болады.
Сондықтан әлеуметтік ахуал мен топтың қимыл әрекет стратегиялары арасындағы
үйлесімді ұйымдастырып, қақтығысты жағдайлардың алдын алуға болады
Зерттеу міндеттері:
1. Қақтығыс мәселесі турал психологиялық әдебиеттерге талдау жасау
1. Қақатығыстың алдын алу және психокоррекциялау жолдарын қарастыру.
2. Білімгерлер арасында қақтығысты жағдайлардың алдын алу жұмыстарын
тәжірибеде қолдану.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - білімгерлер арасындағы
қақтығысты жағдайлар туралы мәселе психология білімінің теориялық
ережелерін толықтырады, зерттеу мәселесіне байланысты конфликтология
ғылымының мәні мен мазмұнын ашады.
Зерттеудің теориялық мәнділігі - зерттеудің ғылыми әдістері
жүйесін мақсатты қолдану және теориялық тұрғыда негіздеу жүзеге асырылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні – зерттеу барысында қақтығысты
жағдайды анықтайтын әдістемелер білімгерлерге бейімделіп пайдаланылды.
Білімгерлер арасында қақатығысты жағдайды алдын алуға арналған әдістемелер
жинақталды.
Зерттеу әдістері – ғылыми еңбектерге теориялық талдау,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау, эксперимент, зерттеу нәтижелерін
өңдеу және талдау.
Зерттеу базасы - Тараз қаласы.
Абай атындағы гумманитарлық
колледж
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі , қорытынды және қосымшадан тұрады.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде қақатығыс мәселенің зерттеу
заты мен нысаны анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу
әдістері құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары
анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде білімгерлердің қақтығысқа түсу деңгейі
анықталынып, түзету – дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді.
1 Психологиялық қақтығыстың теориялық мәселелері
1.1 Қақтығыс түсінігінің әлеуметтік психологиялық
мазмұны және топтастырылуы
Конфликт жер бетінде тіршіліктің пайда болуымен қатар дамыды десек,
қателеспейтін шығармыз, өйткені тіршілік йесінің сұрыпталып, сақталуы үшін,
тіршілік етуін жалғастыру үшін күрес жүргізуге тура келеді.
Алғашқы ғасырлардың өзінде-ақ адамзат өмірінде болған қақтығыстар мен
олардың шешілу жолдары жайлы көп толғаған. Конфликт бұрыннан ғылыми
зерттеудің обьектісі болмаса да, оның өзіндік тарихы бар және кейбір басқа
ғылымдармен салыстырғанда оның тарихы көне заманнан бастау алады. Ежелде
конфликтінің пайда болу себебі билік үшін, тіршілік үшін күрес соғыстары
болған [9].
Тарихтан бізге жеткен ежелгі грек философтарының айтылған даналықтарын
қарастырсақ, антикалық философ Гераклит (530-470ж.б.з.д.). дүниеде барлық
заттар мен, ұғымдар соғыстың арқасында пайда болған деп ойлайтын. Ол үшін
соғыс – барлық нәрсенің патшасы.
Гераклиттің ойымен бөліскен Эпикур (341-270ж.б.з.д), онда ұрыс
адамдарды мейірімді және ұрыссыз өмір сүруге жетелейтін ұрыс деп
тұжырымдады.
Бастапқыда адамдарды табиғатынан жүйкесі жұқарған деп санаған
Аристотель (384-322ж.б.д). Аристотель негізгі қақтығыстың қайнар көзі
адамдардың тұрмыстық жағдайы-ның жоғары немесе төмендігінен туындайды.
Платон (472-347ж.б.з.д) – халық алдында құл иеленушілік мемлекетті
жойып, күштеп жасалатын қақтығыстарға қарсы екенін айтып жеткізген. Ол
соғыссыз өткен кезеңдерді Алтын ғасыр деп атады.
Орта ғасырда христиан философиясы библиямен сәйкес татулықты,
адамгершілікті адамдар арасында татулықты дәлелдегісі келді.Осы тақырыпта
ең ұлы ғалымның бірі Фома Аквинский (1224-1274). Ол:
Сарбазды христиандыққа оқыту санаға симайтындығы туралы ой айтқан;
Ол соғысты күнә деп санаған,бірақ әділ соғыстың бар екендігі
туралы,Отанды қорғау мақсатында және мемлекет тарапынан қастандықты
жою,әділ соғысты жүргізуді жоққа шығармаған,яғни мақұлдаған.
Жаңару заманының ғалымдарының бірі Эразм Роттердамский(1469-1536)
өз ойынша қақтығыстың нақтылығын белгіледі.Қақ-тығыстың тез өршитіндігі
және жаңа адамдарды еліктіреді.Эразм Роттердамский қарсылас беттердің
табысуы ұқсас рухани ойларды ұстанған жағдайларда қиын екендігі туралы айт-
ты. Ал Фрэсис Бэкон (1561-1626) – қоғамдық ұрыстардың сылтауына талдау
жасап,оларды қа-лайда жеңу жолдарын қарастырды.Ең басты қақтығыстың
туындауы – халықтың төмен тұрмыстық жағдайы.Политикалық жағынан халықты
үміттендіру өзіне көңілін аудару қақтығысты болдырмаудың ең мықты жолы деп
санады.
Жаңа уақыт ағарту заманында ағылшындық демократтар мен француздық
ағартушылар қанау,қарулы қақтығыстар туралы ойларымен бөлісті. Осы
уақыттағы ірі тұлғалар Жан-Жак Руссо (1712-1778ж) - оның ойы бойынша
адамдар бірдей және тәуелсіз деп санады Кейін мәдениеттің
дамуымен бірге бұл қалыпты адамдар жіберіп алды Бірақ
қоғамдық келісім шартқа отырып, олар татулық пен
ауызбіршілікке қайта оралды
ХІХ-ХХ ғасырларда ғылыми жағынан қақтығыстарды зерттеп және келе-
келе қақтығыс-тану өзінше ғылым болып танылды. Қақтығыстын құтыла алмайтын
құбылыстарды қарас-тырып, мәңгілік қақтығыстардың себептері туралы
теориялары туындап және олардың қайталалнуын қарастыру. Жаңа ғылымның
қалыптасуына өз ойларын қосып дамытқан социологтар Томас Мальтус (1766-
1834) – ол жұмыссыздықтың себебі халықтың экономикалық өсуіне қарағанда,
халық санының артқандығын дәлелдеді.Осы арқылы ол халықтың өмір сүру үшін
мәңгілік күресі бар екендігін, қақтығыстың осы себептен туындайтынын қо-
ғамның даму факторы деп санады. Герберт Спенсер (1820-1903) – қоғам
өмірінің негізі өмір сүру үшін көбінесе бейімдел-ген жеке тұлға күресінің
ұстанымы деп есептеді.
Уильям Самнер (1840-1910) - өмір сүру үшін күрес ең басты прогрестік
фактор болып табылады.Өмірде әлсіздер, нашар адамдар қауымы өліп, ал
жеңімпаздар ең мықты адам және құнды адамдар болып табылады.Уильям Самнер
мемлекеттің Қоғам өміріне арала-суына қарсы болған, социолизмге сөгіс айтып
әлемді жақсарту идеясына теріс қараған.
