Этноәлеуметтану
I. Кіріспе
1. Қоғамның этникалық қауымдастығы туралы ұғым.
2. Этникалық қауымдастықтың ұлтқа бірігуі
3. Ұлттық.этникалық қатынастар, оның мазмұны.
4. Этникалық әлеуметтанудың негізгі функциялары.
5. Қазіргі Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
II. Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қоғамның этникалық қауымдастығы туралы ұғым.
2. Этникалық қауымдастықтың ұлтқа бірігуі
3. Ұлттық.этникалық қатынастар, оның мазмұны.
4. Этникалық әлеуметтанудың негізгі функциялары.
5. Қазіргі Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
II. Пайдаланылған әдебиеттер
1. Әлеуметтану бізді қоршаған әлеуметтік ортаны, адам, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, әлеуметтік топ, ұйымдар мен институттар және т.б.) және олардың іс-әрекеттері мен қызметтері, санасы мен тәртіптері, көңіл күйлері мен мінез құлықтары және т.б. зерттесе, қоғамдағы этникалық қауымдастықтардың пайда болуын, оның құрылымын, мәнін, мазмұнын, дамуын, олардың атқаратын қызметін, араларындағы тұрақты, қайталанатын отыратын қажетті байланыстар мен қарым-қатынастардан туатын әр түрлі әлеуметтік үдерістер мен құбылыстарды осы пәннің "этноәлеуметтану" деген арнаулы саласы зерттейді. Сондықтан этноәлеуметтанудың пәні этникалық қауымдастықтардың дамуы мен қызмет етуінің әлеуметтік аспектілерін зерттеу, олардың мүдделері мен өзіндік ұйымдасу нысандарын, ұжымдық мінез-құлқын, өзара қарым-қатынасын, осы әлеуметтік ортадағы адамдардың өзара байланысын зерттеу болып табылады.
Адамдар белгілі бір топтарда бірге және ұзақ өмір сүре отырып, басқа топтардан бөлек ортақ және тұрақты белгілерге ие болады. Ондай белгілерге тіл, өзіндік тұрмыстық мәдениет, қалыптасқан әр түрлі халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері жатады. Бұл белгілер адамдардың этникалық санасында орнығып, олар өздерінің бірлігін, ең алдымен өзінің шыққан ортақ тегін, соның негізінде өздерінің туыстық қатынастарын сезінеді. Осы белгілерімен олар басқа халықтардан бөлектенеді. Бұл халықтардың этникалық санадағы өздерінің тегі, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан салт-дәстүрлері, өзге халықтардың ішіндегі өздерінің орны ілгері ме, кейін бе халықтың санасында көрініс береді.
"Этника" деген ұғым ру, тайпа дегендерді білдіретін гректің "этнос" деген сөзінен шыққан. Оның мағынасы "халық" дегенге өте жақын. Сонымен адамдардың тарихи-этникалық тұрақты бірлігін білдіретін этностан "метаэтнос" және "субэтнос" деген терминдер шығады. Үлкен этникалық бірлік болып саналатын метаэтноста оның шығу тегі, мәдениеті, тілі және өзіндік сананың ортақ белгілер көп болады. Мысалға араб немесе түрік халықтарын алуға болады. Субэтнос немесе субэтникалық топ — бұл тұтас халықтың территориясынан бөлініп шыққан ерекше бөлігі.
Сонымен этникалық қауымдастық деп өздерінің шығу тегі және бірге ұзақ өмір сүруімен өзара байланысқа түскен адамдар тобын айтамыз. Бұл белгілі бір халықтың өзіндік ерекшеліктеріне тән құрамы. Бұл табиғи-тарихи қалыптасқан адамдардың қажетті, тұрақты бірлігі. Бұлардың белгілі бір территорияда орналасқан, мәдениетте өздерінің бірлігі, бірін-бірі түсіну және т.б. белгілері болады.
Адамдар белгілі бір топтарда бірге және ұзақ өмір сүре отырып, басқа топтардан бөлек ортақ және тұрақты белгілерге ие болады. Ондай белгілерге тіл, өзіндік тұрмыстық мәдениет, қалыптасқан әр түрлі халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері жатады. Бұл белгілер адамдардың этникалық санасында орнығып, олар өздерінің бірлігін, ең алдымен өзінің шыққан ортақ тегін, соның негізінде өздерінің туыстық қатынастарын сезінеді. Осы белгілерімен олар басқа халықтардан бөлектенеді. Бұл халықтардың этникалық санадағы өздерінің тегі, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан салт-дәстүрлері, өзге халықтардың ішіндегі өздерінің орны ілгері ме, кейін бе халықтың санасында көрініс береді.
"Этника" деген ұғым ру, тайпа дегендерді білдіретін гректің "этнос" деген сөзінен шыққан. Оның мағынасы "халық" дегенге өте жақын. Сонымен адамдардың тарихи-этникалық тұрақты бірлігін білдіретін этностан "метаэтнос" және "субэтнос" деген терминдер шығады. Үлкен этникалық бірлік болып саналатын метаэтноста оның шығу тегі, мәдениеті, тілі және өзіндік сананың ортақ белгілер көп болады. Мысалға араб немесе түрік халықтарын алуға болады. Субэтнос немесе субэтникалық топ — бұл тұтас халықтың территориясынан бөлініп шыққан ерекше бөлігі.
Сонымен этникалық қауымдастық деп өздерінің шығу тегі және бірге ұзақ өмір сүруімен өзара байланысқа түскен адамдар тобын айтамыз. Бұл белгілі бір халықтың өзіндік ерекшеліктеріне тән құрамы. Бұл табиғи-тарихи қалыптасқан адамдардың қажетті, тұрақты бірлігі. Бұлардың белгілі бір территорияда орналасқан, мәдениетте өздерінің бірлігі, бірін-бірі түсіну және т.б. белгілері болады.
• Негізгі:
• Косов Г.В. Основы социологии и политологии : учебник для мед. училищ и колледжей / Г. В. Косов, Э. М. Аванесьянц. - М. : ГЭОТАР-Медиа, 2010.
• Кравченко А. И. Социология : Учебник для вузов / Кравченко, Альберт Иванович. - СПб. : Питер, 2007. - 431 с.
• 3. Кравченко А.И. Социология : учебник для вузов / А. И. Кравченко, В. Ф. Анурин. - СПб. : Питер, 2010.
• 4. Әбсаттаров Р. Әлеуметтану : оқу құралы / Р. Әбсаттаров, М. Дөкенов. - 2-ші бас., толықт. - Алматы : Қарасай, 2009
• Қосымша:
• 1. Алимбекова Г.Т. Проблема насилия в отношении женщин : социологический анализ / Г. Т. Алимбекова. - Алматы : ДОИВА, 2008. - 196с
• Косов Г.В. Основы социологии и политологии : учебник для мед. училищ и колледжей / Г. В. Косов, Э. М. Аванесьянц. - М. : ГЭОТАР-Медиа, 2010.
• Кравченко А. И. Социология : Учебник для вузов / Кравченко, Альберт Иванович. - СПб. : Питер, 2007. - 431 с.
• 3. Кравченко А.И. Социология : учебник для вузов / А. И. Кравченко, В. Ф. Анурин. - СПб. : Питер, 2010.
• 4. Әбсаттаров Р. Әлеуметтану : оқу құралы / Р. Әбсаттаров, М. Дөкенов. - 2-ші бас., толықт. - Алматы : Қарасай, 2009
• Қосымша:
• 1. Алимбекова Г.Т. Проблема насилия в отношении женщин : социологический анализ / Г. Т. Алимбекова. - Алматы : ДОИВА, 2008. - 196с
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Педагогикалық Институты
Тақырып: Этноәлеуметтану
Кафедра: Физика – Математика
Тобы: 109-13 Математика
Қабылдаған: Сағындықова Балагул Есенгелдіқызы
Орындаған: Нематуллаев Хикматулла
Шымкент 2014 ж
Жоспар
I. Кіріспе
1. Қоғамның этникалық қауымдастығы туралы ұғым.
2. Этникалық қауымдастықтың ұлтқа бірігуі
3. Ұлттық-этникалық қатынастар, оның мазмұны.
4. Этникалық әлеуметтанудың негізгі функциялары.
5. Қазіргі Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
II. Пайдаланылған әдебиеттер
1. Әлеуметтану бізді қоршаған әлеуметтік ортаны, адам, оның алуан
түрлі бірліктері (отбасы, әлеуметтік топ, ұйымдар мен институттар және
т.б.) және олардың іс-әрекеттері мен қызметтері, санасы мен тәртіптері,
көңіл күйлері мен мінез-құлықтары және т.б. зерттесе, қоғамдағы этникалық
қауымдастықтардың пайда болуын, оның құрылымын, мәнін, мазмұнын, дамуын,
олардың атқаратын қызметін, араларындағы тұрақты, қайталанатын отыратын
қажетті байланыстар мен қарым-қатынастардан туатын әр түрлі әлеуметтік
үдерістер мен құбылыстарды осы пәннің "этноәлеуметтану" деген арнаулы
саласы зерттейді. Сондықтан этноәлеуметтанудың пәні этникалық
қауымдастықтардың дамуы мен қызмет етуінің әлеуметтік аспектілерін зерттеу,
олардың мүдделері мен өзіндік ұйымдасу нысандарын, ұжымдық мінез-құлқын,
өзара қарым-қатынасын, осы әлеуметтік ортадағы адамдардың өзара байланысын
зерттеу болып табылады.
Адамдар белгілі бір топтарда бірге және ұзақ өмір сүре отырып,
басқа топтардан бөлек ортақ және тұрақты белгілерге ие болады. Ондай
белгілерге тіл, өзіндік тұрмыстық мәдениет, қалыптасқан әр түрлі халықтың
әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері жатады. Бұл белгілер адамдардың этникалық
санасында орнығып, олар өздерінің бірлігін, ең алдымен өзінің шыққан ортақ
тегін, соның негізінде өздерінің туыстық қатынастарын сезінеді. Осы
белгілерімен олар басқа халықтардан бөлектенеді. Бұл халықтардың
этникалық санадағы өздерінің тегі, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан
салт-дәстүрлері, өзге халықтардың ішіндегі өздерінің орны ілгері ме, кейін
бе халықтың санасында көрініс береді.
"Этника" деген ұғым ру, тайпа дегендерді білдіретін гректің "этнос"
деген сөзінен шыққан. Оның мағынасы "халық" дегенге өте жақын. Сонымен
адамдардың тарихи-этникалық тұрақты бірлігін білдіретін этностан
"метаэтнос" және "субэтнос" деген терминдер шығады. Үлкен этникалық бірлік
болып саналатын метаэтноста оның шығу тегі, мәдениеті, тілі және өзіндік
сананың ортақ белгілер көп болады. Мысалға араб немесе түрік халықтарын
алуға болады. Субэтнос немесе субэтникалық топ — бұл тұтас халықтың
территориясынан бөлініп шыққан ерекше бөлігі.
Сонымен этникалық қауымдастық деп өздерінің шығу тегі және бірге
ұзақ өмір сүруімен өзара байланысқа түскен адамдар тобын айтамыз. Бұл
белгілі бір халықтың өзіндік ерекшеліктеріне тән құрамы. Бұл табиғи-тарихи
қалыптасқан адамдардың қажетті, тұрақты бірлігі. Бұлардың белгілі бір
территорияда орналасқан, мәдениетте өздерінің бірлігі, бірін-бірі түсіну
және т.б. белгілері болады.
Этникалық қауымдастықтың өзіне тән шығу, даму белгілері және
ерекшеліктері болады. Ол әлеуметтік организм ретінде өзінің әлеуметтік-
этникалық дамуында алуан түрлі байланыс, қатынастардың бірнеше кезендерінен
өтеді. Сөйтіп негізінде рудан тайпаға, тайпадан халыққа, халықтан ұлтқа өту
үдерісі болған. Жеке адамның белгілі бір тарихи қауымдастықта болуы, оның
өзін-өзі білуі, тануы, түсінуі, үғынуы - әлеуметтік объективтік қажеттілік,
ал бұл қажеттілік алуан түрлі адам топтарының өмір сүру жағдайына,
тұрмысына, қызметіне, санына, мүдде-мұқтажына, талап-тілегіне және т.б.
белгілі бір деңгейде әсер етеді.
Этноәлеуметтану аса маңызды ұлттық-этникалық қатынастардың күрделі
саласын зерттейді. Бұл қатынастарда этникалық қауымдастықтың табиғи және
әлеуметтік-психологиялық сипаттары ашық байқалатындықтан, онда қайшылықты
да, шатастырылған да жағдайлары болуы мүмкін.
2. Ежелгі ерте этникалық қауымдастықтарға өмірі мен қызметі, туыстық
және әлеуметтік байланыстарға негізделген тайпалар жатады. Әрбір тайпа
өзіне тән белгілермен ерекшеленді: олар өздерінің шығу тегі, тілі,
қалыптасқан салт-дәстүрлері, қарапайым түрінен жоғары дамыған түріне
дейінгі материалдық және рухани мәдениеттері жағынан ерекшеленді. Әрбір
тайпада өзіндік этникалық сана қалыптасты.
Тайпалар – бұл жер шарының әр түрлі тарихи дәуірінде өмір сүрген алғашқы
қауымдық құрылыстың ұйымдасқан нысаны болып табылады. Олар қазіргі заманда
азиялық, америкалық, африкалық және австралиялық континенттің кейбір
бөліктерінде өмір сүреді.
Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауымен тайпалар да жойылды. Өркениетке
өтуге байланысты бірінші кезекке адамдар арасында рулық байланыс емес,
әлеуметтік қарым-қатынастардың шығуы тайпаның басқа этникалық қауымдастыққа
- халыққа орын беруіне әкелді. Этникалық қауымдастық ретіндегі барлық
халықтар өркениет биігінде (Ежелгі Греция мен Рим, Египет, Индия немесе
Қытай, кейінірек кезеңді алғанда Франция, Германия немесе Ресей халықтары)
өздерінің әлеуметтік–этникалық белгілерімен, яғни шыққан тектерімен,
тілдерімен, мәдениетімен, этникалық санасымен және т.б. ерекшеленді,
ерекшеленеді.
Халықтар өркениет дәуірінде тайпалармен салыстыруға келмейтін үлкен
әлеуметтік–этникалық топтасуға және өздерінің тілдерінің, материалдық және
рухани мәдениетінің жоғары дамуына қол жеткізді. Осы кезде көптеген
халықтардың ұлттық санасында мен сана–сезімінде көрініс тапқан мінез–құлық
қалыптаса бастады. Сөйтіп халықтар белгілі тарихи дәуірде өзінің
өркендеуіне қол жеткізген ұлттарға ауысты.
Рулық–тайпалық құрылыстың ыдырауынан басталған ұлттардың қалыптасуы
машиналық өндірістің және елдің барлық аймақтарын тұтас бір экономикалық
организмге айналдырған капиталистік нарықтың дамуымен аяқталды.
