19-20 басындағы қарақалпақтардың отбасылық некелік қарым-қатынастарына байланысты әдет-ғұрыптары мен салт дәстүрлері жүйесі

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

ДИССЕРТАЦИЯ

Тақырып: 19-20 басындағы қарақалпақтардың отбасылық некелік қарым-қатынастарына байланысты әдет-ғұрыптары мен салт дәстүрлері жүйесі

КІРІСПЕ.

Тақырыптың өзектілігі.

Халықтардың тарихи тағдырлары - сол халықтардың этникалық территориясы деп аталына алатын қандайда бір географиялық аймақпен тығыз байланысты. Бұл территорияларды мекендеушілер осы халықтардың этникалық ерекшелігін айқындайтын өзіндік шаруашылық тәжірибесі мен салт дәстүрін ұрпақтан - ұрпаққа мұра етті.

Әлем халықтарының, ал соның ішінде Орта Азия халықтарының тұрмысы мен мәдениеті өзара тығыз байланыста дамығандығына сан ғасырлық тарихтың барысы куә.

Бүгінде, әр халық өзінің тарихи тағылымын толық игеріп, өткенін саралап, ұлттық сипатын зерделеген шақта салт-дәстүр мәселесі біз үшін маңызды.

Қарастырып отырған кезең-аймақ халқының әлуметтік-экономикалық, этникалық, саяси және мәдени өзгерістер кезеңі еді. Бұл кезеңде Орта Азия халықтарын Ресей империясы өз құрамына қосып алған болатын. Кеңестік дәуірдің саяси идеологиялық саясатының ықпалында ұмытылуға айналған дүниетаным, рухани мәдениеттің кенже қалуы, бүгінгі заман талабы тудырған қоғамның рухани өміріне қажетті игіліктердің барлығын түбегейлі зерттеудің мәселесі тұрғысындағы бағдардың бір саласы

Тақырыптың зерттелу деңгейі.

Қарақалпақтар туралы алғашқы деректер-орта азиялық деректемелерде XVI ғасырлардың аяғында, ал орыс деректемелерде XVII ғасырдың басында кездесе бастайды. XVII ғасырдың деректемелері- Мәскеуде сауда жасайтын Хиуа және Бұхар көпестерінің мәлімдемелерінде немесе орыс патшаларының Хиуа және қазақ хандарының жіберген елшілерінің тізімдерінде мазмұндалған. XVII - XVIII ғасырларда Петр I - дің бұйрығымен, Семен Ремезов құрастырған “Чертежная книга Сибири” деген атласта- Сырдарияның төменгі сағасы мен Арал маңында мекендеген қарақалпақтардың территориясы көрсетілген [1] . Келесі құнды мәліметтер Көне актілердің Орталық Мемлекеттік архивінің “Каракалпакские дела” атты 117-ші қорында (1720-1743) сақталған. XVIII ғасырға жататын құнды мәліметтерді орыс тарихшысы П. И. Рычков (1712-1777) қалдырды. Ол алғашқылардың бірі болып Каспий маңын зерттеп, “төменгі” және “жоғарғы” қарақалпақтар жөнінде айтып кеткен. Ғылыми тұрғыдан алғанда оның “Топография Оренбургской губернии” [2] атты еңбегі маңызды.

А. В. Каульбарстың “Низовья Амударьи, описанные по собственным исследованиям в 1873 году” [3] орыс әскери флотилиясы үшін кеме жүзетін жол ашу мақсатымен Амударияның атырауларын зерттеу нәтежелері беріліп, атырауда мекендейтін қарақалпақтардың орналасуы, шаруашылығы мен өмір салты сипатталды.

Одан кейін Наливкиндердің “Очерк быта женщины оседлого туземного населения Ферганы’’атты еңбегінде біздің тақырып бойынша біраз мәліметтер келтірілген. Мұнда ферғаналық қарақалпақтардың (туземцы) отбасылық -некелік қарым-қатынастары қарастырылған. [4] .

Революцияға дейінгі кезеңде Орта Азияны зерттеуге жіберілген зерттеушулердің көпшілігі этнограф, шығыстанушы мамандар емес, әскери-барлау, әскери-ғылыми экспедициялары, елшілік миссиялары, отарлаушы әкімшіліктің шенеуніктері болғандықтан, Орта Азия халықтарының салт-дәстүрі олардың аса қызығушылығын тудырмаған. Әскери-барлау экспедициясы өкілдерінің мақсаты- отарлаушылық саясат қана еді.

Тек революциядан кейін ғана қарақалпақтар этнографиясының ғылыми негіздері қалана бастады.

Аса маңызды нәтежеге жеткен, көптеген жылдар бойы ұйымдастырушысы мен жетекшісі- танымал шығыстанушы С. П. Толстов болған Хорезм археолого - этннографиялық экспедициясы. Ол өзінің зерттеулерін 1934 жылдан бастап, бүгінгі күнге дейін жалғастыруда. Оның еңбектерімен ертедегі Хорезм мен Арал маңындағы және соларға жақын жатқан Қарақұм мен Қызылқұм шөл далаларының неолиттен орта ғасырлаға дейін төрт мың жылдық тарихы бар ескерткіштер зерттелген. Хорезм экспедициясының ғылыми нәтежиелері монографиялар мен статьяларда жарияланған, олардың ішінде С. П. Толстовтың “Древний Хорезм”, “П следам древних цивилизации”, “По древним дельтам Окса и Яксарта” [5] деген еңбектерін айта кетуге болады.

Экспедицияның қызметкерлері сонау көне заманнан бастап XVII-XIX ғасырларға дейінгі уақытты қамтитын археологиялық және тарихи-этнографиялық сипаттағы көптеген еңбектер жариялады. Олар: Б. В. Андрианов-тың “Этническая территория Средней Азии” [6], Е. Марковтың “Кочевники Азии” [7] деген еңбектері. Т. А. Жданко “Очерки исторической этнографии каракалпаков” [8] атты еңбегінде қарақалпақтардың рулық-тайпалық құрамын сипаттап, жеке топтарының тарихы бойынша мәліметтер келтірді.

Қарақалпақтардың отбасылық өмірі мен некелік қарым-қатынастары Н. А. Кисляковтың “Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии” [9], А. Т. Бекмуратовтың “Семейно-бытавой уклад каракалпаков в прошлом и задача преодоления его пережитков” атты диссертациясында жеке зерттелген.

У. П. Снесаревтың “Реликты домусульманских веровании и обрядов у узбеков Хорезма” [10] деген зерттеуде автор Орта Азия халықтарының ырым - жораларына тоқталған.

У. Х. Шалекеновтың “Казахи низовьев Амударьи” [11] атты еңбегінде автордың Амударияның сағасында жүргізген тарихи-этнографиялық зерттеулерінің қорытындысы жазылып, қарақалпақтар мен қазақтардың жақындау процесі қарастырылған. Р. Қосбергеновтың “Положение Каракалпакского населения в Хивинском ханстве в конце XIX - начале XX веков” [12] деген еңбегінде Хиуа хандығын Ресей жаулап алғаннан кейінгі этникалық құрамы сипатталып, қарақалпақтардың қоғамдық құрылысы көрсетілген.

Қарақалпақтардың жерлеу рәсімдері жөнінде тарихшы этнограф Х. Есбергенов [13] маңызды мәліметтер қалдырған.

Көрнекті қазақ археолог - этнографы Ә. Т. Төлеубаевтың қазақтың отбасылық ырым - жоралық салт-дәстүріне арналған көлемді монография-сында қазақтың өлген адамды о дүниеге шығарып салуға байланысты ырым-жоралар жосынына үлкен бір тарау арналған. Біздің ойымызша, аталған автор хронологиялық ауқымды кең заманды қамтитын деректер негізінде басқа орта азиялық халықтардың салт-дәстүрімен салыстырмалы - тарихи аспект тұрғысынан қазақ халқының отбасылық - тұрмыстық наным - сенімі мен ырым-жораларының шығу тегі, ішкі семантикалық мазмұны мен осы құбылыстардың әлеуметтік және этнологиялық түп - тамырларын дәл көрсете алған бірден - бір ғылыми еңбек деп айта аламыз [14] .

Еңбектің мақсаттары мен міндеттері

Еңбектің негізгі мақсаты XIXғ. аяғы- XX басындағы қарақалпақтардың отбасылық некелік қарым-қатынастарына байланысты әдет-ғұрыптары мен салт дәстүрлері жүйесінің орнын, мән-мағынасын рухани этно-мәдени тұрғыдан салыстармалы этнографиялық бағытта зерлеу болып табылады. Осыған орай төмендегідей міндеттерді орындау көзделді:

Қарақалпақтардың үйлену тойына байланысты әдет-ғұрыптары мен наным - сенімдерінің ерекшеліктерін анықтай отырып, соларға ғана тән компоненттерді іріктеу, топтау;
Баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне қатысты, ондағы тиісті ұстанымдар мен жосып - жоралғылар, ырым тойымдары айқындап, салыстармалы талдау жасау;
Өлікті жөнелтуге қатысты анимистік наным - сенімдердің алатын роліне талдау жасау;
Зерттеу барысында отбасылық -некелік қарым-қатынастарға байланысты әдет-ғурыптар мен салт-дәстурлерге әсер етуші негізгі факторлар мен себептерді анықтау және олардың -сол халықтың рухани мәдениетіне тигізген әскррін зерттеу;

Зерттеудің әдістемелік негіздері

Зерттеудің барысында Ю. В. Бромлей, Т. А. Жданко, С. П. Толстова, Х. Есбергенов, С. М. Абрамзон, Г. П. Снесарев, Л. Я. Штернберг, Ә. Т. Толеубаев, В. және М. Наливкиндер, Н. А. Кисляков, У. Х. Шәлекенов, Ж. Хошниязов қатарлы көрнекті ғалымдардың еңбектеріндегі қарақалпақтардың рухани мәдениеті жөніндегі теориялық - әдістемелік тұжырымдарына сүйендік.

Шығу тегі ортақ халықтардың қарақалпақ-қазақ отбасылық некелік қарым- қатынастарындағы уқсастық, ерекшеліктерін (бақа ортаазиялық халықтармен салыстармалы аспектіде) айқындау принципі басты ұстанымда болды;

Диссертацияда көтерілген мәселені шешуде этнографиялық зерттеудің негізгі тәсілі болатын және кейбір мәселелерді нақтылай аша түсу үшін проблемалық - хронологиялық, тарихи салыстырмалы тәсілдері қолданылды.

Сонымен бірге этнографиялық мәліметтерді тарихи - генетикалық салыстыру принципі негізінде зерделеу тәсілі де басшылыққа алынды. Салыстырмалы мәліметтерді кірістіре отырып, Орта Азияның басқа да халықтарының этнографиясындағы мәлім болған деректерді саралау, отбасылық -некелік қарым -қатыныстарға байланысты әдет - ғұрыптар мен салт-дәстүрлер жүйесінің озара әсерлері мен байланысын анықтауға негіз бола алды. Мұндай талдау барысында жекелеген халықтардың отбасылық -некелік қарым - қатынастарына байланысты әдет- ғұрыптары мен салт- дәстүрлерін әркелкі дәреже деңгейінде ескеріледі.

Қарақалпақтардың отбасалық некелік қарым - қатыныстарына байланысты әдет ғұраптары мен салт-дәстүрлерін сол халықтың рухани қазынасының негізгі саласы ретінде қарастырған Т. А. Жданконың, Л. Толстованың, Х. Есбергеновтың әдісқамаларын басшылыққа ала отырып, рухани мәдениет аспектісі негізінде сараланды.

Зерттеудің деректік көздері

Негізгі дерек көздері Қазақстан Республикасының Ұлттық және Қазақстан Республикасының Орталық ғылыми кітапханаларындағы, қолжазба қорлары құрады. Осы деректер ішіндегі ерекше аталатындары В. және М. Наливкиндер, Т. А. Жданко, Л. Толстова, П. И. Рычков, И. А. Кастанье, А. Вамбери, М. Н. Галкин, Х. Есбергенов сынды ғалымдардың еңбектері.

Қарақалпақтардың отбасылық -некелік қарым -қатынастарына байланысты әдет - ғұрыптары ғасырлар бойы жинақталғандықтан олардың тұжырымдарын саралауда синкреттелген діни тағылымдардың түйінінің және философиялық тұрғыдағы ойлау жүйелерінің негізі тақырыптың деректік көздерін ғылымның әр саласында қамтуды қажет еткендіктен, сөздік, әдебиеттік, мәдениеттану, археология және т. б. пайдаланумен қоса, ағымдағы газет, журналдардағы тақырыпқа сай мәліметтер құрады.

Дисертацияның ғылыми-танымдық маңыздылығы

Қарақалпақтардың отбасылық-некелік қарым-қатнаста Байланысты сан алуан дәстүрлі ұстанымдар мен салттар, ғұрыптар, ырымдар мен наным сенімдер жүйесін саралау қайта жаңғырған рухани қажеттілігімізді қанағаттандыруға, зерделеугемұмкіндік береді.

Диссертация жұмысын этнография саласындағы тың әдіснама мен бағыты дамытуға жасаған қадам деуге болады.

Хронологиялық тұрғыдан зерттеуіміз

Диссертация тақырыбы мәдениетті рухани тұрғыда мәдениетті рухани тұрғыда зерделегенктен, оның хронологиялық шеңберін белгілі бір уақыттың деңгейінде көрсету қиын, тіпті мүмкін емес. Себебі, дәстүрлі, әсіресе этномәдени мәселелер ықылым дәуірді де, қазіргі үрдістерді де қамтиды. Сондықтан да бұл жұмыста Қазан төңкерісіне дейінгі де қазіргі кезеңдегі де, мәліметтер, қарастырылады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ.

I. ҚАРАҚАЛПАҚ ЭТНОГЕНЕЗІНІҢ ТАРИХЫ

Орта Азия көлемі 4 миллион шаршы шақырым жерді алып жатыр. Осы үлкен, кең байтақ территорияға 5 республика Қазақстан, Тәжікістан, Қырғыстан, Түркменстан, Өзбекстан және оның құрамына енетін Қарақалпақстан Республикасы жатады.

Қарақалпақстанның жалпы жер көлемі - 165, 6 мың шаршы шақырым Географиялық жағынан айтсақ, Қызылқұм мен үстіртің барханды құмдары, яғни шөлді аймақ, территорияның 70 %-н, 14 % Арал теңізінің сулы жері, ал 16 %-н Амударияның мәдени ауданы құрайды. Қарақалпақ ұлты тек өз елінде ғана емес, Өзбекстанның Ферғана, Хорезм облыстарында, Түркменстан, Ауғаныстан, тіпті біздің елімізде де тұрады.

Қарақалпақтар-Қарақалпақ Автономиясының негізгі халқын құрайтын ұлт. Жалпы саны 236 мың адам. (1970 жылғы санақ бойынша) . Олар қарақалпақ тілінде сөйлеп, ислам дінін ұстайды.

Антропологиялық түрінде 2 пласттың болуы айқындалған: 1. Қола дәуірі мен антик заманынан бері мекендеп келе жатқан жергілікті тау тұрғындарымен байланыст-европоидтық және келімсек тау тайпаларымен байланысты монголоидтық “Қола дәуіріне жататын Хорезмдегі тазабағым мәдениетінің ескерткіштері Қазақстандағы андронов мәдениетінің ескерткіштеріне өте ұқсас келеді” деп көрсетеді зерттеуші Толстов С. П [15; 58]

Антропологиялық жағынан қарақалпақтар негізінен қазақтарға өте ұқсас. Қарақалпақтар мен қазақтарда ал, әсіресе қырғыздарда монголойдтық нәсілдің белгілері басым келеді. Бұл типтің сипатты ерекшелігі-бас көлемінің үлкен және беттің жалпақ болуы.

Европеоидтық нәсілдің кейбір элементтеріде кездеседі. Территориялық жағынан оқшауланған Ферғана аңғарының қарақалпақтарында европеоидтық нәсіл элементтері басым. Олардың беттері сопақтау келеді. Бұл олардың Орта Азиялық қосөзенде орналасуымен түсіндіріледі [16; 410] .

Этнограф Ю. В. Бромлей қарақалпақтардың этногенездік тарихына төмендегідей тоқ-талады: «Қарақалпақтардың көне ата-бабалары қатарына біздің заманымыздан бұрын 7 - 2 ғасырларында Арал теңізінің оңтүстік жағалауында мекендеген сақ - массагет (апасияки) тайпалары жатады. Біздің заманымыздың 2 - 4 ғасырларында Арал маңына шығыстан ғұндар, ал 6-7 ғасырларда түріктер шабуыл жасап, жергілікті тайпалармен араласып кеткен. Бұл уақытта Арал маңында ерте орта ғасырлық халықтар оғыздар мен печенегтер қалыптасып, 8 - 10 ғасырларда осы халықтар қарақалпақ этносының негізін қалады.

X ғасырдың басында печенегтердің жартысы Батысқа, яғни Оңтүстік орыс далаларына кетеді: Киев Русінде тұрақтап қалған тайпаларды “черные клобуки” деп атап кеткен. Еділ мен Жайық арасында қалып қойған печенегтердің шығыс бөлігі Ертіс бассейнінен келген қыпшақтармен біртіндеп сіңісіп, олардың тілдерін қабылдап алды [17; 132] . Деректерде қыпшақ ру-тайпалық одағының құрамында “қара бөркілі ” этнонимі де кездеседі. XIV-XV ғасырларда қарақалпақтар этногенезіне ноғайлармен байланысы біршама әсерін тигізген. Көп деректерде көрсетілгендей, қазақ халқының негізін құраушылардың бірі ноғайлар екені Б. Б. Ирмухановтың еңбегінде дәлелдене түскен: “Шығу тегі ортақ үш халықтың (қазақ, өзбек, ноғай) ішіндегі әсіресе туыс халық болып қазақтар мен ноғайлар есептелді”. Тіпті, Ш. Уәлиханов қазақтар мен ноғайлардың бірігу кезеңін (XV ғ. II-ші жартысы) “Алтын ғасыр” деп атаған [16; 191] . Демек, қарақалпақ пен қазақ халқының, тек мәдени, территориялық ғана емес, этногенездік туыстығына да ноғайлар елеулі ықпал еткен.

Қарақалпақтар мен қазақтардың туыстық байланыстары халық аңыздарында да көрініс тапқан. Ол аңыз Қара-Қалпақ пен Қызыл-Қалпақ туралы:

“Бір бай адамның екі ұлы болған екен. Бір ұлы Қара-Қалпақ, бір ұлы Қызыл-Қалпақ киген. Атасы өлген. Бұның түйесі, жылқысы, қойы көп болған. Қойды, түйені, Қызыл-Қалпаққа берген. Ол тау жағалаған. Оны қазақ деген. Атасынан бөліп қара малды Қара-Қызыл-Қалпақ (қазақ) аталас болған” [19; 134] .

Бұл генеалогиялық аңыз қарақалпақтар мен қазақтардың туыстық және мал шаруашылықтарының ерекшеліктерін аңғартады.

XVI ғасырдың аяғында Ортаазиялық деректерде қарақалпақтар қазіргі атаумен кездеседі. XVIII ғасырда олар Сырдарияның орталық және төменгі ағыстары жағалауын мекен еткен. XVIII ғасырдың ортасында қарақалпақтардың көп бөлігі Сырдария сағасының батыс сағасы Жаңдарияға көшеді. 1811 жылға қарай қарақалпақ ұлты хиуалық ханның билігінде болып, Амудария сағасына көшірілді. 1873 жылы Амудария жағасындағы Қарақалпақ территориясы Ресей құрамына енді. XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басындағы қоғамдық құрылымы патриархалдық-туыстық қалдықтары сақталған феодалдық түрде еді. 1932 жылы Қарақалпақ автономиялық мемлекет болып қалыпты

XIX ғасырдың аяғы - XX басында Хорезм оазисіндегі қарақалпақтар төмендегідей топтарға бөлінген:

Бұхарлықтар - бұл топқа жататын қарақалпақтар Бұхар хандығының солтүстік бөлігінде, оңтүстік Қызылқұмда, Кенимех пен Нұр-Аты аудандарында тұрады.

Ферғаналық . Ферғана аңғарының қарақалпақтары зерттеулер дерегіне сүйенсек, негізінен Сыр-Дария мен Қара-Дария өзендерінің бойына, шығыста-Андижаннан батыста-Қоқан хандығына дейін орналасқан. Ферғана аңғарының қарақалпақтары ру-тайпалық бөлініс сақталмаған отырықшы өзбек халқының арасында тұрды. Сондықтан отбасылық салт-дәстүрінде өзбектік ықпал басым келеді.

Самарқандық қарақалпақтар Самарқандықтар шығысындағы Миянкөле аралы, Зеравшанның солтүстігі мен Ақ - Дарияны мекен еткен. Бұл қарақалпақтар өздерін тіпті “өзбек - қарақалпақтар” деп атап кеткен.

Сырдариялық қарақалпақтар Ташкент аумағында және соның солтүстігінде, Сырдария өзенінің бойында және Қазалының оңтүстігінде қоныс тепкен. Сырдариялық қарақалпақтар өзбектер мен қазақтар арасында кішігерім топтар болып өмір сүргендіктен, өздерінің ұлттық мәдениетінің негізгі белгілерін жоғалтқан.

Оңтүстік бұхарлық қарақалпақтар Бұхар хандығының оңтүстігінде орналасқан [19; 8] .

II. ОТБАСЫЛЫҚ - НЕКЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫНА

БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАР.

Қарақалпақтар екі үлкен топқа (қоңырат және 14 ру) бөлінген (арыс) . Арыстар өз кезегінде тайпаларға, тайпалар руларға, рулар-рулық бөліністерге, рулық бөліністер - отбасылық - туыстық бөлінді.

Қарақалпақтарда отбасылық - туыстық топтар көше деген атпен белгілі [12; 248] Т. А. Жданко оларды «үлкен патриархалық отбасының өзіндік қарақалпақтық формасы» деп атаған. Т. А. Жданко мен А. Т. Бекмуратованың материалдарына қарағанда көше бір-біріне жақын тұратын бірнше (6-10) шағын отбасыдан құралған. Оларда барлық отбасының отағалары бір атаның болған балалары сөйтіп, көшенің барлық ер адамдары аталас туыс еді. Әрбір топты бай әрі беделді қариялардан сайланатын басшысы көше би немесе көтқұда басқарады. Көше әдетте осы басының атымен немесе үш-төрт ата бұрын өмір сүрген бабаның атымен аталады. Жер де көше бойынша бөлінеді. Хиуа хандығында, мысалы, тұсқан атбасылар -ұсақ шаруашылық және әкімшілік бірлік болып табылатын ауылды сирек құрады, кейде бірнеше көше ірі елді мекенге бірікті.

Рубасы іс жүзінде көшенің барлық жерлеріне ие болды, айталық, ауылшаруашылық жұмыстарының жүргізілу мерзімін белгіледі, отбасылардан салық жинады. Топқа енетін отбасылар, бірігіп мал бақты, балық аулады, сондай-ақ, шаруашылық байланыстармен қатар үйлену тойын, шілдехананы, сүндет тойын, жерлеу рәсімін, яғни отбасылық ғұрыптарды бірге атқарды.

Мысалы, қазақтарда мұндай отбасылық - тұрмыстық топ ауыл-қыстау деп аталады. Мұндай ауыл шамамен, бір атадан тараған туыс он шақты жанұядан тұрады. Бұл бірлестіктің ауыл қыстау деп аталу себебі, қыста өз киіз үйлерін бір-біріне жақын етіп тіккен (немесе қыстық тамдары жақын орналасқан) . Кейде ауыл - жайлау деп те аталған [20; 58] .

С. М. Абрамзон мен Т. А. Жданконың еңбектерінде экономикалық мүддеге байланысты біріккен бірнеше кішігірім туысқан отбасылар жайлы айтылады. “Үлкен отбасылардың ыдырауы нәтижесінде, эканомикалық және территориялық бірігудің кейбір белгілері бар неғұрым үлкен әлуметтік бірлестік пайда болды. Бұл бірлестіктер бір атадан тараған, туысқан отбасылардан құралған отбасылық-туыстық топтар болатын”, - делінді [21; 96] .

XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басында шағын жеке отбасы - Орта Азия үшін отбасылардың негізгі түрі саналды. Шағын отбасы әдетте, ата-аналардан және үйленбеген балалардан құралған: оған қоса отбасының мүшесі болып, айталық отағасының бойдақ ағасы немесе қарындасы т. б саналған. Әрине, шағын отбасыларда да патриархалдық қалдықтар әлі де болса сақталған еді.

Енді осы белгілерді қарастырайық . Бірінші кезекте көп әйел алушылыққа тоқталсақ . Орта Азия халықтарында көп әйел алушылыққа тек қана дәстүрмен емес, шариғатпен де рұқсат етілгені бізге белгілі, алайда ол жаппай сипат алған жоқ . Ең алдымен ол эканомикалық мүмкіндіктермен байланысты болды да, сондықтан көбінесе ауқатты жанұяларда кездесті [9; 52] .

Ферғананың ауқаты қарақалпақтарының екі әйел алушылығы туралы XIX ғасырдың аяғында В және М. Наливкиндер былай деп жазды: “ Ауқатты ауыл халқында екі әйел алу-аңғардың түбінде орналасқан жыртылған жері, Сондай-ақ жыл сайын жазда жайылымға кететін малы бар қарақалпақтарда, қыпшақтарда және қырғыздарда жиі кездеседі. Бұл отбасыларда бір әйелі жерге қарайласа, ал екіншісі - көктем мен жазды жайлауда өткізеді”[4; 231]

Т. А. Жданко мен А. Т. Бекмуратова қарақалпақтарда патриархалдық тұрмыс пен оған деген отбасы мүшелерінің қарым-қатынасының тұрақтылығын атап өтеді. Отағасының билігі шексіз болған. Оның жөн сілтеуі бұзуға болмайтын заң еді. Әкеге қарсы келуге, онымен салғыласуға тыйым салынған. Әкесі, әдетте ұлына қалыңдықты өзі таңдаған, тіпті бөлінгеннен кейін де ұлдары өз бетімен еш мәселені шешіп, шаруашылықты жүргізе алмады. Ұлы, қызы немесе әйелі үшін отағасы- әкенің қарғысын алу ең үлкен бақытсыздық саналды. Отбасында әйелдің жағдайы ауыр болды. Ол отбасының толыққанды мүшесі деп есептелмегендіктен, әкесіне, кейін күйеуіне бағынуға тиіс еді. Әкесі қызының келісімінсіз оны қалың малға сатты. Күйеуі кез-келген сәтте ешқандай себепсіз ажыраса берді. Әсіресе, жанұяда үйдің барлық жұмыстарын істейтін, отбасы мүшелерінің барлығына бағынуға тиіс келіннің жағдайы мүшкіл болатын.

Отбасылық некелік қатынастардың дамуын қарастырғанда, онда экзогамия мәселесі маңызды мәселелердің бірі еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.