Карл Маркс (1818-1883) – автор қақтығыстың социологиялық
теорияларын бекітіп, со-циологиялық қақтығыстар ұжымдық күресте қоғам
өиірінде өшпейтін құбылыс.Капита-листік қоғамның қақтығысуының себебі
жұьысшылар мен капиталистердің табыспайтын-дығынан тұрады.
Толкотт Паронстың Қақтығыстардың қазіргі теориясы бойынша ол
даудамайсыз қатынас жүйесін жақтайды. Халықтың табиғи көңіл-күйі-әлеуметтік
жағдай, ал қақтығыс қоғамның кеселі, ол кеселді емдеу керек дейді. Парсонс
әлеуметтік өсу кезеңінде қақтығыс қалыптасқан еді. Халықтың қажеттілігі мен
талабы өсуіне байланысты, қақтығыста, қарама-қайшылықта өседі.
Қоғамға психологиялық қысым көрсету өте қауыпты, ол өсу жүйесін
талқандайды. Қоғамның өсуі қалыпты жүйелі түрде қалыптасу керек:
1.Қоғамның қажеттілігін және оның мүшесінің мүддесін өнеу жолымен;
2.Әрбір қоғам мүшесін белгілі бақылау арқылы, белгілі жүйеде тәрбиелеу;
3.Жеке қажеттілік пен қоғам қажеттілігін біріктіру, ұштастыру арқылы
Элтон Мэйоның адам қарым – қатынасының мектебі. Бұл мектептің
мүшелері қақты-ғысты әлеуметтік ауытқу деп қарайды.Қоғамның табиғи
қалыптасуы – бұл үндестік және әлеуметтік үйлесім.Элтон Мэйо кәсіпкерлер
арасында бейбітшілік ынтымақ болуына үгіт-тейді, ал қақтығысты әлеуметтік
кесел деп санап, бірқалыпты бірлесу бұл қазіргі қоғам-ның өсу белгісі.Жеке
өсуді, ұжымдық түрде өсуге алмастыру керек деді.Адамдар арасын-да тыныштық
пен бейбітшілік және жұмысына деген қызығушылық болады.Олар:
1.Жаңа өмір жағдайына икемделу.
2.Экономикалық өсу.
3.Бәсекелестің өсуі.
Кеннет Боулдинг қақтығыстың теориясы адамның жаратылу табиғатында
зорлау, жан-жалдасу пайда болған.Ол бұл жағдайды әр түрлі бағытта қарайды,
биология, физика тер-миндері бойынша:
Барлық дау-дамай әр түрлі себептермен болады, бірақ алдын алу басып
тастауға да бола-ды:
1.Қақтығыстың болу себебін анықтау.
2.Оны басып тастаудың себебін дұрыс табу.
3.Адамның адамгершілік ой-өрісін дамыту.
Қақтығыстың болмауы мүмкін емс, техника жетістіктерінің өсуіне
байланысты, адам өмірі өзгерсе де адамның табиғатында қалыптасқан бұл әдет
жойылмады.Олардың ойлауынша қақтығыстың болуы адамның тұрған ортасының
әсері зор.Қақтығыс қоғамның дамуна зиян келтіреді деп түсіндірді.
А.Г. Здаромысловтың еңбегі қақтығыстың әлеуметтілігі .Мұнда қақтығыс
политикалық көзқараспен испатталады.Қақтығыс – дұрыс қоғамда керек нәрсе,
өте қажетті құбылыс.Бұ-ған немқұрайлы қарамай белгілі тәртіпке бағынып
әділетті шешу қажет [14].
Қақтығысты жағдайлардың туындауы, оның дамуы және шешу жолдары.
Қақтығыс түсінігі, қақтығысты жағдай. Психологиялық заңдылықтары мен
себептері. Қақтығысты жағдайды шешудің конструктивті жүесі және өзіндік
ерекшеліктері. Қақтығыс типтері: жазық және көлденең.
Қақтығыс түрлері:
- іскерлік өндірістік;
- топаралық;
- тұлғаралық;
- рольдік;
- тұлға ішіндегі;
- энтоұлттық;
- саяси;
- монокаузальды;
Қақтығыстың пайда болу дәрежесіне қарай: ашық, жабық, кездейсоқ және
әдейі азғырушы болып бөлінуі.
Қақтығыс нәтижесінің: деструктивтілігі және конструктивтілігі
Қақтығысты әрекеттесудің процесінде оның қатысушылары әртүрлңі ойларын
айту мүмкіндігін иелегнелі, шешім қабылдауда альтернитивалардың көптгін
көрсету, және бұл қақтығыстың маңызды позитивті мәні болып табылады.
Топаралық және тұлғаралық қақтығыс бұл индивид пен топтың немес
топтардың өздерінің арсындағы қақтығыс болып табылады.
Қақтығыстарды түрлерге бөлу шартты ғана, оның түрлері арасында қатаң
шекара жоқ және тәжірибеде мынадай қақтығыстар туындайды: ұйымдастырушы,
вертикалды, тұлға аралық, горизонталды, ашық, топ аралық және т.б.
Қарастырылған қақтығыстар әртүрлі қызметтер, позитивті де, негативті
де, қызметтер атқаруы мүмкін.
Позитивті Негативті
Қақтығысушы жақтар арасындағы қызудыҚақтығысқа қатысу үшін, үлкен
төмендету. эмоционалды, материалдық шығындардың
жұмсалуы.
Оппонент туралы жаңа ақпарат алу. Қызметкерлерді жұмыстан шығару,
тәртіптің төмендеуі, ұжымдағы
әлеуметтік-психологиялық ахуалдың
нашарлауы.
Сыртқы жаумен күресте ұжым Жеңген топтар туралы қастық
мүшелерінің бірігуі түсінікте болу
Өзгеру мен дамуға деген стимулдеу Қақтығысты әрекеттесу процесімен
шектен тыс қызығып, жұмысқа зиян
келтіру
Қоластындағылардың бас ию синдромын Қақтығыс аяқталғаннан кейін -
алып тастау әріптестердің бір бөлігі арасындағы
бірлесе жұмыс істеу дәрежесінің
төмендеуі
Оппоненттердің мүмкіндіктерін Іскерлік қарым-қатынастарды қайта
диагностикалау қалпына келтірудің қиындығы
Отбасында кездесетін қақтығыстар. Ерлі-зайыптылар жүріс-тұрысына
психологиялық талдау жасау. Ата-ана мен бала арасындағы қақтығыстар. Жас
ерекшелік деңгейге байланысты пайда болатын қақтығыстар. Жас ерекшелік
дағдарысы. Күнделікті өмірде жиі кездесетін қақтығыстар. Педагогикалық
қақтығыс: құрылымы, динамикасы.
Өндіріс орындарында ұжымдар ішінде туындап отыратын талас тартысты,
дау-дамайлы мәселелер негізінен жеке адамдардың мақсат мүдделерінің,
көзқарастары мен қалыпты жағдайлардың өзгеруіне, олардың жеке бастарының
мінез-құлық ерекшеліктеріне қанағаттанбау сезімінің салдарынан туындап
жатады. Ал қақтығыс ұжымдарда олардың іс-әрекеттерін дұрыс ұйымдастыра
алмай іскерлік қасиеттерінің тоқырап қалуына әкеп соқтырады. Сөйтіп талас-
тартыстың шығуы негізінен тоқырап қалуға қарсы күрес жүргізуге байланысты
екенін аңғартады. Қақтығыс әсіресе жеке адамадардың өзара жалпы тіл тауып
түсінісе алмау салдарынан шығады. Өйткені әрбір адамның даралық
ерекшеліктері, көзқарастары мен өмір тәжірибесі түрліше. Сондай ақ дау-
дамай әрбір адамның өзгелерден тәуелсіз өзіндік міне-құлқына орай
бостандықты қалауы деп те түсінуіміз керек. Дегенімен қақтығыс жағымсыз,
ұнамсыз жақтарымен бірге, пайдалы да ұнамды сипаттары болатыны атап айтуға
тиіспіз.
Қақтығыстың шығу дәрежесіне қарай төрт қақтығысты жағдай және тәрт
инцидент типтері анықталынды: әдейі-мақсаттылық, әділ-мақсатталмаған,
субъективті (өз пікірінше, өздігіне) мақсаттылық, субъективті-
мақсатталмаған
Қақтығыс жағдайлары мен инцидент парамаетрлеріне белгілей келе біз түрлі
қақтығыстарды анықтаймыз. адамның еңбек әрекеті кезінде болатың қақтығыстар
іскерлік деп аталады. іскерлік қақтығыстардың нәтижесі эмоционалд-тұлғалық
қақтығысқа ауысады.
Тұлғалық қақтығыс сипаттамасы, комплекстер, жоғары өзіндік баға,
ескертулер, сын қою, жағымсыз психикалық жағдай, өзінің қауіпсіздігіне
үрейлену және тб.
Тұлғаралық қақтығыстың себептеріне сипаттама. Мінездердің сәйкес
еместігі, қызығушылықтардың қарама-қарсылығы, ішкі өкпе және қарсы тұру,
кеңестерді ілу.
Өндірістің іскерлік қақтығыстың себептері: еңбек келісімі, құқық пен
мідеттердің сай келмеуі, бәсеке, жалақыға қанағаттанбау, еңбек және
жұмыстағы бірқалыпты жағдайдың нашарлығы, басшы беделі, этиканы сақтамау,
алдау және тб.
Тұлға аралық қақтығыс – проблемді-қақтығысты ситуация, мұнда адамдар
мақсаты, құндылық және нормалары сәйкес келмейтін бір-бірінен өзара қарым-
қатынас жүргізуге тырысады немесе қатаң бәсекелесу нәтижесінде бір мақсатқа
жетуге тырысады, бірақ қақтығысқа түсуші бір топ немесе жақ жетістікке
жетеді .
Топаралық қақтығыс – тұлға аралық қақтығыстың бір түрі. Мұнда
қақтығысқа түсуші жақ әлеуметтік топ, бір-бірінен іс-әрекеттері арқылы
кедергі жасайды және мақсаттары әртүрі :
а) рөльдік қақтығыс – бір жағдайда адамдардан бірдей екі немесе
сәйкес келмейтін бірнеше рольдердң орындауды талап етеді және мінез-құлық
типтері.
б) моно және поликаузальді қақтығыс(латынша, causa-себеп), өзіндік
ретінде бір немесе бірнеше себептер сәйкестенеді.
Тұлғааралық және өндірістік қақтығыстар бірнеше себептерден тұрады.
Ішкі тұлғалық қақтығыс – ол бір адамды қызығу, қажеттілік және
мотивтердің қарама-қарсы соқтығысуынан пайда болады. Олардың негізгі
тұлғаның негативті психологиялық жағдайы : ішкі уайым, реніш, көңіл қалу.
Психолог К.Левин ішкі тұлғалық қақтығыстың бірнеше түрлерін анықтады:
а) Жақындасу-жақындасу - ситуация, мұнда адамға екі шешімнен біреуін
таңдау талап етіледі.
б) Жақындасу-жою -ситуация, мұнда таңдауда жағымды және жағымсыз бірдей
екі жақ байланыс қатысады.
в) Жойылу-жойылу - жағымсыз субъективті қойылым.
Қақтығысты жеке тұлға – ол басқа жеке тұлғаға немесе ұжымға өзіндік
пікірі жоғары, үнемі ырзалық білдірмейтін, шағымданушы адамдар.
Ішкі тұлғалық қақтығыс жиі созылмалы және қиын шешілетін мінез-құлық
көрсетеді, қайта ол адамды тәрбиелеу және өмірге көз қарасын өзгерту
әлдеқайда қиын.
1.2 Қақтығысты зерттеу және оны басқару әдістері
Қақтығыстың дамып - өршуі мынадай этаптардан өтеді:
І. Қақтығысқа қатысушылар арасындағы қысымның біртіндеп өршуі.
ІІ. Проблемді жағдайлар санының көбеюі және бастапқы мәселенің
тереңдеуі.
ІІІ. Қақтығысқа қатысушылар белсенділігінің жоғарлауы, қақтығысқа
жаңа адамның енуі.
ІҮ. Эмоционалды қысымның өршуі, қақтығысқа қатысушының әрекетін
қадағалау, ол кейде ұйымдастырылмауы қақтығысқа қатысушылар мінез –
құлқына әсер етеді.
Ү. Проблемді жағдайдың п. б. және қақтығысқа жалпы қатысушылардың
қатынасуының өзгеруі.
Еңбек ұжымының психологиялық климатына қақтығыстың әсер етуі
деструктивтіге бөледі, мүнда өзара қарым – қатынас іштей бөлінеді және
бұзушы қақтығысқа өтеді, дискомфорт және санасу. Ал конструктивті
творчестволық ұжымдағы жағыдайды реттейді. Кейде қақтығыс жағымды жағыдайды
тудырады, олар тәртіпке келтіру және еңбекті бұзушылықты жұмыстағы
келіспеушіліктерді анықтайды, іскерлік қарым – қатынасты жақсартады.
Барлық қақтығыстар, көлеміне қарамастан біртекті динамикалық схема
түрінде дамиды. Деструктивті класикалық үшбұрыш принципі бойынша
тізіледі
белсенді
енжар
дәнекер
Белсенді қақтығысқа түсуші – қақтығыс кезінде авторитарлы және этикаға
жатпайтын жағдайларды қолданады: агрессия, қысым, қорқыту және т.б.
Енжар қақтығысқа түсуші – жалтақтап, үндемей және қақтығыстан күрессіз
шығуға тырысады. Егер белсенді қақтығысқа түсуші соңында кейде кінәлі
сезімінде болса, ал белсенді қақтығысқа түсуші – тек қана реніште болады.
Дәнекер үшінші рольге енеді, авторитетті екеуіне қарағанда. Ол қақтығысты
шешуге көмектеседі. ол конфликтолог – маман болуы мүмкін. Қақтығыста екі
жағымсыз тактика көрінеді:
күрес – қашу
ұтыс – ұтылыс
Күресте серіктес өзін агрессивті ұстайды: қарсыласты үнемі үзіп отырады,
өзінің көзқарасын ғана көреді, өзінікі дұрыс деп санайды, қорқытады және
ренжітеді.
Қашуда қақтығыстан шығу мақсатын көздейді, мінезіндегі көріністер:
үндеушілік, жалоб, кейде өзіне өкпелеу және бір нәрсені дәлелдеуге
қызығушылығының болмауы, маған бәрібір позициясын ұстанады.
Белсенді қақтығысушы өзінің үкімін, билігін жиі зиянды қолданады.
Серігінің әлсіз жерлеріне қысым көрсетеді. Сондықтан жасырын жердегі реніш
ішкі қақтығысқа немесе ашық түрдегі кек алуға өршуі мүмкін.
Осы орайда, классикалық үшбұрыш кемесі позициялық варианты болады.
белсенді
енжар
қақтығысушы:
қақтығысушы:
мұғалім
оқушы
ата-ана
бала
жетекші
бағынушы
серіктес
әріптес
дәнекер
Мұндай рольдерге бөлінуде қақтығысқа түсуші серктестің біреуі жағдайдың
егесі. Ол психологиялық жағынан әрекетті бақылайды және реттейді: серіктес
маған дос та емес, қас та емес, ол мұғалім. Рольдер қақтығыс процесінен
сәйкес ауысып отырады. Дәнекер серіктестердің түрлі көзқарастарын есепке
ала отырып, қақтығысты шешуге көмектеседі.
Конструктивті дуэт – бірдей құқықтағы серітер қарым-қатынасы.
серіктес ↔ серіктес
ұтыс ↔ ұтыс
Дуэт тәртібінде ақпарат алмасу және өзара пайда позициясы әдісі арқылы
өзара түсінушілікке қол жеткізуге тырысады.
Қақтығысты жағдайдың ішкі және сыртқы себептерінің сипаттамасына
тоқталайық.
Сыртқы себептер: іскерлік және өзара тұлғааралық келіспеулер,
жұмыстағы қателіктер, жұмыс тәртібі мен келісім негізін бұзу.
Ішкі себептер: жағымсыз эмоцианалды және өзара қатынастың арасындағы
байланыс. Қақтығыста эмоцияны басқару. Қақтығыстан шығудың психологиялық
ерекшеліктері.
Қақтығысты басқару - болжау , ескерту, жою, реттеу. Қақтығыстың өзара
қарым-қатынасты бұзуы және зардаптарының себептері.
Қақтығысты жағдайды шешудің орталығы, ол қақтығыстың шығу
себебін анықтау керек. Сыртқы себеп және қақтығыстың ішкі типтері болады.
Сыртқы себеп-іскерлік түсініспеушілікпен байланысты, тергеу
түрінде қарастырылады. Ішкі себеп –жағымсыз эмоциялық қатынас.
Қақтығыстың болуының басқа себептері – психологиялық және мағыналы барьер .
(мінезднрдің сәйкес келмеуі, талаптардың сәйкестенбеуі, өтініш пен
өкілдердің келіспеуі), қарым-қатынаста серіктердің өзара түсінісушілігі мен
алдағы біріккен әрекеттерінде кеднргілнрдің болуы. Жеке тұлғалық
қақтығыстардың себептері : өзінің қауыпсіздігіне деген қорқыныш, реніш
сезімі, көреалмау және кек, өзіндік бағаның жоғарлығы. Қақтығыстың
бастапқы жаралуы өкініштен басталады : өзіндік баға мен қоршаған орталық
бағасының сәйкес келмеуі .
Ұмытпау керек :
- өзінің дәрежесін жоғары белгілеу, қоршағандарды тітіркендіреді.
- артық өкпелеу себебі, өзіндік бағаның жоғарлылығы болуы мүмкін. Мұнда
қоршаған ортаны кінәлау, олардың дөрекілігін ескептуге болмайды.
- барлық адамда өзіндік нәзік орнымыз бар, сондықтан оны сынмен,
кемсітумен қарауға болмайды.
- барлық адамдар өзінің іс-әрекетін дұрыс бағалауын, сонымен қатар
мақтауды қажет етеді, егер ол сәйкес болса.
- жүйке жүйесімен ауыратындарды ұрыс, қақтығысжиі болады, өткір жүреді
және қиын шешіледі. Ауру қатынаста қиын өтпелі болуы мүмкін, ал одан
жеңіп шығу үшін дәрігер-психоневропотологтардың көмегі қажет .
Жетекшілер мен бағынушылар және адамдардың арасында кездесіп отыратын
талас – тартысты мәселелердің мән жайына жете көңіл аударып, олады дер
кезінде шешіп отыру еңбек ұжымдағы қалыпты психологиялық ахуал орнатудың
басты шарты болып саналады.
Мұндай жағдайда жетекші өзінің басшылық ісін мынадай ретпен жүзеге
асыруды мақсат етеді:
- қақтығыс туғызған мәселе мен оның жағдайы. Бұл жәйтті анықтауда
жетекші қызметкерлер болған оқиғаның себептерін, оның туындауы туралы
қажетті мағлұматтарды толық білуі керек:
- сол қақтығыс мәселелердің түйінін шешіп, оны болдырмаудың тиімді
амал – тәсілдерін белгілейді:
- сондай-ақ адамдар арасындағы талас-тартысты мәселенің одан әрі
шиеленіспеуі үшін оны барынша қысқа мерзім ішінде шешуді қарастыру қажет;
- талас-тартысты топтардың арасында туған кикілжің мен мәселелер өршіп
кетпеуін тоқтату үшін жанжалдасушы жақтардың мақсаттарын қанағаттандырарлық
тиімді жолдарын бірлесе отырып шешкен жемісті болары күмәнсіз және ол
топтардың мақсаттарын да жүзеге асырудың амал-тәсілдерін іздестіру керек.
Басшылар мен жетекшілердің даулы мәселелерді шешуде олардың туындау
себептері мен салдарын жан-жақты талдай отырып, объективті тұрғыдан шешіп
отырудың нәтижелері әлдеқайда тұрақты болатыныдығын өмір тәжірибесі
көрсетіп отыр.
Қақтығыс мәселелерді шешуде мынадай факторларды үнемі ескеріп отырған
пайдалы болмақ:
- талас-тартысты мәселенің туындау себептері мен оған қатысушы адамдар
мен топтардың пікірлерін екі жағының да ашық-айқын түрде айтып ортаға
салынуы және оны шешудің тиімді жолдарын белгілеу;
- талас-тартысқа қатысушылардың өзара біріне-бірі сенімділік білдіріп,
істің мән-жайын анықтауға ықыласты болуы.
Күнделікті өмірде адамдардың өзара түсінісіп, бірлесе отырып қызмет
атқаруы үшін олар біріне-бірі сенім артып, жұмыла іс атқаруы – ұжымдағы
жағымды психологиялық ахуал орнатуға тәуелді болып отыратындығы өмір
тәжірибесінде дәлелденген жәйт. Осы тұрғыдан қалайда қарсыластардың өзара
қарым-қатынасындағы ұнамсыз жәйттер кез келген істің алға басуы үшін аяққа
тұсау саларлық кедергі екені кімге болса да жақсы атақ әпермейтіні мәлім.
Қақтығыста сын мәселесі маңызды орын алады. Сын - әр жеке тұлғаның
әрекет бағасы мен бақылау формасының ұжым талабына сай болмауы. Сынның екі
түрі бар:
1. Іскерлік
2. Моральдық (адамгершілік)
Іскерлік сын – жұмыстағы қателікті анықтауға бағытталған. Ол оның
себептерін ашады және сол жағдайдан шығудың нақты жолдарын көрсетеді.
Моральдық сын – жазықтыға қарсы бағытталған айыптау сөзі.
Тағылатын сынның әрдайым нақты фактылары болуы керек. Егер ол аргумент
негізделмесе нәтижесіз болады. Сын формасына қарай екіге бөлінеді:
1.Аяушылық сын
2. Жазалау сын
Аяушылық сынды егер қателік жүйелілікті көрсетпегенде, жауапсыздықпен
қолданады.
Жазалау сыны, егу, кемігу, өнім сапалығы үнемі төмен және түрлі
бұзушылық жасалғанда қолданады. Осындай сынды қолданғанда өзін сыйлау және
тұлғаны сыйлау деңгейі төмендейді. Сын тағуда тек жағымсыз фактілерді тек
қана жазалап және көрсетіп қоймай, оның қайдан, қалай шыққанының себептерін
талдау қажет. Ескерту: сынды қудалау заң арқылы тиым салынады.
Қақтығысты жағдайды терең және жан-жақты талдау өзіндік сын
элементтерінен тұрады, оны ерекше жіктеген Ю.Кроковский. Оның ойынша сын
былай болады
Ескертпелі сындар этикалық формада айтылуы тиіс, олар жеке тұлғаның
тіке өзіне бағытталып, оның есінде қалатындай, жеке басына және кәсіптік
қызмет әрекетіне жағымды әсер ететіндей дәрежеде айтылады. Өзіндік сын
өзінің қатесін ашу жеке жұмыстағы кемшіліктерге тағылатын сын. Өзіндік
сынның ішкі реттеушісі жауапкершілікті сезіну. Сынды әңгіме тақырыбына және
серігінің өзіндік сын деңгейіне байланысты ауыстыру қажет. Әсер ету
шараларын таңдамас бұрын, неге жеке тұлға осындай әрекет жасады деп
түсінушілікпен қарау міндет.
Сын – бұл үшкір, өткір қару, ол тек жасаушы ғана емес, адамның жеке
тұлғасының қасиетін бұзуы да мүмкін [9]. Сондықтан сынды жасаушы сын
шешімінің жақсы болуына мынандай жағдай әкеледі:
- ол мақсат емес, құрал болуы мүмкін;
- сынды сенімі мен сыйластығы бар адам айтады;
- адам емес, іс-әрекет пен іс сыналады;
- ол күнделікті жағдайда не үнемі қолданылмайды;
- ол басқалардан оңашада, достық түрінде ескертіледі;
Сын – дәрі сияқты, оны қолдана және қабылдай білу керек. Кейде ол
жыланның уы сияқты, аз мөлшерде пайдалы, көп мөлшерде зиян. Сол үшін сынға
көп түсе бермеңіздер.
Нақты және тактикалы сынау қажет және сынаушы адамның жағымды іс-
әрекетіне негізделеді. Былайша айтқанда, қант сеуіп, аралап жатырмын. Сын
кезінде шектен тыс шықпаңыз, мүмкіндігінше бір ғана кемшілікті ескертіңіз
және т.б. Сын жағдайында мына сұрақтар жүйесін қолданыңыз: Бәрі де жаман
ба?, Нақты қай жерде?, Неге, себебі неде?.
Жеке тұлғаға зиян келтірмеңіз, өзіндік сенімге нұсқан жасамаңыз.
Конфликтолог кеңесі: Егер қасыңыздағы әңгімелесуші адамға таңдау
құқығын берсеңіз, ол өзін ерікті, ыңғайлы сезінеді. Сіздерге Қиын таңдауы
бар сұрақтар технологиясын қолдануды ұсынамыз. Мұның ерекшелігі:
серініңізге таңдау варианттарын ұсына отырып, оның маңызды мінез-құлық
зейінін ауыстырасыз. Мысалы: бір адам екіншісінен сұрайды: Сіз менімен
автобуспен, таксимен немесе жаяу барасыз ба? Бірнеше таңдауды ұсына
отырып, сізбен қандай жағдайда болса да баруды ұсынасыз.
Балаларға: Сен қазір бірден ұйықтауға барасың ба, әлде ойыншықтарды
жинап болған соң ба? және т.б.
Мен бұрыннан айтайын деп жүр едім - деген сөздерден әңгімеңізді
ешқашан бастамаңыз, үнемі және ешқашантерминдерін қолданудан сақ
болыңыз, олар бұрынғы, ескі қателікті еске түсіруге себеп болады. Егер сіз
қарсы адамда еш жағдайда мақтамаған болсаңыз, ол сіздің сыныңызды
қабылдамайды. Өзгертуге болатын әрекетті ғана сынаңыз. Басқа адаммен оны
салыстырмаңыз. Бұл оны төмендетіп, кемсітеді.
Өзіңізге айтылған сынды үнемі мұқият тыңдауға үйреніңіз. Ескертпе сынды
қалай тыңдау туралы бірнеше кеңестер:
- ішкі диалогыңызды тежеңіз;
- сынды қайта өрлеуге арналған резерв ретінде қабылдаңыз;
- сіз ескертуді түсінгеніңіз туралы белгі беріңіз, оларды нақтылаңыз
және қайталаңыз;
- қарсы шықпаңыз;
- сынды қанға-қан, жанға-жан деп қабылдамаңыз, ешқашан кек
сақтамаңыз, кек алуға айналдырмаңыз. Бұл жағдайда сізді қатерлі,
қауіпті және кек алушы деп санайды.
Егер сізді тәжірибелі адамдар сынайтын болса, онда оған өзіңіз сын
айтудысұраныңыз: Сізде менен тәжірибе жоғары, сондықтан өзіңіздің
ескертпе сындарыңызды айтып беруді сұранамын. Сіздің кеңестеріңіз маған
пайдалы. Бұл жағдайда сын құрылымды, жүйелі болады. Адамдарда реніш
сезімін тудырмаңыз, сынды тікелей емес, жанама тағыңыз. Мысалы: той немесе
кештерде ұзақ және мағынасыз сөйлеген құрбыңызға былай деуге болады:
Сіздің тілегіңіз мерекелік жиналыстарда өте тамаша болар еді... Бірінші
өз қателеріңізді тексеріп, содан кейін басқаларды сынаңыз.
Құрбыңызға үкім жасаудың орнына сұрақ қоюға тырысыңыз: Осы туралы сіздің
ойыңыз қалай?, Жақсы нәтиже береді деп сенесіз бе?, және т.б.
Мұндай тәсілдер адамның қателігін жойып, өзінің барлық іс-әрекетте
маңызды екендігін сезіндіреді, қарсы шығуға жол бермейді.
Қақтығыс мәселелерді шешуде мынадай факторларды үнемі ескеріп отырған
пайдалы болмақ:
- талас-тартысты мәселенің туындау себептері мен оған қатысушы адамдар
мен топтардың пікірлерін екі жағының да ашық-айқын түрде айтып ортаға
салынуы және оны шешудің тиімді жолдарын белгілеу;
- талас-тартысқа қатысушылардың өзара біріне-бірі сенімділік білдіріп,
істің мән-жайын анықтауға ықыласты болуы.
Күнделікті өмірде адамдардың өзара түсінісіп, бірлесе отырып қызмет
атқаруы үшін олар біріне-бірі сенім артып, жұмыла іс атқаруы – ұжымдағы
жағымды психологиялық ахуал орнатуға тәуелді болып отыратындығы өмір
тәжірибесінде дәлелденген жәйт. Осы тұрғыдан қалайда қарсыластардың өзара
қарым-қатынасындағы ұнамсыз жәйттер кез келген істің алға басуы үшін аяққа
тұсау саларлық кедергі екені кімге болса да жақсы атақ әпермейтіні мәлім.
Кедергілерді жеңудің тәсілдерін таңдау өз кезегінде, және тұлғаның
эмоцианалды тұрақтылығына, өз көзқарастарын қорғау құралдарының болуына,
биліктің және басқа көптеген факторлардың көлеміне тәуелді.
Жеке тұлғагығң психологиялық қорғанысы санасыз түрде индивид санасы
аймағын теріс психолгияның әсерлерден қорғау үшін, жеке тұлғаның тұрақтануы
жүйесі ретінде болады. Қақтығыстың нәтижесінде берілген жүйе еріксіз,
адамның талабы мен еркінен тыс жүзеге асады. Бұндай қорғанысқа деген
қажеттілік өзідік қастерлеуге қалыптасқан индивидтің мен-кейпіне,
құндылықтар бағытының жүйесіне, индивидтің өзіндік бағасын төмендетіп, және
қаупін төндіретін ойлар мен сезімдердің пайда болғаны кезінде туындауы
мүмкін.
Кейбір жағдайларда индивидтің ситуацияны қабылдауы шындықтағы істің
жағдайынан алшақ болуы мүмкін, бірақ адамның сипаттаушыға деген реакциясы
оның қабылдауынан қалыптасады және бұл жағдай қақтығысты шешуді қиындатады.
Оқиға. Қалыптасқан ситуацияда қолданған әдісті ескере отырып,
субъективті және эмоцианалды боялған көріністерді қолданбай қысқаша
объективті сипаттауды қажет етеді. Сөйлемді былай бастауға болады: маған
айқайлаған кезде, менің столымды ақтарып тастаған кезде, маған, мені
бастыққа шақырып жатыр деген кезде.
Құрылымдық әдістер. Яғни қызметтерді дұрыс бөлмеуден, еңбекті дұрыс
ұйымдастырмаудан, стимулдеудің дұрыс қабылданбаған жүйесінен туындайтын,
қақтығыстың көбіне ұйымдастыруына әсер ететін әдістер. Бұндай әдістерге
мыналар жатады: жұмысқа деген талаптардың анықталмауы, координациялық және
интеграциялық механизмдер, жалпы ұйымдастырушылық мақсаттары, марапаттау
жүйесін қолдану.
Жұмысқа деген талаптарды анықтау. Бұл қақтығыстың алдын алудың және
басқарудың тиімді әдістерінң бірі болып табылады. Әр маман, одан қандай
нәтижелер күтілетінін, оның міндеттері неден тұратынын, жауапкершіліктің,
қызмет бабының шектерін, жұмыстың кезеңдері неден тұратынын нақты білу
керек. Әдіс, осыған сәйкес қызметтік нұсқауларын (қызметті сипаттау)
құрастырудан, басқару деңгейлері бойынша жауапкершілік пен құқықтарды
орналастыруды құрастырудың түрінде жүзага асады.
Координациялық механизм. Ұжымдағы құрылымдық бөлімшелерді қолдану
болып табылады, олар қажет болған жағдайда даулы сұрақтарға араласып, шеше
алады.
Жалпы ұжымдық мақсаттар. Бұл әдіс барлық қызметкерлердің күштері
біріктіріліп мақсатқа жетуге бағытталған болуы үшін жалпы ұжымдық
мақсаттарды анықтау немесе құрастыруды шамалайды.
Марапаттау жүйесі. Стимулдеу қақтығысты ситуацияны басқару әдісі
ретінде қолданылуы мүмкін, егер ол сауатты түрде әсер етсе, онда қақтығысты
болдырмауға болады. Ең маңыздысы, марапаттау жүйесі жекелеген тұлғалардың
немесе топтардың конструктивті емес қимыл-әрекетін марапаттамаса болғаны.
Мысалы, егер өткізу бөлімінің бастығын сатудың көлемін көбейткені үшін
марапаттай беретін болсақ, онда бұл табыс түсірудің белгіленген деңгейімен
қарама-қайшы келуі мүмкін. Бұл бөлімдердің басшылары, үлкен жеңілдіктер
ұсынып, сол арқылы компанияның орташа табысының деңгейін төмендету арқылы,
өткізудің көлемін үлкейтуі мүмкін.
Тұлғааралық әдістер. Қақтығысты ситуацияны жасаудың басында немесе
қақтығыстың өзінің жүзеге асуының басында оған қатысушы жақтар, форманы,
өзінің бұдан кейінгі қимыл-әрекетінің стилін, таңдау қажет, және бұл
олардың қызығушылықтарына неғұрлым аз дәрежеде ықпал етуі керек.
К.Томас және Г.Килмен қақтығысты ситуациядағы қимыл-әрекеттің бес
негізгі стилін бөліп қарастырады:
-бейімделушілік, орын беру;
- бас тарту;
- қарама-қарсы күрес;
- әріптестік қызмет;
- келіссөзге келу.
1.3 Қақтығысты жағдайларды алдын алу және шешу жолдары
Тренинг және білім беруді процесс деп салыстыруға болады.Тренинг бұл
механикалық процесс.Ол стантарт инструкциясы қайталау және жаттықтыру
шеберлігіне бағытталады.Ал білім бұл табиғи органикалық процесс.Тренинг
мақсаты адамды нақты тапсырманы орындауға қажетті білім шеберлік және
бағытты қамтамасыз ету.Тренингте өзгеріс, нәтиже бірден көрінеді.Осы сияқты
міндетті Рельдік,видло,қарым-қатынас,іскерлі к қарым-қатынас,мәдени бизнес
және тағы да басқа тренингтер мен қиындықтарды түзету өзін-өзі шығармашылық
тұрғыдан дамытуда бұл халықтың әлеуметтік ортада өзіндік реттеуіне
мүмкіндік болатын қажетті жағдай туғызады [29].Тренинг принцпіне
жататындар:
1.Белсенділік
2.Зерттеу және шығармашылық қатынастағы принцп
3.Мінез-құлық обьектілік принцптері
4.Қарым-қатынас субьектілік приціпі
5.Шындық принцпі.
6.Қазір,осы жерде приціпі.
Тренингте қарым-қатынас дамытуға арналған жаттығуды қолданудың
мақсатына міндеттерді шешеді.
-тиімді қарым-қатынас орнату(айналып отыру,орын бояу керек)
-сенімсіздіктен,қобалжудан,қорқыныш танқарым-қатынас қиындықтардан
арылу.
-үйлесімді қарым-қатынас айналадан адамзатты дамыту тыңдай
білу,жанашырлық,қақтығысты жеңу.
-тренинг қатысуының мәденитін қалыптастыру
-өз коммуникалық ерекшеліктерін сезіну
-өзгелердің қызығуы мен санасу,оны есепке алу іскерлігін қалыптастыру.
-өзін-өзі құрметтеуді,өзі-өзі бағалауды,өз күшіне сенуді қалыптастыру.
-эиоциялық танысуды арттыру.(эмоцияны ұстай білу)
-тұлғаның өзін-өзі бекітуіне жағымды жағдай туғызу.
Психологиялық тренинг қалай ұйымдастырылады және жүргізілу барысы
туралы сөз алдында, тренинг ұғымын толық ашып алу қажет. Тренингтің
үйрену, білім беру және дамыту ұғымдарына сәйкестігін анықтау.
Үйрену – зерттеу немесе нұсқаушының білім, дағды және тәжірибе жинау
үрдісі.
Білім беру немесе оқыту тар көлемді әрекеттегі мәселені талдап, кең
мағынада шешуде білім және құндылықтарды жүйелі меңгеру үрдісі.
Дамыту – жеке адамда саналы және бейсаналы үйрену мүмкіндіктерін
кеңейту және икемдіктерінің өсуі.
Тренинг және білім беруді процесс деп салыстыруға болады. Тренинг –
бұл механикалық процесс. Ол стандарт инструкцияны қайталау және жаттықтыру
шеберлігіне бағытталады, ал білім беру – бұл табиғи, органикалық процесс.
Қақтығысты шешу мен реттеуде психодрама териміні қолданылады.
Психодрама топтық психотерапияның бір түрі. Психодрама мақсаты - өзіндік
танымды тереңдету, адамның келеңсіз жағдайын және эмоция реакциясын
диагностикалау және терапия, оны жою. Психодрамада мынадай фазалар
ерекшеленеді: серігу, әрекет және интеграция (талқылау). Өзіндік әрекет
көздеген мақсатты орындауға, оған жетуге, катарсиске (іштегіні тазарту)
максималды нәтиже алуға, тануға және қабылдау.
Психодрама үшін мінез құлықтары кездейсоқ, белсенді, кейіптеуі маңызды.
Ол невроз, оның ішінде балалар жағдайында қолданылады. Ішімдік және
психосаматикалық аурулар; Өспірімдердің девлаттық қылығы мен
психопатиясының өрістеуінде. Сол сияқты жанұяның психодрамаларда болады.
Психодраманың элементтері басқа терапия бағытында да кеңінен
қолданылады. Психоталдау, гемтальт-терапия, қылық терапиясы, әлеуметтік-
психологиялық тренинг, іскерлік ойында және т.б. Мұндағы кей варианттары
бойынша бір адам өзінің басынан кешкен тарихын айтады. Айтушы таңдаған
жұмыс формасына байланысты ол қатысушы, немесе көрермен, драматизациялау
жолына әсер етуі керек. Маңызды ситуация кезінде адам мәселелерді жаңаша
қабылдайды, қарым-қатынас жолдарын реттейді, жаңа мүмкіншіліктерді ашады.
Социодрама – Дж. Морено құрастырған әлеуметтік зерттеу және коррекция
әдісі. Ол қарама қайшылықты шешу және жоюға бағытталады, топтағы адамдар
арасындағы қарым-қатынас гармониясын, қақтығыс және қысымды реттеу.
Социодраманың құрылымы мен ұйымдастырылуы психодрамаға сәйкес.
Қақтығысты шешудің жолдарымен айналысатын мамандардың көбі, қақтығысты
басқару процесі көптеген факторларға байланысты, олардың көпшілік бөлігі
басқару әсеріне оңайлықпен берілмейді. Мысалы, жеке тұлғаның көзқарастары,
индивидтердің, топтардың қажеттіліктері мен мотивтері.
Қалыптасқан стереотиптер, түсініктер, ырымдар шешімді қабылдаушылардың
әрекеттерін жоққа шығаруы мүмкін. Қақтығыстың түріне қарай шешімерді
іздеумен әртүрлі салалар айналысуы мүмкін: ұжымның басшылары: персоналды
басқару саласы, психолог және әлеуметтанушы бөлімі, кәсіподақ ұйымы,
милиция, сот.
Қақтығыстың шешімдері: қақтығысты тудырушы себептерді тұтасымен немес
жекелеп жою болып табылады, сонымен бірге оған қақтығысқа қатысушы
жақтардың мақсатын өзгерту де жатады.
Қақтығысты басқару – бұл қақтығысты тудырушы себептерін жоюға
(минимазациялауға) қатысты бағытталған әсер, немесе қақтығысқа қатысушы
жақтардың қимыл-әрекетін өзгерту.
Қақтығысты басқарудың көптеген әдістері бар. Үлкейте отырып оларды, әр
қайсысының өзінің қолдану ережесі бар саласы болатын, бірнеше топшалар
түрінде көрсетуге болады.
- тұлға ішіндегі: яғни жекелеген тұлғаға әсер тетін әдістер.
- құрылымдық, яғни ұйымдастыру қақтығыстарын жою әдістері
- тұлға аралық әдістер немесе қақтығыстағы қимыл-әрекетттің стилі.
- келіссөздер.
- жауап ретіндегі агрессивті қимыл-әрекеттер, әдістердің бұл тобы тек
шектен тыс шығып кеткен жағдайда ғана, барлық мүмкіндіктер таусылған кезде
ғана қолданылады.
Адамдар арасындағы іскерлік қатынастың рационалды әдісіне болып ауызша
және телефон арқылы сөйлесу жатады.Ауызша қатынастың келесі түрлері
көрсетіледі:әңгіме,дисскусиялар,тал астар.Ал жазбаша іскерлік қатынастың
түрлеріне көбінесе іскерлік
хат,өтініш,өмірбаян,мінездеме,түсін іктеме,доверреность,протокол т.б.
Іскерлік әңгіменің талаптары. Іскерлік қатынсатың формаларының ішінде
іскерлік әңгіме (деловая беседа) кеңінен тараған және қолданысқа ие.
Іскерлік әңгіменің негізгі талаптарына жататындар.
-әңгіменің басы және серіктесіңмен қатынас
-серіктеспен ақпарат алмасу.
-шешім қабылдау
-әңгімені аяқтау.
Біз білетіндей әңгіменің басы ең маңызды болып табылады.Арнайы
приемдарды қолдану арқылы серіктесті өзіне бағындыруға,қаратуға
болады.Жақсы қатынастық атмосфера жасап содан соң ғана өзінің
аргументтерінің дұрыстығына серіктесіңді көндіру.
Әңгімелесу мен қатынас орнату техникасы.
1.Тыңдау . Біздің сәләмәтсіз ба? деп айтқанымыздың өзі алдағы
жеңістің бір бөлшегі деп айтуға болады.Э.Берн жазған: саламатсыз
ба?дегенді дұрыс айту бұл басқа адамды көру,оның бар екенін сезіну,оны
қабылдау және ода қарама-қарсы реацил болатынына дайын болу.Мұндай
қабілетті табу,шынайы күлкіге ие адамдар ғана анықтай алады. Сондықтан
әңгімелесушімен танысқанда
а) Күлу қажет
б) аты мен тегі алдын ала аты-жөнін біліп алып.
2.Әңгімелесушімен көзбен қатынас жасау.
3. Арақашықтықты қысқарту.
а)мүмкіндігінше столдан тұрып кету,отыруға шақыру (яғни сізоған оны
сыйлайтыныңызды және сөзді бастауға дайын екеніңізді түсіндіреміз).
б)әңгімелесуші мен сіздің араңызда кедергі болмайтыдай отырған жан
(мысалы:писленого стола)
4.Сіз осы кездесуге дайындалғаныңызды сабеседникке байқату керексіз-
әңгімеге керекті құжаттарды дайындағаныңызды көрсету.Бір қызығы көптеген
әңгімелер басталмай жатып аяқталады;әсіресе әсер әңгімелесушілер екі
әлеуметтік деңгейден болса (жағдайы,білімі(
Қарым-қатынас жасағанда әңгімені шарттары маңызды роль атқарады
яғни,болатын орны,уақыты,көптеген кедергілердің болмауы,телефонның
дыбыстары,бөлмеде ықтиятты болмауы,және стол үстінде қағаздарды реттемей
жатуы т.б).Әңгімелесушімен оң қолы тимей жұмыс жасап жатқан кезінде
қатынасқа түспей-ақ қойған жөн.Сонымен қатар іскерлік қатынастағы қатынасқа
қарағанда,буфетте түспеген жөн.
Қандай болмасын әңгімеге алдын ала дайындалу керектігін ұмытпаған
жөн.Егер әңгіме барысында көп нәрсе білу керек болса,оеда арнайы,қажетті
сұрақтарды рет-ретімен жазып алу керек. Алдын ала өзіңді дайындау керек:
Мен әңгімені қалай бастаймын? Қандай аргументтер келтіремін? Қандай
қарсылықты күті керек? Мен оларды қалай теріске шығарамын? Қандай соңғы
шешумен аргумент қолданамын?
Әңгіме жылу жүзбен орташа ырғақпен сөйлеген дұрыс-ол оның бойында
сенімділікті ұялатады.Әңгіме белгіленген уақыт жайында ескертіп отыру
қажет.Бірінші сөз ол сізге таныс,таныс емесболсын әңгімелесе
беріледі.Осыдан кейін өзіңіздің көз қарасыңызды айта аласыз.
Қарым-қатынас болмауына келесі жағдайда әсер етеді.
1.Сенімсіздік көрсету.Кешірім сұраудан қашу керек яғни бұл
сенімсіздікті білдіреді. Кешіріңіз,кедергі жасасам. Мен тағы естісем деп
едім Өтініш,егер сізде есені тыңдауға уақыт болса.
Керісінше,әңгімені бастағанда кездесуге не түрлі болғанын айту
керек.Серіктесіңізгеоның сұрағының барлығына жауап бере алатыныңызды
байқатыңыз.
2.Кездесу барысында ыңғайсыздық көрсету яғни сізбен тесірек жағдайды
қарастырайық. Мен өтіп бара жатып сізге кіре салдым. Ал менде бұл
жөнінде басқа пікір.
Психологтар, жетекшілер мен бағынушылар және адамдардың арасында
кездесіп отыратын талас – тартысты мәселелердің мән жайына жете көңіл
аударып, олады дер кезінде шешіп отыру еңбек ұжымдағы қалыпты психологиялық
ахуал орнатудың басты шарты болып саналады.
Мұндай жағдайда жетекші өзінің басшылық ісін мынадай ретпен жүзеге
асыруды мақсат етеді:
- қақтығыс туғызған мәселе мен оның жағдайы. Бұл жәйтті анықтауда
жетекші қызметкерлер болған оқиғаның себептерін, оның туындауы туралы
қажетті мағлұматтарды толық білуі керек:
- сол қақтығыс мәселелердің түйінін шешіп, оны болдырмаудың тиімді
амал – тәсілдерін белгілейді:
- сондай-ақ адамдар арасындағы талас-тартысты мәселенің одан әрі
шиеленіспеуі үшін оны барынша қысқа мерзім ішінде шешуді қарастыру қажет;
- талас-тартысты топтардың арасында туған кикілжің мен мәселелер өршіп
кетпеуін тоқтату үшін жанжалдасушы жақтардың мақсаттарын қанағаттандырарлық
тиімді жолдарын бірлесе отырып шешкен жемісті болары күмәнсіз және ол
топтардың мақсаттарын да жүзеге асырудың амал-тәсілдерін іздестіру керек.
Қақтығыс мәселелерді шешуде мынадай факторларды үнемі ескеріп отырған
пайдалы болмақ:
- талас-тартысты мәселенің туындау себептері мен оған қатысушы адамдар
мен топтардың пікірлерін екі жағының да ашық-айқын түрде айтып ортаға
салынуы және оны шешудің тиімді жолдарын белгілеу;
- талас-тартысқа қатысушылардың өзара біріне-бірі сенімділік білдіріп,
істің мән-жайын анықтауға ықыласты болуы.
Педагогикалық қақтығыс ұғымынан біз педагогпен оқушы арасындағы
біріккен іс-әрекеттегі өзара әсерлесудің әлеуметтік психологиялық
ерекшеліктерін көреміз. Педагогикалық қарым-қатынас педагог және
оқушылардың өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы:
- педагогтың коммуникативті мүмкіндігінің ерекшеліктері;
- педагогпен оқушының өзара қатынасынан туындаған мінез-құлық;
- педагогтың шығармашылық индивидуальдылығы;
- оқушылар ұжымының ерекшелігі.
Педагогтың оқушылармен қарым-қатынас стилі - әлеуметтік және
адамгершілік жағынан байытылған сатысы. Педагог өзінің педагогикалық іс-
әрекеті және үйренушілердің оқу іс-әрекеті негізінде қарым-қатынас
қиындықтары пайда болады. Педагогикалық іс-әрекетте қиындықтар пәндік
мазмұнның өзімен, педагогтың меңгерілуі оның іс-әрекетінің негізі болып
табылатын білімдерге ие болу деңгейі және сипатынан да туындауы мүмкін,
сондай-ақ кәсіби-педагогикалық іскерліктерден, дидактикалық құзырлылықтан
да, үйренушілерге педагогикалық әсер ету тәсілдері және құралдарынан да
туындауы мүмкін. Осыдан, педагикалық қиындықтардың негізгі бағыттары білім
беру процесінің дамуы, мазмұны және формаларымен, мұнда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz