Экзогендік геологиялық үрдістер

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Экзогендік геологиялық үрдістер

Эндогендік үрдістер арқасында пайда болған жер бетінің қабаты одан әрі
экзогендік үрдістердің әсерінен өз келбетін өзгерте береді. Эндогендік
үрдіске желдің жауын-шашынның, жер беті және жер асты суларының, мұздардың,
қардың, теңіздердің, көлдердің құбылыстары, сондай-ақ жануарлар мен
өсімдіктер организмдерінің, онымен қатар адамдардың іс әрекетінің әсері
жатады. Осы аталған құбылыстар жүздеген, миллиондаған жылдар бойы жер
бетінің бейнесін өзгертіп келеді.
Жер бетіндегі немесе оған таяу орналасқан тау жыныстарының, эндогендік
үрдістерінің әсерінен болатын құбылысты үгітілу депатайды.
Үгілу тау жыныстарынан топырақтың пайда болуына әсер етеді, көмек
көрсетеді және сол үрдістің ең маңыздыларының бірі болып саналады. Үгілу
салдарынан тау жыныстарында қуыстық су өткізгіштік және сіңіргіштік
қасиеттер пайда болады. Үгілу мен топыраққа айналу үрдістері бірге және
қатар жүрген кездерінде ғана тау жыныстарынан топырақ пайда болады. Үгілу
үрдісі кезінде қоректік минералдық элементтер еш қашанда тау жыныстарында
жиналмайды, керісінше кейбір азоттың, фосфордың, калийдің қосындылары
жуылып, ал кейбіреулері тотығып немесе тотықсызданып кетуі мүмкін.
Сондықтан тек топыраққа айалу үрдісі ғана құнарсыз тау жынысынан топырақ
жасай алады.
Үгілу физикалық және химиялық болып екі түрге бөлінеді. Кейбір ғалымдар
биогендік үгілуді бөлек қарайды. Бірақ оған қарамастан үгілудің барлық
түрлері бір-бірімен өте тығыз байланысты және оларға жергілікті климат өте
үлкен әсер етеді.
Үгілу жүретін литосфераның сыртқы қабаты ыдырау қабығы деп аталады.
Физикалық үгілу. Физикалық үгілуде жыныстардың физикалық құрамы
өзгермей ұнтақталынады да, температуралық және механикалық болып екіге
бөлінеді. Біріншіде үгітілудің басты себебі температураның ауытқуы болса,
екіншіде судың қатуы минералдардың шоғырлануы, өсімдіктердің тамырларының
әсеріне байланысты болады. Жыл мезгілдерінің және тәулікті
температураларының ауытқуы, әртүрлі минералдардан тұратын таза жыныстарының
Күндізгі қызуымен түнгі суынуының салдарынан оларды ұнтақталуға әкеліп
соғады. Бұл үрдіс шөл және шөлейт аудандарда тәуліктік температураның қатты
ауытқуынан тезірек жүреді. Себебі жыныстар қызған кезде көлемін үлкейтеді
де суынғанда керісінше кішірейтеді. Минералдың көлемдік үлкен коэффициенті
әртүрлі болады. Мысалы: кварцтың үлкен коэффициенті ортоклаздікіне
қарағанда екі есе жоғары Жыныстардың минералдары көлемдерін әртүрлі
үлкейтіп немесе кішірейуіне байланысты олар шытынап ұнтақтала бастайды.
Сондықтан ортоклаздың, кварцтің, слюданың түйіршіктерінен тұратын гранит
ақырындап ұнтақталына бастайды.
Химиялық үгілу. Химиялық үгілуде негізінен актив элементтер ретінде О2,
Н2О, СО2 және органикалық қышқылдан жатады. Химиялық үгілу үрдісі жаңа
минералдардың пайда болуымен қабаттаса жүреді. Минералдың бүліну жылдамдығы
олардың химялық құрамына физикалық қасиетіне байланысты және кристалдық
торлардың құрылысы да үлкен әсерін тигізеді.
Тау жыныстарының және минералдардың басты еріткіші су қысымы саналады.
Су үгілу қабатына кірген кезде әртүрлі химиялық дизенциялардың жүруіне әсер
етіп, соның салдарынан жыныстар ыдырауға және құрамдарын өзгертуге мәжбүр
болады.
Химиялық үгілудің себепшілерінің бірі - көмір қышқылы. Организмдердің
бүлінуі және вулкандық үрдістер ауадағы, судағы кездесетін көмір қышқылының
көзі болып табылады.
Блогендік үгілу. Бұл үрдіс химиялық және физикалық түрлердің бір бөлігі
болып саналады. Тау жыныстары тек организмдердің арқасында ғана
өсімдіктерге керекті минералдық керектік заттарды жинай алады, соның
әсерінен тау жыныстарына табиғи құнарлық пайда болады.
Жер құрттары, қыналар, өсімдіктер - үгітілудің басты себептері болып
саналады. Мысалы, өсімдіктер өздерінің тамырларымен жыныстарын босаңсытып
қана қоймай физикалық үгілу, көп қоректік заттарды бойына сіңіреді. Одан
әрі, тамырдың бөлген органикалық қышқылдарының әсерімен тау жыныстарының
химиялық үгілуі басталады.

Өзендердің геологиялық жұмысы
Еңіске қарай арнамен тынымсыз ағып жатқан суды өзен деп атайды.
Өздерінің қоректену көзіне байланысты олар: жаңбыр, қар, мұздық және жер
асты суынан боп бөлінеді. Бір өзеннің арнасына жарлық судың жиналатын
ауданы өзеннің бассейні деп аталады. Өзен жиыны геологиялық жұмысының
негізгі тау жыныстарын бұзу және оларды басқа жерге тасымалдау және
борпылдақ жыныстарды жарып шөгінуі саналады. Құрлықтан теңіздерге суды
әкеліп құятын өзендер ғана. Сондықтан ішкі теңіздер мен көлдерге суын
құятын немесе болбыр тау жыныстарына сіңіп жоғалатын өзендерді кинентальды,
ал мұхиттар мен теңіздерге құятындарды мұхиттық кездер деп атайды.
Өзен суының көлемі жыл мезгіліне байланысты өзгеріп тұрады. Өзеннің суы
азайып, ең төменгі деңгейге жеткен кезін тартынды, көтеріңкі деңгейі -
толықсу, ал өзеннің ең жоғарғы деңгейі тасуы деп аталады. Су тасыған кезде
өзен суының деңгейі ең төменгі деңгеймен салыстырғанда біраз биіктікке
көтеріледі.
Өзен арнасының жетілуі үрдісі негізінде арнаның жоғарғы жағында
тереңдік эрозия орын алады, аңғарда V іспеттес мүсін пайда болады. Ағыстың
ортаңғы шенінде жан-жақты эрозия орын алады Бұл мөлшерде өзеннің аңғары
кеңіп, бүлінген жыныстар сумен ағып төменге қарай кетеді. Ол жерде эрозия
бәсеңдеп, сумен ағып келе жатқан жыныстардың шөгуі басталады.
Өзен жағасын жасау кезінде судың арнадағы ағысы тұзу болмайды,
керісінше бедерге, литологиялық құрамға байланысты ылғи ирек болып келеді.
Өзендердің иректеліп ағуын - меандра деп атайды.
Өзеннің ағысының жылдамдығы негізінен арнаның еңістігіне және арнаның
кеңдігіне тура пропорционал болады. Өзен бойындағы әрбір көлденең
қимасындағы ағысы ең жылдам жерлерді қосатын сызықты өзек форватор дап
атайды.
Өзен алқаптары. Өзен алқабы деп жер бетіндегі ұзын болып иректеліп
келген еңкейісті арна деп айтады. Алқаптар бір-бірімен ешқашан қиылыспайды,
керісінше бір-бірімен жалғасып, ортақ бір мүсін құрады. Жазық өзен
алқаптарының пайда болуы негізінен эрозиялық үрдіспен байланысты бірақ кей
кездерде басқа геологиялық үрдістердің әсерінен пайда болуы мүмкін.
Өзен алқабының негізі болып - өзеннің арнасы, жайылмасы беткейі,
терраса, түпкі жағы саналады. Өзеннің арнасы деп тоқтаусы су ағатын жер
қойнауын айтады.
Су жайылмасы деп су тасығанда оның астында қалатын жерлер, айтады. Өзен
суы өз арнасында ирелеңдеп ағып баспалдақта қабатшалар түзеді, оны терраса
деп атайды. Террасалар паш болуына байланысты аллювиальды жиындылық және
эрозиялық денудациялық болып келеді.
Аллювиальды террастар бір-бірінен көлденең жазықтықтан кертпештеніп
бөлінген, олар өзінің бұрынғы жоғарғы деңгей мен кейбір ағып жатқан
жерлерін қамтиды. Эрозия базисі төмендеп кезде өзен өзіне жаңа арна
жасайды, ал ескі арна баурайы террас ретінде қалады. Бұл үрдіс бірнеше рет
қайталанғанда өзі жазығының баурайында бірнеше қабаттар ярус пайда
болады.
Жайылма алқап - жайылма терраса, су тасыған кезде астын, қалатын өзен
аңғары. Көлденең бағытпен алып қарағанда үш бөлікке бөлуге болады:
1. Арна жанындағы жайылма - өзен суының ең төмен деңгейінен бірнеше
метрге жоғарырақ тұратын биіктеу алқап.
2. Орталық жайылма жазықтау болып, келесі террасаның кертпесіне дейін
тарайтын алқап.
3. Террасса жанындағы жайылма-алқаптың ең төмендеу жері тың батпақты
көлшіктер кездесетін жер.
Өзен аңғарының әрбір жері, әртүрлі себептерден және уақыттан кейін
болғандығын көрсетеді. Сол себепті өзен аңғарымен танысқан кезде оның
тереңдігіне, еніне, террасстардың бар жоқтығына, өзеннің тіктігіне
т.б. назар аудару керек. Терең, террасасы жоқ, ішінде аңғарлар жас болып
келеді.
Өзендер арқылы тасылмалданып келген құрлықтағы шөгінділері дейді. Ол
қабаттасын орналасқан, механикалық құрамы немесе жеңіл.
Өзен аңғарларының қалыптасу үрдісін білу оның маңындағы жер жерінің тау
жыныстарының топырақтардың тарихынан мағлұмат келеді.

Жер асты суы және олардың жүргізетін геодогиялық жұмысы
Жер асты суының пайда болуын, тарихын, құрамын, құбылымын және жер
қойнауындағы механикалық, химиялық жұмыстарын - геологигиялық ғылымы оқиды.
Адамзатқа жер асты оазисінің қызметтің маңызы өте зор.
Жер қойнауына әрбір 33 метрге тереңдеген сайын температура жоғарылайды,
сондықтан 12-16 км тереңдікте температура 3650С-қа жетеді деп мөлшерлесек,
геологиялық үрдістер онда, судың қиынсынсыз жүреді деген жорамалға келеміз.
Жер асты сулары аэрация белдеуінде топырақтағы су мен суға, ал қаныққан
белдеуде грунт және артезиар суы болып келеді.
Топырақтағы су берік және бос байланысқан су
Жауын-шашын мөлшеріне, беткі суларға, өсімдік пен тірі организмге
тікелей байланысты, бұл суларды топырақтануда толық болмайды.
Қалқыма су. Бұл суларға уақытша немесе маусымды, толық қалмайтын су
өткізбейтін қабатта, жер бетіне жақын орналасқан сырқырамалар жатады.
Мұндай сулар, құдықтарда жазда құрғап, ал қыста тоқтап қалады. Қоректену
мен таралу аудандары бір-біріне баптасып жатады, қысымы жоқ. Көбінесе
далалық аймақтарда су арықтарында жиі кездеседі. Бұл облыстарда қалқыма
сулар, жер асты суының ішіндегі ең ішуге жарамды сулар болып саналады,
себебі одан төмен сулар көбінесе тұздалған болып келеді. Мысалы Қостанай
облысының өте терең емес құдықтарынан тәулігіне 1 м3 алуға болады.
Сондықтан бұл сулардың маңызы кейбір жерлерде жоғары, яғни жер асты
суларының өте тереңде орналасқанда немесе олар тұздалған жағдайда. Жер
бетіне өте жакын орналасқан жағдайда, Мұндай сулар батпаққа айналады, оның
пайдалы да зиянды жері де бар.
Грунт суы. Табиғатта өте жиі кездеседі, халық-шаруашылық үшін маңызы
зор. Бұл сулар көбінесе қысымсыз, су өткізбейтін қабатта орналасқан.
Қоректену мен таралу облыстары бір-бірі сәйкес келуі де, келмеуі де мүмкін.
Көп жағдайда бұл судың құбылымы грунт суының деңгейі, дебиті, химиялық және
физикалық қасиеті жауын-шашынның мөлшеріне тікелей байланыстырды.
Минерализация жағынан грунт суы, әлсіз тұзданған тұзды және тұзсыз болуы
мүмкін. Қай жағдайда грунт суының сапасы және көру жағынан, халық-
шаруашылығын сумен қамтамасыз ететін, ең басты су көзі болып саналады және
көптеген қалалар көп шығыны бұл суды өз мұқтаждықтарына пайдалануда.
Артезиан суы. Өз атын Париж маңайындағы Артуа өңірін байланысты. Мұнда
1126 жылы жерді бұрғылаған кезде су жер бет атқылап шыққан, яғни артезиан
суы қыртыстар арасында қысымынан тұрғандықтан, құбырларда атқылап жер
бетіне табиғи фонтан ретінде шығады. Артезиан суының көтерілу деңгейі құбыр
заңдылығына байланысты, яғни иілген қабаттар арасындағы су аршылған кез
олардың көтерілу деңгейі қоректену облысымен ағу облыстарын биіктік
айырмашылықтарына байланысты болады.
Артезиан суларының ерекшеліктері: көбінесе артезиан бассейн деп
аталады, ірі ойпаттарда; су өткізбейтін жыныстардың аралықтарында; көбінесе
өте тереңдікте; температурасы бірқалып бірақта тереңдеген сайын ұлғайатын;
су құбылымы көп өзгермей және қысымды қоректену мен таралу облысы көшу мен
облысымен сәйкес келмейтін жерлерде кездеседі.
Су құрамы жағынан тұщы, тұзды және тұздық болуы мүмкін. Бұл сулар
өзінің сапасы, температурасы және гигиеналық жағы әртүрлі жағдайға
байланысты лайланған, беткі және жер асты суларынан артықшылығы бар.
Артезиан сулары көп жағдайда жергілікті жердегі ең бір басты ауыз суы болып
саналады. Егістік сурару үшін де көп қолданады әсіресе Қазақстан мен Орта
Азия мемлекеттерінде.
Минералды артезиан суларының емдік қасиеті бар. Мысалы, Сары-Ағаштың,
бұрынғы ТМД-дағы Кисловодск және Белентуки суларын айтсақ жеткілікті.
Жер асты сулары беткі сулармен өзен, көл бірге, осы түрде және тиімді
игерген жағдайда көптеген халық-шаруашылығын сумен қамтамасыз ету
проблемасын шешеді және жоғарғы өнім алуға көмектеседі.

Тарихи геология
Геелогиялық геохронология және Жер шарындағы өмір. Геологиялық
аршындылар және қатқан денелер.
Үгілу кезінде әрқашанда шөгінді тау жыныстарының әртүрлі жиынтықтағы
шөккілері пайда болады, бірінің үстіне бірі орналасқан шөгінді тау
жыныстарынан тұрады. Әрбір қабат, белгілі бір геологиялық жағдайларда
пайда болған, сондықтан олар бір-бірінен жерлерінің құрылымы, жыныстардың
ерекшелігімен ажыратылады.
Әрбір қабат өз дәуірінің эволюциялық ізінің өсімдігі мен
жануарларының көзі, немесе тарихы десек те болады. Неғұрлым бұрын пайда
болса, олда организмдердің қарапайым түрлері сақталған, керісінше кейінгі
кезде шөккен шөгінділердегі қатқан тас түсінділері өте күрделі және
жетілген өсімдік қалдықтары мен хайуанаттар мүшелерінен тұрады. Осы тас
мүсіндер арқылы жер астыларының даму сатысын, өсімдіктер мен хайуанаттардың
концепциясын, сол кездегі климат ерекшеліктерін, құрлықтар мен құжаттардың
орналасу ретін, әрбір заттың өмір сүрегін уақытын, қабықтардың жату орнына
байланысты анықтауға болады – геологиялық хронологияны білеміз.
Геологиялық эраның ұзақтығы, соңғы зерттеулердің нәтежесі бойынша,
мағлұматтармен сипатталынады млн.жыл.
Археозой - 2000 көп
Протерозой - 1800
Палеозой - 300 ден 350-ге дейін
Мезозой - 170 жылдай
Кайнозой – 68
Геологиялық эрадағы жер шарындағы өмірдің даму сатыларын ең негізгі
бөлімдеріне тоқталып көрейік.
Археозой грек ''архе" - бастапқы кезең - өмір ұзақтығы - 2,0 млрд
жыл. Бұл жер тарихындағы ең байырғы эра. Бұл кезде қарқынды түрде
таулар қалыптасып, жанар таулар атқылған. Криссталды кесекті жыныстар
түзілген, олар жер шарын түгел қаптап жатқан. Бұл кездегі жыныстарға
гранит, гнейс және криссталды тақта тастар, сирек мәрмәр мен кварциттер
жатады.
Органикалық қалдықтар бұл эраның жыныстарында кездеспейді, сондықтан
дәуірлерге бөлуге мүмкіншілік жоқ.
Протерозой эрасы грек "протерос" - бірінші ұзақтығы 1,8 млрд.жыл.
Жер қабығы қалыңдап, құрлықтар тұрақты сипат ала бастайды. Бұл эрада
протерозой жыныстарынан қалың тақталары түзілді, олар кварциттерден,
мәрмәрден, граниттерден т.б. тұрады. Бұл тақталар бүрмелерге жиырылып, көп
жағдайда интрузивті жыныстармен кесілген: диабаз, базальт, порфириттермен
және б.
Протерозой шөгінділері жер шарының көптеген бөліктерінде Кавказда,
Оралда, Орта Азия тауларында және б. жерлерде кездеседі.
Протерозой жыныстарында: темір, алтын, күміс және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.