Экономикалық қатынастардың дамуы адамдардың саяси және мәдени өзара
байланысын күшейтті, ол өз кезегінде олардың ұлтқа бірігуіне, мәдениеті мен
ұлттық мінезінің гулденуіне әкелді.
3. Ұлттық-этникалық қатынастар, оның мазмұны.
4. Әлеуметтік-этникалық қауымдастық біршама дербес дами отырып, қоғамда
алуан түрлі қызмет атқарады. Ол, ең алдымен, адамдардың бір-бірімен
қатынасуын, материалдық игілікті бірігіп өндіруін қамтамасыз етеді, соның
нәтижесінде өзінің дамуын жүзеге асырады. Халықтың мұң-мұқтажын, талап-
тілегін, ұсыныс, сұраныстарын, т.б. қанағаттандырып отырады. Генетикалық
шығу жағынан бір-бірімен өкшелес бола отырып, ру, тайпа, халық, ұлт
әлеуметтік-этникалық жағынан ілгерілеп даму үдерісінің тізбегін жасайды.
Сонымен, этногенез әртүрлі қауымдық топтар негізінде жаңа құрамдағы
туыстас тайпа немесе халықтың шығу тегі болады. Этногенез халықтар
тарихының бастамасы. Ол үнемі даму үстінде болады. Бірде оған жаңа
этникалық топтар қосылып, онымен біте қайнасып, араласып кетсе, енді бірде
одан кейбір топтар бөлініп те жатады. Мысалы, Қазақстан территориясында
көптеген түркі тектес көшпелі тайпалар бірігіп, біте қайнасып, араласу
үдерісінің нәтижесінде қазақ халқы қалыптасты. Этногенез үдерісінің негізгі
екі турі болады: бірі - жергілікті бірнеше көне тайпалық топтардың
биологиялық жолмен жаппай араласуы арқылы қалыптасуы; екіншісі — жаңа
заманда басқа жерге қоныс аударған бірнеше халықтар өкілдерінің тікелей
ықпалының нәтижесінде болатын қалыптасу. Бір сөзбен айтқанда, этногенез
уақыт пен кеңістік бойынша дараланатын тарихи үдеріс.
Ол белгілі әлеуметтік заңдылықтар арқылы дами келе, адамдардың әртүрлі
тарихи қауымдастығына бөлінеді: олардың ішінде мемлекет, тап, отбасы, т.б.
бар. Бұлардың ішінде этностар ерекше орын алады. Біріккен Ұлттар Ұйымының
деректері бойынша, жер бетінде 3 мыңнан астам этникалық қауымдастықтар
әлемнің 220 мемлекетінде орналасқан. Этностар мәңгілік өмір сүре бермейді,
олар туады, дамиды, өледі. Мұндай үдерісті этноәлеуметтану теориясыңда
этногенез деп атайды. Этногенездің негізін бұрынғы Кеңес ғалымы Лев
Николаевич Гумилев қалады. Сөйтіп ол "этнос" деген ұғымды биология және
әлеуметтік қауымдастық ретінде анықтап, биосфераның бір бөлігі, оның
туындысы ретінде көрсетті, екінші жағынан, этногенез әлеуметтік эволюцияның
жемісі, нәтижесі ретінде дәлелденді.
2. Этникалық қауымдастықты білдіретін ұғым "ұлт" термині. Адамдардың
белгілі бір топқа бірігуінің табиғи тірегі ретіндегі территория орталығы
мен олардың тіл орталығы немесе олардың өзара жақындығы этникалық
қауымдастықтың қалыптасуының негізгі шарты, факторлары болып табылады. Кей
реттерде былай да бола береді. Мысалы, Америка құрлығының бірқатар
ұлттарының біртұтас боп қалыптасуына этникалық қауымдастықтың әр тілде
сөйлейтін бөліктері арасыңдағы "тіл орталығына" шаруашылық, мәдени, т.б.
байланыстардың дамуы барысында қол жетті, яғни мұның өзі этногенез
үдерісінің нәтижесінде болды.
Жоғарыда көрсетілгендей, бұл этникалық үдерістің барысыңда әртүрлі
әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсерімен табиғи ортаның ерекшелігіне
қарай материалдық және рухани мәдениеттің, тұрмыстық, таптық психологиялық
сипаттамаларының этникалық қауымдастыққа тән қасиеттері қалыптасады. Бұған
сәйкес этникалық сана-сезім пайда болады, мұнда белгілі бір этникалық
қауымдастыққа енетін адамдардың тегі мен тарихи тағдырларының ортақтығы
туралы ұғымдар басым рөл атқарады. Ортақ территория және тіл сияқты бұл
элементтер этникалық қауымдастықтың белгілері бола алады. Мысалы, кейде
діни пен нәсілдік жақындық этникалық қауымдастықтың қалыптасуына ықпал етіп
жатады.
Этникалық қауымдастық белгілі бір тілді, мәдениетті, дәстүр-салттарды,
этникалық бағдарларды, т.б. жаңа ұрпаққа сіңіру арқылы үздіксіз өрге басып,
ұлғая беруге ұмтылады. Неғүрлым тұрақты өмір сүруі үшін этникалық
қауымдастық өз алдына әлеуметтік-территориялық ұйым құруға (мысалы, таптық
қоғамда мемлекет болуға) тырысады.
Тайпа, халық, ұлт этникалық қауымдастықтың тарихи типтері болып
есептеледі. Сондай-ақ, белгілі бір жерде (яғни, территория-аумақта) тұратын
әлеуметтік ұйымы бар тұтас этникалық қауымдастықтар және территориялық
жағынан бөлек-бөлек (әр жерде тұратын) этникалық қауымдастықтар болады.
"Этникалық қауымдастық" термині кейде бірнеше халықты, яғни
этнолингивистикалық топтарды атау үшін қолданылады. (Мәселен, қазақ,
қырғыз, түрікмен, өзбек, т.б. түркі тілдес халықтар монғол типтес этникалық
топқа енеді. Сондай-ақ, бір халықтың ішіндегі этнографиялық топтарды
белгілеу үшін де "этникалық қауымдастық" термині қолданылады. Мысалы,
қазақта әртүрлі жүздер (ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз) және алуан түрлі рулар
(арғын, қыпшақ, үйсін, дулат, қоңырат, шапырашты, т.б.) бар. Бұлар
көрсетілген жағдайда "этнос" дел аталады.
Сонымен, жалпы этникалық қауымдастьгқ — адамдардың әлеуметтік тұрақты
топтары. Ол ру, тайпа, халық, ұлт түрлерінде ерекше тарихи жағдайларда
қалыптасады.
Адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық қауымдастығының ең
жоғарғы түрі — ұлт. Ұлт адамдардың материалдық тұрмыс жағдайларының,
территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік
психологиясындағы кейбір этникалық ерекшеліктерінің ортақ болуы негізінде
қалыптасты.
Қауымдастықтың түрлері. Жоғарыда көрсетілгендей, адам қауымының ұлтқа
дейінгі тарихи түрлері — ру, тайпа, халық болады. Алғашқы қауымдық
құрылысқа ру мен тайпа тән болса, құлдық қоғам мен феодализм заманындағы
негізгі қауым халық болды. Халықтың ұлтқа айналу үдерісі
феодализмнің күйреп, капитализмнің даму кезеңімен тығыз байланысты. Бұл
ұлттарды біріктірудің негізгі факторлары болады. Бұл кездейсоқ
құбылыс емес. Өз алдына заң шығаратын үкіметі, әскери және салық
жүйесі бар, тіпті ақша белгісі де бөлек толып жатқан княздіктер
мен хандықтарға, "жерлерге" бөлініп, бытырап жатқан феодалдық мемлекетте
адамдардың біртұтас берік қауымға айналуы мүмкін емес еді. Тек
капиталистік экономиканың жан-жақты терең дамуы, сауданың мейлінше
күшейіп, елді түгел қамтуы нәтижесінде ғана жалпы ұлттың экономикалық және
саяси орталықтың қалыптасуына, ұлттық мемлекеттердің құрылуына жол ашылды.
Тек осы факторлардың арқасында ғана үздіксіз жауласудан басқа
қатынастары болмаған бытыраңқы "елдердің" бастары қосылып бірігуіне,
олардың ұлт дәрежесіне көтерілуіне жағдай туды. Ұлттардың этника құрамдары
бірдей емес. Олардың біреулері бірнеше тайпалар мен халықтардан және
нәсілдерден құрылады, екіншілері бұрын көптеген тайпалардың "қысылып"
бірігуі нәтижесінде пайда болған бір ғана халықтың негізінде қалыптасты.
Мысалы, қазіргі американ ұлты Еуропадан қоныс аударған әртүрлі ұлттар мен
ұлыстардан құрылды, оларға аздап та болса негрлердің қаны қосылған,
араласқан. Француз ұлты галлдардың, германдықтардың, нормандықтардың, т.б.
қосылуының нәтижесіңде қалыптасты. Қазақ ұлты да көп ғасырлар бойы әлденеше
түркі тілдес және монғолдармен араласқан тайпалардың өзара тұтасуы
негізіңде қалыптасқан халық.
Ұлттың халықтан үлкен сапалық айырмашылықтары бар. Ең алдымен, ол —
капиталистік қоғам туындысы. Оның қалыптасу үдерісі буржуазияның
басшылығымен өтті. Бұл үдерістің барысында буржуазия табының ұсақ
топтарының бастары қосылып, біртұтас ұлттық буржуазияға айналды. Дәл сол
тәрізді жұмысшылардың толып жатқан бытыраңқы топтары ұлттық тапқа бірікті.
Сөйтіп бір жағынан, халықтың өз алдына жеке, дербес өмір сүріп келгендері —
бірдей экономикалық орталық құрылуының нәтижесінде ұлттық мемлекеті бәріне
ортақ біртұтас бір қауым болып қалыптасты. Екінші жағынан, әр ұлттың өз
ішіндегі негізгі таптардың, яғни буржуазия мен пролетариаттың ара жіктері
ашылып, ангагонистік қайшылықтар шиеленісе түсті. Бұл екі ұғымды бір-
бірімен шатастыруға болмайды. Тап қайшылығының азаюы немесе тап жіктерінің
ашылуы, ұлт тұтастығына қатер төндірмейді.
Халық тіліне қарағанда ұлт тілі барлық жағынан жетілген, тұрақталған
тіл болып есептеледі. Себебі, ол ұлт адамдарының өзара қарым-қатынас құралы
ретінде дами келе, толығынан әдеби тілге айналады. Тайпалық диалектілері
(өзгешеліктері) мен ұлт құрамына кірген халықтар тілдерінің оғаш
қылықтарынан (қалдықтарынан, кемістіктерінен) бірте-бірте арылып, бірыңғай
берік грамматикалық құрлысы бар, шын мәнінде, тұтас ұлттық тіл дәрежесіне
көтеріледі. Ұлт тілі қалыптасып дамыған сайын ұлт тұтастығы да нығая
түседі.
Көшпілікке мәлім, ұлттық санадағы халық мәдениеті мен оның әлеуметтік
психологиясындағы тайпалық, көнеден ауысып, сақталып келген кейбір
жергілікті түрлері (мысалы, ән-күй ырғағындағы, үй тұрмысындағы, әдет-ғұрып
пен мінез-құлықтағы бірлі-жарым ерекшеліктер) не тозығы жетіп жоғалып
кетеді, не жаңа жағдайда ескі атаулары ұмытылып, тар шеңберді бұзып шығады,
кең өріс алып, жалпы ұлттың мәдениеті және сипаты түрінде дамиды.
Ұлттық сипат — әу баста әр ұлтқа "тағдырдың сыйлаған", өзгермейтін
халықтық рух емес. Ол халықтың ұзақ уақыт бойы қоғамдық-экономикалық,
географиялық жоне мәдени ортасы мен тарихи даму жолы ерекшеліктерінің адам
санасында, психологиясында қалдырған әсер ізі. Бұл ерекшеліктердің әсер ізі
тек бір халықта ғана емес, барлық халықтарда да кездеседі, бұлардың
кейбіреулері белгілі тарихи жағдайда ерекше бір мәнерлі түрде, басқаларда
қайталанбайтын әрі нәзік, әрі айқын жақтарымен көзге түседі. Сондықтан да
олар осы ұлтқа тән қасиеттер деп танылады. Бұл психологиялық ерекшеліктер
ұлттың негізгі өмір сүру қабілетіне, тарихи тағдырына, оның шаруашылық жайы
мен мәдениетіне, саяси-әлеуметтік құрлысына, басқа ұлттармен қарым-қатынас
сипатына ешқандай әсер ете алмайды. Керісінше, ұлттың экономикалық, саяси-
әлеуметтік жағдайы өзгерген кезде оның бұл ерекшеліктері баяу өзгереді.
Қоғамдық болмыс жағдайлары жақын, не ортақ ұлттардың ұлттық сипаттары да
өзара жақындасып, қабыса түседі.
5. Қазіргі Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
5. Қазақстан Республикасы егемендігін, тәуелсіздігін алғаннан кейін
жағдай көп өзгере бастады. Елімізде тұратын ұлттар, ұлыстар өмірдің,
қоғамдық өндірістің қай саласында болмасын толық билікке, теңдікке,
еркіндікке, бостандыққа қолы жетті. Ұлттар арасында сенімділік,
ынтымақтастық, келісушілік, түсінушілік күшейе түсті. Осылардың негізіңде
республикада ұлт пен ұлыстар арасында жанжалдар, дау-дамайлар жоқ. Олардың
арасындағы алуан түрлі қатынастар қоғам бірлігін, тұтастығын күн сайын
дамытып жетілдіруде. Кездейсоқ жағдаймен кейбір ұлтаралық мәселе туа қалса,
оны біздің өкімет бейбіт түрде шешуіне күмән жоқ.
Өндіріс ошақтарында, ұжымдарда, фирмаларда, бірлестіктерде, акционерлік
қоғамдарда, корпорацияларда, шаруашылықтарда, т.б. алуан түрлі ұлт өкілдері
бір адамдай еңбек етеді. Мұның өзі республикада тұратын 130-ға жуық ұлттар
мен ұлыстардың онан әрі дамып, гүлденіп, әл-ауқатының, тұрмысының жақсара
беруінің зор кепілі болып есептеледі.
Капитализмге дейінгі қалыптасқан этникалық қауымдастық ретінде ұлт
туралы пікірлер баршылық. Соның бірі француз ғалымы Ж.Э. Ренан (1823-
1892) ұлттардың Орта ғасырдың басында-ақ болғанын атап көрсетеді. Ұлт
дегенге жауап бере отырып, Ренан ұлттың бір нәсілмен шектелмейтінін, оның
әр түрлі нәсілдердің бірге өмір сүруімен және олардың араласуымен
қалыптасатынын атап көрсетті.
Ұлт ұғымында табиғи және әлеуметтік қасиеттер үйлескен. Алайда ұлттарды
тек қана табиғи құбылыспен түсіндіруге болмайды. Ұлттардың негізгі
ерекшеліктерінің бірі олардың шыққан тегі бір болғанымен оларды осы
ерекшеліккетануға болмайды. Басқа белгілердің қатарына тілдің,
территорияның, экономикалық өмірдің бірлігі жатады. Бұл ХІV ғасырда
басталып, капитализм кезінде аяқталды. Даже если допустить, что одним из
существенных признаков нации является общность ее происхождения от каких-
то предков, то и в этом случае следует иметь в виду, что нация
отнюдь не сводится к данному признаку.
Ғалымдар ұлттың тағы бір ерекшелігі оларға кіретін адамдардың
мүдделерінің ортақтығын атайды. Бұл ұлттардың қалыптасуы мен дамуының
қуатты факторы болып саналатын олардың бірге өмір сүруімен, ортақ тарихы
және ортақ тағдырымен түсіндіріледі. Міне, осыдан бар мүшелерін ұйыстыратын
ұлттың рухани әлемі қалыптасады. Осы айтылғанды жинақтай отырып, ұлтқа
мынандай анықтама беруге болады: ұлт – бұл адамдардың шыққан тегі, тілінің,
территориясының, экономикалық өмірінің ортақтығымен, сондай–ақ этникалық
санасы мен сана–сезімінде көрініс табатын психикалық ерекшеліктері және
мәдениетінің ортақтығымен сипатталатын ерекше тарихи қауымдастық.
Ұлттылық түсінігі белгілі территорияда тұрып жатқан тұтас ұлттардың
ғана емес, оның қай мемлекетте, қандай халықтармен бірге тұрмасын барлық
өкілдерінің этникалық белгілерін білдіреді.
Понятие национальность обозначает этнические признаки не только целых
наций, компактно проживающих на определенных территориях, но и всех
ее представителей, где бы они ни жили, в том числе на территориях
других народов и государств.
Ұлттық–этникалық қатынастар әр уақытта этностардың өмір сүруі және
дамуының жағдайына, оның ішінде территорияға, тілге, рухани өмірге,
дәстүрлерге, мәдениетке, олардың өзіндік ерекшеліктерін сақтауға қатысты
белгілі этникалық проблемалардың шешілуімен байланысты болады.
Ұлттық–этникалық қатынастардың тууы мен дамуының объективті алғы
шарты өзінің өзінің шығу тегіне, тарихи және қазіргі отанына қатыстыдан
бастап, тілінің, мәдениетінің, этникалық санасымен және т.б. аяқталатын
этникалық сипаттары жағынан ерекшеленетін бөлек этностардың болуымен
байланысты. Және ұлттық–этникалық қатынастар басқа қатынастардан (саяси,
рухани, тілдік, экономикалық, экологиялық) таза күйінде өмір сүрмейді, оның
мазмұны мен нысанында көрініс табады. Бұл қатынастардың барлығы егер олар
шешімін тауып жатқан кезде белгілі этникалық қауымдастықтың проблемаларын
ғана қозғаса, онда ол ұлттық сипат алуы мүмкін. Себебі ұлттың өмірінің
әлеуметтік және этникалық жағы мен ұлттық қатынастар тығыз өзара байланыста
болады.
Ұлттық–этникалық қатынастар әр уақытта кешенді сипатта болады. Өйткені
ол халықтар немесе этностар арасындағы өзара қатынастардың көптеген жағын
қамтиды. Олар белгілі рухани мазмұнға ие болады, себебі мұндай қатынасқа
түскен субъектілер міндетті түрде өздерінің санасы мен сана–сезімін, кейде
соншалықты күшті сезім күйін көрсетеді. Кейде қателесіп жату да мүмкін,
дегенмен халықтар арасындағы ұлттық–этникалық қатынастардың көріністерінің
ерекшеліктері де осында жатыр. Ұлттық–этникалық қатынастардың мазмұнын
білу де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Педагогикалық Институты
Тақырып: Этноәлеуметтану
Кафедра: Физика – Математика
Тобы: 109-13 Математика
Қабылдаған: Сағындықова Балагул Есенгелдіқызы
Орындаған: Нематуллаев Хикматулла
Шымкент 2014 ж
Жоспар
I. Кіріспе
1. Қоғамның этникалық қауымдастығы туралы ұғым.
2. Этникалық қауымдастықтың ұлтқа бірігуі
3. Ұлттық-этникалық қатынастар, оның мазмұны.
4. Этникалық әлеуметтанудың негізгі функциялары.
5. Қазіргі Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
II. Пайдаланылған әдебиеттер
1. Әлеуметтану бізді қоршаған әлеуметтік ортаны, адам, оның алуан
түрлі бірліктері (отбасы, әлеуметтік топ, ұйымдар мен институттар және
т.б.) және олардың іс-әрекеттері мен қызметтері, санасы мен тәртіптері,
көңіл күйлері мен мінез-құлықтары және т.б. зерттесе, қоғамдағы этникалық
қауымдастықтардың пайда болуын, оның құрылымын, мәнін, мазмұнын, дамуын,
олардың атқаратын қызметін, араларындағы тұрақты, қайталанатын отыратын
қажетті байланыстар мен қарым-қатынастардан туатын әр түрлі әлеуметтік
үдерістер мен құбылыстарды осы пәннің "этноәлеуметтану" деген арнаулы
саласы зерттейді. Сондықтан этноәлеуметтанудың пәні этникалық
қауымдастықтардың дамуы мен қызмет етуінің әлеуметтік аспектілерін зерттеу,
олардың мүдделері мен өзіндік ұйымдасу нысандарын, ұжымдық мінез-құлқын,
өзара қарым-қатынасын, осы әлеуметтік ортадағы адамдардың өзара байланысын
зерттеу болып табылады.
Адамдар белгілі бір топтарда бірге және ұзақ өмір сүре отырып,
басқа топтардан бөлек ортақ және тұрақты белгілерге ие болады. Ондай
белгілерге тіл, өзіндік тұрмыстық мәдениет, қалыптасқан әр түрлі халықтың
әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері жатады. Бұл белгілер адамдардың этникалық
санасында орнығып, олар өздерінің бірлігін, ең алдымен өзінің шыққан ортақ
тегін, соның негізінде өздерінің туыстық қатынастарын сезінеді. Осы
белгілерімен олар басқа халықтардан бөлектенеді. Бұл халықтардың
этникалық санадағы өздерінің тегі, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан
салт-дәстүрлері, өзге халықтардың ішіндегі өздерінің орны ілгері ме, кейін
бе халықтың санасында көрініс береді.
"Этника" деген ұғым ру, тайпа дегендерді білдіретін гректің "этнос"
деген сөзінен шыққан. Оның мағынасы "халық" дегенге өте жақын. Сонымен
адамдардың тарихи-этникалық тұрақты бірлігін білдіретін этностан
"метаэтнос" және "субэтнос" деген терминдер шығады. Үлкен этникалық бірлік
болып саналатын метаэтноста оның шығу тегі, мәдениеті, тілі және өзіндік
сананың ортақ белгілер көп болады. Мысалға араб немесе түрік халықтарын
алуға болады. Субэтнос немесе субэтникалық топ — бұл тұтас халықтың
территориясынан бөлініп шыққан ерекше бөлігі.
Сонымен этникалық қауымдастық деп өздерінің шығу тегі және бірге
ұзақ өмір сүруімен өзара байланысқа түскен адамдар тобын айтамыз. Бұл
белгілі бір халықтың өзіндік ерекшеліктеріне тән құрамы. Бұл табиғи-тарихи
қалыптасқан адамдардың қажетті, тұрақты бірлігі. Бұлардың белгілі бір
территорияда орналасқан, мәдениетте өздерінің бірлігі, бірін-бірі түсіну
және т.б. белгілері болады.
Этникалық қауымдастықтың өзіне тән шығу, даму белгілері және
ерекшеліктері болады. Ол әлеуметтік организм ретінде өзінің әлеуметтік-
этникалық дамуында алуан түрлі байланыс, қатынастардың бірнеше кезендерінен
өтеді. Сөйтіп негізінде рудан тайпаға, тайпадан халыққа, халықтан ұлтқа өту
үдерісі болған. Жеке адамның белгілі бір тарихи қауымдастықта болуы, оның
өзін-өзі білуі, тануы, түсінуі, үғынуы - әлеуметтік объективтік қажеттілік,
ал бұл қажеттілік алуан түрлі адам топтарының өмір сүру жағдайына,
тұрмысына, қызметіне, санына, мүдде-мұқтажына, талап-тілегіне және т.б.
белгілі бір деңгейде әсер етеді.
Этноәлеуметтану аса маңызды ұлттық-этникалық қатынастардың күрделі
саласын зерттейді. Бұл қатынастарда этникалық қауымдастықтың табиғи және
әлеуметтік-психологиялық сипаттары ашық байқалатындықтан, онда қайшылықты
да, шатастырылған да жағдайлары болуы мүмкін.
2. Ежелгі ерте этникалық қауымдастықтарға өмірі мен қызметі, туыстық
және әлеуметтік байланыстарға негізделген тайпалар жатады. Әрбір тайпа
өзіне тән белгілермен ерекшеленді: олар өздерінің шығу тегі, тілі,
қалыптасқан салт-дәстүрлері, қарапайым түрінен жоғары дамыған түріне
дейінгі материалдық және рухани мәдениеттері жағынан ерекшеленді. Әрбір
тайпада өзіндік этникалық сана қалыптасты.
Тайпалар – бұл жер шарының әр түрлі тарихи дәуірінде өмір сүрген алғашқы
қауымдық құрылыстың ұйымдасқан нысаны болып табылады. Олар қазіргі заманда
азиялық, америкалық, африкалық және австралиялық континенттің кейбір
бөліктерінде өмір сүреді.
Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауымен тайпалар да жойылды. Өркениетке
өтуге байланысты бірінші кезекке адамдар арасында рулық байланыс емес,
әлеуметтік қарым-қатынастардың шығуы тайпаның басқа этникалық қауымдастыққа
- халыққа орын беруіне әкелді. Этникалық қауымдастық ретіндегі барлық
халықтар өркениет биігінде (Ежелгі Греция мен Рим, Египет, Индия немесе
Қытай, кейінірек кезеңді алғанда Франция, Германия немесе Ресей халықтары)
өздерінің әлеуметтік–этникалық белгілерімен, яғни шыққан тектерімен,
тілдерімен, мәдениетімен, этникалық санасымен және т.б. ерекшеленді,
ерекшеленеді.
Халықтар өркениет дәуірінде тайпалармен салыстыруға келмейтін үлкен
әлеуметтік–этникалық топтасуға және өздерінің тілдерінің, материалдық және
рухани мәдениетінің жоғары дамуына қол жеткізді. Осы кезде көптеген
халықтардың ұлттық санасында мен сана–сезімінде көрініс тапқан мінез–құлық
қалыптаса бастады. Сөйтіп халықтар белгілі тарихи дәуірде өзінің
өркендеуіне қол жеткізген ұлттарға ауысты.
Рулық–тайпалық құрылыстың ыдырауынан басталған ұлттардың қалыптасуы
машиналық өндірістің және елдің барлық аймақтарын тұтас бір экономикалық
организмге айналдырған капиталистік нарықтың дамуымен аяқталды.
Экономикалық қатынастардың дамуы адамдардың саяси және мәдени өзара
байланысын күшейтті, ол өз кезегінде олардың ұлтқа бірігуіне, мәдениеті мен
ұлттық мінезінің гулденуіне әкелді.
3. Ұлттық-этникалық қатынастар, оның мазмұны.
4. Әлеуметтік-этникалық қауымдастық біршама дербес дами отырып, қоғамда
алуан түрлі қызмет атқарады. Ол, ең алдымен, адамдардың бір-бірімен
қатынасуын, материалдық игілікті бірігіп өндіруін қамтамасыз етеді, соның
нәтижесінде өзінің дамуын жүзеге асырады. Халықтың мұң-мұқтажын, талап-
тілегін, ұсыныс, сұраныстарын, т.б. қанағаттандырып отырады. Генетикалық
шығу жағынан бір-бірімен өкшелес бола отырып, ру, тайпа, халық, ұлт
әлеуметтік-этникалық жағынан ілгерілеп даму үдерісінің тізбегін жасайды.
Сонымен, этногенез әртүрлі қауымдық топтар негізінде жаңа құрамдағы
туыстас тайпа немесе халықтың шығу тегі болады. Этногенез халықтар
тарихының бастамасы. Ол үнемі даму үстінде болады. Бірде оған жаңа
этникалық топтар қосылып, онымен біте қайнасып, араласып кетсе, енді бірде
одан кейбір топтар бөлініп те жатады. Мысалы, Қазақстан территориясында
көптеген түркі тектес көшпелі тайпалар бірігіп, біте қайнасып, араласу
үдерісінің нәтижесінде қазақ халқы қалыптасты. Этногенез үдерісінің негізгі
екі турі болады: бірі - жергілікті бірнеше көне тайпалық топтардың
биологиялық жолмен жаппай араласуы арқылы қалыптасуы; екіншісі — жаңа
заманда басқа жерге қоныс аударған бірнеше халықтар өкілдерінің тікелей
ықпалының нәтижесінде болатын қалыптасу. Бір сөзбен айтқанда, этногенез
уақыт пен кеңістік бойынша дараланатын тарихи үдеріс.
Ол белгілі әлеуметтік заңдылықтар арқылы дами келе, адамдардың әртүрлі
тарихи қауымдастығына бөлінеді: олардың ішінде мемлекет, тап, отбасы, т.б.
бар. Бұлардың ішінде этностар ерекше орын алады. Біріккен Ұлттар Ұйымының
деректері бойынша, жер бетінде 3 мыңнан астам этникалық қауымдастықтар
әлемнің 220 мемлекетінде орналасқан. Этностар мәңгілік өмір сүре бермейді,
олар туады, дамиды, өледі. Мұндай үдерісті этноәлеуметтану теориясыңда
этногенез деп атайды. Этногенездің негізін бұрынғы Кеңес ғалымы Лев
Николаевич Гумилев қалады. Сөйтіп ол "этнос" деген ұғымды биология және
әлеуметтік қауымдастық ретінде анықтап, биосфераның бір бөлігі, оның
туындысы ретінде көрсетті, екінші жағынан, этногенез әлеуметтік эволюцияның
жемісі, нәтижесі ретінде дәлелденді.
2. Этникалық қауымдастықты білдіретін ұғым "ұлт" термині. Адамдардың
белгілі бір топқа бірігуінің табиғи тірегі ретіндегі территория орталығы
мен олардың тіл орталығы немесе олардың өзара жақындығы этникалық
қауымдастықтың қалыптасуының негізгі шарты, факторлары болып табылады. Кей
реттерде былай да бола береді. Мысалы, Америка құрлығының бірқатар
ұлттарының біртұтас боп қалыптасуына этникалық қауымдастықтың әр тілде
сөйлейтін бөліктері арасыңдағы "тіл орталығына" шаруашылық, мәдени, т.б.
байланыстардың дамуы барысында қол жетті, яғни мұның өзі этногенез
үдерісінің нәтижесінде болды.
Жоғарыда көрсетілгендей, бұл этникалық үдерістің барысыңда әртүрлі
әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсерімен табиғи ортаның ерекшелігіне
қарай материалдық және рухани мәдениеттің, тұрмыстық, таптық психологиялық
сипаттамаларының этникалық қауымдастыққа тән қасиеттері қалыптасады. Бұған
сәйкес этникалық сана-сезім пайда болады, мұнда белгілі бір этникалық
қауымдастыққа енетін адамдардың тегі мен тарихи тағдырларының ортақтығы
туралы ұғымдар басым рөл атқарады. Ортақ территория және тіл сияқты бұл
элементтер этникалық қауымдастықтың белгілері бола алады. Мысалы, кейде
діни пен нәсілдік жақындық этникалық қауымдастықтың қалыптасуына ықпал етіп
жатады.
Этникалық қауымдастық белгілі бір тілді, мәдениетті, дәстүр-салттарды,
этникалық бағдарларды, т.б. жаңа ұрпаққа сіңіру арқылы үздіксіз өрге басып,
ұлғая беруге ұмтылады. Неғүрлым тұрақты өмір сүруі үшін этникалық
қауымдастық өз алдына әлеуметтік-территориялық ұйым құруға (мысалы, таптық
қоғамда мемлекет болуға) тырысады.
Тайпа, халық, ұлт этникалық қауымдастықтың тарихи типтері болып
есептеледі. Сондай-ақ, белгілі бір жерде (яғни, территория-аумақта) тұратын
әлеуметтік ұйымы бар тұтас этникалық қауымдастықтар және территориялық
жағынан бөлек-бөлек (әр жерде тұратын) этникалық қауымдастықтар болады.
"Этникалық қауымдастық" термині кейде бірнеше халықты, яғни
этнолингивистикалық топтарды атау үшін қолданылады. (Мәселен, қазақ,
қырғыз, түрікмен, өзбек, т.б. түркі тілдес халықтар монғол типтес этникалық
топқа енеді. Сондай-ақ, бір халықтың ішіндегі этнографиялық топтарды
белгілеу үшін де "этникалық қауымдастық" термині қолданылады. Мысалы,
қазақта әртүрлі жүздер (ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз) және алуан түрлі рулар
(арғын, қыпшақ, үйсін, дулат, қоңырат, шапырашты, т.б.) бар. Бұлар
көрсетілген жағдайда "этнос" дел аталады.
Сонымен, жалпы этникалық қауымдастьгқ — адамдардың әлеуметтік тұрақты
топтары. Ол ру, тайпа, халық, ұлт түрлерінде ерекше тарихи жағдайларда
қалыптасады.
Адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық қауымдастығының ең
жоғарғы түрі — ұлт. Ұлт адамдардың материалдық тұрмыс жағдайларының,
территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік
психологиясындағы кейбір этникалық ерекшеліктерінің ортақ болуы негізінде
қалыптасты.
Қауымдастықтың түрлері. Жоғарыда көрсетілгендей, адам қауымының ұлтқа
дейінгі тарихи түрлері — ру, тайпа, халық болады. Алғашқы қауымдық
құрылысқа ру мен тайпа тән болса, құлдық қоғам мен феодализм заманындағы
негізгі қауым халық болды. Халықтың ұлтқа айналу үдерісі
феодализмнің күйреп, капитализмнің даму кезеңімен тығыз байланысты. Бұл
ұлттарды біріктірудің негізгі факторлары болады. Бұл кездейсоқ
құбылыс емес. Өз алдына заң шығаратын үкіметі, әскери және салық
жүйесі бар, тіпті ақша белгісі де бөлек толып жатқан княздіктер
мен хандықтарға, "жерлерге" бөлініп, бытырап жатқан феодалдық мемлекетте
адамдардың біртұтас берік қауымға айналуы мүмкін емес еді. Тек
капиталистік экономиканың жан-жақты терең дамуы, сауданың мейлінше
күшейіп, елді түгел қамтуы нәтижесінде ғана жалпы ұлттың экономикалық және
саяси орталықтың қалыптасуына, ұлттық мемлекеттердің құрылуына жол ашылды.
Тек осы факторлардың арқасында ғана үздіксіз жауласудан басқа
қатынастары болмаған бытыраңқы "елдердің" бастары қосылып бірігуіне,
олардың ұлт дәрежесіне көтерілуіне жағдай туды. Ұлттардың этника құрамдары
бірдей емес. Олардың біреулері бірнеше тайпалар мен халықтардан және
нәсілдерден құрылады, екіншілері бұрын көптеген тайпалардың "қысылып"
бірігуі нәтижесінде пайда болған бір ғана халықтың негізінде қалыптасты.
Мысалы, қазіргі американ ұлты Еуропадан қоныс аударған әртүрлі ұлттар мен
ұлыстардан құрылды, оларға аздап та болса негрлердің қаны қосылған,
араласқан. Француз ұлты галлдардың, германдықтардың, нормандықтардың, т.б.
қосылуының нәтижесіңде қалыптасты. Қазақ ұлты да көп ғасырлар бойы әлденеше
түркі тілдес және монғолдармен араласқан тайпалардың өзара тұтасуы
негізіңде қалыптасқан халық.
Ұлттың халықтан үлкен сапалық айырмашылықтары бар. Ең алдымен, ол —
капиталистік қоғам туындысы. Оның қалыптасу үдерісі буржуазияның
басшылығымен өтті. Бұл үдерістің барысында буржуазия табының ұсақ
топтарының бастары қосылып, біртұтас ұлттық буржуазияға айналды. Дәл сол
тәрізді жұмысшылардың толып жатқан бытыраңқы топтары ұлттық тапқа бірікті.
Сөйтіп бір жағынан, халықтың өз алдына жеке, дербес өмір сүріп келгендері —
бірдей экономикалық орталық құрылуының нәтижесінде ұлттық мемлекеті бәріне
ортақ біртұтас бір қауым болып қалыптасты. Екінші жағынан, әр ұлттың өз
ішіндегі негізгі таптардың, яғни буржуазия мен пролетариаттың ара жіктері
ашылып, ангагонистік қайшылықтар шиеленісе түсті. Бұл екі ұғымды бір-
бірімен шатастыруға болмайды. Тап қайшылығының азаюы немесе тап жіктерінің
ашылуы, ұлт тұтастығына қатер төндірмейді.
Халық тіліне қарағанда ұлт тілі барлық жағынан жетілген, тұрақталған
тіл болып есептеледі. Себебі, ол ұлт адамдарының өзара қарым-қатынас құралы
ретінде дами келе, толығынан әдеби тілге айналады. Тайпалық диалектілері
(өзгешеліктері) мен ұлт құрамына кірген халықтар тілдерінің оғаш
қылықтарынан (қалдықтарынан, кемістіктерінен) бірте-бірте арылып, бірыңғай
берік грамматикалық құрлысы бар, шын мәнінде, тұтас ұлттық тіл дәрежесіне
көтеріледі. Ұлт тілі қалыптасып дамыған сайын ұлт тұтастығы да нығая
түседі.
Көшпілікке мәлім, ұлттық санадағы халық мәдениеті мен оның әлеуметтік
психологиясындағы тайпалық, көнеден ауысып, сақталып келген кейбір
жергілікті түрлері (мысалы, ән-күй ырғағындағы, үй тұрмысындағы, әдет-ғұрып
пен мінез-құлықтағы бірлі-жарым ерекшеліктер) не тозығы жетіп жоғалып
кетеді, не жаңа жағдайда ескі атаулары ұмытылып, тар шеңберді бұзып шығады,
кең өріс алып, жалпы ұлттың мәдениеті және сипаты түрінде дамиды.
Ұлттық сипат — әу баста әр ұлтқа "тағдырдың сыйлаған", өзгермейтін
халықтық рух емес. Ол халықтың ұзақ уақыт бойы қоғамдық-экономикалық,
географиялық жоне мәдени ортасы мен тарихи даму жолы ерекшеліктерінің адам
санасында, психологиясында қалдырған әсер ізі. Бұл ерекшеліктердің әсер ізі
тек бір халықта ғана емес, барлық халықтарда да кездеседі, бұлардың
кейбіреулері белгілі тарихи жағдайда ерекше бір мәнерлі түрде, басқаларда
қайталанбайтын әрі нәзік, әрі айқын жақтарымен көзге түседі. Сондықтан да
олар осы ұлтқа тән қасиеттер деп танылады. Бұл психологиялық ерекшеліктер
ұлттың негізгі өмір сүру қабілетіне, тарихи тағдырына, оның шаруашылық жайы
мен мәдениетіне, саяси-әлеуметтік құрлысына, басқа ұлттармен қарым-қатынас
сипатына ешқандай әсер ете алмайды. Керісінше, ұлттың экономикалық, саяси-
әлеуметтік жағдайы өзгерген кезде оның бұл ерекшеліктері баяу өзгереді.
Қоғамдық болмыс жағдайлары жақын, не ортақ ұлттардың ұлттық сипаттары да
өзара жақындасып, қабыса түседі.
5. Қазіргі Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
5. Қазақстан Республикасы егемендігін, тәуелсіздігін алғаннан кейін
жағдай көп өзгере бастады. Елімізде тұратын ұлттар, ұлыстар өмірдің,
қоғамдық өндірістің қай саласында болмасын толық билікке, теңдікке,
еркіндікке, бостандыққа қолы жетті. Ұлттар арасында сенімділік,
ынтымақтастық, келісушілік, түсінушілік күшейе түсті. Осылардың негізіңде
республикада ұлт пен ұлыстар арасында жанжалдар, дау-дамайлар жоқ. Олардың
арасындағы алуан түрлі қатынастар қоғам бірлігін, тұтастығын күн сайын
дамытып жетілдіруде. Кездейсоқ жағдаймен кейбір ұлтаралық мәселе туа қалса,
оны біздің өкімет бейбіт түрде шешуіне күмән жоқ.
Өндіріс ошақтарында, ұжымдарда, фирмаларда, бірлестіктерде, акционерлік
қоғамдарда, корпорацияларда, шаруашылықтарда, т.б. алуан түрлі ұлт өкілдері
бір адамдай еңбек етеді. Мұның өзі республикада тұратын 130-ға жуық ұлттар
мен ұлыстардың онан әрі дамып, гүлденіп, әл-ауқатының, тұрмысының жақсара
беруінің зор кепілі болып есептеледі.
Капитализмге дейінгі қалыптасқан этникалық қауымдастық ретінде ұлт
туралы пікірлер баршылық. Соның бірі француз ғалымы Ж.Э. Ренан (1823-
1892) ұлттардың Орта ғасырдың басында-ақ болғанын атап көрсетеді. Ұлт
дегенге жауап бере отырып, Ренан ұлттың бір нәсілмен шектелмейтінін, оның
әр түрлі нәсілдердің бірге өмір сүруімен және олардың араласуымен
қалыптасатынын атап көрсетті.
Ұлт ұғымында табиғи және әлеуметтік қасиеттер үйлескен. Алайда ұлттарды
тек қана табиғи құбылыспен түсіндіруге болмайды. Ұлттардың негізгі
ерекшеліктерінің бірі олардың шыққан тегі бір болғанымен оларды осы
ерекшеліккетануға болмайды. Басқа белгілердің қатарына тілдің,
территорияның, экономикалық өмірдің бірлігі жатады. Бұл ХІV ғасырда
басталып, капитализм кезінде аяқталды. Даже если допустить, что одним из
существенных признаков нации является общность ее происхождения от каких-
то предков, то и в этом случае следует иметь в виду, что нация
отнюдь не сводится к данному признаку.
Ғалымдар ұлттың тағы бір ерекшелігі оларға кіретін адамдардың
мүдделерінің ортақтығын атайды. Бұл ұлттардың қалыптасуы мен дамуының
қуатты факторы болып саналатын олардың бірге өмір сүруімен, ортақ тарихы
және ортақ тағдырымен түсіндіріледі. Міне, осыдан бар мүшелерін ұйыстыратын
ұлттың рухани әлемі қалыптасады. Осы айтылғанды жинақтай отырып, ұлтқа
мынандай анықтама беруге болады: ұлт – бұл адамдардың шыққан тегі, тілінің,
территориясының, экономикалық өмірінің ортақтығымен, сондай–ақ этникалық
санасы мен сана–сезімінде көрініс табатын психикалық ерекшеліктері және
мәдениетінің ортақтығымен сипатталатын ерекше тарихи қауымдастық.
Ұлттылық түсінігі белгілі территорияда тұрып жатқан тұтас ұлттардың
ғана емес, оның қай мемлекетте, қандай халықтармен бірге тұрмасын барлық
өкілдерінің этникалық белгілерін білдіреді.
Понятие национальность обозначает этнические признаки не только целых
наций, компактно проживающих на определенных территориях, но и всех
ее представителей, где бы они ни жили, в том числе на территориях
других народов и государств.
Ұлттық–этникалық қатынастар әр уақытта этностардың өмір сүруі және
дамуының жағдайына, оның ішінде территорияға, тілге, рухани өмірге,
дәстүрлерге, мәдениетке, олардың өзіндік ерекшеліктерін сақтауға қатысты
белгілі этникалық проблемалардың шешілуімен байланысты болады.
Ұлттық–этникалық қатынастардың тууы мен дамуының объективті алғы
шарты өзінің өзінің шығу тегіне, тарихи және қазіргі отанына қатыстыдан
бастап, тілінің, мәдениетінің, этникалық санасымен және т.б. аяқталатын
этникалық сипаттары жағынан ерекшеленетін бөлек этностардың болуымен
байланысты. Және ұлттық–этникалық қатынастар басқа қатынастардан (саяси,
рухани, тілдік, экономикалық, экологиялық) таза күйінде өмір сүрмейді, оның
мазмұны мен нысанында көрініс табады. Бұл қатынастардың барлығы егер олар
шешімін тауып жатқан кезде белгілі этникалық қауымдастықтың проблемаларын
ғана қозғаса, онда ол ұлттық сипат алуы мүмкін. Себебі ұлттың өмірінің
әлеуметтік және этникалық жағы мен ұлттық қатынастар тығыз өзара байланыста
болады.
Ұлттық–этникалық қатынастар әр уақытта кешенді сипатта болады. Өйткені
ол халықтар немесе этностар арасындағы өзара қатынастардың көптеген жағын
қамтиды. Олар белгілі рухани мазмұнға ие болады, себебі мұндай қатынасқа
түскен субъектілер міндетті түрде өздерінің санасы мен сана–сезімін, кейде
соншалықты күшті сезім күйін көрсетеді. Кейде қателесіп жату да мүмкін,
дегенмен халықтар арасындағы ұлттық–этникалық қатынастардың көріністерінің
ерекшеліктері де осында жатыр. Ұлттық–этникалық қатынастардың мазмұнын
білу де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz