Мин әулетінің билікке келуі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МИН ӘУЛЕТІНІҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ
1.1 Юань империясының соңғы кезеңіндегі халық қозғалыстары ... ... . 8
1.2 Мин әулетінің билікке келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 МИН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ДӘУІРІНДЕГІ ІШКІ
ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТ
2.1 Мин империясының ішкі саяси әкімшілік жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Мин империясының сырқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
3 МИН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ
ШАРУАШЫЛЫҒЫ, МӘДЕНИЕТІ
3.1 Әлеументтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.2 Мәдени жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
1 МИН ӘУЛЕТІНІҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ
1.1 Юань империясының соңғы кезеңіндегі халық қозғалыстары ... ... . 8
1.2 Мин әулетінің билікке келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 МИН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ДӘУІРІНДЕГІ ІШКІ
ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТ
2.1 Мин империясының ішкі саяси әкімшілік жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Мин империясының сырқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
3 МИН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ
ШАРУАШЫЛЫҒЫ, МӘДЕНИЕТІ
3.1 Әлеументтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.2 Мәдени жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Мәселенің өзектілігі. Қазақстан егемендігін алып, тәуелсіз ел болып, демократиялық, құқықтық және азаматтық қоғам орнату жолына түскен кезеңде өткен уақыттың мұрасын зерделеу қажеттілігі арта түседі. Әсіресе біз әлемдік тарихты, жалпы адамзат тарихын зерттеуімізді тоқтатпауымыз керек. Өйткені жалпы адамзаттың даму заңдылықтары, адамзаттың кішкене бір бөлігі қазақ халқының дамуындағы заңдылықтарды анықтауға жеңіл қол жеткіземіз. Қазақстан мемлекеті үшін де, ғылымы үшін де көршілес жатқан алып мемлекеттердің тарихын білу арқылы біз олардың қоғамы туралы мәліметтер жүйесін қалыптастырамыз. Олармен қарым-қатынаста, мәдени байланыстарда олар туралы біліміміз толық болып тұрады. Оның үстіне жалпы білім деңгейіміздің көтерілгені де жетістік болып табылар еді. Сондықтан Қытай тарихында маңызды рол ойнаған, ол елдің әрі қарай дамуына әсер еткен, тарихында өшпес із қалдырған өзектілігі күмән тудырмауы қажет.
Біздің тақырыбымызға тікелей байланысты ғылыми мақалалар жєне монографиялық зерттеулер жеткілікті. Бұл әсіресе Ресей тарихнамасында жан-жақты зерттелген мәселе, бірақ зерттеулердің барлығы дерлік кеңестік кезеңде, тіпті ХІХ ғасырдан бастап зерттеле бастаған. Ал Қытайда осы бір тарихи оқиға туралы зерттеулер өте көп, әрі тарихы бай. Алайда, біз қытай тілін білмегенімізбен Қытай тарихнамасының туындыларындағы өздеріне тән атауларына байланысты, олардығ оқылу және аударылу ережесіндегі қиындықтарға жолықтық. Ал Қазақстандық тарихнамасында туралы зерттеулерді тіпті таба алмадық, мүмкін кездестіре алмаған шығармыз. Сол себепті де осы ақтаңдақтарды жабу қажеттілігі зерттеудің ғылыми маңызылдығын арттырады. Сонымен қатар зерттеу негізінен тєжірибелік қолданыста, яғни алып көрші туралы ақпараттың өз тілімізде жазылуы сияқты жақтары да бар. Сондықтан біздің қарастырғалы отырған мәселеміз ғылыми жағынан да, тєжірибелік қолданыс жағынан да өзекті болуы дау тудырмайды.
Мақсаттары мен міндеттері. ХХ ғасырдағы Қытай тарихындағы әлеуметтік наразылық тудырған, бір мемлекет ішінде тағы да бір мемлекеттің пайда болуы туралы оқиғаны зерттеу барысында біздің алдымызда мынадай мақсаттар мен міндеттер туындайды. Бітіруші ең алдымен Юан империясына қарсы көтерілістер не себепті туындағанын анықтап алуды жөн көріп отыр. Осыған орай Қытайдың сол уақыттағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дамуы қандай дәрежеде жүргенін көрсетуді мақсат еттік. Онан кейін анықталған әеуметтік-экономикалық, әлеуметтік, мәдени және де басқа да факторлардың Мин әулетінің билікке келуімен, халық арасындағы қоғамдық қатынастарға тигізген әсерін де қарастырамыз. Қойылған мақсаттармен қатар Мин империясының ішкі және сыртқы қатынастар, саяси әкімшілік жүйесі, оның экономикалық және мәдениеті тарихын, империяның саяси құрылымын көрсетуді ұйғарып отырмыз. Сонан соң бітіру жұмысының авторы Мин империясының армиясының құрылымы, жорықтарын көрсетуді де жұмыс мақсаттарының қатарына қояды.
Біздің тақырыбымызға тікелей байланысты ғылыми мақалалар жєне монографиялық зерттеулер жеткілікті. Бұл әсіресе Ресей тарихнамасында жан-жақты зерттелген мәселе, бірақ зерттеулердің барлығы дерлік кеңестік кезеңде, тіпті ХІХ ғасырдан бастап зерттеле бастаған. Ал Қытайда осы бір тарихи оқиға туралы зерттеулер өте көп, әрі тарихы бай. Алайда, біз қытай тілін білмегенімізбен Қытай тарихнамасының туындыларындағы өздеріне тән атауларына байланысты, олардығ оқылу және аударылу ережесіндегі қиындықтарға жолықтық. Ал Қазақстандық тарихнамасында туралы зерттеулерді тіпті таба алмадық, мүмкін кездестіре алмаған шығармыз. Сол себепті де осы ақтаңдақтарды жабу қажеттілігі зерттеудің ғылыми маңызылдығын арттырады. Сонымен қатар зерттеу негізінен тєжірибелік қолданыста, яғни алып көрші туралы ақпараттың өз тілімізде жазылуы сияқты жақтары да бар. Сондықтан біздің қарастырғалы отырған мәселеміз ғылыми жағынан да, тєжірибелік қолданыс жағынан да өзекті болуы дау тудырмайды.
Мақсаттары мен міндеттері. ХХ ғасырдағы Қытай тарихындағы әлеуметтік наразылық тудырған, бір мемлекет ішінде тағы да бір мемлекеттің пайда болуы туралы оқиғаны зерттеу барысында біздің алдымызда мынадай мақсаттар мен міндеттер туындайды. Бітіруші ең алдымен Юан империясына қарсы көтерілістер не себепті туындағанын анықтап алуды жөн көріп отыр. Осыған орай Қытайдың сол уақыттағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дамуы қандай дәрежеде жүргенін көрсетуді мақсат еттік. Онан кейін анықталған әеуметтік-экономикалық, әлеуметтік, мәдени және де басқа да факторлардың Мин әулетінің билікке келуімен, халық арасындағы қоғамдық қатынастарға тигізген әсерін де қарастырамыз. Қойылған мақсаттармен қатар Мин империясының ішкі және сыртқы қатынастар, саяси әкімшілік жүйесі, оның экономикалық және мәдениеті тарихын, империяның саяси құрылымын көрсетуді ұйғарып отырмыз. Сонан соң бітіру жұмысының авторы Мин империясының армиясының құрылымы, жорықтарын көрсетуді де жұмыс мақсаттарының қатарына қояды.
1 Жұмабек Мақатай, Ақынбек Қапшари. Жұңхуаның бес мың жылы Үрмжі, 2006 ж.173, 192- бет
2 Бичурин. Н.Я. Собрание сведений о народах, обитвших всредней
Азии в древние времена. Т, І- ІІІ.- Москва, 1950.
3 Или Жұңгоның ерте замандағы патшаларының өмір баяны. Ланжу, 2004 ж 405, 409- бет
4 Бәй шуи.Жұңго Тарихынан Шолулар, Үрмжі, 1984ж. 472, 507, бет
5 Қазақстан тарихына қатысты қытай деректемелері.Алматы, Дайк-Пресс, 2006.
6 Малявии В. В. Гибель древней империи. М., 1983
7 Рыбаков. История вастока Москва 1999 ж. 528, 546, бет
8 Маулен Шәріп, Ержан Шарып.Шин цияң тарихынан тәрбие Үрмжі. 1999 ж. 104,105- бет
9 Алдабек Нұржамал Әбдіразақ қызы. Орта ғасырлардағы қытай тарихы Алматы. 2004. 108,122 бет
10 Бань Гу, Хань шу (История династии Хань). Пекин, 1964.
11 Ван Мин. Тайпин цзин хэцзяо (Критическое издание «Книги Великого Равенства»). Пекин, 1960.
12 Ван Вэньлу. Тайси цзин (Книга о зародышевом дыхании).— Байцзы цюань шу (Полное собрание сочинений всех философов), т. 8. Ханчжоу, 1984.
13 Ван Мин. Баопу-цзы нэйпянь цзяоши (Критическое и комментированное издание «Баопу-цзы»). Пекин, 1980.
14 Гаи Хэн. Лао-цзы чжэн гу (Правильное разъяснение «Лао-цзы»). Пекин,. 1959.
15 Го Сян. Чжуан-цзы сюй (Предисловие к «Чжуан-цзы»).— Чжуан-цзы цзи ши (Сводный комментарий к «Чжуан-цзы»), т. 1. Пекин, 1985
16 Да дао по и чжи чжи. Иньфу цзин цянь цзе (Правильные указания, разрушающие сомнение относительно Великого Дао. Смиренное разъяснение «Книги о единении сокрытого»). Тайбэй, 1965.
17 Дун юань шэнь чжоу цзин (Книга заклинаний вместилища глубочайшего духа). —Дао цзан (Даосский канон), т. 170. Шанхай, 1925—1926.
18 Жао Цзунъи. «Лао-цзы сян эр» чжуцзяо (Комментированное издание «Лао-цзы сян эр»). Сянган, 1956
19 Ле-цзы чжу («Ле-цзы» с кемментарием).— Чжуцзы цзичэн (Корпус философской классики), т. 3. Шанхай, 1954.
20 Ли Даочунь. Цзяо вай мин янь (Ясные слова вне учения).— Сюй Тяньши. Даоцзя яншэн сюе гай яо (Сущность даосского учения о питании жизни). Тайбэй, 1971.
21 Ли цзи (Записи о ритуале). Пекин, 1957.
22 Сюй Шэнь. Шовэнь цзе цзы чжу («Разъяснение иероглифов простых и сложных» с комментарием). Шанхай, 1986.
23 Сяо Тун. Вэнь сюань (Литературный изборник), т. 1. Пекин, 1959.
24 Аверинцев С. С., 1977 — Аверинцев С. С. Поэтика ранневйзантийской литературы. М., 1977.
25 Алексеев В. М. Китайская народная картина М., 1966.
26 Бежин Л. Е. Се Линъюнь. М., 1980.
27 Быков Ф. С. Зарождение политической и философской мысли в Китае. М., 1966..
28 Васильев Л. С. Дао и Брахман: феномен изначальной верховной всеобщности.— Дао и даосизм в Китае. М., 1982.
29 Васильев Л. С. История религий Востока. М., 1983.
30 Горохова Г. Э. Универсализм раннего даосизма.— Дао и даосизм в Китае. М., 1982.
31 Евсюков В. В. Космогония китайского неолита по изображениям на керамике культуры Яншао.— Древние культуры Китая. Палеолит, неолит и эпоха металла. Новосибирск, 1985.
32 Зинин С. В. Концепция Н. Сивина.— Современные историко-научные исследования: наука в традиционном Китае. Реферативный сборник. М., 1987.
33 К проблеме категорий традиционной китайской культуры (Круглый стол).—Народы Азии и Африки, 1983, № 3
34 Кравцова И. Е. Представления о верховной власти и правителе в древнем и средневековом Китае.—XX научная конференция «Общество и государство в Китае». Тезисы докладов, ч. 1. М., 1989.
35 Крюков М. В., Переломов Л. С., Софронов М. В., Чебоксаров Н. Н. Древние китайцы в эпоху централизованных империй. М., 1983.
36 Крюков М. В., Малявин В. В., Софронов М. В. Китайский этнос в средние века (VII—XIII). М., 1984.
37 Крюков М. В., Малявин В. В., Софронов М. В. Этническая история китайцев на рубеже средневековья и нового бремени. М., 1987.
38 Кычанов Е. И. Основы средневекового китайского права (VII—XIII вв.). М., 1986..
39 Лубо-Лесниценко Е. И. Великий - шелковый путь.— Вопросы истории, № 9, 1985. 5.
40 Мартынов А. С. Минская культура и даосские темы Линь Чжаоэня (1517—1598).— Дао и даосизм в Китае. М.,
2 Бичурин. Н.Я. Собрание сведений о народах, обитвших всредней
Азии в древние времена. Т, І- ІІІ.- Москва, 1950.
3 Или Жұңгоның ерте замандағы патшаларының өмір баяны. Ланжу, 2004 ж 405, 409- бет
4 Бәй шуи.Жұңго Тарихынан Шолулар, Үрмжі, 1984ж. 472, 507, бет
5 Қазақстан тарихына қатысты қытай деректемелері.Алматы, Дайк-Пресс, 2006.
6 Малявии В. В. Гибель древней империи. М., 1983
7 Рыбаков. История вастока Москва 1999 ж. 528, 546, бет
8 Маулен Шәріп, Ержан Шарып.Шин цияң тарихынан тәрбие Үрмжі. 1999 ж. 104,105- бет
9 Алдабек Нұржамал Әбдіразақ қызы. Орта ғасырлардағы қытай тарихы Алматы. 2004. 108,122 бет
10 Бань Гу, Хань шу (История династии Хань). Пекин, 1964.
11 Ван Мин. Тайпин цзин хэцзяо (Критическое издание «Книги Великого Равенства»). Пекин, 1960.
12 Ван Вэньлу. Тайси цзин (Книга о зародышевом дыхании).— Байцзы цюань шу (Полное собрание сочинений всех философов), т. 8. Ханчжоу, 1984.
13 Ван Мин. Баопу-цзы нэйпянь цзяоши (Критическое и комментированное издание «Баопу-цзы»). Пекин, 1980.
14 Гаи Хэн. Лао-цзы чжэн гу (Правильное разъяснение «Лао-цзы»). Пекин,. 1959.
15 Го Сян. Чжуан-цзы сюй (Предисловие к «Чжуан-цзы»).— Чжуан-цзы цзи ши (Сводный комментарий к «Чжуан-цзы»), т. 1. Пекин, 1985
16 Да дао по и чжи чжи. Иньфу цзин цянь цзе (Правильные указания, разрушающие сомнение относительно Великого Дао. Смиренное разъяснение «Книги о единении сокрытого»). Тайбэй, 1965.
17 Дун юань шэнь чжоу цзин (Книга заклинаний вместилища глубочайшего духа). —Дао цзан (Даосский канон), т. 170. Шанхай, 1925—1926.
18 Жао Цзунъи. «Лао-цзы сян эр» чжуцзяо (Комментированное издание «Лао-цзы сян эр»). Сянган, 1956
19 Ле-цзы чжу («Ле-цзы» с кемментарием).— Чжуцзы цзичэн (Корпус философской классики), т. 3. Шанхай, 1954.
20 Ли Даочунь. Цзяо вай мин янь (Ясные слова вне учения).— Сюй Тяньши. Даоцзя яншэн сюе гай яо (Сущность даосского учения о питании жизни). Тайбэй, 1971.
21 Ли цзи (Записи о ритуале). Пекин, 1957.
22 Сюй Шэнь. Шовэнь цзе цзы чжу («Разъяснение иероглифов простых и сложных» с комментарием). Шанхай, 1986.
23 Сяо Тун. Вэнь сюань (Литературный изборник), т. 1. Пекин, 1959.
24 Аверинцев С. С., 1977 — Аверинцев С. С. Поэтика ранневйзантийской литературы. М., 1977.
25 Алексеев В. М. Китайская народная картина М., 1966.
26 Бежин Л. Е. Се Линъюнь. М., 1980.
27 Быков Ф. С. Зарождение политической и философской мысли в Китае. М., 1966..
28 Васильев Л. С. Дао и Брахман: феномен изначальной верховной всеобщности.— Дао и даосизм в Китае. М., 1982.
29 Васильев Л. С. История религий Востока. М., 1983.
30 Горохова Г. Э. Универсализм раннего даосизма.— Дао и даосизм в Китае. М., 1982.
31 Евсюков В. В. Космогония китайского неолита по изображениям на керамике культуры Яншао.— Древние культуры Китая. Палеолит, неолит и эпоха металла. Новосибирск, 1985.
32 Зинин С. В. Концепция Н. Сивина.— Современные историко-научные исследования: наука в традиционном Китае. Реферативный сборник. М., 1987.
33 К проблеме категорий традиционной китайской культуры (Круглый стол).—Народы Азии и Африки, 1983, № 3
34 Кравцова И. Е. Представления о верховной власти и правителе в древнем и средневековом Китае.—XX научная конференция «Общество и государство в Китае». Тезисы докладов, ч. 1. М., 1989.
35 Крюков М. В., Переломов Л. С., Софронов М. В., Чебоксаров Н. Н. Древние китайцы в эпоху централизованных империй. М., 1983.
36 Крюков М. В., Малявин В. В., Софронов М. В. Китайский этнос в средние века (VII—XIII). М., 1984.
37 Крюков М. В., Малявин В. В., Софронов М. В. Этническая история китайцев на рубеже средневековья и нового бремени. М., 1987.
38 Кычанов Е. И. Основы средневекового китайского права (VII—XIII вв.). М., 1986..
39 Лубо-Лесниценко Е. И. Великий - шелковый путь.— Вопросы истории, № 9, 1985. 5.
40 Мартынов А. С. Минская культура и даосские темы Линь Чжаоэня (1517—1598).— Дао и даосизм в Китае. М.,
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МИН ӘУЛЕТІНІҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ
1.1 Юань империясының соңғы кезеңіндегі халық қозғалыстары ... ... . 8
1.2 Мин әулетінің билікке
келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.12
2 МИН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ДӘУІРІНДЕГІ ІШКІ
ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТ
2.1 Мин империясының ішкі саяси әкімшілік жүйесі
... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Мин империясының сырқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3 МИН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ
ШАРУАШЫЛЫҒЫ, МӘДЕНИЕТІ
3.1 Әлеументтік-экономикалық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
3.2 Мәдени
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
КІРІСПЕ
Мәселенің өзектілігі. Қазақстан егемендігін алып, тәуелсіз ел болып,
демократиялық, құқықтық және азаматтық қоғам орнату жолына түскен кезеңде
өткен уақыттың мұрасын зерделеу қажеттілігі арта түседі. Әсіресе біз
әлемдік тарихты, жалпы адамзат тарихын зерттеуімізді тоқтатпауымыз керек.
Өйткені жалпы адамзаттың даму заңдылықтары, адамзаттың кішкене бір бөлігі
қазақ халқының дамуындағы заңдылықтарды анықтауға жеңіл қол жеткіземіз.
Қазақстан мемлекеті үшін де, ғылымы үшін де көршілес жатқан алып
мемлекеттердің тарихын білу арқылы біз олардың қоғамы туралы мәліметтер
жүйесін қалыптастырамыз. Олармен қарым-қатынаста, мәдени байланыстарда олар
туралы біліміміз толық болып тұрады. Оның үстіне жалпы білім деңгейіміздің
көтерілгені де жетістік болып табылар еді. Сондықтан Қытай тарихында
маңызды рол ойнаған, ол елдің әрі қарай дамуына әсер еткен, тарихында өшпес
із қалдырған өзектілігі күмән тудырмауы қажет.
Біздің тақырыбымызға тікелей байланысты ғылыми мақалалар жєне
монографиялық зерттеулер жеткілікті. Бұл әсіресе Ресей тарихнамасында жан-
жақты зерттелген мәселе, бірақ зерттеулердің барлығы дерлік кеңестік
кезеңде, тіпті ХІХ ғасырдан бастап зерттеле бастаған. Ал Қытайда осы бір
тарихи оқиға туралы зерттеулер өте көп, әрі тарихы бай. Алайда, біз қытай
тілін білмегенімізбен Қытай тарихнамасының туындыларындағы өздеріне тән
атауларына байланысты, олардығ оқылу және аударылу ережесіндегі
қиындықтарға жолықтық. Ал Қазақстандық тарихнамасында туралы зерттеулерді
тіпті таба алмадық, мүмкін кездестіре алмаған шығармыз. Сол себепті де осы
ақтаңдақтарды жабу қажеттілігі зерттеудің ғылыми маңызылдығын арттырады.
Сонымен қатар зерттеу негізінен тєжірибелік қолданыста, яғни алып көрші
туралы ақпараттың өз тілімізде жазылуы сияқты жақтары да бар. Сондықтан
біздің қарастырғалы отырған мәселеміз ғылыми жағынан да, тєжірибелік
қолданыс жағынан да өзекті болуы дау тудырмайды.
Мақсаттары мен міндеттері. ХХ ғасырдағы Қытай тарихындағы әлеуметтік
наразылық тудырған, бір мемлекет ішінде тағы да бір мемлекеттің пайда болуы
туралы оқиғаны зерттеу барысында біздің алдымызда мынадай мақсаттар мен
міндеттер туындайды. Бітіруші ең алдымен Юан империясына қарсы көтерілістер
не себепті туындағанын анықтап алуды жөн көріп отыр. Осыған орай Қытайдың
сол уақыттағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дамуы қандай дәрежеде
жүргенін көрсетуді мақсат еттік. Онан кейін анықталған әеуметтік-
экономикалық, әлеуметтік, мәдени және де басқа да факторлардың Мин
әулетінің билікке келуімен, халық арасындағы қоғамдық қатынастарға тигізген
әсерін де қарастырамыз. Қойылған мақсаттармен қатар Мин империясының ішкі
және сыртқы қатынастар, саяси әкімшілік жүйесі, оның экономикалық және
мәдениеті тарихын, империяның саяси құрылымын көрсетуді ұйғарып отырмыз.
Сонан соң бітіру жұмысының авторы Мин империясының армиясының құрылымы,
жорықтарын көрсетуді де жұмыс мақсаттарының қатарына қояды.
Осы мақсаттарға жету жолында мынадай міндеттерді шешуге тура келеді. Ең
алдымен хронологиялық шеңберін анықтаймыз, сонымен бірге Қытайдағы
экономикалық жағдайдың өзгерістер шын мәнінде халықтың ашынуын тудырды ма,
әлде одан басқа әлеуметтік, мәдени, саяси жағдайдағы өзгерістердің де
біріге ықпалдасуы болды ма? Мұнан кейін біздің алдымызда шешілуі тиіс
міндеттердің бірі көтерілістің туындауында идоелогияның маңызы қаншалықты
болды, деген сұраққа жауап беру.
Келесі шешілуі тиіс міндеттердің бірі басшылары арасындағы және Мин
әулеті мен қарапайым көтерілісшілер арасындағы қарым-қатынастарды көрсету
болып табылады, Мин іулетінің мақсаттары қандай болды деген сұраққа да
жауап беруге тырысамыз қандай жорықтар жасады және жорықтардың мақсаты не
болды? Жорықтардың нәтижесі қандай, деген сұрақтарға жауап береміз. Ішкі
құрлысын анықтау барысында ондағы қоғамдық және саяси қатынастарды анықтау
міндетін шешу де көзделіп отыр.
Міне осы қойылған мақсаттарға жету және міндеттерді шешу мәселесі бітіру
жұмысының өзегі болып табылады.
Әдістері мен әдіснамасы. тарихы туралы зерттеу жұмысын жүргізген
уақыттымызда негізінен диалектикалық әдіснаманы қолдандық. Диалектикалық-
материалистік әдіснама қоғам дамуының заңдылықтарына және оны зерттеудің
әдістері жүйесіне негізделеді. Бітіруші жұмыс барысында анализ, синтез,
салыстырмалы-тарихи зерттеу єдістерін қолданды. Талдау әдісі зерттеліп
отырған мәселе туралы мәлімет беретін тарихи деректермен жұмыс кезінде де,
тікелей жұмыс барысында да қолданылды. Әсіресе Қытайдың ХІІ-ғасырдың екінші
жартысы ХҮ ғасырдың ортасы қарсаңындағы, яғни алдында, Мин империясының
мемлекеттілік идеясының қалыптасуы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық,
саяси және мәдени жағдайын анықтау, деректермен жұмыс істеу кезінде
берілген мәліметтерге сыни талдау жасау арқылы деректік мәліметтің
шынтуайттылығын анықтау мүмкіндігі туды. Сонымен қатар талдау әдісін біз
монографиялық еңбектердегі берілген тарихи ақпаратты ғылыми тұрғыдан
зерттеген кезеңде де қолдандық. Талдаудан кейін біз синтез әдісін
қолдандық. Синтездеу негізгі бөлімнің параграфтарын жазған уақытта алынған
деректік материалдар мен тарихшы ғалымдардың ойларын топтастырып, өз
ойымызбен толықтыру үшін пайдаландық. Топтастыру жєне салыстырмалы әдісті
қолдану арқылы бітіру жұмысының авторы Мин империясы туралы тарихи
мәліметтерді бір жүйеге келтіріп, мәселенің хронологиялық шеңберін
анықтады.
Бітіру жұмысын жазу барысында осылармен қоса біз тарихи объективтілік
принципин ұстандық. Тарихи объективтілік принципіне сәйкес тарихи фактіні
анықтау үстінде біз ешқандай идеологиялық және саяси мақсат көздеген
жоқпыз. Сондықтанда тарихи оқиға туралы тек деректер мен тарихи
зерттеулерде көрсетілген мәліметтер арқылы жазып, ол туралы тек объективті
қорытынды шығаруға тырыстық. Объективтілік принципіне сєйкес біз тарихи
оқиға туралы берген материалдарымызда тарихи факт туралы тек белгілі,
анықталған және сыни анализден өткен ақпаратты қолдандық.
Қолданылған деректер. Деректер саны жағынан да, сапасы жағынан да алуан
түрлі. Кез келген тарихи оқиға туралы біз деректерден мәлімет аламыз. Бұл
деректердің шынтуайтылығы мен тарихилығы мәселесін анықтауға итермелейді.
Бізге белгілі деректер өз ішінде материалдық және жазбаша болып екі үлкен
топқа жіктеледі. Біздің қарастырып отырған мәселемізге байланысты әрине
материалдық деректер де бар екені даусыз, бірақ олар біздің зерттеуімізде
пайдаланылған жоқ. Бітіруші негізінен жазба деректерді пайдаланды. Олардың
өзі өз тарапынан әдеби және құжаттық деректер болып екіге бөлінеді. Біздің
негізге қолданғанымыз әдеби деректер. Олардың қатарында ең алдымен
Жунхуаның бес мыңжылдығы атты Үрімжіде қазақ тілінде жарық көрген [1]
еңбекті атап көрсетуге болады. Қытай деректерін аудару және жинақтауда
Н.Я.Бичуриннің ғылыми қызметі ерекше. Н.Я.Бичуриннің қытай жазба
ескерткіштерінің ертедегі Орта Азия халықтары туралы мәліметтері жинағын
бастырып шығаруы синологиядағы аса көрнекті құбылыс болды[2.52б].
Бір жағынан Қытай тілін жетік білмегендіктен де деректе берілген
материалдарға салыстырмалы анализ жасалмады. Алайда мұндай анализ өз
кезінде кеңестік тарихшылардың қолымен өткізілгендіктен біз осы бір дерекке
сенім білдірдік.
Орталық Азияға саясатшылардың жазбалар Таң әулеті билеген кезеңде
де, ХІІІ ғасырда да ең басты дерек болып қала береді. “Сянь Таншу” мен “Цзю
Таншуда” Жетісуға Шығыс Түркістан полистері арқылы жүріп өткен қытай
саяхатшыларының маршруттары: Шу, Талас өзендерінің аңғарлары, Ыстықкөл
суреттелген.
Келесі дерек көзі Илидің Жұңгоның ерте замандағы патшаларының өмір
баяны. [3] деп аталатын, Патшалар тарихын баяндау мақсаттары мен ішкі
идеологиясы негізделген.
Үрмжіде аударылып баспадан шыққан Бәй шуидің. Жұңго Тарихынан Шолулар,
[4] құжаттық деректе қоғамдық қатынастар, экономикалық жүйе, әкімшілік
басқару құрылымы туралы маңызды ақпарат беріледі. Оның құндылығы сонда мин
дәуіріне қатысты көптеген мағлұматарды беруінде.
Осындай деректер қатарында Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер
[5] жинағын атап өткеніміз жөн. Мұнда матиралдар негізінде кезінде Мин
әулетінің шетелдіктермен қарым қатынасы және астанасы Пекиндегі саяси
жағдай, әулет аралық байланыстар туралы маңызды мәлімет алуға болады.
Зерттелу деңгейі. Көне түркілер мен Қытай арасындаы қарым-
қатынас
жөніндегі зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырдың орта шенінде ірі
тарихшылар
еңбектерінен көрініс тапты.
Оның ішінде Н.Я.Бичуриннің ғылыми қызметі ерекше. Н.Я.Бичуриннің қытай
жазба ескерткіштерінің ертедегі Орта Азия халықтары туралы мәліметтері
жинағын бастырып шығаруы синологиядағы аса көрнекті құбылыс болды[2]. Үш
томдық еңбекте қытай деректемелерінің Қазақстанды ертеде және
ортағасырларда мекендеушілердің: хуннулардың (сюннулардың), үйсіндердің,
қаңлылардың, янцайлар мен түрік тайпаларының тарихы жөніндегі негізгі
ақпарат жинақталған.
Қытай жылнамаларының материалдарына ауқымды тарихи филологиялық
түсініктемелер берілген. Қытай деректемелеріне негізделген нақ сондай
ертедегі зерттеулерді Рыбаков История вастока атты еңбегінде
жүргізген[6.505б]. Онда будда діндерінің таралуы қарастырылады. Орталық
және Ішкі Азияның ортағасырлық тарихын жазуға, тарихи оқиғаларды ашатын
қытай деректемелерін басып шығару өз кезінде одан әрі жалғастырылды.
Мәселен, Жұмабек Мақатай, Ақынбек Қапшари. Жұңхуаның бес мың жылы Қытай
тарихи маршрутын тарихи-географиялық тұрғыдан түсіндіріп берді,
Н.Я.Бичуриннің жақсы дәстүрін жалғастыра отырып, Н.В.Кюнер Орталық Азия
халықтары туралы қытайдың құнды хабарларының үлкен топтамасын жариялады.
туралы тарихи мәліметтердің қытай тілінде екі томдық жинағы шығарылды
[7.85б]
Сондай-ақ бүгінгі таңда мәдени бағдарлама аясында қазақ-қытай
қатынасына байланысты еңбектерді жазған Мұхамедханұлы Н [8.128б], Алдабек
қызы Нұржамал [9.297б] есімдерін атауға тиіспіз.
Аталмыш еңбектер бітіру жұмысын жазу барысында өзіндік септігін
тигізді.
Қазіргі уақытта халық көтерілістері, әулеттердің ауысу динамикасы,
әлеуметтік теңдік үшін жүргізілген тап күресі мәселесіне ғалымдар кеңестік
кезеңдегідей аса көңіл бөлмейді. Сондықтан да болар мин династиясы туралы
орыс тілді тарихнамада, посткеңестік аумақта ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан
бастап бірде бір зерттеу жүргізілмеді.
Тақырыптың жаңалығы; Бітіру жұмысы негізінен жылдардан бері назардан тыс
қалып келе жатқан Моңғол және Қытайлық династиялардың қалтарыс тұстарын
соңғы кездердегі мәліметтермен сабақтап, саралап ой түйіндеуінде. Жуйенжан
көтерілісі кезіңіне жататын, Лю Путн бастаған көтерілістердің қайта
жандануын ашып көрсетуі болып табылады.
Хронологиялық кезеңдері; Бітіру жұмысының шеңбері Мин империясының
билікке келуі мен қалыптасу кезеңін, яғни ХІҮ-ғасырдың екінші жартысы және
ХҮ ғасырдың алғашқы жартысын қамтиды.
Бітіру жұмысының құрлымы; Кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МИН ӘУЛЕТІНІҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ
1. Юань империясының соңғы кезеңіндегі халық қозғалыстары
Юань патшалығында Шың Заңнан кейін тоғыз патша ауысып, патша
әулеттерінің күресі, күннен-күнге, саяси жақта барған сайын іріп шіріп,
халық тұрмысы азап шыңырауында қалды. Ең соңғы патша Юань Шанди ( Юан Хой
Зың) деп аталады. Тоғы лық Темір таққа отыра сала жауыздыққа басты,
тіршілік жолы кесілген халық арт артынан көтеріліске шықты. Өз маңына азап
шеккен бұқараны топтаған, Хыбилық хан Шан Тоң деген шаруа тұтанғыш жағып
бұтқа табынды, адамы ұлғая келе байлан (құпия діни ұйым) құрылды. Хан Шан
Тоң оларға: Будда бабамыз аспан астының Миша былыққанын байқап, май тірі
Бұрханды пәниге жіберіп, бізді құтқарғалы жатыр екен деді. Дәл сол мезгілде
Хуанхэ Бай мау дағы жағалдық бөгеті бұзылып,екі жағадағы қаймана халық ауыр
апатқа ұшырады. Жаңа Эраның 1351-юан патшалығы бианлиң(қазіргі Хан андағы
Гай фон) Да мін сияқты жерлерден 150 мың бұқара мен 20 мың жасақты, Хан
Лің ган ға айдап салып ,өзен арнасын аршытып жөнге салды .Сол орайда іс
бастауды ұйғарған Хан Шантұң неше жүздеген мүриттерін, халық жұмыскерлерін
дүрліктіруге жіберіп, жұмыс басында жалғыз көзді тас әулие Хуаңхы суын
бұрып ,аспан астын шақ-шалекей етпек екен деген қауесет таратты . Оның не
сөз екендігін түсінбеген жұмыскерлер өзенді аршып болып ,Қуаң лиаңғаңға
келгенде тосын бір тас мүсін тауып алды. Ұйлығыса қалған олар тас адамның
маңдайында жалғыз көз барын көріп аңтарылып тұрып қалысты. Бұл ахуал лезде
жүз мыңдаған жұмыскерлер арасына таралып, әлгілер айтқан іс расқа шықты
олар׃ Тас әулие шыққан екен ендеше әлемде көтеріліс жасайтын күнде жетті,
деп ойлады.
Хан Шан тоңның тас адамды алдын-ала астыртын адам
жіберіп,
көмдіріп қойғанын білмеген бұқара, өздерінше дүрлігіп кетті. Күннің
сәтіне мүриттерін маңына топтаған Хан Шан тоң Ақ боз ат, Қара өгіз
сойғызып, жер көк тәңіріне тасаттық берді. Жұрт Хан Шан тоңды
көсемдікке көтеріп, Мин бегідеп атады, белгілі күнге уағдаласып,
Июың жудағы Иің шаңда (қазіргі Ән Хи дағы фу яэн мен Иің шаң)
көтеріліс қозғады, олар белгі ретінде бастарына қызыл шыт
байлады. Алайда Қан ұрттап қасам беріп жатқанда ,біреу құпиялықты
ордаға жеткізіп қойды . Сонымен ұлық ордасы жіберген жасақтар Хан Шан
тоңды аудан Жамбылына ұстап апарып өлтіріп, Шан тұнының серігі Луи фу
тоң қоршаудан әзер қашып құтылып, көтеріліс ке уағдаласқан шаруалар
арқылы Иің жу сияқты жерлерді басып алды[10.97].
Бұдан хабар тапқан Қуаң лиаңгаңдағы тастады. Оның әйелі Хан лиң
–ырды ертіп Уәнге ( қазіргі Хаби дағы Уан) барып бой тасалады. Хан
арда тазалап жатқан , жұмыс керлер басқарушы ұлықты өлтіріп, арт артынан
Луи Футұңға барып қосылды.
Көтерлісшілер бастарына қызыл шыт байлағандықтан, ел оларды қызыл
жасақ деп атады, тарихта бұл қызыл орамалдар қосыны деп
аталды[1.28]. 10 күнге жетпей ақ қызыл орамалдар қосыны 100 мың
адамға жетті, Луи Футоңның қызыл орамалдар қосыны іркес-тіркес бір сыпыра
қалаларды басып алды, Жан Қуай өңірінде Байлан қоғамының ықпалына
ұшыраған шаруалар да арт артынан Луи фу тоңға үн қосып көтеріліс жасады.
Жаңа эраның 1354 – жылы бас уәзір то тоны жіберіп, ол арқылы
батыс өңір мен бағынышты жерлерден миллион адамдық жасақты іске қосу арқылы
Гау Уды басып жатқан Жаң Шычың көтерілісшілер не қоршай шабуыл жасады.
Көтерілісшілер құрып кету қаупінде тұрғанда, юан патшалығының ішкі
жағында тұтқиыл бүлк туылып, тотыны мәнсап лауазымнан алып тастады, Бас
сардарынан айрылған юан қолы, соғыспай –ақ қобырап ,түгелмен күйреп тынды.
Келесі жылы ақпан айында Хан Шан тоның ұлы Хан лің- ырды Қау жуға (қазіргі
анхұйдағы хаушиан ауданы) алдырған Луи фу тоң оны ресми патша қойып, ел
атын Соң деп, Хан Ліңырды Шәу мин бегі деп атады. Жау жуда акимат құрған
Хан ланр мен Луи фу тоң ұш бағытпен жасақ аттандырып,солтүстікке жорық
жасады. Соның бірі Мау Гайдың шығыс бағыттағы жасағы, Юан Патшалығының
астанасы Дадуға дейін тақап барды. Қалың қолды өзі бастап бянлиаңды тартып
алған Луи фу тоң Шяумиң бегін алдырып,сол жерді астана етіп белгіледі.
Жеңіліске мойын сал болмаған юан патшалығы жер иелерінің қарулы күші арқылы
қызыл орам алдыларды жаныштауын жеделдетті,солтүстікке жорық жасаған ұш
бағыттағы қосынды ілгері кейінді сәтсіздікке ұшыратып, Бян Лиңды қайтадан
уысына түсірді, жоғары мәнсап,мол си лық арқылы Жаң Шы Чыңды тізе бүгуге
шақырды. Шямиң бегінің қорғау атымен Анфыңға (қазіргі Ән хой дағы Шу шян
ауданы) қашып барып Лю Фу тоң жаң Шы шыңның шабылуына ұшырады. Жаңа эраның
1363 - жылы ол соғыста қаза болды. 12 жыл күрес жасаған қызыл орам алдылар
қосыны ақыры жеңіліске ұшырады. Луи фу тоң қызыл орам алдыларды бастап
жорық жасап жатқан тұста Қау жуды меңгерген Гузі шың бастаған қызыл орам
алдылар күн сайын зорая түсті әсілі жер юан жасағының қоршауында тұрғанмен,
алған бетінен қайтпаған ер жүрек еріктілер қолының сардар –сарбаздары
қалың жауға қайыспай төтеп беріп, Юан жасағын шарасыз күйге түсірді.
Ызғарлы боран азынап тұрған күндердің бірінде үсті – басы алба - жұлба
бір жас сопы аптығып осы араға келіп жетті. Юан жасағының тыңшысы ма деп
күдіктенген қамал күзетшісі, оны ат ағашқа таңып қойып бас қолбасшы Гузі
Шың ге кісі жіберіп, ахуалды хабарлайды, мұны ести сала қамал қақпасына
келген Гузі шың тырыстырып байлаулы тұрған ажары ала бөтен, айбары айрықша
сопыны көріп, оны іштей қатты ұнатты. Әне сол адам кейін келе ірі
Мин патшалығын құрған алғашқы патша Чжу Юан Жаң еді. Жу Юан Жаңның ата
мекені Жяң Су – Дағы Пишан ауданы, әсілі аты – Жу Жоң ба
болатын[1.29].
Сол замандағы қара шекпенді халық ресми есім қой май
ақ аға
бауырының немесе ата-анасының жиынтық жасын, аталым етіп кете беретін
дағды болған. Бала Жу Юан Жаң көбінде Қуаң жау тауап ханасына барып
ойнайтын, сондағы кәрия зерек те елгезек оны айрықша ұнатып,
әредікте жазу-сызу үйрететін. Көзі шалғанды қалт жібермейтін асқан
зерек Жу Юан Жаң уақыт ұзара келе көне – жаңа бір қыдыру әріптің
қарасын танып алды. 17 жасқа шыққан жылы Хэй хэ өзеннің
терістігіндегі қуаңшылық , шегіртке апаты болып, оба тарады да, әке-
шешесімен үлкен ағасы арт - артынан көз жұмды , ауылда адам сиреп,
маңай қатты құлазыды. Барар жер басар тауы қалмаған Жу Юан Жаң
Қуаң Жи ау тауапханасына барып, шашын тақырлатып бала шәкірт
атанады. Күні бойы жер сыпырып, тұтанғыш жақты, қоңырау
соқты қарт сопылардан янат естісе де, жан бағысқа бола ашуын
ішке бүкті. Соңында апат барған сайын ауырлады да, мардымсыз салық
астық жинаумен күнелтіп келген Қуаң жи ау тауапханасы ендігі ары
жанбағы удан қалды, лажы таусылған басқарушы сопыларды бір-бірлеп
жолға салып , кезіп жүріп кеңірдек асырап, жан сақтау жолын
қарастыруды өтінді. Тауап ханаға кірген не 50 күн ғана болған Чжу
Юан жаң да боқшасын арқалап, бір қолына аса бір қолына шотын алып,
ауыл аралап жүріп қаңғырған сопылардың қатарына қосылды[3.56].
Тентіреп жүріп бейбірект істердің бәрін көзбен көрген Чжу Юан жаң сол
замандағы қоғамды
терең танды, өмір тәжірибесі барынша артты, елмен кеңнен достасып,
ел көзіне түсетін орай күтуге бекіді.
Арада үш жыл өтіп, Қуаң Жи ау тауап ханасына қайта оралған ол
көп
ұзамай Гузі шың қосынында қол басы болып жүрген, жоқшылықты бірге
тартқан серігі Таң Хының өзін қосынға шақырған хатын тапсырып алды да,
түнделетіп Қау Жу қамалына тартты. Гузі шыңның көтерілісші қосынына
кірген Жу Юан Жаң соғыста ерен ерлік көрсетіп, қасарысқан жаудың қандайына
кезіксе де атойлап алда жүрді. Оның үстіне біраз хат - сауаты бар ол Гузі
шыңның назарына айрықша ілікті де, ұрыс үстінде оны қасынан тастамайтын
болды .Көпке бармай ол қосында елеулі қолбасшыға айналды. Елден асқан
дарынды ол алдағы жерде ісімізге Үлкен көмегін тигізетін болды, - деп
білген ерлі зайыпты Гузі шыңдар асырап алған 21 жастағы қызын оған қосты.
Жаңа ераның 1355- жылы наурызда Гузі шың өліп ,көтерілісші қосынның
басшылық құқығы Жу Юан Жаңның қолына өтті. Қосын бастаған ол көне көз
мұралшыл Жу шыңның қорғанды биік тұрғызып, астықты мол жи,хан атануға
асықпа [4.95] (яғни жасақ күшін белсене молайтып, қамал қорғанысын
бекемде, өндірісті өркендетіп, астықтан қор топта, құр атаққа бой ұрып
патша атануға асықпа) деген ұсыныс қабылдап,айнала жүріп соғыс салды, ақыр
–аяғы ел билігін тартып алып,патша атанды.
Чжу Юан жаң ықпал күшін оңтүстікке қарай кеңейткен тұста, Чин Юль
Яң деген мықты жауына кез болды. Жяң ши ,Хун ан, Ху би өңірлерін жеке
иемденіп ,кең жер, мол жасақпен жатқан Чин Юл яң өзін патша,елін хан деп
атады.
Жаңа ераның 1360-жылы тегеурінді су жасағын бастап, Сәйшыдан
өзенді бойлай шығысқа беттеген ол, Иің Тиэн аймағына шабуыл жасап Жу Юан
жаң иелеп жатқан жерді, бір-ақ жалмауға сұқтанды. Дереу қоластындағыларды
жинаған Чжу Юань Чжан қарсы шара қарастырды. Жұрт жақ - жақ болып бір
пікірге келмеген ахуалда жаңадан келген ақылшы Лю Жый ғана бір шетте
отырып жұмған аузын ашпады . Әрі –сәрі болып бір байламға келе алмаған Чжу
Юан Чжан Лю Цжиды жеке алып қалып ,одан ; маған нендей ақыл көрсетесің деп
сұрады. Сонан ол; жау алыстан ары-шаршап ал рахатта отырған біз енді ғана
қимылдағалы жатырмыз, жауды жең бейітін несі тур дейсіз! сіз тосқауылға
біраз жасақ қойып, Хан қолының талмау жерінен соққыласаңыз ғана болғаны,
Цин Юл яңды тұмсықтан бір – ақ ұрамыз, - деді Лю жый, мұны естіген Чжу Юань
Южан айрықша қатты қуанды. Қол астындағы Кан Мау цай деген сардар Цин Юл
ияңмен көне таныс болғандықтан, соны қасына шақырып алып, онымен Цин Юляңды
шырғалап құрмақ қаптырудың шарасын ақылдасты, үйіне оралған Каң
Маусай Жу Юань Чжаннің тапсыруы бойынша бір парша хат жазып, қарт малайын
түнделете Цайшыға барып, Цин Юляаңмен жолығуға жіберді[9.103].
Хатты көріп еш шұбаланбаған Цин Юляң қарт малайдан; Кан сұлтан
қазір қай жерде ?- деп сұрады. Қарт оған; ол қазір бір қосынды бастап
Циян дұң көпіріне келді, ханекеңнің сонда баруын күтіп
отыр, - Цин
болатын,- дей салды каря . Қарт малай кете сала, бүкіл жасағын
аттануға
бұйырған Чин Юляң Цияңь Дұың көпіріне үдере тартты. Уәделі жерге
жеткенде көргені ағаш көпір емес, қайта тас көпір болып шықты. Лезде
тұс тұстан дабыл қалды да, Чжу Юань Чжанның жағаға жасырып қойған
жасақтары лап қойды. Кеме жайда жатқан Су жасақтары да ұрысқа келіп
қосылды.
Қолы әпсәтте күйрей жеңіліп, қырылғаны мен суға тұншығып
өлгендеріне сан жетпеді. Осыдан кейін Чжу Юань Жаңнің айбары арта берді.
Оған мойын сал болмаған Цин Юльяаң ұш жылға дейін соғыс кемелерін
жасатып, 600 мың адамдық ауыр қолмен Хоң дуға ( қазіргі жаң
шидегі Нань Чаң ) шабуыл жасады. Чжу Юань жан 200 мың қолмен Хон дуға
көмекке барғанда,Чин Юаляң қоршауын әрең босатып, су жасақтарын пояң
көліне шегіндіреді, көлден шығатын өткелді бекітіп алған Чжу Юань Чжаң Чин
Юлян мен шешуші сайыс салуға бекіді.Чин Юля лаңмен су жасағында биік те ірі
соғыс кемелері көп, ал Чжу Юань жаңның су жасағында аз ғана шағын қайық
болды .күш салыстырмасы тым алшақ екі жақ ұдайы ұш күн соғысқанда Чжу
Юань Жаң жасағы жеңіліп шыға берді[9.105].
Қоластындағы сардарлардың ұсынысын қабылдаған Чжу Юань жан
өртпен шабуылдау айласын қолданды. Оталғыш дәрі тиген жеті қайықты
әрқайсы сына бірден жеңілтек кішкене қайық тіркеуге әмір етті .
Қмырт
үйірле шығыс терістіктен боран соқты да, ол жанқиярлар
қосынын шығарып, сол жеті қайықты желдің ығына қарай от тамызып алып
естіріп
Чин Юл яңның кемелеріне қарай тап бергізді . Боран үрлеп өршіген
от
лезде хан жасағыны ірі кемелерін өртке орап әкетті.
Қоршауды бұзамын деп жүрген Чин Юл яң Жу қолы
жаудырған жебеден өлді . Келесі жылы Чжу Юань Жан, Жаң Шы Чіңның
бөлектенген күштерін жойды, іле-шала Шүй даны жорықшы аба саң ғүндық қа,
Чэн Иэу
чүнді орынбасар санғондыққа тағайындап, 250 мың адамдық ауыр қолмен
солтүстікке шеру тартты. Екі айдан соң Шой даның қосыны Шан доң ды
басып алды . Жаңа ераның 1368 – жылы қаңтарда Чжу Юань жан Иңтянда
патшалық таққа отырып, ел атын Мин ,өзін Мин Тай зу атады. сол жылы
тамызда Мин жасағы Дадуды басып алып , Юан Шүн ди Шаң дуға қашып
барды[9.108]. Сөйтіп, Қытайды 97 жыл бойы билеген Юан патшалығы
аударылып тасталды.
2. Мин әулетінің билікке келуі
Таққа отырған Мин Тай зу өзіне патшалық құрысып еңбек
сіңірген уәзірлеріне сене алмай, қамқа тонды қоруылдар атты
тыңшылық орган құрып, солардың қимыл - қыбырын бақылатты, кімде
күдік байқалса,соны
абақтыға жапты ,басын алды. Жаңа ераның 1380 жылы біреу патшалыққа
опасыздық жасап қарсы көтерілмекші екен деп дәттегені үшін , Мин тәй зу
бас уәзір Қу Уон ұоңды тұқым жұрағатымен қоса шауып, сыбайластарын
табуға жарлық түсірді. Бұған әскери әкімшілік мәнсап тыл ардан 15 мың нан
аса адам шатылып, Ху уииұң тобымен іліктес деген күмән діл ар
түгел қынадай қырылды. Үка ма Соң Ли ан Мин патшалығы құрылған
алғашқы
мезгілде Мин тай зу жағынан мән бере іске қойылып ,соңында қаланың ұстаз
болды. Басқаға абайлап мәмле жасайтын оған да сенім болмады. Бір жолы
Соң Ли аң үйінде бір неше досымен шарап ішті, ертесі Мин тай зу бүл
істі қуарлай сұрады, Соң Ли аң болған істі толық айтқан кезде ол ; сен мені
алдап
тұрған жоқсың ба ? - деді күліп тұрып. Кейінше оны мақтаған Мин Тай зу
;
Соң Ли аң маған 19 жыл ілессе де бір ауыз өтірік айтып, біреуді
жамандап көрген жоқ , есіл ер деген осы ! – деді. 68 жасында Соң
Ли аң қызметтен босап , мекеніне қайтарда бір бөлек қамқа ұсынған
Мин тай зу ; мынаны
апарып сақтап қойда , арада 32 жыл өткен соң 100 жасқа шыққан жылыңда
киім тіккізіп ки! – деді . Ху Уи иоң делосына орай оның немересі Соң
Шін да сонымен сыбайлас деп дәт телгендіктен ,Сің лиң қоса шатылды .
Қамқа тонды қоруылдарын жіберіп, оны Жин Хуа дағы мекенінен астанаға
алдырып
оны Жин Хуадағы мекенінен астанаға алдырған Мин тай зу оны өлім жаза
сына тартпақ болады .
Бұл істен хабар тапқан Мин Тай Зу дің әйелі оған ; қарапайым
бұқара
баласына ұстаз ұсыныс етіп ,си құрмет көрсетіп жатса, немересінің ісін
ол
қайдан біледі ?- деп насихат айтты . Терісіне симай түнеріп отырған
Мин тай зу дің сондада Соң Ли Ән ға кешірім жасағысы келмеді. Бол
күні асқа бірге отырған әйелі үстел шетінде мелшиген беті шарап
та ішпей , ет де жемей отыра берді . Оған таңданған Мин Тай зу; бір жерің
ауырып отырма ?- деп сұрады . Сонда ол ; Соң ұстаздың өлімге тартылғалы
тұрғанына жаным күйіп тұр , сол кісі үшін тілек тілеп отырмын , -
жаны қинала . Азап ауырт
палықты жұбаймен бірге кешкен ол әншейінде ханымын әжептәуір құрмет
тейтін, Cодан болса керек, оның сөзінен әсерленген ол Соң Ли аңды өлімнен
кешіріп ,Му жуға (қазіргі Сч уан дағы Мау ши ан ауданы ) сұргіндетті
жасы 70тен асқан Соң Ли Ән жол үстінде қаза тапты . Арада он жыл
өтті. Тағы біреу ; Ли шанчаң Ху уииұңнің опасыздық жасағалы
жүргенін біле тұра әшкерелемей, кешірілмес қылмыс өткізді,- деп
дәттеді. Ли Шан Чаң патша
лықты құруға еңбек сіңірген уәзір әрі Мин тай зу дың құдасы болғандықтан,
лауазым силаған кезінде оған өлімнен алып қаларлық екі мәртбе берген
еді. Бірақ кәрленген Мин тай зу 77жастағы Ли Шан Чаң мен оның үрім
бұтақтарынан 70 қанша адамды түгел қырып салды. Іле-шала Жу уи иңның
сыбайластарын қайталай, 15 мыңдай адамды қынадай қырды[5.217].
Іс осымен тыным болса не керек үш жылдан соң қамқа тонды
қоруылдар; аба сан ғұн Л ән и ои опасыздық жасады ,- деп әшкереледі.
Оның басын алғызып , жемтік тестерін қузастырған Мин тай зу әскери -
әкімшілік мансап тыл ардан тағы да 15 мыңнан аса адамды қынадай қырды.
Осы екі реткі ірі дело да патшалыққа еңбегі сіңген уәзірлер түгелге
жуық қырғын далды Мин тай зу дың дара билігі мен қанқұйлы саясаты
тарихқа әйгілі болды. мәртебесі жоғары қыруар уәзірді қырып салған Мин
Тай зу өзінің 24 ұлын жер – жерге бек етіп тағайындады . Өсті сем өзім
құрған Мин патшалығы ның үстемдігі бекемделеді – деп білді, алайда
бұдан үлкен былық туыларын ол ойламаған еді Мин тай зу 60 жастан асқан да
қалға Ху бый бау өліп, оның ұлы Жу иүн уын Қалға лыққа тағайындалады.
Әр жердегі бағынышты бектердің дені Жу Иін Уынның көкелері болған
дықтан, патшалық мұрагерлік құқықтың немерелес ұлдың қолына өткелі
тұрғанын көрген олар бұған іштей мойын сал болмады . Әсіресе , Мин Тай зу
дің төртінші ұлы –ұрыстарда көп еңбек сіңірген Иан Бегі Жу ди Жу Ииуңды
тіптен көзге ілмеді . Жу Ион уының шығыс сарайында Хуан зі чың
деген ұстаз болды . Бір жолы ол Жу Ион уының шығыс мүйістегі қақпа
алдында ауыр ойда отырғанын көріп ;нені уайымдап отырсыз ?- деп сұрады
сонда ол ; қазір бір қанша ұқық көкемнің қолында тұр ғой, кейін оларды
қалай басқарар
екен ? – деді . Хуаң зы чың оған батыс Ханның жеті бектік бүлігін
тыныш
тандыр әңгімесін айта келіп , көңілін аулады . Бұған Жу Ион уын іштей кеңіп
қалғандай болды . Жаңа ераның 1398 жылы Мин Тай зу өліп, Қалғасы Жу
ион уын Мин Хэи дй атымен таққа мұрагер болды да , тарихта ( Жиан уын
оның жылнамасының аты ) деп аталды . Сол тұста астанада бір қанша бағын
ышты бектер бір – бірімен астасып , қарсы көтерілгелі жатыр екен
деген қауесет тарады . Мұны естіген Жиан уынди абыржи бастады да ,
Хуан зы
чыңды бір амал табуға итермеледі . Хуан Зі эң Жян уындидың және
бір сенімді уәзірі Чи тай ді іздеп барып , онымен ақыл қосты . Иан бегінің
әскери күші тым мығым , қара ниеті қабын улы деп білген Чи тәй
алдымен соның билігін күшінен қалдыруды қуаттады . Мұны құптаған Хуан
зышиң қазір Иән бегі тас түйін отыр , ә дегенде оған қол жұмсасақ
, тұтқиыл өзгеріс туылады , - деді. Сонымен екеуі ақылдаса келіп
алдымен Ин бегінің төңірек
індегі бектерге қол жұмсауға келісті .Жиан уынди жоспарлы қимылға көшті .
Иән бегі астыртын әскер жаттықтырып ,қарсы көтерілуге қамданды . Жиан
уын дэ ді бейғамдандырмақ болған ол рухани науқасқа шалдыққан кісімсіп
күні бойы беталды сөйлейтінді тапты. Онысына сенбеген Чи тәй мен Хуан
зі чың Би пің ге кісі жіберіп , оның қатын – бала cын ұстатты Би пэн
басқағы
ның қолбасшысы Жаң шинге Иән бегін ұстау жөнінде құпия жарлық түсірді
және Иән бегінің ордасындағы кей мәнсапты лармен ішкі жақтан уағдаласты,
бірақ ойламаған жерден Иән бегін жақтаған Жаң шин құпия лқты
оған әшкерелеп қойды . Зерделі Иән бегі ;Жиан уын ди- заңды патша , ашық
қарсы шықсам, алдағы жерде іс өзіме тиімсіз болады, - деп ойлады да,
қайта айналып патшаға болысып, опасыз уәзірлер Хуанзі Чұн мен Чи Тәйді
құртамын деген желеумен жасақ бастап қарсы көтерілді.Тарихта бұл ішкі соғыс
пәлені тыныштандыру деп аталды .
Аласапран бұл соғыс үш жылға созылды.Жаңа эраның 1402 – жылы Иән
жасағы Хуай Бида патша ордасы жіберген түстікте жорық қосынының
қарсылығына ұшырап , ұрыс қатты шиеленісті . Иән жасағының кей сардар
лары шегіне тұруды қуаттады , бірақ Иән бегі соңына дейін
соғысуға
қасарысты . Сңратұстікке жорық қосынының астық таситын жолын кесіп
тастаған Иән жасағы тұтқиыл шабуыл қозғап ,қарсы жағын лезде күйретті,
қойға тиген қасқырдай екпіндеген беті Иыңтиан қамалының түбіне
дейін тақап барды . Бірнеше күннен соң , астананы қорғап тұрған аба сан
ғұн Ли Жэң лон қамалдың қақпасын айқара ашып ,тізе бүкті .Жасағын бастап
кірген
Иән бегі жалын шарпыған патша сарайын көріп , өртті өшіртті. Мұнда көп
адамның өртеніп өлгені белгілі болды . Ол Жиан уын диды қузаған
кезде
біреу ; Иән жасағы қалаға кірер кезде патша өзі сарайға өрт
қойғызды,
ханымы екеуі отқа түсіп өлді ,- деді. Соңынан Иән бегі –Жуди таққа отырып
,Мин Чин зу атанды .
Сонымен, 1421 - жылы ол астанасын бижиңге көшірді де, Пекин
содан бастап Мин патшалығының астанасы, кейінен басқа да әулеттер тұсында
елдің саяси орталығы болып қала берді.
2 МИН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ДӘУІРІНДЕГІ ІШКІ
ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТ
2.1 Мин империясының ішкі саяси әкімшілік жүйесі
Мин империясының билік аппараты ол ресми түрде
жарияланбай
Тұрған кезде – ақ, яғни Жу юань жанның көтерлісші қосынында
қалыптаса бастаған болатын, көтерілістің
негізгі қозғаушы күші шаруалар болғандықтан, көтеріліс көсемдері жаңа
қалыптасқан өкіметтік билікте дәстүрлі қытай мемлекеттілігінің
құрылымындағы жетекші билік орындарына ие болуға тырысты. Бұл жаңа
өкіметтің қандай әлеуметтік топтың мүддесін қозғайтын сипатын айқындайды.
Сонау 1356 жылы - ақ Нәнкин де жергілікті секератариат ( Сиң чжуң шуэң )
және әскери кеңес (Син шумюань) сондай –ақ, алты мекеме деп аталған тек
орталық өкіметтік аппаратта болатын, жоғарғы атқарушы ұйым құрылған
болатын. Жу юан шанға бағынған жерлердегі ауыл шаруашылығына бақылау жасау
үшін, арнайы басқарма (Иңтяньсы) құрылды. Жу юань жанның ордасында оған
бұрын да көп еңбек көрсеткен, және онымен соғыстарда бірге болған оған
бұрында көп көмек көрсеткен, және онымен бірге соғыстарда болған
серіктерімен жасақтары, Ли шань чан, Сюда, Таң хэ, Сүң ляң және басқалар
қызмет атқарды.
Мин империясының өмір сүрген алғашқы жылдарында, оның әкімшілік
аппараттары Ⅶ–Ⅻ ғасырда қытайдың Таң, Сүн әулеттері билік еткен
замандарындағы соның көшірмесін дей болды. Және сондай ақ, ол өзіне Юан
әулетінің кейбір билік үлгілерін сақтап қалды. Алайда императорды өкімет
билігінен біршама ашық ұстауға лайықталған осы мемлекеттік құрылым,
өзінің жанындағы ең жақын деген адамдарына да сенбейтін, және билікті ұзақ
уақыт бойы бәсекелестері мен күресте жеңіп алған Жу юань жанға ұнаған
жоқ. Сондықтан ол басқару апартын түбірімен қайта құру үшін бірқатар
өзгертулер жасай бастады. Онда оның негізгі мақсаты; билікті бір шама
орталықтандыру, және мемлекет басшысының жеке билігін күшейту болатын. Жу
юань жан өзінің қарапайым ортадан шыққан тегіне қарамастан барынша білімді
адам болды. Ол қытайлық тарихи және философиялық дәстүрді өте жақсы
меңгерген еді. Ол қытайдың өзіне дейінгі билеушілерінің іс әрекетімен жақсы
таныс болатын, өзі император болған соң енді ол көп уақыт, қоғамдық саяси
және философиялық ақыл ойдың тамаша классикалық ескерткіштерін оқып
үйренуге жұмсайды. Ол сол классикалық туындылар
күрделісі Дау дэ цзимге Түсіндірме жазды. үлгілі қоғам туралы
өзінің
түсінігін ол әрине қытайлық дәстүрден іздеп тәжірибені олардан алды. Оның
ой пікірі мүлік теңсіздігін туғызатын, қанаудан азат қауымға арқа сүйеген
аса
қуатты императорлық билікті орындатуға бағытталды. қытай тарихында
ең қуатты билеуші бола отырып, Жу юань жан осы ойларын жүзеге асыруда
табыссыз да болмады. сондықтан осыған дейінгі барлық қытайлық әулеттердің,
билікке келген алғашқы кезеңіндегі әрекеттері бұнда да байқалды. бірақ Мин
әулетінің негізін салушының әрекетін айтқан жөн, Жу юань жанның басқа
бұрынғы билеушілерден өзгеше, өзіндік билігіне тән сипатының бірі,
жанындағыларға деген сенімсіздік болды. Ол ешкімге сенбейтін өзінің ойынша
әкімдердің барлығы жемқорлыққа жақын тұрады. Және олар халыққа императордың
ел үшін халық игілігі үшін істеп жатқан әрекеттерін жеткізбейді, сөйтіп Жу
юан жан Мин империясын қатаң тәртіпке негіздеген әдіспен басқаруды жолға
қойды. Ол мемлекеттік қызметкерлердің императорға шексіз бағынатындай
тәртіп орнатуды көздеп, 1382- үш сатылы
емтихан жүйесін енгізді. Бүл жүйе қытайда XXғасырдың басына дейін
сақталып келді. Қытай императорының бұл тәртіп жүйесін
кейіннен, абсалюттық тәртіпке негізделген Еуропа қоғамы өзіне үлгі етіп
алған екен.
Жу юань жан өзін қоршаған әкімдерді өте қатал ұстап, оларды сәл
қылмысы үшін қудалап
отырған, оған үнемі барлық жерде императорға
қастандық жасалатындай елестейтін. Жу юан жанның билігі
кезіндегі қуғын
Сүргін әрекеттен 40 мыңға жуық адам зардап шеккен. Олардың көпшілігі
бұрын императорға қызмет еткен, оның билік басына келуіне ықпал етіп
көмектескен жолдастары болатын, Ол үнемі ең жақын адамдардан
қатты сескенеді. Өз әкімдеріне деген осындай
көз қарастың қалыптасуы одан
кейінгі Мин императорларының барлығына саясат болды. 1435 жылы Миң
патшалығының Иыңзұң пашасы таққа отырды. Осыдан кейінгі Жиңди, Шянзұң,
Шяузұдұңдар үстемдік еткен 70 жыл шамасы Миң патшалығының орта шеніндегі
ойсыраған дәуір болып табылады. Дәуірде патша атектерге сенім артты да
саяси жағдай онша тұрақты болмады, моңғолдардың ойрат, татар тайпалары
үздіксіз лаң салып, қазыналық дағдарыс ауырлай берді, дихандар көтерілісі
алғашқы кездегіге қарағанда зорайды,оның үстіне босқындар мен кеншілер
атымен шыққан дихандар көтеріліс қосынында елеулі құрам болды, мәдениет
жағынан кенжеледі.
Миң патшалығының Иыңзұң патшасы таққа отырған кезде әлі тоғыз жасқа
толмаған еді. Ол шығыс сараида отырған кезінде өзіне қараған атек Уаң Жынды
жақсы көретін, енді оны жон – жосын істерді басқаратын атек болуға бұйырды.
Уаң Жыннды бұл бала патшаны уәзірлерден ауыр жаза қолданып сақтануға
азғырды. Сөйтіп орайдан пайдаланып өзінің құқығын кеңейтті. үш яң
Иырңзұң патшаның алғашқы жалында билік басында болды. Уаң Жын олардын
алаңдады. 1442 жылы Яң Рұң өлді, Яң Шычи, Яң болар билікке ілінбей қалды,
сонымен Уаң Жын құқықты қымқыруға еркін кірісіп, өзіне қарсыларға қастандық
істеп, орданы дөңгелек айналдыратын маңызды адам болып алды.
1449 жылы моңғолдардың ойрат тайпасы патшаға елші жіберіп ат тарту
етті. Ойрат тегінде ұлы құмның ң батыс жағында, Қобда өзені мен Ертіс өзені
ағарында және жоңғар ойпатында жасады. Басқа екі тайпасының бірі татар
тайпасы ононкөл өңірінде жасады. Енді бірі ұраңқай тайпасы Ляухы өзені,
Ломен өзені ағарында жасады. Иыңзұң патшаның алғашқы жылдарында ойрат
тайпасы өз көсемі Есеннің үстемдігіне күшейгені сонша, маңғалдың өзге
тайпаларын билеп алды. Сонымен, енді аттың құнын түсірген жағдайға тап
болғанда, оны Есен қатты қорлық сезінді де, тайпаларды аттанысқа келтіріп,
төрт жолмен оңтүстікке жорық жасады. Есен өзі бір қолды бастап датүңға төте
тартты. Иыңзұң паша Уаң жынның алдауымен, орда уәзірлерінің бөгегеніне
қарамай өзі жорыққа шықты. Иыңзұң датұңға жетіп келгенде. Датұңды қорғап
тұрған армия Уаң жынның итаршысы Гуу Жиңнфң көзсіздерше қолбасшылық етуімен
тып – типыл құрыды. Уаң жынды дереу Ирұңзұңды ортағаалып астанаға қайтарды.
Миң патшалығының әскері қатты ойрандалып, неше жүз мың адамы өлді және
жараланды. Ирұңзұң қала сыртындағы бекіністе тұтқындалды. Уаң жын
қалаймақаншылықта өлтірілді. Жеңіліс хабары Бижиңге жеткен соң, кейбіреулер
асып – сасып, астананы көшіре мөшіре оңтүстікке зытпақ болды. әсери істер
буының орынбасар бужаңы Иұи Чян батыл қарс тұруды қуаттады. Ол Бижиңді
қорғау жауапкершілігін үстіне алып, қарсы соғысуға әзірленді. Есеннің
қосыны Бижиң маңына жеткенде, Иұи ЧянМиң патшалығы армиясына қолбасшылық
істеп, онымен қиян ескі шайқас жүргізіп, ақыры Есенді жеңіп, Зыжиң асуына
шегінуге мәжбүрлеп астананы қорғап қалды. 1450 жылы Есен Иыңзұңды қайтарып
әкелді, Миң патшалығы ойраттармен қалыпты сауда қатынасын қалпына келтірді.
1455 жылы ойраттардың ішкі жағынан бүлік туылып, Есен қоластындағылар
жағынан өлтірілді. Осыдан кейін ойраттар ойсырай белді. Татарлар ұзақ уақыт
бойына үздіксіз мазалап, Миң патшалығына үлкен қауып төндірді.
Иыңзұң патша Бижиңге қайтып келгенде, Жиңдидың таққа шыққанына бір жыл
болған. Иыңзұң оңтүстік сарайға орналастырылып, ісжүзінде ауашаландырылды.
1457 жылы Жиңды ауырып, Уаң жынның сыбайласы Сау Жишяң қатарылылар Иыңзұңды
сүйемелдеп қайтадан таққа шығарды. Сау Жишяң да Уаң жын сияқты жол жосын
істерін басқаратын аптектен кірісіп, бірте – бірте күшін асырып, өзіне
қарсыларға қастандық істеді, тіпті Иыңзұңды де өз ауызына қаратты. 1461
жылы Сау Жишяң мен оның асыранды ұлы Сау Чин қарулы күшпен тақты тартып алу
қаскүнемдігіне салынып, жеңіліп қалды да, өлтірілді. Иыңзұң бұл екі аптекке
сенемін деп екі рет өлімнен қалса да ес жимады. Таққа қайта шыққан соң ол
тағы Уаң жынды сағынып оны қалтқысыз адал еді деді. Иыңзұң өлген соң оның
мирасқорлары да тарихи сабақты қабылдамады. Шянзүң патша атек Уаң жыға
сені, Шяузүң патша атек лЛи Гуаңға сеніп, оларды ордаға лаң салып, патша
мен брабар құқық тұтып, саяси жағдай шайқау мүмкіндігіне ие етті. Иыңзұң,
Шянзүң, Шяузүң патшалар түсындада талай талай адам орданың жағдайына назар
аударып, аптектер күшімен қарама – қарсы болудан қорықпай, саяси жақтан
еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МИН ӘУЛЕТІНІҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ
1.1 Юань империясының соңғы кезеңіндегі халық қозғалыстары ... ... . 8
1.2 Мин әулетінің билікке
келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.12
2 МИН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ДӘУІРІНДЕГІ ІШКІ
ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТ
2.1 Мин империясының ішкі саяси әкімшілік жүйесі
... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Мин империясының сырқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3 МИН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ
ШАРУАШЫЛЫҒЫ, МӘДЕНИЕТІ
3.1 Әлеументтік-экономикалық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
3.2 Мәдени
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
КІРІСПЕ
Мәселенің өзектілігі. Қазақстан егемендігін алып, тәуелсіз ел болып,
демократиялық, құқықтық және азаматтық қоғам орнату жолына түскен кезеңде
өткен уақыттың мұрасын зерделеу қажеттілігі арта түседі. Әсіресе біз
әлемдік тарихты, жалпы адамзат тарихын зерттеуімізді тоқтатпауымыз керек.
Өйткені жалпы адамзаттың даму заңдылықтары, адамзаттың кішкене бір бөлігі
қазақ халқының дамуындағы заңдылықтарды анықтауға жеңіл қол жеткіземіз.
Қазақстан мемлекеті үшін де, ғылымы үшін де көршілес жатқан алып
мемлекеттердің тарихын білу арқылы біз олардың қоғамы туралы мәліметтер
жүйесін қалыптастырамыз. Олармен қарым-қатынаста, мәдени байланыстарда олар
туралы біліміміз толық болып тұрады. Оның үстіне жалпы білім деңгейіміздің
көтерілгені де жетістік болып табылар еді. Сондықтан Қытай тарихында
маңызды рол ойнаған, ол елдің әрі қарай дамуына әсер еткен, тарихында өшпес
із қалдырған өзектілігі күмән тудырмауы қажет.
Біздің тақырыбымызға тікелей байланысты ғылыми мақалалар жєне
монографиялық зерттеулер жеткілікті. Бұл әсіресе Ресей тарихнамасында жан-
жақты зерттелген мәселе, бірақ зерттеулердің барлығы дерлік кеңестік
кезеңде, тіпті ХІХ ғасырдан бастап зерттеле бастаған. Ал Қытайда осы бір
тарихи оқиға туралы зерттеулер өте көп, әрі тарихы бай. Алайда, біз қытай
тілін білмегенімізбен Қытай тарихнамасының туындыларындағы өздеріне тән
атауларына байланысты, олардығ оқылу және аударылу ережесіндегі
қиындықтарға жолықтық. Ал Қазақстандық тарихнамасында туралы зерттеулерді
тіпті таба алмадық, мүмкін кездестіре алмаған шығармыз. Сол себепті де осы
ақтаңдақтарды жабу қажеттілігі зерттеудің ғылыми маңызылдығын арттырады.
Сонымен қатар зерттеу негізінен тєжірибелік қолданыста, яғни алып көрші
туралы ақпараттың өз тілімізде жазылуы сияқты жақтары да бар. Сондықтан
біздің қарастырғалы отырған мәселеміз ғылыми жағынан да, тєжірибелік
қолданыс жағынан да өзекті болуы дау тудырмайды.
Мақсаттары мен міндеттері. ХХ ғасырдағы Қытай тарихындағы әлеуметтік
наразылық тудырған, бір мемлекет ішінде тағы да бір мемлекеттің пайда болуы
туралы оқиғаны зерттеу барысында біздің алдымызда мынадай мақсаттар мен
міндеттер туындайды. Бітіруші ең алдымен Юан империясына қарсы көтерілістер
не себепті туындағанын анықтап алуды жөн көріп отыр. Осыған орай Қытайдың
сол уақыттағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дамуы қандай дәрежеде
жүргенін көрсетуді мақсат еттік. Онан кейін анықталған әеуметтік-
экономикалық, әлеуметтік, мәдени және де басқа да факторлардың Мин
әулетінің билікке келуімен, халық арасындағы қоғамдық қатынастарға тигізген
әсерін де қарастырамыз. Қойылған мақсаттармен қатар Мин империясының ішкі
және сыртқы қатынастар, саяси әкімшілік жүйесі, оның экономикалық және
мәдениеті тарихын, империяның саяси құрылымын көрсетуді ұйғарып отырмыз.
Сонан соң бітіру жұмысының авторы Мин империясының армиясының құрылымы,
жорықтарын көрсетуді де жұмыс мақсаттарының қатарына қояды.
Осы мақсаттарға жету жолында мынадай міндеттерді шешуге тура келеді. Ең
алдымен хронологиялық шеңберін анықтаймыз, сонымен бірге Қытайдағы
экономикалық жағдайдың өзгерістер шын мәнінде халықтың ашынуын тудырды ма,
әлде одан басқа әлеуметтік, мәдени, саяси жағдайдағы өзгерістердің де
біріге ықпалдасуы болды ма? Мұнан кейін біздің алдымызда шешілуі тиіс
міндеттердің бірі көтерілістің туындауында идоелогияның маңызы қаншалықты
болды, деген сұраққа жауап беру.
Келесі шешілуі тиіс міндеттердің бірі басшылары арасындағы және Мин
әулеті мен қарапайым көтерілісшілер арасындағы қарым-қатынастарды көрсету
болып табылады, Мин іулетінің мақсаттары қандай болды деген сұраққа да
жауап беруге тырысамыз қандай жорықтар жасады және жорықтардың мақсаты не
болды? Жорықтардың нәтижесі қандай, деген сұрақтарға жауап береміз. Ішкі
құрлысын анықтау барысында ондағы қоғамдық және саяси қатынастарды анықтау
міндетін шешу де көзделіп отыр.
Міне осы қойылған мақсаттарға жету және міндеттерді шешу мәселесі бітіру
жұмысының өзегі болып табылады.
Әдістері мен әдіснамасы. тарихы туралы зерттеу жұмысын жүргізген
уақыттымызда негізінен диалектикалық әдіснаманы қолдандық. Диалектикалық-
материалистік әдіснама қоғам дамуының заңдылықтарына және оны зерттеудің
әдістері жүйесіне негізделеді. Бітіруші жұмыс барысында анализ, синтез,
салыстырмалы-тарихи зерттеу єдістерін қолданды. Талдау әдісі зерттеліп
отырған мәселе туралы мәлімет беретін тарихи деректермен жұмыс кезінде де,
тікелей жұмыс барысында да қолданылды. Әсіресе Қытайдың ХІІ-ғасырдың екінші
жартысы ХҮ ғасырдың ортасы қарсаңындағы, яғни алдында, Мин империясының
мемлекеттілік идеясының қалыптасуы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық,
саяси және мәдени жағдайын анықтау, деректермен жұмыс істеу кезінде
берілген мәліметтерге сыни талдау жасау арқылы деректік мәліметтің
шынтуайттылығын анықтау мүмкіндігі туды. Сонымен қатар талдау әдісін біз
монографиялық еңбектердегі берілген тарихи ақпаратты ғылыми тұрғыдан
зерттеген кезеңде де қолдандық. Талдаудан кейін біз синтез әдісін
қолдандық. Синтездеу негізгі бөлімнің параграфтарын жазған уақытта алынған
деректік материалдар мен тарихшы ғалымдардың ойларын топтастырып, өз
ойымызбен толықтыру үшін пайдаландық. Топтастыру жєне салыстырмалы әдісті
қолдану арқылы бітіру жұмысының авторы Мин империясы туралы тарихи
мәліметтерді бір жүйеге келтіріп, мәселенің хронологиялық шеңберін
анықтады.
Бітіру жұмысын жазу барысында осылармен қоса біз тарихи объективтілік
принципин ұстандық. Тарихи объективтілік принципіне сәйкес тарихи фактіні
анықтау үстінде біз ешқандай идеологиялық және саяси мақсат көздеген
жоқпыз. Сондықтанда тарихи оқиға туралы тек деректер мен тарихи
зерттеулерде көрсетілген мәліметтер арқылы жазып, ол туралы тек объективті
қорытынды шығаруға тырыстық. Объективтілік принципіне сєйкес біз тарихи
оқиға туралы берген материалдарымызда тарихи факт туралы тек белгілі,
анықталған және сыни анализден өткен ақпаратты қолдандық.
Қолданылған деректер. Деректер саны жағынан да, сапасы жағынан да алуан
түрлі. Кез келген тарихи оқиға туралы біз деректерден мәлімет аламыз. Бұл
деректердің шынтуайтылығы мен тарихилығы мәселесін анықтауға итермелейді.
Бізге белгілі деректер өз ішінде материалдық және жазбаша болып екі үлкен
топқа жіктеледі. Біздің қарастырып отырған мәселемізге байланысты әрине
материалдық деректер де бар екені даусыз, бірақ олар біздің зерттеуімізде
пайдаланылған жоқ. Бітіруші негізінен жазба деректерді пайдаланды. Олардың
өзі өз тарапынан әдеби және құжаттық деректер болып екіге бөлінеді. Біздің
негізге қолданғанымыз әдеби деректер. Олардың қатарында ең алдымен
Жунхуаның бес мыңжылдығы атты Үрімжіде қазақ тілінде жарық көрген [1]
еңбекті атап көрсетуге болады. Қытай деректерін аудару және жинақтауда
Н.Я.Бичуриннің ғылыми қызметі ерекше. Н.Я.Бичуриннің қытай жазба
ескерткіштерінің ертедегі Орта Азия халықтары туралы мәліметтері жинағын
бастырып шығаруы синологиядағы аса көрнекті құбылыс болды[2.52б].
Бір жағынан Қытай тілін жетік білмегендіктен де деректе берілген
материалдарға салыстырмалы анализ жасалмады. Алайда мұндай анализ өз
кезінде кеңестік тарихшылардың қолымен өткізілгендіктен біз осы бір дерекке
сенім білдірдік.
Орталық Азияға саясатшылардың жазбалар Таң әулеті билеген кезеңде
де, ХІІІ ғасырда да ең басты дерек болып қала береді. “Сянь Таншу” мен “Цзю
Таншуда” Жетісуға Шығыс Түркістан полистері арқылы жүріп өткен қытай
саяхатшыларының маршруттары: Шу, Талас өзендерінің аңғарлары, Ыстықкөл
суреттелген.
Келесі дерек көзі Илидің Жұңгоның ерте замандағы патшаларының өмір
баяны. [3] деп аталатын, Патшалар тарихын баяндау мақсаттары мен ішкі
идеологиясы негізделген.
Үрмжіде аударылып баспадан шыққан Бәй шуидің. Жұңго Тарихынан Шолулар,
[4] құжаттық деректе қоғамдық қатынастар, экономикалық жүйе, әкімшілік
басқару құрылымы туралы маңызды ақпарат беріледі. Оның құндылығы сонда мин
дәуіріне қатысты көптеген мағлұматарды беруінде.
Осындай деректер қатарында Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер
[5] жинағын атап өткеніміз жөн. Мұнда матиралдар негізінде кезінде Мин
әулетінің шетелдіктермен қарым қатынасы және астанасы Пекиндегі саяси
жағдай, әулет аралық байланыстар туралы маңызды мәлімет алуға болады.
Зерттелу деңгейі. Көне түркілер мен Қытай арасындаы қарым-
қатынас
жөніндегі зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырдың орта шенінде ірі
тарихшылар
еңбектерінен көрініс тапты.
Оның ішінде Н.Я.Бичуриннің ғылыми қызметі ерекше. Н.Я.Бичуриннің қытай
жазба ескерткіштерінің ертедегі Орта Азия халықтары туралы мәліметтері
жинағын бастырып шығаруы синологиядағы аса көрнекті құбылыс болды[2]. Үш
томдық еңбекте қытай деректемелерінің Қазақстанды ертеде және
ортағасырларда мекендеушілердің: хуннулардың (сюннулардың), үйсіндердің,
қаңлылардың, янцайлар мен түрік тайпаларының тарихы жөніндегі негізгі
ақпарат жинақталған.
Қытай жылнамаларының материалдарына ауқымды тарихи филологиялық
түсініктемелер берілген. Қытай деректемелеріне негізделген нақ сондай
ертедегі зерттеулерді Рыбаков История вастока атты еңбегінде
жүргізген[6.505б]. Онда будда діндерінің таралуы қарастырылады. Орталық
және Ішкі Азияның ортағасырлық тарихын жазуға, тарихи оқиғаларды ашатын
қытай деректемелерін басып шығару өз кезінде одан әрі жалғастырылды.
Мәселен, Жұмабек Мақатай, Ақынбек Қапшари. Жұңхуаның бес мың жылы Қытай
тарихи маршрутын тарихи-географиялық тұрғыдан түсіндіріп берді,
Н.Я.Бичуриннің жақсы дәстүрін жалғастыра отырып, Н.В.Кюнер Орталық Азия
халықтары туралы қытайдың құнды хабарларының үлкен топтамасын жариялады.
туралы тарихи мәліметтердің қытай тілінде екі томдық жинағы шығарылды
[7.85б]
Сондай-ақ бүгінгі таңда мәдени бағдарлама аясында қазақ-қытай
қатынасына байланысты еңбектерді жазған Мұхамедханұлы Н [8.128б], Алдабек
қызы Нұржамал [9.297б] есімдерін атауға тиіспіз.
Аталмыш еңбектер бітіру жұмысын жазу барысында өзіндік септігін
тигізді.
Қазіргі уақытта халық көтерілістері, әулеттердің ауысу динамикасы,
әлеуметтік теңдік үшін жүргізілген тап күресі мәселесіне ғалымдар кеңестік
кезеңдегідей аса көңіл бөлмейді. Сондықтан да болар мин династиясы туралы
орыс тілді тарихнамада, посткеңестік аумақта ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан
бастап бірде бір зерттеу жүргізілмеді.
Тақырыптың жаңалығы; Бітіру жұмысы негізінен жылдардан бері назардан тыс
қалып келе жатқан Моңғол және Қытайлық династиялардың қалтарыс тұстарын
соңғы кездердегі мәліметтермен сабақтап, саралап ой түйіндеуінде. Жуйенжан
көтерілісі кезіңіне жататын, Лю Путн бастаған көтерілістердің қайта
жандануын ашып көрсетуі болып табылады.
Хронологиялық кезеңдері; Бітіру жұмысының шеңбері Мин империясының
билікке келуі мен қалыптасу кезеңін, яғни ХІҮ-ғасырдың екінші жартысы және
ХҮ ғасырдың алғашқы жартысын қамтиды.
Бітіру жұмысының құрлымы; Кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МИН ӘУЛЕТІНІҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ
1. Юань империясының соңғы кезеңіндегі халық қозғалыстары
Юань патшалығында Шың Заңнан кейін тоғыз патша ауысып, патша
әулеттерінің күресі, күннен-күнге, саяси жақта барған сайын іріп шіріп,
халық тұрмысы азап шыңырауында қалды. Ең соңғы патша Юань Шанди ( Юан Хой
Зың) деп аталады. Тоғы лық Темір таққа отыра сала жауыздыққа басты,
тіршілік жолы кесілген халық арт артынан көтеріліске шықты. Өз маңына азап
шеккен бұқараны топтаған, Хыбилық хан Шан Тоң деген шаруа тұтанғыш жағып
бұтқа табынды, адамы ұлғая келе байлан (құпия діни ұйым) құрылды. Хан Шан
Тоң оларға: Будда бабамыз аспан астының Миша былыққанын байқап, май тірі
Бұрханды пәниге жіберіп, бізді құтқарғалы жатыр екен деді. Дәл сол мезгілде
Хуанхэ Бай мау дағы жағалдық бөгеті бұзылып,екі жағадағы қаймана халық ауыр
апатқа ұшырады. Жаңа Эраның 1351-юан патшалығы бианлиң(қазіргі Хан андағы
Гай фон) Да мін сияқты жерлерден 150 мың бұқара мен 20 мың жасақты, Хан
Лің ган ға айдап салып ,өзен арнасын аршытып жөнге салды .Сол орайда іс
бастауды ұйғарған Хан Шантұң неше жүздеген мүриттерін, халық жұмыскерлерін
дүрліктіруге жіберіп, жұмыс басында жалғыз көзді тас әулие Хуаңхы суын
бұрып ,аспан астын шақ-шалекей етпек екен деген қауесет таратты . Оның не
сөз екендігін түсінбеген жұмыскерлер өзенді аршып болып ,Қуаң лиаңғаңға
келгенде тосын бір тас мүсін тауып алды. Ұйлығыса қалған олар тас адамның
маңдайында жалғыз көз барын көріп аңтарылып тұрып қалысты. Бұл ахуал лезде
жүз мыңдаған жұмыскерлер арасына таралып, әлгілер айтқан іс расқа шықты
олар׃ Тас әулие шыққан екен ендеше әлемде көтеріліс жасайтын күнде жетті,
деп ойлады.
Хан Шан тоңның тас адамды алдын-ала астыртын адам
жіберіп,
көмдіріп қойғанын білмеген бұқара, өздерінше дүрлігіп кетті. Күннің
сәтіне мүриттерін маңына топтаған Хан Шан тоң Ақ боз ат, Қара өгіз
сойғызып, жер көк тәңіріне тасаттық берді. Жұрт Хан Шан тоңды
көсемдікке көтеріп, Мин бегідеп атады, белгілі күнге уағдаласып,
Июың жудағы Иің шаңда (қазіргі Ән Хи дағы фу яэн мен Иің шаң)
көтеріліс қозғады, олар белгі ретінде бастарына қызыл шыт
байлады. Алайда Қан ұрттап қасам беріп жатқанда ,біреу құпиялықты
ордаға жеткізіп қойды . Сонымен ұлық ордасы жіберген жасақтар Хан Шан
тоңды аудан Жамбылына ұстап апарып өлтіріп, Шан тұнының серігі Луи фу
тоң қоршаудан әзер қашып құтылып, көтеріліс ке уағдаласқан шаруалар
арқылы Иің жу сияқты жерлерді басып алды[10.97].
Бұдан хабар тапқан Қуаң лиаңгаңдағы тастады. Оның әйелі Хан лиң
–ырды ертіп Уәнге ( қазіргі Хаби дағы Уан) барып бой тасалады. Хан
арда тазалап жатқан , жұмыс керлер басқарушы ұлықты өлтіріп, арт артынан
Луи Футұңға барып қосылды.
Көтерлісшілер бастарына қызыл шыт байлағандықтан, ел оларды қызыл
жасақ деп атады, тарихта бұл қызыл орамалдар қосыны деп
аталды[1.28]. 10 күнге жетпей ақ қызыл орамалдар қосыны 100 мың
адамға жетті, Луи Футоңның қызыл орамалдар қосыны іркес-тіркес бір сыпыра
қалаларды басып алды, Жан Қуай өңірінде Байлан қоғамының ықпалына
ұшыраған шаруалар да арт артынан Луи фу тоңға үн қосып көтеріліс жасады.
Жаңа эраның 1354 – жылы бас уәзір то тоны жіберіп, ол арқылы
батыс өңір мен бағынышты жерлерден миллион адамдық жасақты іске қосу арқылы
Гау Уды басып жатқан Жаң Шычың көтерілісшілер не қоршай шабуыл жасады.
Көтерілісшілер құрып кету қаупінде тұрғанда, юан патшалығының ішкі
жағында тұтқиыл бүлк туылып, тотыны мәнсап лауазымнан алып тастады, Бас
сардарынан айрылған юан қолы, соғыспай –ақ қобырап ,түгелмен күйреп тынды.
Келесі жылы ақпан айында Хан Шан тоның ұлы Хан лің- ырды Қау жуға (қазіргі
анхұйдағы хаушиан ауданы) алдырған Луи фу тоң оны ресми патша қойып, ел
атын Соң деп, Хан Ліңырды Шәу мин бегі деп атады. Жау жуда акимат құрған
Хан ланр мен Луи фу тоң ұш бағытпен жасақ аттандырып,солтүстікке жорық
жасады. Соның бірі Мау Гайдың шығыс бағыттағы жасағы, Юан Патшалығының
астанасы Дадуға дейін тақап барды. Қалың қолды өзі бастап бянлиаңды тартып
алған Луи фу тоң Шяумиң бегін алдырып,сол жерді астана етіп белгіледі.
Жеңіліске мойын сал болмаған юан патшалығы жер иелерінің қарулы күші арқылы
қызыл орам алдыларды жаныштауын жеделдетті,солтүстікке жорық жасаған ұш
бағыттағы қосынды ілгері кейінді сәтсіздікке ұшыратып, Бян Лиңды қайтадан
уысына түсірді, жоғары мәнсап,мол си лық арқылы Жаң Шы Чыңды тізе бүгуге
шақырды. Шямиң бегінің қорғау атымен Анфыңға (қазіргі Ән хой дағы Шу шян
ауданы) қашып барып Лю Фу тоң жаң Шы шыңның шабылуына ұшырады. Жаңа эраның
1363 - жылы ол соғыста қаза болды. 12 жыл күрес жасаған қызыл орам алдылар
қосыны ақыры жеңіліске ұшырады. Луи фу тоң қызыл орам алдыларды бастап
жорық жасап жатқан тұста Қау жуды меңгерген Гузі шың бастаған қызыл орам
алдылар күн сайын зорая түсті әсілі жер юан жасағының қоршауында тұрғанмен,
алған бетінен қайтпаған ер жүрек еріктілер қолының сардар –сарбаздары
қалың жауға қайыспай төтеп беріп, Юан жасағын шарасыз күйге түсірді.
Ызғарлы боран азынап тұрған күндердің бірінде үсті – басы алба - жұлба
бір жас сопы аптығып осы араға келіп жетті. Юан жасағының тыңшысы ма деп
күдіктенген қамал күзетшісі, оны ат ағашқа таңып қойып бас қолбасшы Гузі
Шың ге кісі жіберіп, ахуалды хабарлайды, мұны ести сала қамал қақпасына
келген Гузі шың тырыстырып байлаулы тұрған ажары ала бөтен, айбары айрықша
сопыны көріп, оны іштей қатты ұнатты. Әне сол адам кейін келе ірі
Мин патшалығын құрған алғашқы патша Чжу Юан Жаң еді. Жу Юан Жаңның ата
мекені Жяң Су – Дағы Пишан ауданы, әсілі аты – Жу Жоң ба
болатын[1.29].
Сол замандағы қара шекпенді халық ресми есім қой май
ақ аға
бауырының немесе ата-анасының жиынтық жасын, аталым етіп кете беретін
дағды болған. Бала Жу Юан Жаң көбінде Қуаң жау тауап ханасына барып
ойнайтын, сондағы кәрия зерек те елгезек оны айрықша ұнатып,
әредікте жазу-сызу үйрететін. Көзі шалғанды қалт жібермейтін асқан
зерек Жу Юан Жаң уақыт ұзара келе көне – жаңа бір қыдыру әріптің
қарасын танып алды. 17 жасқа шыққан жылы Хэй хэ өзеннің
терістігіндегі қуаңшылық , шегіртке апаты болып, оба тарады да, әке-
шешесімен үлкен ағасы арт - артынан көз жұмды , ауылда адам сиреп,
маңай қатты құлазыды. Барар жер басар тауы қалмаған Жу Юан Жаң
Қуаң Жи ау тауапханасына барып, шашын тақырлатып бала шәкірт
атанады. Күні бойы жер сыпырып, тұтанғыш жақты, қоңырау
соқты қарт сопылардан янат естісе де, жан бағысқа бола ашуын
ішке бүкті. Соңында апат барған сайын ауырлады да, мардымсыз салық
астық жинаумен күнелтіп келген Қуаң жи ау тауапханасы ендігі ары
жанбағы удан қалды, лажы таусылған басқарушы сопыларды бір-бірлеп
жолға салып , кезіп жүріп кеңірдек асырап, жан сақтау жолын
қарастыруды өтінді. Тауап ханаға кірген не 50 күн ғана болған Чжу
Юан жаң да боқшасын арқалап, бір қолына аса бір қолына шотын алып,
ауыл аралап жүріп қаңғырған сопылардың қатарына қосылды[3.56].
Тентіреп жүріп бейбірект істердің бәрін көзбен көрген Чжу Юан жаң сол
замандағы қоғамды
терең танды, өмір тәжірибесі барынша артты, елмен кеңнен достасып,
ел көзіне түсетін орай күтуге бекіді.
Арада үш жыл өтіп, Қуаң Жи ау тауап ханасына қайта оралған ол
көп
ұзамай Гузі шың қосынында қол басы болып жүрген, жоқшылықты бірге
тартқан серігі Таң Хының өзін қосынға шақырған хатын тапсырып алды да,
түнделетіп Қау Жу қамалына тартты. Гузі шыңның көтерілісші қосынына
кірген Жу Юан Жаң соғыста ерен ерлік көрсетіп, қасарысқан жаудың қандайына
кезіксе де атойлап алда жүрді. Оның үстіне біраз хат - сауаты бар ол Гузі
шыңның назарына айрықша ілікті де, ұрыс үстінде оны қасынан тастамайтын
болды .Көпке бармай ол қосында елеулі қолбасшыға айналды. Елден асқан
дарынды ол алдағы жерде ісімізге Үлкен көмегін тигізетін болды, - деп
білген ерлі зайыпты Гузі шыңдар асырап алған 21 жастағы қызын оған қосты.
Жаңа ераның 1355- жылы наурызда Гузі шың өліп ,көтерілісші қосынның
басшылық құқығы Жу Юан Жаңның қолына өтті. Қосын бастаған ол көне көз
мұралшыл Жу шыңның қорғанды биік тұрғызып, астықты мол жи,хан атануға
асықпа [4.95] (яғни жасақ күшін белсене молайтып, қамал қорғанысын
бекемде, өндірісті өркендетіп, астықтан қор топта, құр атаққа бой ұрып
патша атануға асықпа) деген ұсыныс қабылдап,айнала жүріп соғыс салды, ақыр
–аяғы ел билігін тартып алып,патша атанды.
Чжу Юан жаң ықпал күшін оңтүстікке қарай кеңейткен тұста, Чин Юль
Яң деген мықты жауына кез болды. Жяң ши ,Хун ан, Ху би өңірлерін жеке
иемденіп ,кең жер, мол жасақпен жатқан Чин Юл яң өзін патша,елін хан деп
атады.
Жаңа ераның 1360-жылы тегеурінді су жасағын бастап, Сәйшыдан
өзенді бойлай шығысқа беттеген ол, Иің Тиэн аймағына шабуыл жасап Жу Юан
жаң иелеп жатқан жерді, бір-ақ жалмауға сұқтанды. Дереу қоластындағыларды
жинаған Чжу Юань Чжан қарсы шара қарастырды. Жұрт жақ - жақ болып бір
пікірге келмеген ахуалда жаңадан келген ақылшы Лю Жый ғана бір шетте
отырып жұмған аузын ашпады . Әрі –сәрі болып бір байламға келе алмаған Чжу
Юан Чжан Лю Цжиды жеке алып қалып ,одан ; маған нендей ақыл көрсетесің деп
сұрады. Сонан ол; жау алыстан ары-шаршап ал рахатта отырған біз енді ғана
қимылдағалы жатырмыз, жауды жең бейітін несі тур дейсіз! сіз тосқауылға
біраз жасақ қойып, Хан қолының талмау жерінен соққыласаңыз ғана болғаны,
Цин Юл яңды тұмсықтан бір – ақ ұрамыз, - деді Лю жый, мұны естіген Чжу Юань
Южан айрықша қатты қуанды. Қол астындағы Кан Мау цай деген сардар Цин Юл
ияңмен көне таныс болғандықтан, соны қасына шақырып алып, онымен Цин Юляңды
шырғалап құрмақ қаптырудың шарасын ақылдасты, үйіне оралған Каң
Маусай Жу Юань Чжаннің тапсыруы бойынша бір парша хат жазып, қарт малайын
түнделете Цайшыға барып, Цин Юляаңмен жолығуға жіберді[9.103].
Хатты көріп еш шұбаланбаған Цин Юляң қарт малайдан; Кан сұлтан
қазір қай жерде ?- деп сұрады. Қарт оған; ол қазір бір қосынды бастап
Циян дұң көпіріне келді, ханекеңнің сонда баруын күтіп
отыр, - Цин
болатын,- дей салды каря . Қарт малай кете сала, бүкіл жасағын
аттануға
бұйырған Чин Юляң Цияңь Дұың көпіріне үдере тартты. Уәделі жерге
жеткенде көргені ағаш көпір емес, қайта тас көпір болып шықты. Лезде
тұс тұстан дабыл қалды да, Чжу Юань Чжанның жағаға жасырып қойған
жасақтары лап қойды. Кеме жайда жатқан Су жасақтары да ұрысқа келіп
қосылды.
Қолы әпсәтте күйрей жеңіліп, қырылғаны мен суға тұншығып
өлгендеріне сан жетпеді. Осыдан кейін Чжу Юань Жаңнің айбары арта берді.
Оған мойын сал болмаған Цин Юльяаң ұш жылға дейін соғыс кемелерін
жасатып, 600 мың адамдық ауыр қолмен Хоң дуға ( қазіргі жаң
шидегі Нань Чаң ) шабуыл жасады. Чжу Юань жан 200 мың қолмен Хон дуға
көмекке барғанда,Чин Юаляң қоршауын әрең босатып, су жасақтарын пояң
көліне шегіндіреді, көлден шығатын өткелді бекітіп алған Чжу Юань Чжаң Чин
Юлян мен шешуші сайыс салуға бекіді.Чин Юля лаңмен су жасағында биік те ірі
соғыс кемелері көп, ал Чжу Юань жаңның су жасағында аз ғана шағын қайық
болды .күш салыстырмасы тым алшақ екі жақ ұдайы ұш күн соғысқанда Чжу
Юань Жаң жасағы жеңіліп шыға берді[9.105].
Қоластындағы сардарлардың ұсынысын қабылдаған Чжу Юань жан
өртпен шабуылдау айласын қолданды. Оталғыш дәрі тиген жеті қайықты
әрқайсы сына бірден жеңілтек кішкене қайық тіркеуге әмір етті .
Қмырт
үйірле шығыс терістіктен боран соқты да, ол жанқиярлар
қосынын шығарып, сол жеті қайықты желдің ығына қарай от тамызып алып
естіріп
Чин Юл яңның кемелеріне қарай тап бергізді . Боран үрлеп өршіген
от
лезде хан жасағыны ірі кемелерін өртке орап әкетті.
Қоршауды бұзамын деп жүрген Чин Юл яң Жу қолы
жаудырған жебеден өлді . Келесі жылы Чжу Юань Жан, Жаң Шы Чіңның
бөлектенген күштерін жойды, іле-шала Шүй даны жорықшы аба саң ғүндық қа,
Чэн Иэу
чүнді орынбасар санғондыққа тағайындап, 250 мың адамдық ауыр қолмен
солтүстікке шеру тартты. Екі айдан соң Шой даның қосыны Шан доң ды
басып алды . Жаңа ераның 1368 – жылы қаңтарда Чжу Юань жан Иңтянда
патшалық таққа отырып, ел атын Мин ,өзін Мин Тай зу атады. сол жылы
тамызда Мин жасағы Дадуды басып алып , Юан Шүн ди Шаң дуға қашып
барды[9.108]. Сөйтіп, Қытайды 97 жыл бойы билеген Юан патшалығы
аударылып тасталды.
2. Мин әулетінің билікке келуі
Таққа отырған Мин Тай зу өзіне патшалық құрысып еңбек
сіңірген уәзірлеріне сене алмай, қамқа тонды қоруылдар атты
тыңшылық орган құрып, солардың қимыл - қыбырын бақылатты, кімде
күдік байқалса,соны
абақтыға жапты ,басын алды. Жаңа ераның 1380 жылы біреу патшалыққа
опасыздық жасап қарсы көтерілмекші екен деп дәттегені үшін , Мин тәй зу
бас уәзір Қу Уон ұоңды тұқым жұрағатымен қоса шауып, сыбайластарын
табуға жарлық түсірді. Бұған әскери әкімшілік мәнсап тыл ардан 15 мың нан
аса адам шатылып, Ху уииұң тобымен іліктес деген күмән діл ар
түгел қынадай қырылды. Үка ма Соң Ли ан Мин патшалығы құрылған
алғашқы
мезгілде Мин тай зу жағынан мән бере іске қойылып ,соңында қаланың ұстаз
болды. Басқаға абайлап мәмле жасайтын оған да сенім болмады. Бір жолы
Соң Ли аң үйінде бір неше досымен шарап ішті, ертесі Мин тай зу бүл
істі қуарлай сұрады, Соң Ли аң болған істі толық айтқан кезде ол ; сен мені
алдап
тұрған жоқсың ба ? - деді күліп тұрып. Кейінше оны мақтаған Мин Тай зу
;
Соң Ли аң маған 19 жыл ілессе де бір ауыз өтірік айтып, біреуді
жамандап көрген жоқ , есіл ер деген осы ! – деді. 68 жасында Соң
Ли аң қызметтен босап , мекеніне қайтарда бір бөлек қамқа ұсынған
Мин тай зу ; мынаны
апарып сақтап қойда , арада 32 жыл өткен соң 100 жасқа шыққан жылыңда
киім тіккізіп ки! – деді . Ху Уи иоң делосына орай оның немересі Соң
Шін да сонымен сыбайлас деп дәт телгендіктен ,Сің лиң қоса шатылды .
Қамқа тонды қоруылдарын жіберіп, оны Жин Хуа дағы мекенінен астанаға
алдырып
оны Жин Хуадағы мекенінен астанаға алдырған Мин тай зу оны өлім жаза
сына тартпақ болады .
Бұл істен хабар тапқан Мин Тай Зу дің әйелі оған ; қарапайым
бұқара
баласына ұстаз ұсыныс етіп ,си құрмет көрсетіп жатса, немересінің ісін
ол
қайдан біледі ?- деп насихат айтты . Терісіне симай түнеріп отырған
Мин тай зу дің сондада Соң Ли Ән ға кешірім жасағысы келмеді. Бол
күні асқа бірге отырған әйелі үстел шетінде мелшиген беті шарап
та ішпей , ет де жемей отыра берді . Оған таңданған Мин Тай зу; бір жерің
ауырып отырма ?- деп сұрады . Сонда ол ; Соң ұстаздың өлімге тартылғалы
тұрғанына жаным күйіп тұр , сол кісі үшін тілек тілеп отырмын , -
жаны қинала . Азап ауырт
палықты жұбаймен бірге кешкен ол әншейінде ханымын әжептәуір құрмет
тейтін, Cодан болса керек, оның сөзінен әсерленген ол Соң Ли аңды өлімнен
кешіріп ,Му жуға (қазіргі Сч уан дағы Мау ши ан ауданы ) сұргіндетті
жасы 70тен асқан Соң Ли Ән жол үстінде қаза тапты . Арада он жыл
өтті. Тағы біреу ; Ли шанчаң Ху уииұңнің опасыздық жасағалы
жүргенін біле тұра әшкерелемей, кешірілмес қылмыс өткізді,- деп
дәттеді. Ли Шан Чаң патша
лықты құруға еңбек сіңірген уәзір әрі Мин тай зу дың құдасы болғандықтан,
лауазым силаған кезінде оған өлімнен алып қаларлық екі мәртбе берген
еді. Бірақ кәрленген Мин тай зу 77жастағы Ли Шан Чаң мен оның үрім
бұтақтарынан 70 қанша адамды түгел қырып салды. Іле-шала Жу уи иңның
сыбайластарын қайталай, 15 мыңдай адамды қынадай қырды[5.217].
Іс осымен тыным болса не керек үш жылдан соң қамқа тонды
қоруылдар; аба сан ғұн Л ән и ои опасыздық жасады ,- деп әшкереледі.
Оның басын алғызып , жемтік тестерін қузастырған Мин тай зу әскери -
әкімшілік мансап тыл ардан тағы да 15 мыңнан аса адамды қынадай қырды.
Осы екі реткі ірі дело да патшалыққа еңбегі сіңген уәзірлер түгелге
жуық қырғын далды Мин тай зу дың дара билігі мен қанқұйлы саясаты
тарихқа әйгілі болды. мәртебесі жоғары қыруар уәзірді қырып салған Мин
Тай зу өзінің 24 ұлын жер – жерге бек етіп тағайындады . Өсті сем өзім
құрған Мин патшалығы ның үстемдігі бекемделеді – деп білді, алайда
бұдан үлкен былық туыларын ол ойламаған еді Мин тай зу 60 жастан асқан да
қалға Ху бый бау өліп, оның ұлы Жу иүн уын Қалға лыққа тағайындалады.
Әр жердегі бағынышты бектердің дені Жу Иін Уынның көкелері болған
дықтан, патшалық мұрагерлік құқықтың немерелес ұлдың қолына өткелі
тұрғанын көрген олар бұған іштей мойын сал болмады . Әсіресе , Мин Тай зу
дің төртінші ұлы –ұрыстарда көп еңбек сіңірген Иан Бегі Жу ди Жу Ииуңды
тіптен көзге ілмеді . Жу Ион уының шығыс сарайында Хуан зі чың
деген ұстаз болды . Бір жолы ол Жу Ион уының шығыс мүйістегі қақпа
алдында ауыр ойда отырғанын көріп ;нені уайымдап отырсыз ?- деп сұрады
сонда ол ; қазір бір қанша ұқық көкемнің қолында тұр ғой, кейін оларды
қалай басқарар
екен ? – деді . Хуаң зы чың оған батыс Ханның жеті бектік бүлігін
тыныш
тандыр әңгімесін айта келіп , көңілін аулады . Бұған Жу Ион уын іштей кеңіп
қалғандай болды . Жаңа ераның 1398 жылы Мин Тай зу өліп, Қалғасы Жу
ион уын Мин Хэи дй атымен таққа мұрагер болды да , тарихта ( Жиан уын
оның жылнамасының аты ) деп аталды . Сол тұста астанада бір қанша бағын
ышты бектер бір – бірімен астасып , қарсы көтерілгелі жатыр екен
деген қауесет тарады . Мұны естіген Жиан уынди абыржи бастады да ,
Хуан зы
чыңды бір амал табуға итермеледі . Хуан Зі эң Жян уындидың және
бір сенімді уәзірі Чи тай ді іздеп барып , онымен ақыл қосты . Иан бегінің
әскери күші тым мығым , қара ниеті қабын улы деп білген Чи тәй
алдымен соның билігін күшінен қалдыруды қуаттады . Мұны құптаған Хуан
зышиң қазір Иән бегі тас түйін отыр , ә дегенде оған қол жұмсасақ
, тұтқиыл өзгеріс туылады , - деді. Сонымен екеуі ақылдаса келіп
алдымен Ин бегінің төңірек
індегі бектерге қол жұмсауға келісті .Жиан уынди жоспарлы қимылға көшті .
Иән бегі астыртын әскер жаттықтырып ,қарсы көтерілуге қамданды . Жиан
уын дэ ді бейғамдандырмақ болған ол рухани науқасқа шалдыққан кісімсіп
күні бойы беталды сөйлейтінді тапты. Онысына сенбеген Чи тәй мен Хуан
зі чың Би пің ге кісі жіберіп , оның қатын – бала cын ұстатты Би пэн
басқағы
ның қолбасшысы Жаң шинге Иән бегін ұстау жөнінде құпия жарлық түсірді
және Иән бегінің ордасындағы кей мәнсапты лармен ішкі жақтан уағдаласты,
бірақ ойламаған жерден Иән бегін жақтаған Жаң шин құпия лқты
оған әшкерелеп қойды . Зерделі Иән бегі ;Жиан уын ди- заңды патша , ашық
қарсы шықсам, алдағы жерде іс өзіме тиімсіз болады, - деп ойлады да,
қайта айналып патшаға болысып, опасыз уәзірлер Хуанзі Чұн мен Чи Тәйді
құртамын деген желеумен жасақ бастап қарсы көтерілді.Тарихта бұл ішкі соғыс
пәлені тыныштандыру деп аталды .
Аласапран бұл соғыс үш жылға созылды.Жаңа эраның 1402 – жылы Иән
жасағы Хуай Бида патша ордасы жіберген түстікте жорық қосынының
қарсылығына ұшырап , ұрыс қатты шиеленісті . Иән жасағының кей сардар
лары шегіне тұруды қуаттады , бірақ Иән бегі соңына дейін
соғысуға
қасарысты . Сңратұстікке жорық қосынының астық таситын жолын кесіп
тастаған Иән жасағы тұтқиыл шабуыл қозғап ,қарсы жағын лезде күйретті,
қойға тиген қасқырдай екпіндеген беті Иыңтиан қамалының түбіне
дейін тақап барды . Бірнеше күннен соң , астананы қорғап тұрған аба сан
ғұн Ли Жэң лон қамалдың қақпасын айқара ашып ,тізе бүкті .Жасағын бастап
кірген
Иән бегі жалын шарпыған патша сарайын көріп , өртті өшіртті. Мұнда көп
адамның өртеніп өлгені белгілі болды . Ол Жиан уын диды қузаған
кезде
біреу ; Иән жасағы қалаға кірер кезде патша өзі сарайға өрт
қойғызды,
ханымы екеуі отқа түсіп өлді ,- деді. Соңынан Иән бегі –Жуди таққа отырып
,Мин Чин зу атанды .
Сонымен, 1421 - жылы ол астанасын бижиңге көшірді де, Пекин
содан бастап Мин патшалығының астанасы, кейінен басқа да әулеттер тұсында
елдің саяси орталығы болып қала берді.
2 МИН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ДӘУІРІНДЕГІ ІШКІ
ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТ
2.1 Мин империясының ішкі саяси әкімшілік жүйесі
Мин империясының билік аппараты ол ресми түрде
жарияланбай
Тұрған кезде – ақ, яғни Жу юань жанның көтерлісші қосынында
қалыптаса бастаған болатын, көтерілістің
негізгі қозғаушы күші шаруалар болғандықтан, көтеріліс көсемдері жаңа
қалыптасқан өкіметтік билікте дәстүрлі қытай мемлекеттілігінің
құрылымындағы жетекші билік орындарына ие болуға тырысты. Бұл жаңа
өкіметтің қандай әлеуметтік топтың мүддесін қозғайтын сипатын айқындайды.
Сонау 1356 жылы - ақ Нәнкин де жергілікті секератариат ( Сиң чжуң шуэң )
және әскери кеңес (Син шумюань) сондай –ақ, алты мекеме деп аталған тек
орталық өкіметтік аппаратта болатын, жоғарғы атқарушы ұйым құрылған
болатын. Жу юан шанға бағынған жерлердегі ауыл шаруашылығына бақылау жасау
үшін, арнайы басқарма (Иңтяньсы) құрылды. Жу юань жанның ордасында оған
бұрын да көп еңбек көрсеткен, және онымен соғыстарда бірге болған оған
бұрында көп көмек көрсеткен, және онымен бірге соғыстарда болған
серіктерімен жасақтары, Ли шань чан, Сюда, Таң хэ, Сүң ляң және басқалар
қызмет атқарды.
Мин империясының өмір сүрген алғашқы жылдарында, оның әкімшілік
аппараттары Ⅶ–Ⅻ ғасырда қытайдың Таң, Сүн әулеттері билік еткен
замандарындағы соның көшірмесін дей болды. Және сондай ақ, ол өзіне Юан
әулетінің кейбір билік үлгілерін сақтап қалды. Алайда императорды өкімет
билігінен біршама ашық ұстауға лайықталған осы мемлекеттік құрылым,
өзінің жанындағы ең жақын деген адамдарына да сенбейтін, және билікті ұзақ
уақыт бойы бәсекелестері мен күресте жеңіп алған Жу юань жанға ұнаған
жоқ. Сондықтан ол басқару апартын түбірімен қайта құру үшін бірқатар
өзгертулер жасай бастады. Онда оның негізгі мақсаты; билікті бір шама
орталықтандыру, және мемлекет басшысының жеке билігін күшейту болатын. Жу
юань жан өзінің қарапайым ортадан шыққан тегіне қарамастан барынша білімді
адам болды. Ол қытайлық тарихи және философиялық дәстүрді өте жақсы
меңгерген еді. Ол қытайдың өзіне дейінгі билеушілерінің іс әрекетімен жақсы
таныс болатын, өзі император болған соң енді ол көп уақыт, қоғамдық саяси
және философиялық ақыл ойдың тамаша классикалық ескерткіштерін оқып
үйренуге жұмсайды. Ол сол классикалық туындылар
күрделісі Дау дэ цзимге Түсіндірме жазды. үлгілі қоғам туралы
өзінің
түсінігін ол әрине қытайлық дәстүрден іздеп тәжірибені олардан алды. Оның
ой пікірі мүлік теңсіздігін туғызатын, қанаудан азат қауымға арқа сүйеген
аса
қуатты императорлық билікті орындатуға бағытталды. қытай тарихында
ең қуатты билеуші бола отырып, Жу юань жан осы ойларын жүзеге асыруда
табыссыз да болмады. сондықтан осыған дейінгі барлық қытайлық әулеттердің,
билікке келген алғашқы кезеңіндегі әрекеттері бұнда да байқалды. бірақ Мин
әулетінің негізін салушының әрекетін айтқан жөн, Жу юань жанның басқа
бұрынғы билеушілерден өзгеше, өзіндік билігіне тән сипатының бірі,
жанындағыларға деген сенімсіздік болды. Ол ешкімге сенбейтін өзінің ойынша
әкімдердің барлығы жемқорлыққа жақын тұрады. Және олар халыққа императордың
ел үшін халық игілігі үшін істеп жатқан әрекеттерін жеткізбейді, сөйтіп Жу
юан жан Мин империясын қатаң тәртіпке негіздеген әдіспен басқаруды жолға
қойды. Ол мемлекеттік қызметкерлердің императорға шексіз бағынатындай
тәртіп орнатуды көздеп, 1382- үш сатылы
емтихан жүйесін енгізді. Бүл жүйе қытайда XXғасырдың басына дейін
сақталып келді. Қытай императорының бұл тәртіп жүйесін
кейіннен, абсалюттық тәртіпке негізделген Еуропа қоғамы өзіне үлгі етіп
алған екен.
Жу юань жан өзін қоршаған әкімдерді өте қатал ұстап, оларды сәл
қылмысы үшін қудалап
отырған, оған үнемі барлық жерде императорға
қастандық жасалатындай елестейтін. Жу юан жанның билігі
кезіндегі қуғын
Сүргін әрекеттен 40 мыңға жуық адам зардап шеккен. Олардың көпшілігі
бұрын императорға қызмет еткен, оның билік басына келуіне ықпал етіп
көмектескен жолдастары болатын, Ол үнемі ең жақын адамдардан
қатты сескенеді. Өз әкімдеріне деген осындай
көз қарастың қалыптасуы одан
кейінгі Мин императорларының барлығына саясат болды. 1435 жылы Миң
патшалығының Иыңзұң пашасы таққа отырды. Осыдан кейінгі Жиңди, Шянзұң,
Шяузұдұңдар үстемдік еткен 70 жыл шамасы Миң патшалығының орта шеніндегі
ойсыраған дәуір болып табылады. Дәуірде патша атектерге сенім артты да
саяси жағдай онша тұрақты болмады, моңғолдардың ойрат, татар тайпалары
үздіксіз лаң салып, қазыналық дағдарыс ауырлай берді, дихандар көтерілісі
алғашқы кездегіге қарағанда зорайды,оның үстіне босқындар мен кеншілер
атымен шыққан дихандар көтеріліс қосынында елеулі құрам болды, мәдениет
жағынан кенжеледі.
Миң патшалығының Иыңзұң патшасы таққа отырған кезде әлі тоғыз жасқа
толмаған еді. Ол шығыс сараида отырған кезінде өзіне қараған атек Уаң Жынды
жақсы көретін, енді оны жон – жосын істерді басқаратын атек болуға бұйырды.
Уаң Жыннды бұл бала патшаны уәзірлерден ауыр жаза қолданып сақтануға
азғырды. Сөйтіп орайдан пайдаланып өзінің құқығын кеңейтті. үш яң
Иырңзұң патшаның алғашқы жалында билік басында болды. Уаң Жын олардын
алаңдады. 1442 жылы Яң Рұң өлді, Яң Шычи, Яң болар билікке ілінбей қалды,
сонымен Уаң Жын құқықты қымқыруға еркін кірісіп, өзіне қарсыларға қастандық
істеп, орданы дөңгелек айналдыратын маңызды адам болып алды.
1449 жылы моңғолдардың ойрат тайпасы патшаға елші жіберіп ат тарту
етті. Ойрат тегінде ұлы құмның ң батыс жағында, Қобда өзені мен Ертіс өзені
ағарында және жоңғар ойпатында жасады. Басқа екі тайпасының бірі татар
тайпасы ононкөл өңірінде жасады. Енді бірі ұраңқай тайпасы Ляухы өзені,
Ломен өзені ағарында жасады. Иыңзұң патшаның алғашқы жылдарында ойрат
тайпасы өз көсемі Есеннің үстемдігіне күшейгені сонша, маңғалдың өзге
тайпаларын билеп алды. Сонымен, енді аттың құнын түсірген жағдайға тап
болғанда, оны Есен қатты қорлық сезінді де, тайпаларды аттанысқа келтіріп,
төрт жолмен оңтүстікке жорық жасады. Есен өзі бір қолды бастап датүңға төте
тартты. Иыңзұң паша Уаң жынның алдауымен, орда уәзірлерінің бөгегеніне
қарамай өзі жорыққа шықты. Иыңзұң датұңға жетіп келгенде. Датұңды қорғап
тұрған армия Уаң жынның итаршысы Гуу Жиңнфң көзсіздерше қолбасшылық етуімен
тып – типыл құрыды. Уаң жынды дереу Ирұңзұңды ортағаалып астанаға қайтарды.
Миң патшалығының әскері қатты ойрандалып, неше жүз мың адамы өлді және
жараланды. Ирұңзұң қала сыртындағы бекіністе тұтқындалды. Уаң жын
қалаймақаншылықта өлтірілді. Жеңіліс хабары Бижиңге жеткен соң, кейбіреулер
асып – сасып, астананы көшіре мөшіре оңтүстікке зытпақ болды. әсери істер
буының орынбасар бужаңы Иұи Чян батыл қарс тұруды қуаттады. Ол Бижиңді
қорғау жауапкершілігін үстіне алып, қарсы соғысуға әзірленді. Есеннің
қосыны Бижиң маңына жеткенде, Иұи ЧянМиң патшалығы армиясына қолбасшылық
істеп, онымен қиян ескі шайқас жүргізіп, ақыры Есенді жеңіп, Зыжиң асуына
шегінуге мәжбүрлеп астананы қорғап қалды. 1450 жылы Есен Иыңзұңды қайтарып
әкелді, Миң патшалығы ойраттармен қалыпты сауда қатынасын қалпына келтірді.
1455 жылы ойраттардың ішкі жағынан бүлік туылып, Есен қоластындағылар
жағынан өлтірілді. Осыдан кейін ойраттар ойсырай белді. Татарлар ұзақ уақыт
бойына үздіксіз мазалап, Миң патшалығына үлкен қауып төндірді.
Иыңзұң патша Бижиңге қайтып келгенде, Жиңдидың таққа шыққанына бір жыл
болған. Иыңзұң оңтүстік сарайға орналастырылып, ісжүзінде ауашаландырылды.
1457 жылы Жиңды ауырып, Уаң жынның сыбайласы Сау Жишяң қатарылылар Иыңзұңды
сүйемелдеп қайтадан таққа шығарды. Сау Жишяң да Уаң жын сияқты жол жосын
істерін басқаратын аптектен кірісіп, бірте – бірте күшін асырып, өзіне
қарсыларға қастандық істеді, тіпті Иыңзұңды де өз ауызына қаратты. 1461
жылы Сау Жишяң мен оның асыранды ұлы Сау Чин қарулы күшпен тақты тартып алу
қаскүнемдігіне салынып, жеңіліп қалды да, өлтірілді. Иыңзұң бұл екі аптекке
сенемін деп екі рет өлімнен қалса да ес жимады. Таққа қайта шыққан соң ол
тағы Уаң жынды сағынып оны қалтқысыз адал еді деді. Иыңзұң өлген соң оның
мирасқорлары да тарихи сабақты қабылдамады. Шянзүң патша атек Уаң жыға
сені, Шяузүң патша атек лЛи Гуаңға сеніп, оларды ордаға лаң салып, патша
мен брабар құқық тұтып, саяси жағдай шайқау мүмкіндігіне ие етті. Иыңзұң,
Шянзүң, Шяузүң патшалар түсындада талай талай адам орданың жағдайына назар
аударып, аптектер күшімен қарама – қарсы болудан қорықпай, саяси жақтан
еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz