19-20 басындағы қарақалпақтардың отбасылық некелік қарым-қатынастарына байланысты әдет-ғұрыптары мен салт дәстүрлері жүйесі
Тақырыптың өзектілігі.
Халықтардың тарихи тағдырлары – сол халықтардың этникалық территориясы деп аталына алатын қандайда бір географиялық аймақпен тығыз байланысты.Бұл территорияларды мекендеушілер осы халықтардың этникалық ерекшелігін айқындайтын өзіндік шаруашылық тәжірибесі мен салт дәстүрін ұрпақтан – ұрпаққа мұра етті.
Әлем халықтарының, ал соның ішінде Орта Азия халықтарының тұрмысы мен мәдениеті өзара тығыз байланыста дамығандығына сан ғасырлық тарихтың барысы куә.
Бүгінде, әр халық өзінің тарихи тағылымын толық игеріп, өткенін саралап, ұлттық сипатын зерделеген шақта салт-дәстүр мәселесі біз үшін маңызды.
Қарастырып отырған кезең-аймақ халқының әлуметтік-экономикалық, этникалық, саяси және мәдени өзгерістер кезеңі еді. Бұл кезеңде Орта Азия халықтарын Ресей империясы өз құрамына қосып алған болатын. Кеңестік дәуірдің саяси идеологиялық саясатының ықпалында ұмытылуға айналған дүниетаным, рухани мәдениеттің кенже қалуы, бүгінгі заман талабы тудырған қоғамның рухани өміріне қажетті игіліктердің барлығын түбегейлі зерттеудің мәселесі тұрғысындағы бағдардың бір саласы
Халықтардың тарихи тағдырлары – сол халықтардың этникалық территориясы деп аталына алатын қандайда бір географиялық аймақпен тығыз байланысты.Бұл территорияларды мекендеушілер осы халықтардың этникалық ерекшелігін айқындайтын өзіндік шаруашылық тәжірибесі мен салт дәстүрін ұрпақтан – ұрпаққа мұра етті.
Әлем халықтарының, ал соның ішінде Орта Азия халықтарының тұрмысы мен мәдениеті өзара тығыз байланыста дамығандығына сан ғасырлық тарихтың барысы куә.
Бүгінде, әр халық өзінің тарихи тағылымын толық игеріп, өткенін саралап, ұлттық сипатын зерделеген шақта салт-дәстүр мәселесі біз үшін маңызды.
Қарастырып отырған кезең-аймақ халқының әлуметтік-экономикалық, этникалық, саяси және мәдени өзгерістер кезеңі еді. Бұл кезеңде Орта Азия халықтарын Ресей империясы өз құрамына қосып алған болатын. Кеңестік дәуірдің саяси идеологиялық саясатының ықпалында ұмытылуға айналған дүниетаным, рухани мәдениеттің кенже қалуы, бүгінгі заман талабы тудырған қоғамның рухани өміріне қажетті игіліктердің барлығын түбегейлі зерттеудің мәселесі тұрғысындағы бағдардың бір саласы
1. Ц. Г. А. Республики Казахстан. Ф.78. оп. 5. Д. 50. Л. 19.
2. Рычков П. И. Топография Оренбургской губернии, Спб.,1887.
3. З. Р. Г. О. Спб., 1881, Т. 9.
4. Наливкин В., Наливкин М., Очерк быта женщины оседлого туземного населения Ферганы , Казань ,1886.
5. Толстов С. П. Древний Хорезм , М. , 1948 , По следам древних цивилизации , М.,1948 , По древним дельтам Окса и Яксарта М., 1962.
6. Андрианов Б. В. Этническая территория Средней Азии М.,1958.
7. Марков Е. Кочевники Азии , М., 1976.
8. Жданко Т. А. Очерки исторической этнографии каракалпа-ков ,М., 1950.
9. Кисляков Н. А. Очерки по истории семьи и брака у народов
Средней Азии и Казахстана , Л., 1969.
10. Снесарев Г. П. Реликты домусульманских веровании и обрядов у узбеков Хорезма. М., 1969.
11. Шалекенов У. Х. Казахи низовьев Амударьи. Ташкент, 1966
12. Косбергенов Р. Положение каракалпакского населения в
Хивинском ханстве в конце XIX - начале XX века // Труды Хо-резмской экспедиции М., 1958. Т. 3.
13. Есбергенов Х. К вопросу о борьбе с пережитками устарев-ших обычаев и обрядов ( Каракалпакские поминки « ас» ) //Советская этнография М ., 1963, №5
14. Толеубаев А. Т. Реликты домусульманских верований в семейной обрядности казахов, Алма-Ата, 1991.
15. Толстов С. П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962.
16. Антропологический состав паселения Средней Азии и Казахстана //Народы Средней Азии и Казахстана, Т. 1 М., 1962
17. Ю. В. Бромлей Народы мира, М., 1988
18. Ирмуханов Б. Б. История Казахстана, А., 2004
19. Толстова Л. С. Каракалпаки Ферганской долины., Нукус, 1959.
20. Аргыбаев Х. А. Семья и брак у казахов А., 1975.
21. Абрамзон С. М. Патриархально-общинный уклад и пути его
изживания у народов Среднеазиатских республик и Казах-ской ССР , М., 1964.
22. Источники историко-этнографических сведений о каракал-паках в России в XIX в // Этнографичекое обозрение 1999, №6.
23. Жданко Т. А. Каракалпаки. В кн. Народы Средней Азии и казахстана Т. 1 М., 1962.
24. Бекмуратова А. Т. Семейно-бытовой уклад каракалпаков в прошлом. «Задача преодоления его вредных пережитков» М., 1967.
25. Толстова Л. С. Каракалпаки за пределами Хорезмского оазиса в XIX- начале XX века, Нукус-Ташкент 1963
26. Штенберг Л. Я. Семья и род у народов Северо-Восточной Азии, Л., 1933.
27. Энтическая история и традиционная культура народов Средней Азии и Казахстана, Нукус, 1989.
28. Морозова А. С. Следы древних форм семьи у каракалпаков // Труды Ташкентского государственного университета. Вып. 172 Археология Средней Азии Т. 5, Ташкент, 1960.
29. Гаджиев Г. А. Доисламские верования и обряды народов нагорного Дагестана, М., Наука, 1991.
30. Домусульманские верования и обряды в Средней Азии М., 1975.
31. Банзаров Д. Черная вера и шаманство у монголов // Собрание сочинений, М., 1955
32. Зеленин Д. К. Табу слов у народов Восточной Европы и Северной Азии// Сборник М.А.Э. Л., 1930 Т. 9.
33. Сабитов Н. Культура и быт казахчкого колхозного аула, Алма-Ата ; 1950.
34. Этнография каракалпаков в XIX- началне XX в. Ташкент ; 1980
35. Васильева Г.П. , Кисляков Н. А. Вопросы семьи и быта у народов Средней Азии и Казахстана в период строительства социализма и коммунизма М., 1962
36. Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана, М., 1975
37. Н. Я. Бичурин (Иакинф) Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена ; М-л, 1950, Т. 1.
38. Толеубаева К. М. Қарақалпақтар мен қырғыздардың XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басындағы бала тәрбиесіне байланысты ырым -салттар // Вестник П.Г.У.; 2004 №2
39.Уәлиханов Ш. Ш. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы// Таңдамалы,Алматы,1985.
40. Фрезер Дж. Золотая ветвь, М., 1983.
41. Абрамзон С. М. Рождение и детство киргизского ребенка; М., 1965
42. Снесарев Г. П. К вопросу о происхождении празнества суннат-той в его среднеазиатском варианте // Занятия и быт народов Средней Азии Л, 1971.
43. Штернберг Л. Я. Первобытная религия в свете этнографии, Л., 1936.
44. Есбергенов Х., Хошниязов Ж. Этнографические материалы в каракалпакском фольклоре, Ташкент, 1988.
45. Левшин А. И. Описание киргиз-казачьих или киргиз\кайсачьих, орд и степей, Спб, 1832 Т. 3.
46. Толстова Л. С. Каракалпаки Бухарской области Узбекской ССР // Советская этнография, 1961, №5-6 (По материалам полевых исследований, 1960г.)
47. Толстова Л. С. Материалы этнографического обследования группы «каракалпак» самаркандской области Узбекской ССР //Советская этнография, М., 1961 №2,3
48. Смағұлов Е. Ас беру дәстүрінің зерттелу тарихы//Қазақ тарихы,2004,№4
49. Толстов С. П. Религия народов Средней Азии, Т. 1, М-Л, 1931.
50. Кастанье И. А. Из области киргизских верований // ВОУО Оренбург, 1912, №3
51. Из истории культуры народов Узбекистана. Ташкент, 1965.
52. Бартольд В. В. Культ святых в исламе М., 1971.
53. Галкин М. Н. Этнографические и исторические материалы по Средней Азии и Оренбургскому краю .Спб. 1868.
54. Нурмухамедов М. К., Жданко Т. А., Камалов С. К. Каракалпаки, Ташкент, 1971.
55. Косвен М. О. Этнография и история Кавказа М., 1961.
56. Воропаева Л. К. Существует ли загробная жизнь // Большая Советская Энциклопедия, Т 34
57. Геродот. История в девяти книгах . Перевод с греческого Ф. Г. Мищенка. М., 1885, Т. 1 с 262.
2. Рычков П. И. Топография Оренбургской губернии, Спб.,1887.
3. З. Р. Г. О. Спб., 1881, Т. 9.
4. Наливкин В., Наливкин М., Очерк быта женщины оседлого туземного населения Ферганы , Казань ,1886.
5. Толстов С. П. Древний Хорезм , М. , 1948 , По следам древних цивилизации , М.,1948 , По древним дельтам Окса и Яксарта М., 1962.
6. Андрианов Б. В. Этническая территория Средней Азии М.,1958.
7. Марков Е. Кочевники Азии , М., 1976.
8. Жданко Т. А. Очерки исторической этнографии каракалпа-ков ,М., 1950.
9. Кисляков Н. А. Очерки по истории семьи и брака у народов
Средней Азии и Казахстана , Л., 1969.
10. Снесарев Г. П. Реликты домусульманских веровании и обрядов у узбеков Хорезма. М., 1969.
11. Шалекенов У. Х. Казахи низовьев Амударьи. Ташкент, 1966
12. Косбергенов Р. Положение каракалпакского населения в
Хивинском ханстве в конце XIX - начале XX века // Труды Хо-резмской экспедиции М., 1958. Т. 3.
13. Есбергенов Х. К вопросу о борьбе с пережитками устарев-ших обычаев и обрядов ( Каракалпакские поминки « ас» ) //Советская этнография М ., 1963, №5
14. Толеубаев А. Т. Реликты домусульманских верований в семейной обрядности казахов, Алма-Ата, 1991.
15. Толстов С. П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962.
16. Антропологический состав паселения Средней Азии и Казахстана //Народы Средней Азии и Казахстана, Т. 1 М., 1962
17. Ю. В. Бромлей Народы мира, М., 1988
18. Ирмуханов Б. Б. История Казахстана, А., 2004
19. Толстова Л. С. Каракалпаки Ферганской долины., Нукус, 1959.
20. Аргыбаев Х. А. Семья и брак у казахов А., 1975.
21. Абрамзон С. М. Патриархально-общинный уклад и пути его
изживания у народов Среднеазиатских республик и Казах-ской ССР , М., 1964.
22. Источники историко-этнографических сведений о каракал-паках в России в XIX в // Этнографичекое обозрение 1999, №6.
23. Жданко Т. А. Каракалпаки. В кн. Народы Средней Азии и казахстана Т. 1 М., 1962.
24. Бекмуратова А. Т. Семейно-бытовой уклад каракалпаков в прошлом. «Задача преодоления его вредных пережитков» М., 1967.
25. Толстова Л. С. Каракалпаки за пределами Хорезмского оазиса в XIX- начале XX века, Нукус-Ташкент 1963
26. Штенберг Л. Я. Семья и род у народов Северо-Восточной Азии, Л., 1933.
27. Энтическая история и традиционная культура народов Средней Азии и Казахстана, Нукус, 1989.
28. Морозова А. С. Следы древних форм семьи у каракалпаков // Труды Ташкентского государственного университета. Вып. 172 Археология Средней Азии Т. 5, Ташкент, 1960.
29. Гаджиев Г. А. Доисламские верования и обряды народов нагорного Дагестана, М., Наука, 1991.
30. Домусульманские верования и обряды в Средней Азии М., 1975.
31. Банзаров Д. Черная вера и шаманство у монголов // Собрание сочинений, М., 1955
32. Зеленин Д. К. Табу слов у народов Восточной Европы и Северной Азии// Сборник М.А.Э. Л., 1930 Т. 9.
33. Сабитов Н. Культура и быт казахчкого колхозного аула, Алма-Ата ; 1950.
34. Этнография каракалпаков в XIX- началне XX в. Ташкент ; 1980
35. Васильева Г.П. , Кисляков Н. А. Вопросы семьи и быта у народов Средней Азии и Казахстана в период строительства социализма и коммунизма М., 1962
36. Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана, М., 1975
37. Н. Я. Бичурин (Иакинф) Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена ; М-л, 1950, Т. 1.
38. Толеубаева К. М. Қарақалпақтар мен қырғыздардың XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басындағы бала тәрбиесіне байланысты ырым -салттар // Вестник П.Г.У.; 2004 №2
39.Уәлиханов Ш. Ш. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы// Таңдамалы,Алматы,1985.
40. Фрезер Дж. Золотая ветвь, М., 1983.
41. Абрамзон С. М. Рождение и детство киргизского ребенка; М., 1965
42. Снесарев Г. П. К вопросу о происхождении празнества суннат-той в его среднеазиатском варианте // Занятия и быт народов Средней Азии Л, 1971.
43. Штернберг Л. Я. Первобытная религия в свете этнографии, Л., 1936.
44. Есбергенов Х., Хошниязов Ж. Этнографические материалы в каракалпакском фольклоре, Ташкент, 1988.
45. Левшин А. И. Описание киргиз-казачьих или киргиз\кайсачьих, орд и степей, Спб, 1832 Т. 3.
46. Толстова Л. С. Каракалпаки Бухарской области Узбекской ССР // Советская этнография, 1961, №5-6 (По материалам полевых исследований, 1960г.)
47. Толстова Л. С. Материалы этнографического обследования группы «каракалпак» самаркандской области Узбекской ССР //Советская этнография, М., 1961 №2,3
48. Смағұлов Е. Ас беру дәстүрінің зерттелу тарихы//Қазақ тарихы,2004,№4
49. Толстов С. П. Религия народов Средней Азии, Т. 1, М-Л, 1931.
50. Кастанье И. А. Из области киргизских верований // ВОУО Оренбург, 1912, №3
51. Из истории культуры народов Узбекистана. Ташкент, 1965.
52. Бартольд В. В. Культ святых в исламе М., 1971.
53. Галкин М. Н. Этнографические и исторические материалы по Средней Азии и Оренбургскому краю .Спб. 1868.
54. Нурмухамедов М. К., Жданко Т. А., Камалов С. К. Каракалпаки, Ташкент, 1971.
55. Косвен М. О. Этнография и история Кавказа М., 1961.
56. Воропаева Л. К. Существует ли загробная жизнь // Большая Советская Энциклопедия, Т 34
57. Геродот. История в девяти книгах . Перевод с греческого Ф. Г. Мищенка. М., 1885, Т. 1 с 262.
ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырып: 19-20 басындағы қарақалпақтардың отбасылық некелік қарым-
қатынастарына байланысты әдет-ғұрыптары мен салт дәстүрлері жүйесі
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі.
Халықтардың тарихи тағдырлары – сол халықтардың этникалық
территориясы деп аталына алатын қандайда бір географиялық аймақпен тығыз
байланысты.Бұл территорияларды мекендеушілер осы халықтардың этникалық
ерекшелігін айқындайтын өзіндік шаруашылық тәжірибесі мен салт дәстүрін
ұрпақтан – ұрпаққа мұра етті.
Әлем халықтарының, ал соның ішінде Орта Азия халықтарының тұрмысы
мен мәдениеті өзара тығыз байланыста дамығандығына сан ғасырлық тарихтың
барысы куә.
Бүгінде, әр халық өзінің тарихи тағылымын толық игеріп, өткенін
саралап, ұлттық сипатын зерделеген шақта салт-дәстүр мәселесі біз үшін
маңызды.
Қарастырып отырған кезең-аймақ халқының әлуметтік-экономикалық,
этникалық, саяси және мәдени өзгерістер кезеңі еді. Бұл кезеңде Орта Азия
халықтарын Ресей империясы өз құрамына қосып алған болатын. Кеңестік
дәуірдің саяси идеологиялық саясатының ықпалында ұмытылуға айналған
дүниетаным, рухани мәдениеттің кенже қалуы, бүгінгі заман талабы тудырған
қоғамның рухани өміріне қажетті игіліктердің барлығын түбегейлі зерттеудің
мәселесі тұрғысындағы бағдардың бір саласы
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қарақалпақтар туралы алғашқы деректер-орта азиялық деректемелерде
XVI ғасырлардың аяғында, ал орыс деректемелерде XVII ғасырдың басында
кездесе бастайды. XVII ғасырдың деректемелері- Мәскеуде сауда жасайтын Хиуа
және Бұхар көпестерінің мәлімдемелерінде немесе орыс патшаларының Хиуа және
қазақ хандарының жіберген елшілерінің тізімдерінде мазмұндалған. XVII -
XVIII ғасырларда Петр I - дің бұйрығымен, Семен Ремезов құрастырған
“Чертежная книга Сибири” деген атласта- Сырдарияның төменгі сағасы мен
Арал маңында мекендеген қарақалпақтардың территориясы көрсетілген [1].
Келесі құнды мәліметтер Көне актілердің Орталық Мемлекеттік архивінің
“Каракалпакские дела” атты 117-ші қорында (1720-1743) сақталған. XVIII
ғасырға жататын құнды мәліметтерді орыс тарихшысы П. И. Рычков (1712-1777)
қалдырды. Ол алғашқылардың бірі болып Каспий маңын зерттеп, “төменгі” және
“жоғарғы” қарақалпақтар жөнінде айтып кеткен. Ғылыми тұрғыдан алғанда оның
“Топография Оренбургской губернии” [2] атты еңбегі маңызды.
А. В. Каульбарстың “Низовья Амударьи, описанные по собственным
исследованиям в 1873 году” [3] орыс әскери флотилиясы үшін кеме жүзетін
жол ашу мақсатымен Амударияның атырауларын зерттеу нәтежелері
беріліп,атырауда мекендейтін қарақалпақтардың орналасуы,шаруашылығы мен
өмір салты сипатталды.
Одан кейін Наливкиндердің “Очерк быта женщины оседлого туземного
населения Ферганы’’атты еңбегінде біздің тақырып бойынша біраз мәліметтер
келтірілген. Мұнда ферғаналық қарақалпақтардың (туземцы) отбасылық –некелік
қарым-қатынастары қарастырылған. [4].
Революцияға дейінгі кезеңде Орта Азияны зерттеуге жіберілген
зерттеушулердің көпшілігі этнограф, шығыстанушы мамандар емес, әскери-
барлау, әскери-ғылыми экспедициялары, елшілік миссиялары,отарлаушы
әкімшіліктің шенеуніктері болғандықтан, Орта Азия халықтарының салт-
дәстүрі олардың аса қызығушылығын тудырмаған.Әскери-барлау экспедициясы
өкілдерінің мақсаты- отарлаушылық саясат қана еді.
Тек революциядан кейін ғана қарақалпақтар этнографиясының ғылыми
негіздері қалана бастады.
Аса маңызды нәтежеге жеткен, көптеген жылдар бойы ұйымдастырушысы мен
жетекшісі- танымал шығыстанушы С.П.Толстов болған Хорезм археолого -
этннографиялық экспедициясы. Ол өзінің зерттеулерін 1934 жылдан
бастап,бүгінгі күнге дейін жалғастыруда.Оның еңбектерімен ертедегі Хорезм
мен Арал маңындағы және соларға жақын жатқан Қарақұм мен Қызылқұм шөл
далаларының неолиттен орта ғасырлаға дейін төрт мың жылдық тарихы бар
ескерткіштер зерттелген.Хорезм экспедициясының ғылыми нәтежиелері
монографиялар мен статьяларда жарияланған, олардың ішінде С.П.Толстовтың
“Древний Хорезм”, “П следам древних цивилизации”, “По древним дельтам Окса
и Яксарта” [5] деген еңбектерін айта кетуге болады.
Экспедицияның қызметкерлері сонау көне заманнан бастап XVII-XIX
ғасырларға дейінгі уақытты қамтитын археологиялық және тарихи-этнографиялық
сипаттағы көптеген еңбектер жариялады.Олар: Б.В.Андрианов-тың “Этническая
территория Средней Азии” [6], Е.Марковтың “Кочевники Азии” [7] деген
еңбектері. Т. А. Жданко “Очерки исторической этнографии каракалпаков” [8]
атты еңбегінде қарақалпақтардың рулық-тайпалық құрамын сипаттап, жеке
топтарының тарихы бойынша мәліметтер келтірді.
Қарақалпақтардың отбасылық өмірі мен некелік қарым-қатынастары
Н.А.Кисляковтың “Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии”
[9], А.Т.Бекмуратовтың “Семейно-бытавой уклад каракалпаков в прошлом и
задача преодоления его пережитков” атты диссертациясында жеке зерттелген.
У. П. Снесаревтың “Реликты домусульманских веровании и обрядов у
узбеков Хорезма” [10] деген зерттеуде автор Орта Азия халықтарының ырым -
жораларына тоқталған.
У. Х. Шалекеновтың “Казахи низовьев Амударьи” [11] атты еңбегінде
автордың Амударияның сағасында жүргізген тарихи-этнографиялық
зерттеулерінің қорытындысы жазылып, қарақалпақтар мен қазақтардың жақындау
процесі қарастырылған. Р. Қосбергеновтың “Положение Каракалпакского
населения в Хивинском ханстве в конце XIX - начале XX веков” [12] деген
еңбегінде Хиуа хандығын Ресей жаулап алғаннан кейінгі этникалық құрамы
сипатталып, қарақалпақтардың қоғамдық құрылысы көрсетілген.
Қарақалпақтардың жерлеу рәсімдері жөнінде тарихшы этнограф
Х.Есбергенов [13] маңызды мәліметтер қалдырған.
Көрнекті қазақ археолог – этнографы Ә. Т. Төлеубаевтың қазақтың
отбасылық ырым – жоралық салт-дәстүріне арналған көлемді монография-сында
қазақтың өлген адамды о дүниеге шығарып салуға байланысты ырым-жоралар
жосынына үлкен бір тарау арналған. Біздің ойымызша, аталған автор
хронологиялық ауқымды кең заманды қамтитын деректер негізінде басқа орта
азиялық халықтардың салт-дәстүрімен салыстырмалы – тарихи аспект
тұрғысынан қазақ халқының отбасылық – тұрмыстық наным - сенімі мен ырым-
жораларының шығу тегі, ішкі семантикалық мазмұны мен осы құбылыстардың
әлеуметтік және этнологиялық түп – тамырларын дәл көрсете алған бірден –
бір ғылыми еңбек деп айта аламыз [14].
Еңбектің мақсаттары мен міндеттері
Еңбектің негізгі мақсаты XIXғ. аяғы- XX басындағы қарақалпақтардың
отбасылық некелік қарым-қатынастарына байланысты әдет-ғұрыптары мен салт
дәстүрлері жүйесінің орнын, мән-мағынасын рухани этно-мәдени тұрғыдан
салыстармалы этнографиялық бағытта зерлеу болып табылады. Осыған орай
төмендегідей міндеттерді орындау көзделді:
- Қарақалпақтардың үйлену тойына байланысты әдет-ғұрыптары мен наным
– сенімдерінің ерекшеліктерін анықтай отырып, соларға ғана тән
компоненттерді іріктеу, топтау;
- Баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне қатысты, ондағы тиісті ұстанымдар
мен жосып – жоралғылар, ырым тойымдары айқындап, салыстармалы талдау
жасау;
- Өлікті жөнелтуге қатысты анимистік наным – сенімдердің алатын роліне
талдау жасау;
- Зерттеу барысында отбасылық –некелік қарым-қатынастарға байланысты
әдет-ғурыптар мен салт-дәстурлерге әсер етуші негізгі факторлар мен
себептерді анықтау және олардың –сол халықтың рухани мәдениетіне
тигізген әскррін зерттеу;
Зерттеудің әдістемелік негіздері
Зерттеудің барысында Ю.В. Бромлей, Т.А. Жданко, С.П.Толстова,
Х.Есбергенов, С.М. Абрамзон, Г.П. Снесарев, Л.Я. Штернберг, Ә.Т.Толеубаев,
В. және М. Наливкиндер, Н.А.Кисляков, У. Х. Шәлекенов, Ж. Хошниязов
қатарлы көрнекті ғалымдардың еңбектеріндегі қарақалпақтардың рухани
мәдениеті жөніндегі теориялық - әдістемелік тұжырымдарына сүйендік.
Шығу тегі ортақ халықтардың қарақалпақ-қазақ отбасылық некелік қарым-
қатынастарындағы уқсастық, ерекшеліктерін (бақа ортаазиялық халықтармен
салыстармалы аспектіде) айқындау принципі басты ұстанымда болды;
Диссертацияда көтерілген мәселені шешуде этнографиялық зерттеудің
негізгі тәсілі болатын және кейбір мәселелерді нақтылай аша түсу үшін
проблемалық – хронологиялық, тарихи салыстырмалы тәсілдері қолданылды.
Сонымен бірге этнографиялық мәліметтерді тарихи – генетикалық
салыстыру принципі негізінде зерделеу тәсілі де басшылыққа алынды.
Салыстырмалы мәліметтерді кірістіре отырып, Орта Азияның басқа да
халықтарының этнографиясындағы мәлім болған деректерді саралау, отбасылық
–некелік қарым –қатыныстарға байланысты әдет – ғұрыптар мен салт-дәстүрлер
жүйесінің озара әсерлері мен байланысын анықтауға негіз бола алды.
Мұндай талдау барысында жекелеген халықтардың отбасылық –некелік қарым –
қатынастарына байланысты әдет- ғұрыптары мен салт- дәстүрлерін әркелкі
дәреже деңгейінде ескеріледі.
Қарақалпақтардың отбасалық некелік қарым – қатыныстарына байланысты
әдет ғұраптары мен салт-дәстүрлерін сол халықтың рухани қазынасының
негізгі саласы ретінде қарастырған Т.А.Жданконың, Л.Толстованың,
Х.Есбергеновтың әдісқамаларын басшылыққа ала отырып, рухани мәдениет
аспектісі негізінде сараланды.
Зерттеудің деректік көздері
Негізгі дерек көздері Қазақстан Республикасының Ұлттық және Қазақстан
Республикасының Орталық ғылыми кітапханаларындағы, қолжазба қорлары құрады.
Осы деректер ішіндегі ерекше аталатындары В. және М.Наливкиндер,
Т.А.Жданко, Л.Толстова, П.И.Рычков, И.А.Кастанье, А.Вамбери, М.Н.Галкин,
Х.Есбергенов сынды ғалымдардың еңбектері.
Қарақалпақтардың отбасылық –некелік қарым –қатынастарына байланысты
әдет – ғұрыптары ғасырлар бойы жинақталғандықтан олардың тұжырымдарын
саралауда синкреттелген діни тағылымдардың түйінінің және философиялық
тұрғыдағы ойлау жүйелерінің негізі тақырыптың деректік көздерін ғылымның
әр саласында қамтуды қажет еткендіктен, сөздік, әдебиеттік, мәдениеттану,
археология және т.б. пайдаланумен қоса, ағымдағы газет, журналдардағы
тақырыпқа сай мәліметтер құрады.
Дисертацияның ғылыми-танымдық маңыздылығы
Қарақалпақтардың отбасылық-некелік қарым-қатнаста Байланысты сан алуан
дәстүрлі ұстанымдар мен салттар, ғұрыптар, ырымдар мен наным сенімдер
жүйесін саралау қайта жаңғырған рухани қажеттілігімізді қанағаттандыруға,
зерделеугемұмкіндік береді.
Диссертация жұмысын этнография саласындағы тың әдіснама мен бағыты
дамытуға жасаған қадам деуге болады.
Хронологиялық тұрғыдан зерттеуіміз
Диссертация тақырыбы мәдениетті рухани тұрғыда мәдениетті рухани тұрғыда
зерделегенктен, оның хронологиялық шеңберін белгілі бір уақыттың деңгейінде
көрсету қиын, тіпті мүмкін емес. Себебі, дәстүрлі, әсіресе этномәдени
мәселелер ықылым дәуірді де, қазіргі үрдістерді де қамтиды. Сондықтан да
бұл жұмыста Қазан төңкерісіне дейінгі де қазіргі кезеңдегі де, мәліметтер,
қарастырылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
I. ҚАРАҚАЛПАҚ ЭТНОГЕНЕЗІНІҢ ТАРИХЫ
Орта Азия көлемі 4 миллион шаршы шақырым жерді алып жатыр.Осы үлкен,
кең байтақ территорияға 5 республика Қазақстан, Тәжікістан, Қырғыстан,
Түркменстан, Өзбекстан және оның құрамына енетін Қарақалпақстан
Республикасы жатады.
Қарақалпақстанның жалпы жер көлемі - 165,6 мың шаршы шақырым
Географиялық жағынан айтсақ,Қызылқұм мен үстіртің барханды құмдары, яғни
шөлді аймақ, территорияның 70 %-н, 14 % Арал теңізінің сулы жері,ал 16
%-н Амударияның мәдени ауданы құрайды. Қарақалпақ ұлты тек өз елінде ғана
емес, Өзбекстанның Ферғана, Хорезм облыстарында, Түркменстан, Ауғаныстан,
тіпті біздің елімізде де тұрады.
Қарақалпақтар-Қарақалпақ Автономиясының негізгі халқын құрайтын
ұлт.Жалпы саны 236 мың адам.(1970 жылғы санақ бойынша).Олар қарақалпақ
тілінде сөйлеп, ислам дінін ұстайды.
Антропологиялық түрінде 2 пласттың болуы айқындалған: 1.Қола дәуірі
мен антик заманынан бері мекендеп келе жатқан жергілікті тау
тұрғындарымен байланыст-европоидтық және келімсек тау тайпаларымен
байланысты монголоидтық “Қола дәуіріне жататын Хорезмдегі тазабағым
мәдениетінің ескерткіштері Қазақстандағы андронов мәдениетінің
ескерткіштеріне өте ұқсас келеді” деп көрсетеді зерттеуші Толстов С.П
[15;58]
Антропологиялық жағынан қарақалпақтар негізінен қазақтарға өте ұқсас.
Қарақалпақтар мен қазақтарда ал, әсіресе қырғыздарда монголойдтық нәсілдің
белгілері басым келеді. Бұл типтің сипатты ерекшелігі-бас көлемінің үлкен
және беттің жалпақ болуы.
Европеоидтық нәсілдің кейбір элементтеріде кездеседі. Территориялық
жағынан оқшауланған Ферғана аңғарының қарақалпақтарында европеоидтық нәсіл
элементтері басым. Олардың беттері сопақтау келеді. Бұл олардың Орта
Азиялық қосөзенде орналасуымен түсіндіріледі [16;410].
Этнограф Ю.В. Бромлей қарақалпақтардың этногенездік тарихына
төмендегідей тоқ-талады: Қарақалпақтардың көне ата-бабалары қатарына
біздің заманымыздан бұрын 7 - 2 ғасырларында Арал теңізінің оңтүстік
жағалауында мекендеген сақ – массагет (апасияки) тайпалары жатады.Біздің
заманымыздың 2 - 4 ғасырларында Арал маңына шығыстан ғұндар, ал 6-7
ғасырларда түріктер шабуыл жасап,жергілікті тайпалармен араласып кеткен.
Бұл уақытта Арал маңында ерте орта ғасырлық халықтар оғыздар мен
печенегтер қалыптасып, 8 - 10 ғасырларда осы халықтар қарақалпақ
этносының негізін қалады.
X ғасырдың басында печенегтердің жартысы Батысқа, яғни Оңтүстік орыс
далаларына кетеді: Киев Русінде тұрақтап қалған тайпаларды “черные клобуки”
деп атап кеткен. Еділ мен Жайық арасында қалып қойған печенегтердің шығыс
бөлігі Ертіс бассейнінен келген қыпшақтармен біртіндеп сіңісіп, олардың
тілдерін қабылдап алды [17;132]. Деректерде қыпшақ ру-тайпалық одағының
құрамында “қара бөркілі ” этнонимі де кездеседі. XIV-XV ғасырларда
қарақалпақтар этногенезіне ноғайлармен байланысы біршама әсерін тигізген.
Көп деректерде көрсетілгендей, қазақ халқының негізін құраушылардың бірі
ноғайлар екені Б. Б. Ирмухановтың еңбегінде дәлелдене түскен: “Шығу тегі
ортақ үш халықтың (қазақ, өзбек, ноғай) ішіндегі әсіресе туыс халық болып
қазақтар мен ноғайлар есептелді”. Тіпті, Ш.Уәлиханов қазақтар мен
ноғайлардың бірігу кезеңін (XV ғ. II-ші жартысы) “Алтын ғасыр” деп атаған
[16;191]. Демек, қарақалпақ пен қазақ халқының, тек мәдени, территориялық
ғана емес, этногенездік туыстығына да ноғайлар елеулі ықпал еткен.
Қарақалпақтар мен қазақтардың туыстық байланыстары халық аңыздарында
да көрініс тапқан. Ол аңыз Қара-Қалпақ пен Қызыл-Қалпақ туралы:
“Бір бай адамның екі ұлы болған екен. Бір ұлы Қара-Қалпақ, бір ұлы
Қызыл-Қалпақ киген. Атасы өлген. Бұның түйесі, жылқысы, қойы көп болған.
Қойды, түйені, Қызыл-Қалпаққа берген. Ол тау жағалаған. Оны қазақ деген.
Атасынан бөліп қара малды Қара-Қызыл-Қалпақ (қазақ) аталас болған”
[19;134].
Бұл генеалогиялық аңыз қарақалпақтар мен қазақтардың туыстық және
мал шаруашылықтарының ерекшеліктерін аңғартады.
XVI ғасырдың аяғында Ортаазиялық деректерде қарақалпақтар қазіргі
атаумен кездеседі.XVIII ғасырда олар Сырдарияның орталық және төменгі
ағыстары жағалауын мекен еткен.XVIII ғасырдың ортасында қарақалпақтардың
көп бөлігі Сырдария сағасының батыс сағасы Жаңдарияға көшеді. 1811 жылға
қарай қарақалпақ ұлты хиуалық ханның билігінде болып, Амудария сағасына
көшірілді. 1873 жылы Амудария жағасындағы Қарақалпақ территориясы Ресей
құрамына енді. XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басындағы қоғамдық
құрылымы патриархалдық-туыстық қалдықтары сақталған феодалдық түрде еді.
1932 жылы Қарақалпақ автономиялық мемлекет болып қалыпты
XIX ғасырдың аяғы – XX басында Хорезм оазисіндегі қарақалпақтар
төмендегідей топтарға бөлінген:
Бұхарлықтар – бұл топқа жататын қарақалпақтар Бұхар хандығының солтүстік
бөлігінде, оңтүстік Қызылқұмда, Кенимех пен Нұр-Аты аудандарында тұрады.
Ферғаналық. Ферғана аңғарының қарақалпақтары зерттеулер дерегіне сүйенсек,
негізінен Сыр-Дария мен Қара-Дария өзендерінің бойына, шығыста-Андижаннан
батыста-Қоқан хандығына дейін орналасқан. Ферғана аңғарының қарақалпақтары
ру-тайпалық бөлініс сақталмаған отырықшы өзбек халқының арасында тұрды.
Сондықтан отбасылық салт-дәстүрінде өзбектік ықпал басым келеді.
Самарқандық қарақалпақтар Самарқандықтар шығысындағы Миянкөле аралы,
Зеравшанның солтүстігі мен Ақ - Дарияны мекен еткен. Бұл қарақалпақтар
өздерін тіпті “өзбек - қарақалпақтар” деп атап кеткен.
Сырдариялық қарақалпақтар Ташкент аумағында және соның
солтүстігінде, Сырдария өзенінің бойында және Қазалының оңтүстігінде қоныс
тепкен. Сырдариялық қарақалпақтар өзбектер мен қазақтар арасында кішігерім
топтар болып өмір сүргендіктен, өздерінің ұлттық мәдениетінің негізгі
белгілерін жоғалтқан.
Оңтүстік бұхарлық қарақалпақтар Бұхар хандығының оңтүстігінде
орналасқан [19;8].
II. ОТБАСЫЛЫҚ - НЕКЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫНА
БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАР.
Қарақалпақтар екі үлкен топқа (қоңырат және 14 ру) бөлінген (арыс). Арыстар
өз кезегінде тайпаларға, тайпалар руларға, рулар-рулық бөліністерге, рулық
бөліністер – отбасылық – туыстық бөлінді.
Қарақалпақтарда отбасылық - туыстық топтар көше деген атпен белгілі
[12;248] Т. А. Жданко оларды үлкен патриархалық отбасының өзіндік
қарақалпақтық формасы деп атаған. Т. А. Жданко мен А. Т. Бекмуратованың
материалдарына қарағанда көше бір-біріне жақын тұратын бірнше (6-10) шағын
отбасыдан құралған. Оларда барлық отбасының отағалары бір атаның болған
балалары сөйтіп, көшенің барлық ер адамдары аталас туыс еді. Әрбір топты
бай әрі беделді қариялардан сайланатын басшысы көше би немесе көтқұда
басқарады. Көше әдетте осы басының атымен немесе үш-төрт ата бұрын өмір
сүрген бабаның атымен аталады. Жер де көше бойынша бөлінеді. Хиуа
хандығында, мысалы, тұсқан атбасылар –ұсақ шаруашылық және әкімшілік бірлік
болып табылатын ауылды сирек құрады, кейде бірнеше көше ірі елді мекенге
бірікті.
Рубасы іс жүзінде көшенің барлық жерлеріне ие болды, айталық,
ауылшаруашылық жұмыстарының жүргізілу мерзімін белгіледі, отбасылардан
салық жинады. Топқа енетін отбасылар, бірігіп мал бақты, балық аулады,
сондай-ақ, шаруашылық байланыстармен қатар үйлену тойын, шілдехананы,
сүндет тойын, жерлеу рәсімін, яғни отбасылық ғұрыптарды бірге атқарды.
Мысалы, қазақтарда мұндай отбасылық - тұрмыстық топ ауыл-қыстау деп
аталады. Мұндай ауыл шамамен, бір атадан тараған туыс он шақты жанұядан
тұрады. Бұл бірлестіктің ауыл қыстау деп аталу себебі, қыста өз киіз
үйлерін бір-біріне жақын етіп тіккен (немесе қыстық тамдары жақын
орналасқан). Кейде ауыл - жайлау деп те аталған [20;58].
С. М. Абрамзон мен Т. А. Жданконың еңбектерінде экономикалық мүддеге
байланысты біріккен бірнеше кішігірім туысқан отбасылар жайлы айтылады.
“Үлкен отбасылардың ыдырауы нәтижесінде, эканомикалық және территориялық
бірігудің кейбір белгілері бар неғұрым үлкен әлуметтік бірлестік пайда
болды. Бұл бірлестіктер бір атадан тараған, туысқан отбасылардан құралған
отбасылық-туыстық топтар болатын”,- делінді [21;96].
XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басында шағын жеке отбасы – Орта
Азия үшін отбасылардың негізгі түрі саналды. Шағын отбасы әдетте, ата-
аналардан және үйленбеген балалардан құралған: оған қоса отбасының
мүшесі болып, айталық отағасының бойдақ ағасы немесе қарындасы т.б
саналған. Әрине, шағын отбасыларда да патриархалдық қалдықтар әлі де
болса сақталған еді.
Енді осы белгілерді қарастырайық . Бірінші кезекте көп әйел
алушылыққа тоқталсақ . Орта Азия халықтарында көп әйел алушылыққа тек қана
дәстүрмен емес, шариғатпен де рұқсат етілгені бізге белгілі, алайда ол
жаппай сипат алған жоқ . Ең алдымен ол эканомикалық мүмкіндіктермен
байланысты болды да, сондықтан көбінесе ауқатты жанұяларда кездесті [9;52].
Ферғананың ауқаты қарақалпақтарының екі әйел алушылығы туралы XIX
ғасырдың аяғында В және М. Наливкиндер былай деп жазды: “ Ауқатты ауыл
халқында екі әйел алу-аңғардың түбінде орналасқан жыртылған жері, Сондай-ақ
жыл сайын жазда жайылымға кететін малы бар қарақалпақтарда, қыпшақтарда
және қырғыздарда жиі кездеседі. Бұл отбасыларда бір әйелі жерге қарайласа,
ал екіншісі – көктем мен жазды жайлауда өткізеді”[4;231]
Т. А. Жданко мен А. Т. Бекмуратова қарақалпақтарда патриархалдық
тұрмыс пен оған деген отбасы мүшелерінің қарым-қатынасының тұрақтылығын
атап өтеді. Отағасының билігі шексіз болған.Оның жөн сілтеуі бұзуға
болмайтын заң еді. Әкеге қарсы келуге,онымен салғыласуға тыйым салынған.
Әкесі,әдетте ұлына қалыңдықты өзі таңдаған, тіпті бөлінгеннен кейін де
ұлдары өз бетімен еш мәселені шешіп, шаруашылықты жүргізе алмады. Ұлы,
қызы немесе әйелі үшін отағасы- әкенің қарғысын алу ең үлкен бақытсыздық
саналды. Отбасында әйелдің жағдайы ауыр болды.Ол отбасының толыққанды
мүшесі деп есептелмегендіктен, әкесіне, кейін күйеуіне бағынуға тиіс еді.
Әкесі қызының келісімінсіз оны қалың малға сатты. Күйеуі кез-келген сәтте
ешқандай себепсіз ажыраса берді.Әсіресе, жанұяда үйдің барлық жұмыстарын
істейтін, отбасы мүшелерінің барлығына бағынуға тиіс келіннің жағдайы
мүшкіл болатын.
Отбасылық некелік қатынастардың дамуын қарастырғанда, онда экзогамия
мәселесі маңызды мәселелердің бірі еді.
Қарақалпақтар экзогамиялық нормаларды ұзақ уақыт бойы сақтаған.
"Экзогамия - ру ішіндегі некеге тыйым салу қарақалпақтардың қоғамдық
құрылысындағы өте ертедегі қалдықтарға жатады", - деп жазады қарақалпақ
тұрмысын зерттеуші Т.А. Жданко[22;92]. Бір рудан шыққан әйел мен ер адам
қанша ұрпақ ауысса да некелесе алмаған. Бұл барлық қарақалпақ руларында
кездеседі, тек қаңлы мен қайшылы руларын қамтымаған. Қаңлы руынң
экзогамияның бұзылуының себебі ертеректе ол тайпа болған, кейін сан жағынан
азайып ру ғана болып қалған. Ал, қайшылы руына қатысты себеп әрі
айқындалмаған.
Хорезмдік қарақалпақтарда экзогамияны бұзғандар жазаланған (рудан
қуылған). Бұхаралық қарақалпақтардың салтында да экзогамия болған. Оны
Л.С.Толстова атап көрсеткен.
Алайда, таң қаларлығы осы автордың айтуынша экзогамия Самарқанд пен
Ферғана даласының қарақалпақтарында жоғалған: "Некелескен кезде күйеу жігт
пен қалыңдықтың рулары ескерілмейді. Мысалы, ақ-маңғыт руынан шыққан жігіт
осы рудың қызына үйлене алады [19;114]. Айталық, қарақалпақтармен көршілес
жатқан, Амударияның орта ағысының маңында орналасқан түрікмендерде рулық
экзогамия болмаған, оның орнын мал-мүлікті өз руында қалдыру мақсатын
көздейтін рулық эндогамия алмастырған. Алайда өзге тайпалардан қыз алған
адамға қарсылық білдірілмеген [9;53]
2.1 Неке түрлері
Біздің түсінігімізде, "неке түрі" дегенде неке қандай негізде құрылатыны
туралы ой қалыптапсуы керек. Белгілі этнограф Н.А. Кисилев Орта Азия
халықтарында отбасын құру немесе некелесудің төменгідей түрлерін атап
көрсетеді:
1.ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басында Орта Азия халықтарында
некелесудің ең негізгі түрі қалыңдықты қалың мал төлеп алу арқылы жүзеге
некелесу болды.
2.Патриархалды - рулық құрылыс жүйесінің әлсіреуіне байланысты
моногамды неке.
3.Әмеңгерлік салт (левират)
4.Сорорат (балдыз алу)
5.Бесіктен атастыру(ақлай құда)
Ең бірінші қалың малға тоқталайық. Қалың мал қызды тәрбиелеп, өсірген
әкесіне және шешесіне "сүт ақы" ретінде төленген.
Айталық, қалың мал төленіп болғаннан кейін жас жұбайлардың біреуі
қайтыс болса қалың мал қайтарылған. Алайда басқаша жағдайлар да кезедскен:
егер күйеу жігіт қайтыс болса, ал қалыңдығы қаза болса, қалыңдықты оның
ағасына немесе туысына әйелдікке әперіп, ал қалыңдығы қаза болса, күйеу
жігіт қалыңдықтың сіңілісін немесе туысқан қызын ала алған. Некелескен
кезде қалың малдың мөлшеріне де ерекше мән берілген. Қарақалпақтарда қызды
күйеуге қалың малсыз беру оның отбасы мен туысқандары үшін ұят саналған.
Қалың малды төлеу қиынға соққандықтан, күйеуі әйелінен 20-25 жас, кейде
одан да үлкен болуы жиі кездесті. Қалың малды алу үшін ата - анасы қызн жек
көретін адамына тиюге де мәжбүрлеген.
Қарақалпақтар арасында қалыңмал басының мөлшері көп болған. Мәселен,
қалың ірі қара мал мөлшерімен белгіленген. Құдалардың байлығына қарай ол
40, 60, 80 не 100 бас ірі қараға (тууар) есептелген.
Т.А. Жданконың еңбегінде [23;497]: тууар құрамына алты жақсы: мылтық,
бас ат ер-тұрманымен, шет (жас) ат, бас өгіз, шет (жас) өгіз және сегіз жел
баспақ (қысыр құнажын) кіретін. Осылардың бәрі 28 сиырға теңелетін. Ал
қалыңға 60 тууар болған жағдайда 6 жақсыға 12 сиыр қосатын. Жасау құрамына
бір ат жегулі арбасымен, киім-кешек, әр түрлі ұсақ-түйек,–деп көрсетіледі.
Бірақ тууардың мөлшері заманның өзгеруіне байланысты шартты болып, оның
саны әрбір аймақтарда өзгеріп отырды. Қалыңмалдың орта мөлшері 8 ірі қара
малға, 8 ұсақ малға, 4 атқа, 5 пұт тұқымға, 10 пұт ұнға, 8-25 матаға (5
аршын бойынша), әр түрлі азық-түлікке (қант, темекі, құрғақ жемістер)
теңестірілді А.Т. Бекмұратова өзінің еңбегінде [24;13] Кейбір жағдайларда
қалыңмал алдау мен алыпсатарлыққа айналатын, содан кейін қызды басқа
біреуге куйеуге беру жөнінде әр түрлі себептерді ойлап табатын. Қалың
біртіндеп ақша түріне айналады.
Л.С. Толстованың мәлімдеуінше зеравшандық қарақалпақ-тарда қалың мал
мөлшері 20-дан 200 қойға дейін жеткен. Ал Ферғаналық қарақалпақтарда
тұрмысы орташа отбасыларда ол 7-9 ірі қара малды құраған. Ауқатты адамдарда
қалың мал мөлшері 30-35 ірі қараға, кейде тіпті 40-80 бас малға жеткен
[25;96].
Бұл орайда қазақтардың қалың малы жөнінде этнограф Арғынбаев былай
көрсетеді: "Қазақтарда қалың мал мөлшерібес түрлі". Олар:
1.Жүз қырықтың қалыңы (бұл 100 қой, 40 ірі қара деген келісім). Бұл
байлар, билердің қалың малы.
2.Жүз жиырманың қалыңы (бұл 100 қой, 40 ірі қара деген келісім).
Орташа байлардың қызының қалың малы.
3.Қырық жетінің қалыңы (бұл 40 қой, 7 қара) - бұл байлардың қатын
үстіне кедейлердің қызын алғанда төлейтін қалың малы.
4.Он екі қара (дөңгелек қалың) орташаның қалың малы.
5.Сегіз қара-кедейлердің қара малы [20;112].
Әйел алу үшін міне осындай мөлшерде қалың мал төлеу орташалардың
жағдайын нашарлатты., ал кедейлер болса қалың малға ақша жинау үшін жылдар
бойы жалшы (издолыцыки) болып жұмыс істеп, тіпті қырық жасқа дейін үйлене
алмай жүрді. Үленген күннің өзінде жиналған дүниесін қалың малға беріп,
мұқтаждықтан арыла алмай жүрді.
Қыздың ата-анасы өз тарапынан жасау берді (бау-шуу). Кедей адамдардың
байлармен салыстырғанда жасауы да қарапайым еді. Жасаудың құрамына киіз үй,
оның жабдықтары, көрпе-жастық, қалыңдықтың киімдері кірді.
Қалың малсыз үйлену мүмкін емес болғанмен жасаусыз күйеуге тие берген;
Тек енесі кейде бетіне басатын. Жасау-келінінің жеке мүлігі деп саналады.
Бірақ отбасы кедей болса, келннің жасауын қайынсіңлісі күйеуге шыққанда
бере-берген, келін оған қарсылық білдіре алмады.
Қарақалпақтардың үйлену тойы төрт негізге кезеңнен тұрады:
1.Құдаласу.
2.Екі жасты атастыру (помолвка) тойы (қалыңдықтың үйінде өтетін пата
той)
3.Некелесу тойы (қалыңдықтың үйінде өтетін негізгі той).
4.Күйеу жігіттің үйінде өтетін той (уллы той).
Қарақалпақтарда балаларын бесіктен немесе анасының құрсағында жатқанда
атастыру көп тараған, ол ақлай құда түсу деп аталды. Бесік құда тек
қарақалпақтарға ғана тән нәрсе емес. Оның Орта Азия халықтарының көбіне
болғандығын Н. А. Кисляков атап көрсеткен [9;87]. Кисляковтың айтуынша,
мұндай құдалар шамасынша бір-біріне сый-құрмет көрсетіп, кейде баларының
көйлектерінің етегіне ішек салып, олардың бірінің күйеу, екіншісінің
қалыңдық болғанын әйгілеген. Мұндай құдалар арасында қалыңмал мөлшері де
кейде шағындау болған. Сайын келгенде, бесіктегі нәрестелерді атастыру
әдетінің түп тамыры өте көне замандарға яғни аналық дәуірге кететін
тәрізді. Ана үстемдігі дәуірінде бір аналық рудың ұлдары туысымен екінші
аналық рудың қыздарының күйеулері болып саналса, еукінші аналық рудың
қыздарының күйеулері болып саналатын неке түрін Л.Я. Штернберг ортодоксалды
неке деп атаған [26;136]. Сөйтіп ортодоксалды неке топты некеден дара
некеге өтуі кезеңімен тығыз байланысты болған.
Бесік құдалықтың ортодоксальды некемен ұштасатындығын гиляктар
арасындағы деректер негізіне сүйене отырып, Л.Я. Штернберг: Әрбір ұл
тапқан әйел босанысымен қызы бар туысына балаларды атастыру керек екенін
дереу өтініп, құда түсетіні де, олардың білектеріне иттің жүнінен иірілген
жіп байлайтын – дейді.
Құда түсу арқылы некелесудің бұдан өзгеше де түрлері болады. Оған ең
алдымен қарсы құда болу әдетін жатқызу керек.
Қарсы құдалық үш құданың (А, Б ж В) арасында да болатындығын
Л.Я.Штернберг келтірген, яғни А ұлын Б-ның қызына атастырса, Б ұлын В-ның
қызына, ал В ұлын – А-ның қызына атастыратын болған34. Қарсы құдалықтың
жоғарғы келтірілген түрлерінің қайсысы болсын неке құрудың ортодоксаалды
көне түріне жататындығын, яғни оның қалдығы екенін алғаш рет гиляктар
дерегіне сүйене отырып Л.Я. Штернберг дәлелдеген болатын.35
Тіпті, егер балалары есейсе де, олардың тағдырын ата-аналары шешкен.
Қалыңдық таңдағанда жігіттің туыстары оның түріне, пысықтығына,
отбасылық жағдайына аса мән берген.
Мәселе шешілгенде құда, яғни жаушы жіберген. Оған ықпалды, беделді
адамды таңдаған.
Құда күткенде қыздың барлық ағайын - туысы жиналған (кішігірім той -
пата той). Егер екі жақ та некеге қарсы болмаса, қалың мал туралы және
үйлену тойының уақытын келіскен. Неке туралы келісімнің белгісі ретінде қыз
жақ құдаларға қарғыбау сыйлап, май қосылған тары - майсөктен дәм татырған.
Пата той күні құдаларға кетер алдында қыз жақ "тоғызлық", яғни тоғыз
зат сыйлық ретінде берген, олар: екі білезік, бес тақия, мата қиықтары
[27;58]. Бұған ұқсас дәстүр ХІХ ғасырда қазақтарда болған. Этнограф
Арғынбаевтың айтуынша ХІХ ғасырда қазақтарда қалыңдықтың қалың малы мен
жасауы "тоғыздық" бойынша анықталған [20;86]. "Тоғыз" санының ырым -
жораларда ұзақ сақталуы жасауға байланысты көне наным - сенімдермен
ұштастырылады. Қалыңдықтың жасауының құрамына ауқатты адамдарда киіз үй,
неке киімі қоржын, қалыңдықтың әшекейлері енген. Аталған заттың біреуі
болмаса, кейде неке тойын артқа шегерген.
Пата той (құда түсу) күні міндетті рәсімнің бірі - нан сындыру
болатын; Осы арқылы екі жақ келісімді бұзбау туралы бір - біріне уәде
берісті. (Самарқандық, Ферғаналық).
Бұхарлық қарақалпақтарды үйлену тойына байланысты салттарында маслахат
- той (ақылдасу тойы) маңызды роль атқарды. Бұл тойда екі жақ негізгі
тойдың (қатта той) өткізілу барысын ақылдасқан (айталық, тойға қанша мал
сою керек (сойымлық), бәйге, лақ тартысудың жеңімпаздарына қанша мөлшерде
сыйлық дайындау сияқты мәселелер).
Жекелеген жағдайларда өзара келіскеннен кейін неке қию рәсімі өткен.
Қалыңдықтың үйінде той жасалып, оған күйеу жігіт туыстарымен, дос-
жарандарымен келген.
Әдетте, үйлену тойы мен қалыңдықты күйеу жігіт жақ үйінен алып
кеткенге дейін қалың мал төленіп бітуі тиіс еді; егер күйеу жігіттің отбасы
нашар тұрса, үйлену тойы да ұзақ уақытқа созылады.
Бұл кезеңде екі жас ұрын кездесіп тұрды (күйеулеу). Ол туралы қыздың
ата-анасы ғана емес, бүкіл ауыл хабардар болса да, үйреншікті нәрседей
қабылдады. Екі жастың кездесетін жері қыздың ағасының үйі болды. Кейде
тіпті қыздың аяғы ауырлап, әкесінің үйінде босанған (оны жақта туш-оң
босағада туу). Бұл қыздың әкесі, отбасы үшін ұят саналмаған. Сөйтіп,
қыздың әкесінің үйінде туылған бала қыздың ата-анасының тәрбиесінде қалған.
Қызға күйеуінің үйіне кеткенше еркін жүріп тұруға рұқсат етілген, атап
айтқанда, отырыстарға барып, бозбаламен қалжыңдасу т.б. Осыған байланысты
қыз болашақ күйеуінен емес, басқа адамнан аяғы ауырлаған оқиғалар
кездескен. Бұл үшін қыз кіналанбаған. Ал баланы болашақ күйеу асырап алған
[9;82].
Қалың мал жиналып болғанда, ол туралы қыздың ата-анасы хабардар
етіліп, олар қалың малды алып кету үшін, күйеу жігіттің үйіне аттанған.
Онда қонақтар үшін қой сойып, дастұрқан жайылған. Келген қонақтар
дайындалған қалың малды түгендеп, мұқият тексерген. Қыздың әкесі қалың
малды алғаннан кейін қой сойып, жиналған қауымға қой етін ауыз тидірген.
Үйлену тойы жақындағанда күйеу жігіт пен қалыңдықтың үйлерінде
қонақтар жиналып, жиын ұйымдастырылған. Күйеу жігіттің үйіне келген
қонақтар тойға көмек ретінде шама-шарқынша сыйлықтар әкелген. Сол кұні
қалыңдықтың үйіне жігіт жақ өгіз әкеліп, қыздың туыстарының бірі оны сойып,
етінен бүкіл ауылға дәм татырған (соғым рәсімі).
Күйеу жігіт үйлену тойына келгенде қыздың жеңгелеріне ақшалай түрде
көптеген кәделер берген (қызды сатып алу). Бұл тойда жігіт - жолмен жүру
үшін де, ауылға кіру, киіз үйге кіру үшін де (босағадағы өтірік өлген
кемпірге), шаш сипатар, қол ұстатар т.б. төлем төлеген.
“Қараңғы қонақ” рәсімі
Күйеу жігіттің достары мен ағайындарының өтініші бойынша ауылдың жас
қыз-келіншектерін шақырып, ойын-сауық өткізу. Күйеу жігіт ауылынан келген
қыз да , келіншек те бұл ойын-сауыққа шақырылмаған [28;118].
Қалыңдықты әкетер алдында қалыңдықтың туыстары құдаларға су құю
рәсімін жасады; қыз-келіншектер мен бозбалалар кеселерге су құйып алып,
құдалардың бас киімін шешіп мұздай су құйды. Әйелдер құдалардың бетіне
балшық жаққан. Күйеу жігіттен, жол кәдесін талап еткен.
Қалыңдық үйінен шығар алдында мұсылманша неке қиылған. Молда, жас
жұбайлардың өзара келісімін сұрайтын куәлар құда-құдағилар қатыстырылып бұл
рәсім де орындалады.Су құйылғаныдысқа қыздың әкесі тиын салған. Артынша
дұға оқылыпсудан қыздың әкесі, куәлар ауыз тиген.
Кейін күйеуінің ауылына барғаннан кейін, қыз күніндегі киімін шешіп,
кимеше киген, оны алдында мүлдем өзгеше өмір күткен. Сондықтан қыз,
ұзатылар алдында, қыздың жақын туыс төркіндері хошласу дәмін татқызған.
Ұзатылып бара жатқан қыз сыңсу әнін айтып қоштасқан. Жас келіншек өзінің
ауылын қимай кетіп бара жатақанда, қайғылы қоштасу әнін айтқан. Оны біздің
елімізде сыңсу деп атаса, қарақалпақтарда хаужар деп атаған. Хаужардың
мынадай үлгілері бар екен:
Ақ түйенің өркеші ойнақ еткен яр-яр-ау,
Өз еліне қыз бейшара қонақ еткен яр-яр-ау,
Қызды құдай жаратқан мұңлық қылып яр-яр-ау
Өз елінің топырағы бұйырмаған яр-яр-ау
Хаужар айтқым келмейді арқам қозып яр-яр-ау
Қара жібек иірдім жүндей созып яр-яр-ау
Айналайын орамал қалдың тозып яр-яр-ау
Адыра қалғыр ақ жаулық келдің озып яр-яр-ау
Немесе:
Хаужар басы, ендеше, хаужар басы
Хаужарменен құрылды қыздың жасы
15 жаста біреуге малға беріп,
Етегімді толтырды көздің жасы.
Ақ шәйнекке су құйсам жылымайды
Өгей емес өз анам жыламайды
Жыламаған анамды жылатайын
Неден көңілі қалды екен сұратайын
Ақ отауым тіккен жер майдан болсын
Ақ жүзімді көруге айнам болсын
Ол жақта да қайын енем бар деп жүр ғой
Аялаған анамдай қайдан болсын [25;51].
2.2 Келін түсіру
Жас келіншекті күйеуінің үйіне арбамен әкелген. Үйлену тойының арбасы
Самарқандық қарақалпақтарда - капели-арба, Хорезмдік қарақалпақтарда -
богекли-арба деп аталған. Ал Нұратылық қарақалпақтарда келінді атқа
мінгізіп әкелген, демек, оларға көршілес қазақтардың ықпалы тиген. Бірақ,
ауылға жақындаған кезде келін, жеңгелермен бірге аттан түсіп, жаяу келген
[25;132].
Жігіт үйіне әкеле жатқанда қалыңдықтан жол жөнекей кәделер талап
етілген (яхта-жейде, мата т.б.). Бұл рәсім жол тосу деп аталады. Қалта
ақтару кәдесі орындалады, ол бойынша кішкене қайын сіңлілері қалыңдықтың
қалтасын ақтарып, жүзіктер алған.
Үйлену тойының арбаларын жігіт ауылының қыз-келіншектері қарсы алған.
Жігіт женгесі мұрындық ене келінге орамал тағып немесе кимешек кигізген.
Ауыл әйелдері жасулы көштің алдынан шығып, шашу шашады. Келіннің
бетіне жамылғы (чарсы) жауып, қайын атасының үйіне кіргізбес бұрын табаға
салынып тұтатылған адраспанды әкеліп келіннің басынан үш рет айналдырған.
Келінді үш рет иілдіріп аруақтар үшін және атасы мен енесіне сәлем
салғызған. Содан соң келіннің қолына май құйған ыдысты ұсынып, отқа май
құйғызған. Осы рәсімнен кейін, келінді оң аяғынан табалдырықтан аттатқызып,
ішке енгізген.
Келіннің астына жаңадан сойылған қойдың терісін төсеген. Орта Азия
халықтары үшін қой олардың тотемі, тек қойдың өзі ғана емес, оның терісі де
өсіп-өнудің символымен қорғаушы, сақтаушы екендігі Ә.Т. Төлеубаевтың
еңбегінде аталып өтіледі [55; 29] Қай терісін осындай сеніммен жаңа түскен
келіннің астына төсеу Таулы Дағыстандықтарда да бар. Олардың нанымынша, қой
терісін жаңа түскен келіннің астына, үйде “береке мен байлық ынтымақ болу
үшін төсейді” [29;58]
Л. Я. Штернберг өз еңбегінде бұның шығу тегін былай келтіреді: ”Анайы
(премитивті)алғашқы малшылар үшін мал шаруашылығында түліктердің көбейіп,
өсіп-өнуі магиялық күш ретінде қарастырылады” Ең алғашқы үйретілген ешкі
түлігінің көбеюін күш ретінде есептегендіктен, оның осы қасиетін дарыту
мақсатымен әйелдер ешкі терісіне киім жасапта киген ... Ешкі соңынан
сценаға қой мен қошқар шығып, негізгі көбейіп,өсіп-өну культінің рөлі
бұларға ауысады. Ежелгі Египеттің қалалары Фиви мен мендесте құдайлар Нут
пен Птаның баласы Осирис қошқар бейнесінде беріліп,тіпті Мендесте оның
алдында әйелдер шешініп одан құнарлылық пен көбею, өсіп-өну кұшін бойларына
дарытуды мақсат етіп, әдетке айналдырған. [26;43].
Қырғыздарда жаңа үйленгендерді лақтың өкпесімен қағу ғұрпы бар. Оның
мағынасы- келешекте оларды бақытсыздық пен қасқой күштердің зұлымдығынан
құтқару үшін болса, екінші жат- өсіп- өніп көбеюне жол ашадыекен [30;310]
Жас келін оттан айналуға тиіс болды. Сосын шашу рәсімі жасалды. Келін
иіліп сәлем беріп, саусақтарын босағаға тигізіп, сосын маңдайын ұстаған.
Енесі келінінің маңдайына ырымдап май немесе ұн жаққан.
Бұл күні екі жақтың туған-туыстары жиналып уллы басталған. Бұл той
әдетте екі күнге созылған (келин тушті той). Тойда мол достұрқан жайлып,
бахшылар ән айтып, бәйге ұйымдастырылып, лақ тартысқан.
Жігіт үйіндегі тойдың негізгі рәсімі бет ашар болатын, яғни келіннің
бетін ашу. Бұған дейін келіннің бет жүзі көрсетілмеді (чарсы). Беташарды
әдетте жігіттің жора-жолдастарының бірі орындады. Ол келінді ата-енесімен,
қайын жұртымен таныстырды. Ал келін өлеңде айтылған адамдарға иіліп сілем
береді. Мысалы, бет ашардың мынандай үлгісі бар екен:
дарбазасы даңқ еткен,
даңқы самарқанға жеткен,
Исақ бабамызға бир салам
Немесе әзіл - сықақ түріндегі өлең жолдары мынандай болған:
тамбашида пахал йоқ
сипаласа сақал йоқ
Абдуллаға бир салам.
Беташардан кейін бірнеше ырым -жоралғылар жасалды. Мысалы, келін бай болу
үшін қолын ұнға салған. Н.А. Кисляков: ұн тек байлық қана емес, сонымен
қатар тазалықтың, молшылықтың, - деп түсіндірді. Сосын жас келін отқа май
құйған (және бір қызығы ол тоғыз рет қайталаған). Қарақалпақтардың ырым -
жораларында тоғыз санының кездесуі кездейсоқ емес. Зерттеуші Д.
Банзаровтың мәлімдеуінше 9 санын моңғолдар да қасиетті деп санаған: мысалы,
Шыңғыс ханның жасағынан (урлук) саны 9 болса, рудың туына (бунчукқа) жылқы
қылынан жасалған 9 бума қыстырылған [31;60].
Мысалы, ХV ғ. І-ші жартысында Венеция емшісі татар ханына, татарлардың
салт бойынша 9 түрлі заттай сыйлықтар тарту еткен.
9 санын сондай-ақ якуттар, буряттар, нанайлықтар, эвенктер қасиетті деп
есептеді. Мәселен, якуттар Джогогой піріне (ірі-қара малдың пірі) 9 бұйым
сыйлаған [32;313].
Қазақтарда құдаларға киіт кигізгенде де тоғыз саны ескерілген
(мысалы, екі білезік, бес тақия, маталар) т.б. Ал қайын атасы келінге өз
батасын берген (патия):
алдынга бала толсын,
қораңа мал толсын
көзің көрсін,
қолың тұтсын.
уллы тойда қалңдықтың әкесі күйеу жігіттің әке - шешесіне өз
сыйлықтарын тарту еткен. Осы уллы тоймен қарақалпақтардың тойы аяқталады.
2.3 Әмеңгерлік салт (левират)
Егер некелесіп, отау құрғаннан соң әйелі өліп, ері тұл қалса, онда қайын
жұртына әйелінің сәукелесі мен кейбір бағалы заттары қайтарылған. Жесір
қалған әйел секілді ер адам аза тұтып, жылын (асын) күтіп отырмаған. Ал,
жесір әйелдің жөні басқа. Күйеуі өлген қара жамылып, оның орнын бір жыл
күткен. Азалау мерзімі бітіп, асы берілерде әйел ең соңғы рет жоқтау айтып
қоштасқан.
Күйеуінің туған туыстарының арасында жесір әйелге сай келетін еркек
кіндік табылмаса немесе әйел қандай жағдайда болмасын күеуге шыққанға қарсы
болса онда өлген жұбайының дүние – мүмкін тереке яғни иесіз, қожасыз
қалған дүние – мүлік, деп жариялаған. Бұл мүліктің қажетті бөлігі өлікті
жерлеуге жұмсалған, 18 – бөлігін жесір әйелдің тұрмысқа шығатын қызы
болса, соған жасау ретінде беріліп, ал одан артылса, яғни қалған дүниені,
жесір әйел өзі иемденетін болған екен.
Егер жесірдің балалары болса, әмеңгерлік салт (левират) міндетті түрде
орындалған. Жесір басқа рудың адамына, марқұм күйеуінің ағасының рұқсатымен
ғана тұрмысқа шыға алған. Оның өзінде балаларын күйеуінің ағайын – туысына
тастап кетуі керек еді. Левирит – әйел үшін өте қиын салт болатын. Кейде
әмеңгерлік салт бойынша жасы келген әйел кішкентай балаға тиюге мәжбүр
болған. Ол үшін әйел жылдар бойы күйеуінің ер жеткенін күтумен, қартайып
та кеткен.
Мысалы, қарақалпақтармен көршілес орналасқан, Ферғаналық өзбектерде В.
Және М. Наливкиндердің айтуынша ХІХ ғ. аяғы ХХ ғ. басында левират болмаған:
Күйеуі қайтыс болса, әйелге толығымен еркіндік беріледі. Тек әйелге тез
арада күйеуге шығуына жол берілмеген. Жесір әйел қалауынша күйеуінің
атауының түтінін немесе бала-шағасымен басқа жаққа көшіп те кеткен.
Күйеуінің ағайын туысы оған қарсылық білдірмеген [4;231].
Сөйтіп, қарақалпақтарда жесір әйелдің күйеуінің руластары балалардың
сыртқа ктпеуіне, әйелді басқа руға жібермеуге шама-шарқыншатырысып баққан.
(жесиримизди башкаға бермейміз) [25;152].
Сорорат – өлген әпексінің орнына кіші сіңлісін күйеуге беру. Бірақ,
бұл дәстүр Қарақалпақстанның барлық жерінде орын алмаған. Л. Толстованың
мәлімдеуінше, мысалы, ферғаналық қарақалпақтарда: Егер атастырғаннан кейін
үлкен қызы қайтыс болса, онда орнын әке-шешесі кіші сіңлісін сол руға
күйеуге берген. Егер бергілері келмесе қалың малды қайтарған [25;155]
2.4 Отбасылық - некелік қарым - қатынастағы тыйымдар.
Л.Я. Штернбергтің тұжырымдауынша отбасылық некелік тәртіптегі тыйым
салулар мынадай екі мақсатты көздеген:
1.жұбайылар арсындағы қызғаныш сезімін әлсірету
2.бір - бірімен некелесуге тыйым салынған адамдар арасында жыныстық
қатынасқа дейін баруына жол бермеу үшін;
Бірінші топтағы тыйымдар негізінен жынысы бір, бір тапқа жататын,
мысалы туған ағайындылар арасында болды.
Екінші топтағы - тыйымдар барлығына бірдей еді [26;95].
Қарақалпақтардың отбасылық некелік қарым - қатынастарындағы тыйымдарды үш
үлкен топқа бөліп қарастыруға болады:
1. қалыңдық пен күйеу жігіт арасындағы тыйым
2. келін мен оның күйеуінің туыстар арсындағы тыйым.
3. күйеу бала мен қайын жұрты арасындағы тыйымдар.
Этнограф Н.П. Дыренкова тыйымдардың өзін мәні бойынша мынадай топтарға
жіктеуді ұсынған:
1. бетпе - бет кездескенде бет - жүзін көрсетпеу;
2. дене мүшелерін жалаңаш күйде көрсетпеу (мысалы , келін жалаңаш
балтырын көрсетпеген)
3. әдепсіз сөйлеуге тыйым салу
4. өз атымен атауға тыйым салу;
Орта Азия халықтарында болашақ жұбайлар арасындағы тыйымдар негізіне
құдаласу кезінен басталған. Құдаласу кезінде, екі жасты атастырғанда, қалың
мал туралы уәделескен кезде қалыңдықты күйеу жігітке көрсетпеген. Тіпті,
үйлену тойында келіннің беті жамылғымен (чарсы) жабулы тұрған.
Алайда қалыңдық пен күйеу жігіт арасындағы мұндай тыйымдар - атастыру
мен үйлену тойының аралығындағы кезеңде жігіттің ұрын келуіне бөгет
болмаған. Мұндайда қыздың ата-анасы, әсіресе , әкесі білмеген кейіп
танытқан.
Келін мен қайын жұртының арасындағы тыйымдар.
Келін мен қайын атасының арасындағы тыйым , әсіресе қатаң тыйым болып
саналады.
Өзге босағаға алғаш түскен кезде келін қайын атасына мүлдем
көрңнбеуге тырысқан. Егер жас жұбайлар жеке отауда тұрса, келіге қайын
атасының отауына кіруге тыйым салынған. Қайын атасы жас жұбайлардың отына
кірген жағдайда, келін сыртқа шығып кеткен. Егер екі жас күйеуінің ата-
анасымен бірге тұрса қайын атасы бар кезде келін шымылдықтың астында
отырған. Таң ертең келін қайын атасынан бұрын оянып, ертерек сыртқа шығып
кеткен, кешкісін қайын атасы келгенше, ертерек шымылдығының астына кіріп
кеткен.
Алайда, тыйым тек бірінші бала дүниеге келгенше ғана жасалған. Келін
мен қайын атасының мұндай тыйымды тоқтату үшін отқа кіргізу рәсімі
жасалған. Бетін жамылғымен жабылған келін қайын атасының отауына
кіргізілген.
Келіннің бетін , әдетте кішкене ұл бала ашқан. Келін отқа май құйып,
қайын атасы өз тарапынан келінге батасын берген.
Келін мен қайын атасының арасындағы келесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып: 19-20 басындағы қарақалпақтардың отбасылық некелік қарым-
қатынастарына байланысты әдет-ғұрыптары мен салт дәстүрлері жүйесі
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі.
Халықтардың тарихи тағдырлары – сол халықтардың этникалық
территориясы деп аталына алатын қандайда бір географиялық аймақпен тығыз
байланысты.Бұл территорияларды мекендеушілер осы халықтардың этникалық
ерекшелігін айқындайтын өзіндік шаруашылық тәжірибесі мен салт дәстүрін
ұрпақтан – ұрпаққа мұра етті.
Әлем халықтарының, ал соның ішінде Орта Азия халықтарының тұрмысы
мен мәдениеті өзара тығыз байланыста дамығандығына сан ғасырлық тарихтың
барысы куә.
Бүгінде, әр халық өзінің тарихи тағылымын толық игеріп, өткенін
саралап, ұлттық сипатын зерделеген шақта салт-дәстүр мәселесі біз үшін
маңызды.
Қарастырып отырған кезең-аймақ халқының әлуметтік-экономикалық,
этникалық, саяси және мәдени өзгерістер кезеңі еді. Бұл кезеңде Орта Азия
халықтарын Ресей империясы өз құрамына қосып алған болатын. Кеңестік
дәуірдің саяси идеологиялық саясатының ықпалында ұмытылуға айналған
дүниетаным, рухани мәдениеттің кенже қалуы, бүгінгі заман талабы тудырған
қоғамның рухани өміріне қажетті игіліктердің барлығын түбегейлі зерттеудің
мәселесі тұрғысындағы бағдардың бір саласы
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қарақалпақтар туралы алғашқы деректер-орта азиялық деректемелерде
XVI ғасырлардың аяғында, ал орыс деректемелерде XVII ғасырдың басында
кездесе бастайды. XVII ғасырдың деректемелері- Мәскеуде сауда жасайтын Хиуа
және Бұхар көпестерінің мәлімдемелерінде немесе орыс патшаларының Хиуа және
қазақ хандарының жіберген елшілерінің тізімдерінде мазмұндалған. XVII -
XVIII ғасырларда Петр I - дің бұйрығымен, Семен Ремезов құрастырған
“Чертежная книга Сибири” деген атласта- Сырдарияның төменгі сағасы мен
Арал маңында мекендеген қарақалпақтардың территориясы көрсетілген [1].
Келесі құнды мәліметтер Көне актілердің Орталық Мемлекеттік архивінің
“Каракалпакские дела” атты 117-ші қорында (1720-1743) сақталған. XVIII
ғасырға жататын құнды мәліметтерді орыс тарихшысы П. И. Рычков (1712-1777)
қалдырды. Ол алғашқылардың бірі болып Каспий маңын зерттеп, “төменгі” және
“жоғарғы” қарақалпақтар жөнінде айтып кеткен. Ғылыми тұрғыдан алғанда оның
“Топография Оренбургской губернии” [2] атты еңбегі маңызды.
А. В. Каульбарстың “Низовья Амударьи, описанные по собственным
исследованиям в 1873 году” [3] орыс әскери флотилиясы үшін кеме жүзетін
жол ашу мақсатымен Амударияның атырауларын зерттеу нәтежелері
беріліп,атырауда мекендейтін қарақалпақтардың орналасуы,шаруашылығы мен
өмір салты сипатталды.
Одан кейін Наливкиндердің “Очерк быта женщины оседлого туземного
населения Ферганы’’атты еңбегінде біздің тақырып бойынша біраз мәліметтер
келтірілген. Мұнда ферғаналық қарақалпақтардың (туземцы) отбасылық –некелік
қарым-қатынастары қарастырылған. [4].
Революцияға дейінгі кезеңде Орта Азияны зерттеуге жіберілген
зерттеушулердің көпшілігі этнограф, шығыстанушы мамандар емес, әскери-
барлау, әскери-ғылыми экспедициялары, елшілік миссиялары,отарлаушы
әкімшіліктің шенеуніктері болғандықтан, Орта Азия халықтарының салт-
дәстүрі олардың аса қызығушылығын тудырмаған.Әскери-барлау экспедициясы
өкілдерінің мақсаты- отарлаушылық саясат қана еді.
Тек революциядан кейін ғана қарақалпақтар этнографиясының ғылыми
негіздері қалана бастады.
Аса маңызды нәтежеге жеткен, көптеген жылдар бойы ұйымдастырушысы мен
жетекшісі- танымал шығыстанушы С.П.Толстов болған Хорезм археолого -
этннографиялық экспедициясы. Ол өзінің зерттеулерін 1934 жылдан
бастап,бүгінгі күнге дейін жалғастыруда.Оның еңбектерімен ертедегі Хорезм
мен Арал маңындағы және соларға жақын жатқан Қарақұм мен Қызылқұм шөл
далаларының неолиттен орта ғасырлаға дейін төрт мың жылдық тарихы бар
ескерткіштер зерттелген.Хорезм экспедициясының ғылыми нәтежиелері
монографиялар мен статьяларда жарияланған, олардың ішінде С.П.Толстовтың
“Древний Хорезм”, “П следам древних цивилизации”, “По древним дельтам Окса
и Яксарта” [5] деген еңбектерін айта кетуге болады.
Экспедицияның қызметкерлері сонау көне заманнан бастап XVII-XIX
ғасырларға дейінгі уақытты қамтитын археологиялық және тарихи-этнографиялық
сипаттағы көптеген еңбектер жариялады.Олар: Б.В.Андрианов-тың “Этническая
территория Средней Азии” [6], Е.Марковтың “Кочевники Азии” [7] деген
еңбектері. Т. А. Жданко “Очерки исторической этнографии каракалпаков” [8]
атты еңбегінде қарақалпақтардың рулық-тайпалық құрамын сипаттап, жеке
топтарының тарихы бойынша мәліметтер келтірді.
Қарақалпақтардың отбасылық өмірі мен некелік қарым-қатынастары
Н.А.Кисляковтың “Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии”
[9], А.Т.Бекмуратовтың “Семейно-бытавой уклад каракалпаков в прошлом и
задача преодоления его пережитков” атты диссертациясында жеке зерттелген.
У. П. Снесаревтың “Реликты домусульманских веровании и обрядов у
узбеков Хорезма” [10] деген зерттеуде автор Орта Азия халықтарының ырым -
жораларына тоқталған.
У. Х. Шалекеновтың “Казахи низовьев Амударьи” [11] атты еңбегінде
автордың Амударияның сағасында жүргізген тарихи-этнографиялық
зерттеулерінің қорытындысы жазылып, қарақалпақтар мен қазақтардың жақындау
процесі қарастырылған. Р. Қосбергеновтың “Положение Каракалпакского
населения в Хивинском ханстве в конце XIX - начале XX веков” [12] деген
еңбегінде Хиуа хандығын Ресей жаулап алғаннан кейінгі этникалық құрамы
сипатталып, қарақалпақтардың қоғамдық құрылысы көрсетілген.
Қарақалпақтардың жерлеу рәсімдері жөнінде тарихшы этнограф
Х.Есбергенов [13] маңызды мәліметтер қалдырған.
Көрнекті қазақ археолог – этнографы Ә. Т. Төлеубаевтың қазақтың
отбасылық ырым – жоралық салт-дәстүріне арналған көлемді монография-сында
қазақтың өлген адамды о дүниеге шығарып салуға байланысты ырым-жоралар
жосынына үлкен бір тарау арналған. Біздің ойымызша, аталған автор
хронологиялық ауқымды кең заманды қамтитын деректер негізінде басқа орта
азиялық халықтардың салт-дәстүрімен салыстырмалы – тарихи аспект
тұрғысынан қазақ халқының отбасылық – тұрмыстық наным - сенімі мен ырым-
жораларының шығу тегі, ішкі семантикалық мазмұны мен осы құбылыстардың
әлеуметтік және этнологиялық түп – тамырларын дәл көрсете алған бірден –
бір ғылыми еңбек деп айта аламыз [14].
Еңбектің мақсаттары мен міндеттері
Еңбектің негізгі мақсаты XIXғ. аяғы- XX басындағы қарақалпақтардың
отбасылық некелік қарым-қатынастарына байланысты әдет-ғұрыптары мен салт
дәстүрлері жүйесінің орнын, мән-мағынасын рухани этно-мәдени тұрғыдан
салыстармалы этнографиялық бағытта зерлеу болып табылады. Осыған орай
төмендегідей міндеттерді орындау көзделді:
- Қарақалпақтардың үйлену тойына байланысты әдет-ғұрыптары мен наным
– сенімдерінің ерекшеліктерін анықтай отырып, соларға ғана тән
компоненттерді іріктеу, топтау;
- Баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне қатысты, ондағы тиісті ұстанымдар
мен жосып – жоралғылар, ырым тойымдары айқындап, салыстармалы талдау
жасау;
- Өлікті жөнелтуге қатысты анимистік наным – сенімдердің алатын роліне
талдау жасау;
- Зерттеу барысында отбасылық –некелік қарым-қатынастарға байланысты
әдет-ғурыптар мен салт-дәстурлерге әсер етуші негізгі факторлар мен
себептерді анықтау және олардың –сол халықтың рухани мәдениетіне
тигізген әскррін зерттеу;
Зерттеудің әдістемелік негіздері
Зерттеудің барысында Ю.В. Бромлей, Т.А. Жданко, С.П.Толстова,
Х.Есбергенов, С.М. Абрамзон, Г.П. Снесарев, Л.Я. Штернберг, Ә.Т.Толеубаев,
В. және М. Наливкиндер, Н.А.Кисляков, У. Х. Шәлекенов, Ж. Хошниязов
қатарлы көрнекті ғалымдардың еңбектеріндегі қарақалпақтардың рухани
мәдениеті жөніндегі теориялық - әдістемелік тұжырымдарына сүйендік.
Шығу тегі ортақ халықтардың қарақалпақ-қазақ отбасылық некелік қарым-
қатынастарындағы уқсастық, ерекшеліктерін (бақа ортаазиялық халықтармен
салыстармалы аспектіде) айқындау принципі басты ұстанымда болды;
Диссертацияда көтерілген мәселені шешуде этнографиялық зерттеудің
негізгі тәсілі болатын және кейбір мәселелерді нақтылай аша түсу үшін
проблемалық – хронологиялық, тарихи салыстырмалы тәсілдері қолданылды.
Сонымен бірге этнографиялық мәліметтерді тарихи – генетикалық
салыстыру принципі негізінде зерделеу тәсілі де басшылыққа алынды.
Салыстырмалы мәліметтерді кірістіре отырып, Орта Азияның басқа да
халықтарының этнографиясындағы мәлім болған деректерді саралау, отбасылық
–некелік қарым –қатыныстарға байланысты әдет – ғұрыптар мен салт-дәстүрлер
жүйесінің озара әсерлері мен байланысын анықтауға негіз бола алды.
Мұндай талдау барысында жекелеген халықтардың отбасылық –некелік қарым –
қатынастарына байланысты әдет- ғұрыптары мен салт- дәстүрлерін әркелкі
дәреже деңгейінде ескеріледі.
Қарақалпақтардың отбасалық некелік қарым – қатыныстарына байланысты
әдет ғұраптары мен салт-дәстүрлерін сол халықтың рухани қазынасының
негізгі саласы ретінде қарастырған Т.А.Жданконың, Л.Толстованың,
Х.Есбергеновтың әдісқамаларын басшылыққа ала отырып, рухани мәдениет
аспектісі негізінде сараланды.
Зерттеудің деректік көздері
Негізгі дерек көздері Қазақстан Республикасының Ұлттық және Қазақстан
Республикасының Орталық ғылыми кітапханаларындағы, қолжазба қорлары құрады.
Осы деректер ішіндегі ерекше аталатындары В. және М.Наливкиндер,
Т.А.Жданко, Л.Толстова, П.И.Рычков, И.А.Кастанье, А.Вамбери, М.Н.Галкин,
Х.Есбергенов сынды ғалымдардың еңбектері.
Қарақалпақтардың отбасылық –некелік қарым –қатынастарына байланысты
әдет – ғұрыптары ғасырлар бойы жинақталғандықтан олардың тұжырымдарын
саралауда синкреттелген діни тағылымдардың түйінінің және философиялық
тұрғыдағы ойлау жүйелерінің негізі тақырыптың деректік көздерін ғылымның
әр саласында қамтуды қажет еткендіктен, сөздік, әдебиеттік, мәдениеттану,
археология және т.б. пайдаланумен қоса, ағымдағы газет, журналдардағы
тақырыпқа сай мәліметтер құрады.
Дисертацияның ғылыми-танымдық маңыздылығы
Қарақалпақтардың отбасылық-некелік қарым-қатнаста Байланысты сан алуан
дәстүрлі ұстанымдар мен салттар, ғұрыптар, ырымдар мен наным сенімдер
жүйесін саралау қайта жаңғырған рухани қажеттілігімізді қанағаттандыруға,
зерделеугемұмкіндік береді.
Диссертация жұмысын этнография саласындағы тың әдіснама мен бағыты
дамытуға жасаған қадам деуге болады.
Хронологиялық тұрғыдан зерттеуіміз
Диссертация тақырыбы мәдениетті рухани тұрғыда мәдениетті рухани тұрғыда
зерделегенктен, оның хронологиялық шеңберін белгілі бір уақыттың деңгейінде
көрсету қиын, тіпті мүмкін емес. Себебі, дәстүрлі, әсіресе этномәдени
мәселелер ықылым дәуірді де, қазіргі үрдістерді де қамтиды. Сондықтан да
бұл жұмыста Қазан төңкерісіне дейінгі де қазіргі кезеңдегі де, мәліметтер,
қарастырылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
I. ҚАРАҚАЛПАҚ ЭТНОГЕНЕЗІНІҢ ТАРИХЫ
Орта Азия көлемі 4 миллион шаршы шақырым жерді алып жатыр.Осы үлкен,
кең байтақ территорияға 5 республика Қазақстан, Тәжікістан, Қырғыстан,
Түркменстан, Өзбекстан және оның құрамына енетін Қарақалпақстан
Республикасы жатады.
Қарақалпақстанның жалпы жер көлемі - 165,6 мың шаршы шақырым
Географиялық жағынан айтсақ,Қызылқұм мен үстіртің барханды құмдары, яғни
шөлді аймақ, территорияның 70 %-н, 14 % Арал теңізінің сулы жері,ал 16
%-н Амударияның мәдени ауданы құрайды. Қарақалпақ ұлты тек өз елінде ғана
емес, Өзбекстанның Ферғана, Хорезм облыстарында, Түркменстан, Ауғаныстан,
тіпті біздің елімізде де тұрады.
Қарақалпақтар-Қарақалпақ Автономиясының негізгі халқын құрайтын
ұлт.Жалпы саны 236 мың адам.(1970 жылғы санақ бойынша).Олар қарақалпақ
тілінде сөйлеп, ислам дінін ұстайды.
Антропологиялық түрінде 2 пласттың болуы айқындалған: 1.Қола дәуірі
мен антик заманынан бері мекендеп келе жатқан жергілікті тау
тұрғындарымен байланыст-европоидтық және келімсек тау тайпаларымен
байланысты монголоидтық “Қола дәуіріне жататын Хорезмдегі тазабағым
мәдениетінің ескерткіштері Қазақстандағы андронов мәдениетінің
ескерткіштеріне өте ұқсас келеді” деп көрсетеді зерттеуші Толстов С.П
[15;58]
Антропологиялық жағынан қарақалпақтар негізінен қазақтарға өте ұқсас.
Қарақалпақтар мен қазақтарда ал, әсіресе қырғыздарда монголойдтық нәсілдің
белгілері басым келеді. Бұл типтің сипатты ерекшелігі-бас көлемінің үлкен
және беттің жалпақ болуы.
Европеоидтық нәсілдің кейбір элементтеріде кездеседі. Территориялық
жағынан оқшауланған Ферғана аңғарының қарақалпақтарында европеоидтық нәсіл
элементтері басым. Олардың беттері сопақтау келеді. Бұл олардың Орта
Азиялық қосөзенде орналасуымен түсіндіріледі [16;410].
Этнограф Ю.В. Бромлей қарақалпақтардың этногенездік тарихына
төмендегідей тоқ-талады: Қарақалпақтардың көне ата-бабалары қатарына
біздің заманымыздан бұрын 7 - 2 ғасырларында Арал теңізінің оңтүстік
жағалауында мекендеген сақ – массагет (апасияки) тайпалары жатады.Біздің
заманымыздың 2 - 4 ғасырларында Арал маңына шығыстан ғұндар, ал 6-7
ғасырларда түріктер шабуыл жасап,жергілікті тайпалармен араласып кеткен.
Бұл уақытта Арал маңында ерте орта ғасырлық халықтар оғыздар мен
печенегтер қалыптасып, 8 - 10 ғасырларда осы халықтар қарақалпақ
этносының негізін қалады.
X ғасырдың басында печенегтердің жартысы Батысқа, яғни Оңтүстік орыс
далаларына кетеді: Киев Русінде тұрақтап қалған тайпаларды “черные клобуки”
деп атап кеткен. Еділ мен Жайық арасында қалып қойған печенегтердің шығыс
бөлігі Ертіс бассейнінен келген қыпшақтармен біртіндеп сіңісіп, олардың
тілдерін қабылдап алды [17;132]. Деректерде қыпшақ ру-тайпалық одағының
құрамында “қара бөркілі ” этнонимі де кездеседі. XIV-XV ғасырларда
қарақалпақтар этногенезіне ноғайлармен байланысы біршама әсерін тигізген.
Көп деректерде көрсетілгендей, қазақ халқының негізін құраушылардың бірі
ноғайлар екені Б. Б. Ирмухановтың еңбегінде дәлелдене түскен: “Шығу тегі
ортақ үш халықтың (қазақ, өзбек, ноғай) ішіндегі әсіресе туыс халық болып
қазақтар мен ноғайлар есептелді”. Тіпті, Ш.Уәлиханов қазақтар мен
ноғайлардың бірігу кезеңін (XV ғ. II-ші жартысы) “Алтын ғасыр” деп атаған
[16;191]. Демек, қарақалпақ пен қазақ халқының, тек мәдени, территориялық
ғана емес, этногенездік туыстығына да ноғайлар елеулі ықпал еткен.
Қарақалпақтар мен қазақтардың туыстық байланыстары халық аңыздарында
да көрініс тапқан. Ол аңыз Қара-Қалпақ пен Қызыл-Қалпақ туралы:
“Бір бай адамның екі ұлы болған екен. Бір ұлы Қара-Қалпақ, бір ұлы
Қызыл-Қалпақ киген. Атасы өлген. Бұның түйесі, жылқысы, қойы көп болған.
Қойды, түйені, Қызыл-Қалпаққа берген. Ол тау жағалаған. Оны қазақ деген.
Атасынан бөліп қара малды Қара-Қызыл-Қалпақ (қазақ) аталас болған”
[19;134].
Бұл генеалогиялық аңыз қарақалпақтар мен қазақтардың туыстық және
мал шаруашылықтарының ерекшеліктерін аңғартады.
XVI ғасырдың аяғында Ортаазиялық деректерде қарақалпақтар қазіргі
атаумен кездеседі.XVIII ғасырда олар Сырдарияның орталық және төменгі
ағыстары жағалауын мекен еткен.XVIII ғасырдың ортасында қарақалпақтардың
көп бөлігі Сырдария сағасының батыс сағасы Жаңдарияға көшеді. 1811 жылға
қарай қарақалпақ ұлты хиуалық ханның билігінде болып, Амудария сағасына
көшірілді. 1873 жылы Амудария жағасындағы Қарақалпақ территориясы Ресей
құрамына енді. XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басындағы қоғамдық
құрылымы патриархалдық-туыстық қалдықтары сақталған феодалдық түрде еді.
1932 жылы Қарақалпақ автономиялық мемлекет болып қалыпты
XIX ғасырдың аяғы – XX басында Хорезм оазисіндегі қарақалпақтар
төмендегідей топтарға бөлінген:
Бұхарлықтар – бұл топқа жататын қарақалпақтар Бұхар хандығының солтүстік
бөлігінде, оңтүстік Қызылқұмда, Кенимех пен Нұр-Аты аудандарында тұрады.
Ферғаналық. Ферғана аңғарының қарақалпақтары зерттеулер дерегіне сүйенсек,
негізінен Сыр-Дария мен Қара-Дария өзендерінің бойына, шығыста-Андижаннан
батыста-Қоқан хандығына дейін орналасқан. Ферғана аңғарының қарақалпақтары
ру-тайпалық бөлініс сақталмаған отырықшы өзбек халқының арасында тұрды.
Сондықтан отбасылық салт-дәстүрінде өзбектік ықпал басым келеді.
Самарқандық қарақалпақтар Самарқандықтар шығысындағы Миянкөле аралы,
Зеравшанның солтүстігі мен Ақ - Дарияны мекен еткен. Бұл қарақалпақтар
өздерін тіпті “өзбек - қарақалпақтар” деп атап кеткен.
Сырдариялық қарақалпақтар Ташкент аумағында және соның
солтүстігінде, Сырдария өзенінің бойында және Қазалының оңтүстігінде қоныс
тепкен. Сырдариялық қарақалпақтар өзбектер мен қазақтар арасында кішігерім
топтар болып өмір сүргендіктен, өздерінің ұлттық мәдениетінің негізгі
белгілерін жоғалтқан.
Оңтүстік бұхарлық қарақалпақтар Бұхар хандығының оңтүстігінде
орналасқан [19;8].
II. ОТБАСЫЛЫҚ - НЕКЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫНА
БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАР.
Қарақалпақтар екі үлкен топқа (қоңырат және 14 ру) бөлінген (арыс). Арыстар
өз кезегінде тайпаларға, тайпалар руларға, рулар-рулық бөліністерге, рулық
бөліністер – отбасылық – туыстық бөлінді.
Қарақалпақтарда отбасылық - туыстық топтар көше деген атпен белгілі
[12;248] Т. А. Жданко оларды үлкен патриархалық отбасының өзіндік
қарақалпақтық формасы деп атаған. Т. А. Жданко мен А. Т. Бекмуратованың
материалдарына қарағанда көше бір-біріне жақын тұратын бірнше (6-10) шағын
отбасыдан құралған. Оларда барлық отбасының отағалары бір атаның болған
балалары сөйтіп, көшенің барлық ер адамдары аталас туыс еді. Әрбір топты
бай әрі беделді қариялардан сайланатын басшысы көше би немесе көтқұда
басқарады. Көше әдетте осы басының атымен немесе үш-төрт ата бұрын өмір
сүрген бабаның атымен аталады. Жер де көше бойынша бөлінеді. Хиуа
хандығында, мысалы, тұсқан атбасылар –ұсақ шаруашылық және әкімшілік бірлік
болып табылатын ауылды сирек құрады, кейде бірнеше көше ірі елді мекенге
бірікті.
Рубасы іс жүзінде көшенің барлық жерлеріне ие болды, айталық,
ауылшаруашылық жұмыстарының жүргізілу мерзімін белгіледі, отбасылардан
салық жинады. Топқа енетін отбасылар, бірігіп мал бақты, балық аулады,
сондай-ақ, шаруашылық байланыстармен қатар үйлену тойын, шілдехананы,
сүндет тойын, жерлеу рәсімін, яғни отбасылық ғұрыптарды бірге атқарды.
Мысалы, қазақтарда мұндай отбасылық - тұрмыстық топ ауыл-қыстау деп
аталады. Мұндай ауыл шамамен, бір атадан тараған туыс он шақты жанұядан
тұрады. Бұл бірлестіктің ауыл қыстау деп аталу себебі, қыста өз киіз
үйлерін бір-біріне жақын етіп тіккен (немесе қыстық тамдары жақын
орналасқан). Кейде ауыл - жайлау деп те аталған [20;58].
С. М. Абрамзон мен Т. А. Жданконың еңбектерінде экономикалық мүддеге
байланысты біріккен бірнеше кішігірім туысқан отбасылар жайлы айтылады.
“Үлкен отбасылардың ыдырауы нәтижесінде, эканомикалық және территориялық
бірігудің кейбір белгілері бар неғұрым үлкен әлуметтік бірлестік пайда
болды. Бұл бірлестіктер бір атадан тараған, туысқан отбасылардан құралған
отбасылық-туыстық топтар болатын”,- делінді [21;96].
XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басында шағын жеке отбасы – Орта
Азия үшін отбасылардың негізгі түрі саналды. Шағын отбасы әдетте, ата-
аналардан және үйленбеген балалардан құралған: оған қоса отбасының
мүшесі болып, айталық отағасының бойдақ ағасы немесе қарындасы т.б
саналған. Әрине, шағын отбасыларда да патриархалдық қалдықтар әлі де
болса сақталған еді.
Енді осы белгілерді қарастырайық . Бірінші кезекте көп әйел
алушылыққа тоқталсақ . Орта Азия халықтарында көп әйел алушылыққа тек қана
дәстүрмен емес, шариғатпен де рұқсат етілгені бізге белгілі, алайда ол
жаппай сипат алған жоқ . Ең алдымен ол эканомикалық мүмкіндіктермен
байланысты болды да, сондықтан көбінесе ауқатты жанұяларда кездесті [9;52].
Ферғананың ауқаты қарақалпақтарының екі әйел алушылығы туралы XIX
ғасырдың аяғында В және М. Наливкиндер былай деп жазды: “ Ауқатты ауыл
халқында екі әйел алу-аңғардың түбінде орналасқан жыртылған жері, Сондай-ақ
жыл сайын жазда жайылымға кететін малы бар қарақалпақтарда, қыпшақтарда
және қырғыздарда жиі кездеседі. Бұл отбасыларда бір әйелі жерге қарайласа,
ал екіншісі – көктем мен жазды жайлауда өткізеді”[4;231]
Т. А. Жданко мен А. Т. Бекмуратова қарақалпақтарда патриархалдық
тұрмыс пен оған деген отбасы мүшелерінің қарым-қатынасының тұрақтылығын
атап өтеді. Отағасының билігі шексіз болған.Оның жөн сілтеуі бұзуға
болмайтын заң еді. Әкеге қарсы келуге,онымен салғыласуға тыйым салынған.
Әкесі,әдетте ұлына қалыңдықты өзі таңдаған, тіпті бөлінгеннен кейін де
ұлдары өз бетімен еш мәселені шешіп, шаруашылықты жүргізе алмады. Ұлы,
қызы немесе әйелі үшін отағасы- әкенің қарғысын алу ең үлкен бақытсыздық
саналды. Отбасында әйелдің жағдайы ауыр болды.Ол отбасының толыққанды
мүшесі деп есептелмегендіктен, әкесіне, кейін күйеуіне бағынуға тиіс еді.
Әкесі қызының келісімінсіз оны қалың малға сатты. Күйеуі кез-келген сәтте
ешқандай себепсіз ажыраса берді.Әсіресе, жанұяда үйдің барлық жұмыстарын
істейтін, отбасы мүшелерінің барлығына бағынуға тиіс келіннің жағдайы
мүшкіл болатын.
Отбасылық некелік қатынастардың дамуын қарастырғанда, онда экзогамия
мәселесі маңызды мәселелердің бірі еді.
Қарақалпақтар экзогамиялық нормаларды ұзақ уақыт бойы сақтаған.
"Экзогамия - ру ішіндегі некеге тыйым салу қарақалпақтардың қоғамдық
құрылысындағы өте ертедегі қалдықтарға жатады", - деп жазады қарақалпақ
тұрмысын зерттеуші Т.А. Жданко[22;92]. Бір рудан шыққан әйел мен ер адам
қанша ұрпақ ауысса да некелесе алмаған. Бұл барлық қарақалпақ руларында
кездеседі, тек қаңлы мен қайшылы руларын қамтымаған. Қаңлы руынң
экзогамияның бұзылуының себебі ертеректе ол тайпа болған, кейін сан жағынан
азайып ру ғана болып қалған. Ал, қайшылы руына қатысты себеп әрі
айқындалмаған.
Хорезмдік қарақалпақтарда экзогамияны бұзғандар жазаланған (рудан
қуылған). Бұхаралық қарақалпақтардың салтында да экзогамия болған. Оны
Л.С.Толстова атап көрсеткен.
Алайда, таң қаларлығы осы автордың айтуынша экзогамия Самарқанд пен
Ферғана даласының қарақалпақтарында жоғалған: "Некелескен кезде күйеу жігт
пен қалыңдықтың рулары ескерілмейді. Мысалы, ақ-маңғыт руынан шыққан жігіт
осы рудың қызына үйлене алады [19;114]. Айталық, қарақалпақтармен көршілес
жатқан, Амударияның орта ағысының маңында орналасқан түрікмендерде рулық
экзогамия болмаған, оның орнын мал-мүлікті өз руында қалдыру мақсатын
көздейтін рулық эндогамия алмастырған. Алайда өзге тайпалардан қыз алған
адамға қарсылық білдірілмеген [9;53]
2.1 Неке түрлері
Біздің түсінігімізде, "неке түрі" дегенде неке қандай негізде құрылатыны
туралы ой қалыптапсуы керек. Белгілі этнограф Н.А. Кисилев Орта Азия
халықтарында отбасын құру немесе некелесудің төменгідей түрлерін атап
көрсетеді:
1.ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басында Орта Азия халықтарында
некелесудің ең негізгі түрі қалыңдықты қалың мал төлеп алу арқылы жүзеге
некелесу болды.
2.Патриархалды - рулық құрылыс жүйесінің әлсіреуіне байланысты
моногамды неке.
3.Әмеңгерлік салт (левират)
4.Сорорат (балдыз алу)
5.Бесіктен атастыру(ақлай құда)
Ең бірінші қалың малға тоқталайық. Қалың мал қызды тәрбиелеп, өсірген
әкесіне және шешесіне "сүт ақы" ретінде төленген.
Айталық, қалың мал төленіп болғаннан кейін жас жұбайлардың біреуі
қайтыс болса қалың мал қайтарылған. Алайда басқаша жағдайлар да кезедскен:
егер күйеу жігіт қайтыс болса, ал қалыңдығы қаза болса, қалыңдықты оның
ағасына немесе туысына әйелдікке әперіп, ал қалыңдығы қаза болса, күйеу
жігіт қалыңдықтың сіңілісін немесе туысқан қызын ала алған. Некелескен
кезде қалың малдың мөлшеріне де ерекше мән берілген. Қарақалпақтарда қызды
күйеуге қалың малсыз беру оның отбасы мен туысқандары үшін ұят саналған.
Қалың малды төлеу қиынға соққандықтан, күйеуі әйелінен 20-25 жас, кейде
одан да үлкен болуы жиі кездесті. Қалың малды алу үшін ата - анасы қызн жек
көретін адамына тиюге де мәжбүрлеген.
Қарақалпақтар арасында қалыңмал басының мөлшері көп болған. Мәселен,
қалың ірі қара мал мөлшерімен белгіленген. Құдалардың байлығына қарай ол
40, 60, 80 не 100 бас ірі қараға (тууар) есептелген.
Т.А. Жданконың еңбегінде [23;497]: тууар құрамына алты жақсы: мылтық,
бас ат ер-тұрманымен, шет (жас) ат, бас өгіз, шет (жас) өгіз және сегіз жел
баспақ (қысыр құнажын) кіретін. Осылардың бәрі 28 сиырға теңелетін. Ал
қалыңға 60 тууар болған жағдайда 6 жақсыға 12 сиыр қосатын. Жасау құрамына
бір ат жегулі арбасымен, киім-кешек, әр түрлі ұсақ-түйек,–деп көрсетіледі.
Бірақ тууардың мөлшері заманның өзгеруіне байланысты шартты болып, оның
саны әрбір аймақтарда өзгеріп отырды. Қалыңмалдың орта мөлшері 8 ірі қара
малға, 8 ұсақ малға, 4 атқа, 5 пұт тұқымға, 10 пұт ұнға, 8-25 матаға (5
аршын бойынша), әр түрлі азық-түлікке (қант, темекі, құрғақ жемістер)
теңестірілді А.Т. Бекмұратова өзінің еңбегінде [24;13] Кейбір жағдайларда
қалыңмал алдау мен алыпсатарлыққа айналатын, содан кейін қызды басқа
біреуге куйеуге беру жөнінде әр түрлі себептерді ойлап табатын. Қалың
біртіндеп ақша түріне айналады.
Л.С. Толстованың мәлімдеуінше зеравшандық қарақалпақ-тарда қалың мал
мөлшері 20-дан 200 қойға дейін жеткен. Ал Ферғаналық қарақалпақтарда
тұрмысы орташа отбасыларда ол 7-9 ірі қара малды құраған. Ауқатты адамдарда
қалың мал мөлшері 30-35 ірі қараға, кейде тіпті 40-80 бас малға жеткен
[25;96].
Бұл орайда қазақтардың қалың малы жөнінде этнограф Арғынбаев былай
көрсетеді: "Қазақтарда қалың мал мөлшерібес түрлі". Олар:
1.Жүз қырықтың қалыңы (бұл 100 қой, 40 ірі қара деген келісім). Бұл
байлар, билердің қалың малы.
2.Жүз жиырманың қалыңы (бұл 100 қой, 40 ірі қара деген келісім).
Орташа байлардың қызының қалың малы.
3.Қырық жетінің қалыңы (бұл 40 қой, 7 қара) - бұл байлардың қатын
үстіне кедейлердің қызын алғанда төлейтін қалың малы.
4.Он екі қара (дөңгелек қалың) орташаның қалың малы.
5.Сегіз қара-кедейлердің қара малы [20;112].
Әйел алу үшін міне осындай мөлшерде қалың мал төлеу орташалардың
жағдайын нашарлатты., ал кедейлер болса қалың малға ақша жинау үшін жылдар
бойы жалшы (издолыцыки) болып жұмыс істеп, тіпті қырық жасқа дейін үйлене
алмай жүрді. Үленген күннің өзінде жиналған дүниесін қалың малға беріп,
мұқтаждықтан арыла алмай жүрді.
Қыздың ата-анасы өз тарапынан жасау берді (бау-шуу). Кедей адамдардың
байлармен салыстырғанда жасауы да қарапайым еді. Жасаудың құрамына киіз үй,
оның жабдықтары, көрпе-жастық, қалыңдықтың киімдері кірді.
Қалың малсыз үйлену мүмкін емес болғанмен жасаусыз күйеуге тие берген;
Тек енесі кейде бетіне басатын. Жасау-келінінің жеке мүлігі деп саналады.
Бірақ отбасы кедей болса, келннің жасауын қайынсіңлісі күйеуге шыққанда
бере-берген, келін оған қарсылық білдіре алмады.
Қарақалпақтардың үйлену тойы төрт негізге кезеңнен тұрады:
1.Құдаласу.
2.Екі жасты атастыру (помолвка) тойы (қалыңдықтың үйінде өтетін пата
той)
3.Некелесу тойы (қалыңдықтың үйінде өтетін негізгі той).
4.Күйеу жігіттің үйінде өтетін той (уллы той).
Қарақалпақтарда балаларын бесіктен немесе анасының құрсағында жатқанда
атастыру көп тараған, ол ақлай құда түсу деп аталды. Бесік құда тек
қарақалпақтарға ғана тән нәрсе емес. Оның Орта Азия халықтарының көбіне
болғандығын Н. А. Кисляков атап көрсеткен [9;87]. Кисляковтың айтуынша,
мұндай құдалар шамасынша бір-біріне сый-құрмет көрсетіп, кейде баларының
көйлектерінің етегіне ішек салып, олардың бірінің күйеу, екіншісінің
қалыңдық болғанын әйгілеген. Мұндай құдалар арасында қалыңмал мөлшері де
кейде шағындау болған. Сайын келгенде, бесіктегі нәрестелерді атастыру
әдетінің түп тамыры өте көне замандарға яғни аналық дәуірге кететін
тәрізді. Ана үстемдігі дәуірінде бір аналық рудың ұлдары туысымен екінші
аналық рудың қыздарының күйеулері болып саналса, еукінші аналық рудың
қыздарының күйеулері болып саналатын неке түрін Л.Я. Штернберг ортодоксалды
неке деп атаған [26;136]. Сөйтіп ортодоксалды неке топты некеден дара
некеге өтуі кезеңімен тығыз байланысты болған.
Бесік құдалықтың ортодоксальды некемен ұштасатындығын гиляктар
арасындағы деректер негізіне сүйене отырып, Л.Я. Штернберг: Әрбір ұл
тапқан әйел босанысымен қызы бар туысына балаларды атастыру керек екенін
дереу өтініп, құда түсетіні де, олардың білектеріне иттің жүнінен иірілген
жіп байлайтын – дейді.
Құда түсу арқылы некелесудің бұдан өзгеше де түрлері болады. Оған ең
алдымен қарсы құда болу әдетін жатқызу керек.
Қарсы құдалық үш құданың (А, Б ж В) арасында да болатындығын
Л.Я.Штернберг келтірген, яғни А ұлын Б-ның қызына атастырса, Б ұлын В-ның
қызына, ал В ұлын – А-ның қызына атастыратын болған34. Қарсы құдалықтың
жоғарғы келтірілген түрлерінің қайсысы болсын неке құрудың ортодоксаалды
көне түріне жататындығын, яғни оның қалдығы екенін алғаш рет гиляктар
дерегіне сүйене отырып Л.Я. Штернберг дәлелдеген болатын.35
Тіпті, егер балалары есейсе де, олардың тағдырын ата-аналары шешкен.
Қалыңдық таңдағанда жігіттің туыстары оның түріне, пысықтығына,
отбасылық жағдайына аса мән берген.
Мәселе шешілгенде құда, яғни жаушы жіберген. Оған ықпалды, беделді
адамды таңдаған.
Құда күткенде қыздың барлық ағайын - туысы жиналған (кішігірім той -
пата той). Егер екі жақ та некеге қарсы болмаса, қалың мал туралы және
үйлену тойының уақытын келіскен. Неке туралы келісімнің белгісі ретінде қыз
жақ құдаларға қарғыбау сыйлап, май қосылған тары - майсөктен дәм татырған.
Пата той күні құдаларға кетер алдында қыз жақ "тоғызлық", яғни тоғыз
зат сыйлық ретінде берген, олар: екі білезік, бес тақия, мата қиықтары
[27;58]. Бұған ұқсас дәстүр ХІХ ғасырда қазақтарда болған. Этнограф
Арғынбаевтың айтуынша ХІХ ғасырда қазақтарда қалыңдықтың қалың малы мен
жасауы "тоғыздық" бойынша анықталған [20;86]. "Тоғыз" санының ырым -
жораларда ұзақ сақталуы жасауға байланысты көне наным - сенімдермен
ұштастырылады. Қалыңдықтың жасауының құрамына ауқатты адамдарда киіз үй,
неке киімі қоржын, қалыңдықтың әшекейлері енген. Аталған заттың біреуі
болмаса, кейде неке тойын артқа шегерген.
Пата той (құда түсу) күні міндетті рәсімнің бірі - нан сындыру
болатын; Осы арқылы екі жақ келісімді бұзбау туралы бір - біріне уәде
берісті. (Самарқандық, Ферғаналық).
Бұхарлық қарақалпақтарды үйлену тойына байланысты салттарында маслахат
- той (ақылдасу тойы) маңызды роль атқарды. Бұл тойда екі жақ негізгі
тойдың (қатта той) өткізілу барысын ақылдасқан (айталық, тойға қанша мал
сою керек (сойымлық), бәйге, лақ тартысудың жеңімпаздарына қанша мөлшерде
сыйлық дайындау сияқты мәселелер).
Жекелеген жағдайларда өзара келіскеннен кейін неке қию рәсімі өткен.
Қалыңдықтың үйінде той жасалып, оған күйеу жігіт туыстарымен, дос-
жарандарымен келген.
Әдетте, үйлену тойы мен қалыңдықты күйеу жігіт жақ үйінен алып
кеткенге дейін қалың мал төленіп бітуі тиіс еді; егер күйеу жігіттің отбасы
нашар тұрса, үйлену тойы да ұзақ уақытқа созылады.
Бұл кезеңде екі жас ұрын кездесіп тұрды (күйеулеу). Ол туралы қыздың
ата-анасы ғана емес, бүкіл ауыл хабардар болса да, үйреншікті нәрседей
қабылдады. Екі жастың кездесетін жері қыздың ағасының үйі болды. Кейде
тіпті қыздың аяғы ауырлап, әкесінің үйінде босанған (оны жақта туш-оң
босағада туу). Бұл қыздың әкесі, отбасы үшін ұят саналмаған. Сөйтіп,
қыздың әкесінің үйінде туылған бала қыздың ата-анасының тәрбиесінде қалған.
Қызға күйеуінің үйіне кеткенше еркін жүріп тұруға рұқсат етілген, атап
айтқанда, отырыстарға барып, бозбаламен қалжыңдасу т.б. Осыған байланысты
қыз болашақ күйеуінен емес, басқа адамнан аяғы ауырлаған оқиғалар
кездескен. Бұл үшін қыз кіналанбаған. Ал баланы болашақ күйеу асырап алған
[9;82].
Қалың мал жиналып болғанда, ол туралы қыздың ата-анасы хабардар
етіліп, олар қалың малды алып кету үшін, күйеу жігіттің үйіне аттанған.
Онда қонақтар үшін қой сойып, дастұрқан жайылған. Келген қонақтар
дайындалған қалың малды түгендеп, мұқият тексерген. Қыздың әкесі қалың
малды алғаннан кейін қой сойып, жиналған қауымға қой етін ауыз тидірген.
Үйлену тойы жақындағанда күйеу жігіт пен қалыңдықтың үйлерінде
қонақтар жиналып, жиын ұйымдастырылған. Күйеу жігіттің үйіне келген
қонақтар тойға көмек ретінде шама-шарқынша сыйлықтар әкелген. Сол кұні
қалыңдықтың үйіне жігіт жақ өгіз әкеліп, қыздың туыстарының бірі оны сойып,
етінен бүкіл ауылға дәм татырған (соғым рәсімі).
Күйеу жігіт үйлену тойына келгенде қыздың жеңгелеріне ақшалай түрде
көптеген кәделер берген (қызды сатып алу). Бұл тойда жігіт - жолмен жүру
үшін де, ауылға кіру, киіз үйге кіру үшін де (босағадағы өтірік өлген
кемпірге), шаш сипатар, қол ұстатар т.б. төлем төлеген.
“Қараңғы қонақ” рәсімі
Күйеу жігіттің достары мен ағайындарының өтініші бойынша ауылдың жас
қыз-келіншектерін шақырып, ойын-сауық өткізу. Күйеу жігіт ауылынан келген
қыз да , келіншек те бұл ойын-сауыққа шақырылмаған [28;118].
Қалыңдықты әкетер алдында қалыңдықтың туыстары құдаларға су құю
рәсімін жасады; қыз-келіншектер мен бозбалалар кеселерге су құйып алып,
құдалардың бас киімін шешіп мұздай су құйды. Әйелдер құдалардың бетіне
балшық жаққан. Күйеу жігіттен, жол кәдесін талап еткен.
Қалыңдық үйінен шығар алдында мұсылманша неке қиылған. Молда, жас
жұбайлардың өзара келісімін сұрайтын куәлар құда-құдағилар қатыстырылып бұл
рәсім де орындалады.Су құйылғаныдысқа қыздың әкесі тиын салған. Артынша
дұға оқылыпсудан қыздың әкесі, куәлар ауыз тиген.
Кейін күйеуінің ауылына барғаннан кейін, қыз күніндегі киімін шешіп,
кимеше киген, оны алдында мүлдем өзгеше өмір күткен. Сондықтан қыз,
ұзатылар алдында, қыздың жақын туыс төркіндері хошласу дәмін татқызған.
Ұзатылып бара жатқан қыз сыңсу әнін айтып қоштасқан. Жас келіншек өзінің
ауылын қимай кетіп бара жатақанда, қайғылы қоштасу әнін айтқан. Оны біздің
елімізде сыңсу деп атаса, қарақалпақтарда хаужар деп атаған. Хаужардың
мынадай үлгілері бар екен:
Ақ түйенің өркеші ойнақ еткен яр-яр-ау,
Өз еліне қыз бейшара қонақ еткен яр-яр-ау,
Қызды құдай жаратқан мұңлық қылып яр-яр-ау
Өз елінің топырағы бұйырмаған яр-яр-ау
Хаужар айтқым келмейді арқам қозып яр-яр-ау
Қара жібек иірдім жүндей созып яр-яр-ау
Айналайын орамал қалдың тозып яр-яр-ау
Адыра қалғыр ақ жаулық келдің озып яр-яр-ау
Немесе:
Хаужар басы, ендеше, хаужар басы
Хаужарменен құрылды қыздың жасы
15 жаста біреуге малға беріп,
Етегімді толтырды көздің жасы.
Ақ шәйнекке су құйсам жылымайды
Өгей емес өз анам жыламайды
Жыламаған анамды жылатайын
Неден көңілі қалды екен сұратайын
Ақ отауым тіккен жер майдан болсын
Ақ жүзімді көруге айнам болсын
Ол жақта да қайын енем бар деп жүр ғой
Аялаған анамдай қайдан болсын [25;51].
2.2 Келін түсіру
Жас келіншекті күйеуінің үйіне арбамен әкелген. Үйлену тойының арбасы
Самарқандық қарақалпақтарда - капели-арба, Хорезмдік қарақалпақтарда -
богекли-арба деп аталған. Ал Нұратылық қарақалпақтарда келінді атқа
мінгізіп әкелген, демек, оларға көршілес қазақтардың ықпалы тиген. Бірақ,
ауылға жақындаған кезде келін, жеңгелермен бірге аттан түсіп, жаяу келген
[25;132].
Жігіт үйіне әкеле жатқанда қалыңдықтан жол жөнекей кәделер талап
етілген (яхта-жейде, мата т.б.). Бұл рәсім жол тосу деп аталады. Қалта
ақтару кәдесі орындалады, ол бойынша кішкене қайын сіңлілері қалыңдықтың
қалтасын ақтарып, жүзіктер алған.
Үйлену тойының арбаларын жігіт ауылының қыз-келіншектері қарсы алған.
Жігіт женгесі мұрындық ене келінге орамал тағып немесе кимешек кигізген.
Ауыл әйелдері жасулы көштің алдынан шығып, шашу шашады. Келіннің
бетіне жамылғы (чарсы) жауып, қайын атасының үйіне кіргізбес бұрын табаға
салынып тұтатылған адраспанды әкеліп келіннің басынан үш рет айналдырған.
Келінді үш рет иілдіріп аруақтар үшін және атасы мен енесіне сәлем
салғызған. Содан соң келіннің қолына май құйған ыдысты ұсынып, отқа май
құйғызған. Осы рәсімнен кейін, келінді оң аяғынан табалдырықтан аттатқызып,
ішке енгізген.
Келіннің астына жаңадан сойылған қойдың терісін төсеген. Орта Азия
халықтары үшін қой олардың тотемі, тек қойдың өзі ғана емес, оның терісі де
өсіп-өнудің символымен қорғаушы, сақтаушы екендігі Ә.Т. Төлеубаевтың
еңбегінде аталып өтіледі [55; 29] Қай терісін осындай сеніммен жаңа түскен
келіннің астына төсеу Таулы Дағыстандықтарда да бар. Олардың нанымынша, қой
терісін жаңа түскен келіннің астына, үйде “береке мен байлық ынтымақ болу
үшін төсейді” [29;58]
Л. Я. Штернберг өз еңбегінде бұның шығу тегін былай келтіреді: ”Анайы
(премитивті)алғашқы малшылар үшін мал шаруашылығында түліктердің көбейіп,
өсіп-өнуі магиялық күш ретінде қарастырылады” Ең алғашқы үйретілген ешкі
түлігінің көбеюін күш ретінде есептегендіктен, оның осы қасиетін дарыту
мақсатымен әйелдер ешкі терісіне киім жасапта киген ... Ешкі соңынан
сценаға қой мен қошқар шығып, негізгі көбейіп,өсіп-өну культінің рөлі
бұларға ауысады. Ежелгі Египеттің қалалары Фиви мен мендесте құдайлар Нут
пен Птаның баласы Осирис қошқар бейнесінде беріліп,тіпті Мендесте оның
алдында әйелдер шешініп одан құнарлылық пен көбею, өсіп-өну кұшін бойларына
дарытуды мақсат етіп, әдетке айналдырған. [26;43].
Қырғыздарда жаңа үйленгендерді лақтың өкпесімен қағу ғұрпы бар. Оның
мағынасы- келешекте оларды бақытсыздық пен қасқой күштердің зұлымдығынан
құтқару үшін болса, екінші жат- өсіп- өніп көбеюне жол ашадыекен [30;310]
Жас келін оттан айналуға тиіс болды. Сосын шашу рәсімі жасалды. Келін
иіліп сәлем беріп, саусақтарын босағаға тигізіп, сосын маңдайын ұстаған.
Енесі келінінің маңдайына ырымдап май немесе ұн жаққан.
Бұл күні екі жақтың туған-туыстары жиналып уллы басталған. Бұл той
әдетте екі күнге созылған (келин тушті той). Тойда мол достұрқан жайлып,
бахшылар ән айтып, бәйге ұйымдастырылып, лақ тартысқан.
Жігіт үйіндегі тойдың негізгі рәсімі бет ашар болатын, яғни келіннің
бетін ашу. Бұған дейін келіннің бет жүзі көрсетілмеді (чарсы). Беташарды
әдетте жігіттің жора-жолдастарының бірі орындады. Ол келінді ата-енесімен,
қайын жұртымен таныстырды. Ал келін өлеңде айтылған адамдарға иіліп сілем
береді. Мысалы, бет ашардың мынандай үлгісі бар екен:
дарбазасы даңқ еткен,
даңқы самарқанға жеткен,
Исақ бабамызға бир салам
Немесе әзіл - сықақ түріндегі өлең жолдары мынандай болған:
тамбашида пахал йоқ
сипаласа сақал йоқ
Абдуллаға бир салам.
Беташардан кейін бірнеше ырым -жоралғылар жасалды. Мысалы, келін бай болу
үшін қолын ұнға салған. Н.А. Кисляков: ұн тек байлық қана емес, сонымен
қатар тазалықтың, молшылықтың, - деп түсіндірді. Сосын жас келін отқа май
құйған (және бір қызығы ол тоғыз рет қайталаған). Қарақалпақтардың ырым -
жораларында тоғыз санының кездесуі кездейсоқ емес. Зерттеуші Д.
Банзаровтың мәлімдеуінше 9 санын моңғолдар да қасиетті деп санаған: мысалы,
Шыңғыс ханның жасағынан (урлук) саны 9 болса, рудың туына (бунчукқа) жылқы
қылынан жасалған 9 бума қыстырылған [31;60].
Мысалы, ХV ғ. І-ші жартысында Венеция емшісі татар ханына, татарлардың
салт бойынша 9 түрлі заттай сыйлықтар тарту еткен.
9 санын сондай-ақ якуттар, буряттар, нанайлықтар, эвенктер қасиетті деп
есептеді. Мәселен, якуттар Джогогой піріне (ірі-қара малдың пірі) 9 бұйым
сыйлаған [32;313].
Қазақтарда құдаларға киіт кигізгенде де тоғыз саны ескерілген
(мысалы, екі білезік, бес тақия, маталар) т.б. Ал қайын атасы келінге өз
батасын берген (патия):
алдынга бала толсын,
қораңа мал толсын
көзің көрсін,
қолың тұтсын.
уллы тойда қалңдықтың әкесі күйеу жігіттің әке - шешесіне өз
сыйлықтарын тарту еткен. Осы уллы тоймен қарақалпақтардың тойы аяқталады.
2.3 Әмеңгерлік салт (левират)
Егер некелесіп, отау құрғаннан соң әйелі өліп, ері тұл қалса, онда қайын
жұртына әйелінің сәукелесі мен кейбір бағалы заттары қайтарылған. Жесір
қалған әйел секілді ер адам аза тұтып, жылын (асын) күтіп отырмаған. Ал,
жесір әйелдің жөні басқа. Күйеуі өлген қара жамылып, оның орнын бір жыл
күткен. Азалау мерзімі бітіп, асы берілерде әйел ең соңғы рет жоқтау айтып
қоштасқан.
Күйеуінің туған туыстарының арасында жесір әйелге сай келетін еркек
кіндік табылмаса немесе әйел қандай жағдайда болмасын күеуге шыққанға қарсы
болса онда өлген жұбайының дүние – мүмкін тереке яғни иесіз, қожасыз
қалған дүние – мүлік, деп жариялаған. Бұл мүліктің қажетті бөлігі өлікті
жерлеуге жұмсалған, 18 – бөлігін жесір әйелдің тұрмысқа шығатын қызы
болса, соған жасау ретінде беріліп, ал одан артылса, яғни қалған дүниені,
жесір әйел өзі иемденетін болған екен.
Егер жесірдің балалары болса, әмеңгерлік салт (левират) міндетті түрде
орындалған. Жесір басқа рудың адамына, марқұм күйеуінің ағасының рұқсатымен
ғана тұрмысқа шыға алған. Оның өзінде балаларын күйеуінің ағайын – туысына
тастап кетуі керек еді. Левирит – әйел үшін өте қиын салт болатын. Кейде
әмеңгерлік салт бойынша жасы келген әйел кішкентай балаға тиюге мәжбүр
болған. Ол үшін әйел жылдар бойы күйеуінің ер жеткенін күтумен, қартайып
та кеткен.
Мысалы, қарақалпақтармен көршілес орналасқан, Ферғаналық өзбектерде В.
Және М. Наливкиндердің айтуынша ХІХ ғ. аяғы ХХ ғ. басында левират болмаған:
Күйеуі қайтыс болса, әйелге толығымен еркіндік беріледі. Тек әйелге тез
арада күйеуге шығуына жол берілмеген. Жесір әйел қалауынша күйеуінің
атауының түтінін немесе бала-шағасымен басқа жаққа көшіп те кеткен.
Күйеуінің ағайын туысы оған қарсылық білдірмеген [4;231].
Сөйтіп, қарақалпақтарда жесір әйелдің күйеуінің руластары балалардың
сыртқа ктпеуіне, әйелді басқа руға жібермеуге шама-шарқыншатырысып баққан.
(жесиримизди башкаға бермейміз) [25;152].
Сорорат – өлген әпексінің орнына кіші сіңлісін күйеуге беру. Бірақ,
бұл дәстүр Қарақалпақстанның барлық жерінде орын алмаған. Л. Толстованың
мәлімдеуінше, мысалы, ферғаналық қарақалпақтарда: Егер атастырғаннан кейін
үлкен қызы қайтыс болса, онда орнын әке-шешесі кіші сіңлісін сол руға
күйеуге берген. Егер бергілері келмесе қалың малды қайтарған [25;155]
2.4 Отбасылық - некелік қарым - қатынастағы тыйымдар.
Л.Я. Штернбергтің тұжырымдауынша отбасылық некелік тәртіптегі тыйым
салулар мынадай екі мақсатты көздеген:
1.жұбайылар арсындағы қызғаныш сезімін әлсірету
2.бір - бірімен некелесуге тыйым салынған адамдар арасында жыныстық
қатынасқа дейін баруына жол бермеу үшін;
Бірінші топтағы тыйымдар негізінен жынысы бір, бір тапқа жататын,
мысалы туған ағайындылар арасында болды.
Екінші топтағы - тыйымдар барлығына бірдей еді [26;95].
Қарақалпақтардың отбасылық некелік қарым - қатынастарындағы тыйымдарды үш
үлкен топқа бөліп қарастыруға болады:
1. қалыңдық пен күйеу жігіт арасындағы тыйым
2. келін мен оның күйеуінің туыстар арсындағы тыйым.
3. күйеу бала мен қайын жұрты арасындағы тыйымдар.
Этнограф Н.П. Дыренкова тыйымдардың өзін мәні бойынша мынадай топтарға
жіктеуді ұсынған:
1. бетпе - бет кездескенде бет - жүзін көрсетпеу;
2. дене мүшелерін жалаңаш күйде көрсетпеу (мысалы , келін жалаңаш
балтырын көрсетпеген)
3. әдепсіз сөйлеуге тыйым салу
4. өз атымен атауға тыйым салу;
Орта Азия халықтарында болашақ жұбайлар арасындағы тыйымдар негізіне
құдаласу кезінен басталған. Құдаласу кезінде, екі жасты атастырғанда, қалың
мал туралы уәделескен кезде қалыңдықты күйеу жігітке көрсетпеген. Тіпті,
үйлену тойында келіннің беті жамылғымен (чарсы) жабулы тұрған.
Алайда қалыңдық пен күйеу жігіт арасындағы мұндай тыйымдар - атастыру
мен үйлену тойының аралығындағы кезеңде жігіттің ұрын келуіне бөгет
болмаған. Мұндайда қыздың ата-анасы, әсіресе , әкесі білмеген кейіп
танытқан.
Келін мен қайын жұртының арасындағы тыйымдар.
Келін мен қайын атасының арасындағы тыйым , әсіресе қатаң тыйым болып
саналады.
Өзге босағаға алғаш түскен кезде келін қайын атасына мүлдем
көрңнбеуге тырысқан. Егер жас жұбайлар жеке отауда тұрса, келіге қайын
атасының отауына кіруге тыйым салынған. Қайын атасы жас жұбайлардың отына
кірген жағдайда, келін сыртқа шығып кеткен. Егер екі жас күйеуінің ата-
анасымен бірге тұрса қайын атасы бар кезде келін шымылдықтың астында
отырған. Таң ертең келін қайын атасынан бұрын оянып, ертерек сыртқа шығып
кеткен, кешкісін қайын атасы келгенше, ертерек шымылдығының астына кіріп
кеткен.
Алайда, тыйым тек бірінші бала дүниеге келгенше ғана жасалған. Келін
мен қайын атасының мұндай тыйымды тоқтату үшін отқа кіргізу рәсімі
жасалған. Бетін жамылғымен жабылған келін қайын атасының отауына
кіргізілген.
Келіннің бетін , әдетте кішкене ұл бала ашқан. Келін отқа май құйып,
қайын атасы өз тарапынан келінге батасын берген.
Келін мен қайын атасының арасындағы келесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz