Институционалдық аспект
Кіріспе
1. Институциональдық аспект
1.1 Төлем қызметтерін көрсететін қаржы делдалдары
1.2 ҚРҰБ.нің рөлі
1.3 Басқа ұйымдардың рөлі
1.3.1 Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы
1.3.2 Қазақстан қор биржасы
2 Төлем құралдары
2.1 Қолма.қол төлемдер
2.2 Қолма . қол жасалмайтын төлемдер
2.2.1 Кредиттік аударымдар
2.2.2 Дебеттік аударымдар
2.2.3 Төлем карточкалары
2.2.4 Банкоматтар мен POS.терминалдар
2.3 Жаңа әзірлемелер
3 Банкаралық есеп айырысу жүйелері
3.1 Жалпы шолу
3.2 Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ
3.2.1 Жүйенің қатысушылары
3.2.2 Трансакциялар түрлері
3.2.3 Жүйенің жұмыс істеуі
3.2.4 Есеп айырысу рәсімі
3.2.5 Кредиттік тәуекелді және өтімділік тәуекелін басқару
3.2.6 Статистика
3.3 Бөлшек төлем жүйесі (БТЖ
3.3.1 Жүйенің қатысушылары
3.3.2 Жүйенің жұмыс істеуі
3.3.3 Есеп айырысу рәсімі
3.3.4 Тәуекелдерді басқару
3.3.5 Статистика
4 Бағалы қағаздар бойынша есеп айырысу жүйелері
4.1 Сауда.саттық
4.2 Есеп айырысу
4.3 Орталық банктердің бағалы қағаздар инфрақұрылымын пайдалануы
1. Институциональдық аспект
1.1 Төлем қызметтерін көрсететін қаржы делдалдары
1.2 ҚРҰБ.нің рөлі
1.3 Басқа ұйымдардың рөлі
1.3.1 Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы
1.3.2 Қазақстан қор биржасы
2 Төлем құралдары
2.1 Қолма.қол төлемдер
2.2 Қолма . қол жасалмайтын төлемдер
2.2.1 Кредиттік аударымдар
2.2.2 Дебеттік аударымдар
2.2.3 Төлем карточкалары
2.2.4 Банкоматтар мен POS.терминалдар
2.3 Жаңа әзірлемелер
3 Банкаралық есеп айырысу жүйелері
3.1 Жалпы шолу
3.2 Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ
3.2.1 Жүйенің қатысушылары
3.2.2 Трансакциялар түрлері
3.2.3 Жүйенің жұмыс істеуі
3.2.4 Есеп айырысу рәсімі
3.2.5 Кредиттік тәуекелді және өтімділік тәуекелін басқару
3.2.6 Статистика
3.3 Бөлшек төлем жүйесі (БТЖ
3.3.1 Жүйенің қатысушылары
3.3.2 Жүйенің жұмыс істеуі
3.3.3 Есеп айырысу рәсімі
3.3.4 Тәуекелдерді басқару
3.3.5 Статистика
4 Бағалы қағаздар бойынша есеп айырысу жүйелері
4.1 Сауда.саттық
4.2 Есеп айырысу
4.3 Орталық банктердің бағалы қағаздар инфрақұрылымын пайдалануы
Төлем жүйесі елдің қаржы жүйесінің негізгі компоненті болып табылады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы өтпелі кезең басталған сәттен бері төлем жүйесінің дамуына баса назар аударуда. Төлем жүйесін жетілдіру жөніндегі іс-шаралар нәтижесінде қазіргі уақытта Қазақстанда екі негізгі төлем жүйесі жұмыс істейді. Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ) және Бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ).
БААЖ – нақты уақыт режимінде жалпы есеп айрысу жүйесі (бұдан әрі – RTGS) Қазақстанның Ұлттық Банкінде БААЖ пайдаланушыларының шоттарында ақша аударымдарын жүзеге асырады. БААЖ арқылы ірі және жоғары артықшылықты төлемдер жүзеге асырылады. Жүйе операциялық күн ішінде Ұлттық валютада (теңгеде) пайдаланушыларға түпкіліктілікті қамтамасыз етеді.
БТЖ – ұсақ төлемдерге арналған клиринг жүйесі. Бұл – төлемдер жеке өңделетін, таза негіздегі есеп айырысудың көп жақты жүйесі, бұл ретте таза позициялар да есептеледі. Операциялық күннің соңында кіріс және шығыс төлемдерді ескере отырып, әрбір пайдаланушының таза позицияларын есептеу жүзеге асырылады, одан кейін есептеу қорытындылары бойынша ААБЖ-не ақша аударымдары жүзеге асырылады.
Ұлттық Банк (ҰБ) 1994 жылы төлем жүйесі реформасын жүргізуді бастады. Оның негізгі мақсаты банктер мен оның клиенттерінің арасында төлемдер жүргізуді тездету болып табылды. 1995 жылы ҰБ-нің құрамында Қазақстанда бірінші клиринг палатасы (Алматы клиринг палатасы) құрылды, ол жан-жақты клиринг әдісі бойынша жұмыс істеді. Сондай-ақ жергілікті клиринг палаталары жергілікті клирингті жүзеге асырды. Осы сатыға дейін барлық төлем тапсырмалары қағаз негізінде болған еді. 1996 жылы SWIFT-ке негізделген төлем жүйесі қатысушыларының арасында төлемдер бойынша ақпарат алмасу үшін электронды хабарлардың форматтары әзірленді және ендірілді. Осы жылы Алматы клиринг палатасы ҚРҰБ-нің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) болып қайта ұйымдастырылды. Ол БААЖ мен ТБЖ-нің операторы болып табылады.
1996 жылғы тамызда КБАО базасында электронды төлем тапсырмаларын өңдейтін, жалпы негізде есеп айырысуды жүзеге асыратын және RTGS сипаты бар Ірі төлемдер жүйесі (ІТЖ) ендірілді. Корреспондентік шоттарды орталықтандыру Ұлттық Банкке банктің есеп айырысу функциясын жедел жүзеге асыруға, төлем жүйесін және тұтастай алғанда банк жүйесін бақылау функцияларының тиімділігін арттыруға мүмкіндік берді. Соңғы жылдар ішінде Ұлттық Банк ТЖ жетілдіру жөнінде жұмыстар жүргізді. Қорытындысында, 2000 жылдың соңында ҚБЕО ІТЖ Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ) болып қайта құрылды. Бөлшек төлемдер саласында қолма - қол ақша мен төлем тапсырмалары Қазақстандағы төлемнің кеңінен тараған әдісі болып табылады. Чектер мен тікелей дебеттеу сияқты дебеттік төлем құралдары кеңінен қолданылады. Кредиттік және дебеттік карточкаларды қоса алғанда, төлем карточкалары саласы жоғары қарқынмен даму үстінде. Бағалы қағаздарды сатуға қатысты Қазақстан қор биржасы, сондай-ақ биржадан тыс рынок мынадай қаржы құралдарымен жұмыс істейді: шетел валюталары, мемлекеттік бағалы қағаздар, корпоративтік бағалы қағаздар, мерзімді келісім-шарттар. Есеп айырысулар: бағалы қағаздар «Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі» (БҚОД) ЖА. арқылы «төлемге қатысты жеткізілім» (бұдан әрі – DVP) принципі бойынша (Т+0 жағдайында мемлекеттік бағалы қағаздар, қалғандары Т+3 жағдайында); шетел валютасынан теңгеге – Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіндегі биржадағы корреспонденттік шоттар арқылы, шетел валютасында – шетелдің корреспонденттік банктерде жүргізіледі.Бағалы қағаздармен операциялар бойынша түпкілікті есеп айырысу күнінде БААЖ арқылы жүзеге асырылады.
БААЖ – нақты уақыт режимінде жалпы есеп айрысу жүйесі (бұдан әрі – RTGS) Қазақстанның Ұлттық Банкінде БААЖ пайдаланушыларының шоттарында ақша аударымдарын жүзеге асырады. БААЖ арқылы ірі және жоғары артықшылықты төлемдер жүзеге асырылады. Жүйе операциялық күн ішінде Ұлттық валютада (теңгеде) пайдаланушыларға түпкіліктілікті қамтамасыз етеді.
БТЖ – ұсақ төлемдерге арналған клиринг жүйесі. Бұл – төлемдер жеке өңделетін, таза негіздегі есеп айырысудың көп жақты жүйесі, бұл ретте таза позициялар да есептеледі. Операциялық күннің соңында кіріс және шығыс төлемдерді ескере отырып, әрбір пайдаланушының таза позицияларын есептеу жүзеге асырылады, одан кейін есептеу қорытындылары бойынша ААБЖ-не ақша аударымдары жүзеге асырылады.
Ұлттық Банк (ҰБ) 1994 жылы төлем жүйесі реформасын жүргізуді бастады. Оның негізгі мақсаты банктер мен оның клиенттерінің арасында төлемдер жүргізуді тездету болып табылды. 1995 жылы ҰБ-нің құрамында Қазақстанда бірінші клиринг палатасы (Алматы клиринг палатасы) құрылды, ол жан-жақты клиринг әдісі бойынша жұмыс істеді. Сондай-ақ жергілікті клиринг палаталары жергілікті клирингті жүзеге асырды. Осы сатыға дейін барлық төлем тапсырмалары қағаз негізінде болған еді. 1996 жылы SWIFT-ке негізделген төлем жүйесі қатысушыларының арасында төлемдер бойынша ақпарат алмасу үшін электронды хабарлардың форматтары әзірленді және ендірілді. Осы жылы Алматы клиринг палатасы ҚРҰБ-нің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) болып қайта ұйымдастырылды. Ол БААЖ мен ТБЖ-нің операторы болып табылады.
1996 жылғы тамызда КБАО базасында электронды төлем тапсырмаларын өңдейтін, жалпы негізде есеп айырысуды жүзеге асыратын және RTGS сипаты бар Ірі төлемдер жүйесі (ІТЖ) ендірілді. Корреспондентік шоттарды орталықтандыру Ұлттық Банкке банктің есеп айырысу функциясын жедел жүзеге асыруға, төлем жүйесін және тұтастай алғанда банк жүйесін бақылау функцияларының тиімділігін арттыруға мүмкіндік берді. Соңғы жылдар ішінде Ұлттық Банк ТЖ жетілдіру жөнінде жұмыстар жүргізді. Қорытындысында, 2000 жылдың соңында ҚБЕО ІТЖ Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ) болып қайта құрылды. Бөлшек төлемдер саласында қолма - қол ақша мен төлем тапсырмалары Қазақстандағы төлемнің кеңінен тараған әдісі болып табылады. Чектер мен тікелей дебеттеу сияқты дебеттік төлем құралдары кеңінен қолданылады. Кредиттік және дебеттік карточкаларды қоса алғанда, төлем карточкалары саласы жоғары қарқынмен даму үстінде. Бағалы қағаздарды сатуға қатысты Қазақстан қор биржасы, сондай-ақ биржадан тыс рынок мынадай қаржы құралдарымен жұмыс істейді: шетел валюталары, мемлекеттік бағалы қағаздар, корпоративтік бағалы қағаздар, мерзімді келісім-шарттар. Есеп айырысулар: бағалы қағаздар «Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі» (БҚОД) ЖА. арқылы «төлемге қатысты жеткізілім» (бұдан әрі – DVP) принципі бойынша (Т+0 жағдайында мемлекеттік бағалы қағаздар, қалғандары Т+3 жағдайында); шетел валютасынан теңгеге – Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіндегі биржадағы корреспонденттік шоттар арқылы, шетел валютасында – шетелдің корреспонденттік банктерде жүргізіледі.Бағалы қағаздармен операциялар бойынша түпкілікті есеп айырысу күнінде БААЖ арқылы жүзеге асырылады.
Мазмұны
Кіріспе
1. Институциональдық аспект
1.1 Төлем қызметтерін көрсететін қаржы делдалдары
1.2 ҚРҰБ-нің рөлі
1.3 Басқа ұйымдардың рөлі
1.3.1 Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы
1.3.2 Қазақстан қор биржасы
2 Төлем құралдары
2.1 Қолма-қол төлемдер
2.2 Қолма - қол жасалмайтын төлемдер
2.2.1 Кредиттік аударымдар
2.2.2 Дебеттік аударымдар
2.2.3 Төлем карточкалары
2.2.4 Банкоматтар мен POS-терминалдар
2.3 Жаңа әзірлемелер
3 Банкаралық есеп айырысу жүйелері
3.1 Жалпы шолу
3.2 Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ
3.2.1 Жүйенің қатысушылары
3.2.2 Трансакциялар түрлері
3.2.3 Жүйенің жұмыс істеуі
3.2.4 Есеп айырысу рәсімі
3.2.5 Кредиттік тәуекелді және өтімділік тәуекелін басқару
3.2.6 Статистика
3.3 Бөлшек төлем жүйесі (БТЖ
3.3.1 Жүйенің қатысушылары
3.3.2 Жүйенің жұмыс істеуі
3.3.3 Есеп айырысу рәсімі
3.3.4 Тәуекелдерді басқару
3.3.5 Статистика
4 Бағалы қағаздар бойынша есеп айырысу жүйелері
4.1 Сауда-саттық
4.2 Есеп айырысу
4.3 Орталық банктердің бағалы қағаздар инфрақұрылымын пайдалануы
Аббревиатуралар тізімі
AFINEX .аржы ..ралдарыны. Алматы биржасы
RTGS На.ты уа.ытта.ы жалпы есеп айырысулар (НУЖЕ)
КФБ .аза.стан .ор биржасы
КЦМР .аза.стан халы.аралы. есеп айырысу орталы.ы
МСПД Банкаралы. а.ша аудару ж.йесі
НБРК .аза.стан Республикасыны. .лтты. Банкі
НМСПК Т.лем карточкаларыны. .лтты. халы.аралы. ж.йесі
СКП Ірі т.лемдер ж.йесі
СОБС Банк хабарларын алмасу ж.йесі
СРП Б.лшек т.лемдер ж.йесі
УПС .Р.Б-ні. т.лем ж.йесін бас.ару
ФАСТИ А.парат тасымалдауды. .аржылы. автоматтандырыл.ан ж.йесі
ЦДЦБ Ба.алы .а.аздарды. орталы. депозитарийі
Кіріспе
Төлем жүйесі елдің қаржы жүйесінің негізгі компоненті болып табылады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы өтпелі кезең басталған сәттен бері
төлем жүйесінің дамуына баса назар аударуда. Төлем жүйесін жетілдіру
жөніндегі іс-шаралар нәтижесінде қазіргі уақытта Қазақстанда екі негізгі
төлем жүйесі жұмыс істейді. Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ) және
Бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ).
БААЖ – нақты уақыт режимінде жалпы есеп айрысу жүйесі (бұдан әрі –
RTGS) Қазақстанның Ұлттық Банкінде БААЖ пайдаланушыларының шоттарында ақша
аударымдарын жүзеге асырады. БААЖ арқылы ірі және жоғары артықшылықты
төлемдер жүзеге асырылады. Жүйе операциялық күн ішінде Ұлттық валютада
(теңгеде) пайдаланушыларға түпкіліктілікті қамтамасыз етеді.
БТЖ – ұсақ төлемдерге арналған клиринг жүйесі. Бұл – төлемдер жеке
өңделетін, таза негіздегі есеп айырысудың көп жақты жүйесі, бұл ретте таза
позициялар да есептеледі. Операциялық күннің соңында кіріс және шығыс
төлемдерді ескере отырып, әрбір пайдаланушының таза позицияларын есептеу
жүзеге асырылады, одан кейін есептеу қорытындылары бойынша ААБЖ-не ақша
аударымдары жүзеге асырылады.
Ұлттық Банк (ҰБ) 1994 жылы төлем жүйесі реформасын жүргізуді бастады.
Оның негізгі мақсаты банктер мен оның клиенттерінің арасында төлемдер
жүргізуді тездету болып табылды. 1995 жылы ҰБ-нің құрамында Қазақстанда
бірінші клиринг палатасы (Алматы клиринг палатасы) құрылды, ол жан-жақты
клиринг әдісі бойынша жұмыс істеді. Сондай-ақ жергілікті клиринг палаталары
жергілікті клирингті жүзеге асырды. Осы сатыға дейін барлық төлем
тапсырмалары қағаз негізінде болған еді. 1996 жылы SWIFT-ке негізделген
төлем жүйесі қатысушыларының арасында төлемдер бойынша ақпарат алмасу үшін
электронды хабарлардың форматтары әзірленді және ендірілді. Осы жылы Алматы
клиринг палатасы ҚРҰБ-нің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО)
болып қайта ұйымдастырылды. Ол БААЖ мен ТБЖ-нің операторы болып табылады.
1996 жылғы тамызда КБАО базасында электронды төлем тапсырмаларын
өңдейтін, жалпы негізде есеп айырысуды жүзеге асыратын және RTGS сипаты бар
Ірі төлемдер жүйесі (ІТЖ) ендірілді. Корреспондентік шоттарды
орталықтандыру Ұлттық Банкке банктің есеп айырысу функциясын жедел жүзеге
асыруға, төлем жүйесін және тұтастай алғанда банк жүйесін бақылау
функцияларының тиімділігін арттыруға мүмкіндік берді. Соңғы жылдар ішінде
Ұлттық Банк ТЖ жетілдіру жөнінде жұмыстар жүргізді. Қорытындысында, 2000
жылдың соңында ҚБЕО ІТЖ Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ) болып қайта
құрылды. Бөлшек төлемдер саласында қолма - қол ақша мен төлем тапсырмалары
Қазақстандағы төлемнің кеңінен тараған әдісі болып табылады. Чектер мен
тікелей дебеттеу сияқты дебеттік төлем құралдары кеңінен қолданылады.
Кредиттік және дебеттік карточкаларды қоса алғанда, төлем карточкалары
саласы жоғары қарқынмен даму үстінде. Бағалы қағаздарды сатуға қатысты
Қазақстан қор биржасы, сондай-ақ биржадан тыс рынок мынадай қаржы
құралдарымен жұмыс істейді: шетел валюталары, мемлекеттік бағалы қағаздар,
корпоративтік бағалы қағаздар, мерзімді келісім-шарттар. Есеп айырысулар:
бағалы қағаздар Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі (БҚОД) ЖА. арқылы
төлемге қатысты жеткізілім (бұдан әрі – DVP) принципі бойынша (Т+0
жағдайында мемлекеттік бағалы қағаздар, қалғандары Т+3 жағдайында); шетел
валютасынан теңгеге – Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіндегі биржадағы
корреспонденттік шоттар арқылы, шетел валютасында – шетелдің
корреспонденттік банктерде жүргізіледі.Бағалы қағаздармен операциялар
бойынша түпкілікті есеп айырысу күнінде БААЖ арқылы жүзеге асырылады.
1. Институционалдық аспект
1.1Төлем қызметтерін көрсететін қаржы делдалдары
Коммерциялық банктер
Төлем жүйесінің негізгі пайдаланушылары болып табылатын коммерциялық
банктер Қазақстанда төлемдер мен ақша аударымдарын жүргізеді. Банктік
заңдар мен басқа актілер жеке тұлғалар мен шаруашылық субъектілеріне төлем
қызмет көрсетуді қоса алғанда, өз клиенттеріне қызметтердің кең спектрін
көрсететін екінші деңгейдегі банктердің жұмыс істеуін бақылайды, сондай-ақ
банкаралық төлемдерді жүзеге асырады. 2002 жылдың соңында Қазақстанда елдің
аумағында оның 368 филиалы бар 38 коммерциялық банк жұмыс істеді. Барлық
коммерциялық банктер БААЖ пайдаланушылары болып табылады және олардың көбі
(27) БТЖ қатысушылары болып табылады.
Банктік емес қаржы ұйымдары
Банктік емес қаржы ұйымдары төлем жүйесінің қатысушылары болып
табылады және төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асырады. Банктік емес
қаржы ұйымдары халыққа, жеке кәсіпкерлерге, ауыл шаруашылығы өнімдерін
шығарушыларға оларды ұсына отырып, банк қызметтерінің алуан түрін ұсынады.
Кейінгілердің қажеттілігін қанағаттандыра отырып, ең алдымен, кредиттеуді,
оның ішінде жеңілдік шарттарымен (кредиттік серіктестіктер, ломбардтар,
заем операцияларын жүзеге асыратын ұйымдар және қаржы лизингі), сондай-ақ
арнайы банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырады. 2002 жылдың соңында 14
банктік емес қаржы ұйымдары БААЖ-нің және 5-еуі БТЖ-нің қатысушылары болып
табылды.
Почта қызметі (Қазпочта)
Қазақстан Республикасы үкіметінің Почта байланысыны. Мемлекеттік
кәсіпорындарын және оның еншілес мемлекеттік кәсіпорындарын қайта
ұйымдастыру туралы 1999 жылғы 20 желтоқсандағы қаулысына сәйкес Почта
байланысының республикалық мемлекеттік кәсіпорны мемлекеттің 100%
қатысуымен Қазпочта ашық акционерлік қоғамы болып қайта құрылды.
2002 жылдың соңында елдің аумағында Қазпочта ААҚ-ның 3572 почта бөлімі
жұмыс істеді. Қазпочта ААҚ-ның ҰБ-де корреспонденттік шоты бар және БААЖ
мен БТЖ-нің қатысушысы болып табылады. Бұдан басқа, Қазпочта ААҚ бірқатар
коммерциялық банктерден корреспонденттік шоттар ашты. Қазіргі уақытта
Қазпочта ААҚ қаржы қызметтерінің мынадай түрлерін жүзеге асырады:
- Зейнетақы және жәрдемақы төлемдері.
- Коммуналдық төлемдерді қабылдау.
- Салым операциялары (жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау).
- Бөлшек аударымдар (жеке тұлғалардың дәстүрлі почта аударымдары, Western
Union тез аударымдары).
1.2 ҚРҰБ-нің рөлі
1995 жылғы 30 наурызда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
Заң қабылданды, оған сәйкес ҚРҰБ елдің орталық банкі болып табылады және
ақша-кредит саясатының жұмыс істеуіне жауап береді. ҚРҰБ сонымен бірге
Қазақстан Республикасында төлемдер мен ақша аударымдарының тәртібін,
жүйесін және нысанын айқындайды, Қазақстандық теңгемен банктер арасындағы
ақша аударымдарын уақтылы және үздіксіз жүргізуді қамтамасыз ететін төлем
жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастырады, олар пайдаланатын автоматтандырылған
жүйенің сенімділігін, қауіпсіздігін және банктік ақпаратты қорғауды
банктердің қамтамасыз етуі бойынша ең төменгі талаптарды белгілейді.
ҚРҰБ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңына сәйкес
Қазақстанда банкноттар мен монеталарды шығаратын жалғыз эмитент болып
табылады. Орталық аппарат Алматы қаласында орналасқан, елдің аумағы бойынша
16 аймақтық филиалы және Алматы қаласында 2 филиалы бар.
Қазақстанда ҚРҰБ-нің Қазақстан Республикасының төлем жүйесін
реттеудегі рөлі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңында
айқындалған. Сонымен, Заңның 48-бабына сәйкес Ұлттық Банк төлем жүйесін
ұйымдастырады, үйлестіреді және (немесе) жұмыс істеуін реттейді:
1) төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асырудың ережесін және
қолдану тәсілдерінің
ерекшеліктерін, төлем нұсқауларының мазмұнына негізгі талаптарды;
2) Қолма-қол ақшаны пайдалана отырып төлемдерді жүзеге асырудың
тәртібі мен шарттарын белгілейді.
Бұдан басқа, осы Заңның 8-бабында Ұлттық Банк барлық банктердің және
олардың клиенттерінің орындауы үшін міндетті төлемдер мен ақша аударымдары
мәселелері бойынша нормативтік құқықтық актілер шығарады. Тұрақты төлем
жүйесінің принциптерін сақтауды қамтамасыз етуге арналған маңызды құрал
екінші деңгейдегі банктерді үнемі тексеру болып табылады. Осы процестің
барысында Ұлттық Банк және қадағалау функциясы берілген басқа мемлекеттік
органдар жекелеген банктердің жұмысының қаншалық.ты сенімді және тұрақты
болып табылатынын тексереді. ҚРҰБ төлем жүйесінің операторы болып табылатын
ҚБЕО-мен бірлесіп БААЖ және БТЖ басқарады. Осы жүйелердің құқықтық негізі
ҚБЕО мен төлем жүйесі қатысушыларының арасындағы келісімдермен қамтамасыз
етілген. Кез келген банк немесе ҚРҰБ-де корреспонденттік шоты бар банктік
емес ұйым төлем жүйесінің пайдаланушысы бола алады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңға сәйкес ҚРҰБ бағалы қағаздармен
операциялар бойынша есеп айырысуларды қоса алғанда, бағалы қағаздар
рыногына қадағалауды жүзеге асырады.
1.3 Басқа ұйымдардың рөлі
1.3.1 Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) төлем жүйесінің
операторы болып табылады, оның құрамына банкаралық ақша аудару жүйесі
(БААЖ), бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ) енеді. ҚБЕО-ның қызметін ҚРҰБ
реттейді. ҚБЕО пайда таппайтын ұйым болып табылады және төлем жүйесінің
тиімді және тұрақты жұмысын қамтамасыз ету мақсатында 1996 жылы Алматы
клиринг палатасын қайта ұйымдастыру арқылы құрылды.
ҚБЕО мынадай қызметтердің түрлерін көрсетеді:
• БААЖ-не ақша аудару;
• банкаралық клиринг;
•ФАСТИ арқылы файл алмасу (Ақпарат тасымалдаудың қаржылық
автоматтандырылған жүйесі);
•СОБС арқылы ақпарат алмасу.
ҚБЕО сондай-ақ VISA (KAZNNSS) жергілікті трансакцияларының клирингі
үшін есептеу агенті ретінде қызмет істейді. Төлем карточкалары бойынша
трансакцияларды есептеу екі кезеңде жүзеге асырылады: біріншіден,
Лондондағы VISA-ның офисі халықаралық трансакциялардан теңгедегі
жергілікті трансакцияларды бөлу мақсатында трансакцияларды іріктейді.
Теңгедегі жергілікті трансакцияларға қатысты VISA қатысушы банктердің таза
позицияларын есептейді (Қазақстаннан тыс жерлерде шоттары бар шетелдіктер
жүргізген трансакциялар Қазақстаннан тыс жерлерде есептеледі). Екіншіден,
теңгедегі таза позициялар ҚБЕО-на жіберіледі және есеп айырысу БААЖ арқылы
жүзеге асырылады.
1.3.2 Қазақстан қор биржасы
Қазақстан қор биржасы жабық акционерлік қоғамы өзін-өзі реттейтін
коммерциялық емес ұйым болып табылады. Алғашында 1993 жылғы қарашада
Қазақстан банкаралық валюта биржасы ретінде құрылды, қор рыногын жабуға
дейін қызметі кеңейгеннен кейін 1995 жылғы маусымда Қазақстан банкаралық
валюталық-қор биржасына атын өзгертті.1996 жылдың сәуірінде Қазақстан қор
биржасы (ҚҚБ) болып аталды. Валюта рыногы 1997 жылы қыркүйекте қаржы
құралдарының Алматы биржасы (AFINEX) ҚҚБ құрамынан шықты және 1999 жылғы
сәуірде ҚҚБ-мен қайта бірікті. Қазақстан қор биржасы мынадай қаржы
нарықтарымен жұмыс істейді: шетел валютасының нарығы, мемлекеттік бағалы
қағаздар рыногы, РЕПО рыногы, мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар
нарығы және мерзімді келісім-шартардың нарығы. Сауда-саттықты өткізудің
негізгі әдісі – үздіксіз қарсы аукцион әдісі (өтінімдерді енгізудің және
өңдеудің электронды тәсілі). 2002 жылдың соңында биржа мүшелерінің жалпы
саны ҚРҰБ мен Қазпочта ААҚ-н қоса алғанда 56 болды. Биржада сауданығ бес
санаты қолданылады. Осы санаттар шеңберінде биржаның әрбір мүшесі сауданың
белгілі бір түрін жүзеге асыруға құқылы.
2. Төлем құралдары
2.1 Қолма-қол төлемдер
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңға сәйкес, ҚРҰБ
Қазақстандағы банкноттар мен монеталардың жалғыз эмитенті болып табылады.
2002 жылдың аяғында айналыста 167,1 млрд. теңге болды. Банкноттар 100, 200,
500, 1000, 2000, және 5000 теңге номиналдарымен шығарылды. Айналыстағы
банкноттардың басым бөлігі 5000 теңгелік банкноттар. Монеталар 1, 5, 10,
20, 50 және 100 теңге номиналдарымен шығарылды. 2002 жылдың аяғында
айналыстағы банкноттар мен монеталардың нақтылы ЖІҰ-ге қатынасы 4,5% болды.
Қолма-қол ақша М1 ақша агрегатының 58,2%-ін құрайды.
2.2 Қолма-қол жасалмайтын төлемдер
2.2.1 Кредиттік аударымдар
Төлем тапсырмалары Қазастанда едәуір кең түрде пайдаланылатын төлем
құралы болып табылады. Төлем тапсырмалары төлем жүйесіндегі қолма-қол
жасалмайтын төлемдер үлесінің ең көп бөлігін алады және 2002 жылғы төлем
құжаттарының саны бойынша 91% және сомасы бойынша 95% болды. Клиент төлем
тапсырмасын көбінесе қағаз жазбада ұсынады. Төлемдерді интернет, телефон
және ұялы телефон арқылы жүзеге асыру жеткілікті дамымаған.
2.2.2 Дебеттік аударымдар
Қазақстан Республикасында дебеттік аударымдар мынадай төлем құралдары
пайдаланыла отырып жүргізіледі:
Инкассолық үкімдер. Ақша жіберушінің банктік шоттарынан заң
актілерінде көзделген жағдайларда ақша жіберушінің рұқсатынсыз ақша алу
үшін пайдаланылатын төлем құжаты инкассолық үкім, сондай-ақ салық қызметі
органдарының және кеден органдарының инкассолық үкімі болып табылады. 2002
жылы инкассолық үкімдер қолма-қол ақшасыз трансакциялардың жалпы санының
1,7%-і болды.
Чек. Бұл бұйрықта көрсетілген ақша сомасын чек берушіге төлеу туралы
олардың арасындағы шартқа негізделген чек берушінің алушы банкке жазбаша
осындай бұйрығы бар төлем құжаты. Чектер 2002 жылғы қолма-қол ақшасыз
операциялардың жалпы санының 1,7%-і болды.
Төлем талап-тапсырмасы. Төлем талап-тапсырмасы деп бенефициардың
жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет үшін ақы төлеу
туралы көрсетілген талапты растайтын құжаттар негізінде ақша жіберушіге
талабын айтады. 2002 жылы төлем талап-тапсырмасы қолма - қол ақшасыз
трансакциялардың жалпы санының 0,6% - болды.
Банктік шотты тікелей дебеттеу. Мұндай төлем ақша жіберуші мен оның
банкі арасындағы шарт негізінде жүзеге асырылады, соған сәйкес ақша
жіберуші жоғарыда көрсетілген шарттағы тиісті құжаттардың қосымшасымен
бірге жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыс не көрсетілген қызмет үшін
бенефициардың талаптары негізінде өзінің банктік шотынан ақша алуға келісім
береді. Банктік шотты тікелей дебеттеу 2002 жылғы қолма-қол ақшасыз
операциялардың жалпы санының 1,1% болды.
2.2.3 Төлем карточкалары
2002 жылы Alem Card, Altyn, Каспийский, Сити кард, Иртыш-card
жергілікті жүйелердің төлем карточкалары шығарылып, қызмет көрсетілді.
Жылдың аяғында осы карточкалардың 235,7 мың данасы айналыста болды. 2002
жылы жергілікті төлем карточкалары пайдаланыла отырып, сомасы 17,3 млрд.
теңгеге 2,0 млн. трансакциялар жүзеге асырылды. Жергілікті жүйелердің
карточкалары негізінен қолма-қол ақша алу үшін пайдаланылады. Жергілікті
карточкалар трансакцияларының 0,2%-і ғана қолма-қол ақшасыз есеп айырысу
үшін пайдаланылды. 2002 жылы бірқатар ірі банктер Europay International,
VISA International, American Exspress, Diners Club, Union Card және HSBC
халықаралық жүйелердің төлем карточкаларын шығаруды жүзеге асырды. Жылдың
аяғында осы карточкалардың 1260,2 мың данасы айналыста болды. 2002 жылы
халықаралық жүйелердің төлем карточкаларын пайдалана отырып, 233,7 млрд.
теңге сомасына 18,9 млн. трансакциялар жүзеге асырылды. Халықаралық
карточкалар трансакцияларының 3,1%-і ғана қолма-қол ақшасыз есеп айырысу
үшін пайдаланылды.
2.2.4 Банкоматтар және POS-терминалдары
Банкоматтарды 1997 жылы алғаш рет бірнеше коммерциялық банктер
енгізді. 2002 жылдың аяғында Қазақстанда 702 банкомат жұмыс істеді, сонымен
бірге банкоматтарды. саны былтырғы жылмен салыстырғанда 30% өсті. 2002
жылдың аяғында 1 миллион тұрғындарға банкоматтар саны 47,1 бірліктен келді.
2002 жылдың аяғында Қазақстанда 5285 POS-терминал жұмыс істеді. POS-
терминалдың саны 2002 жылдың аяғында 1 миллион тұрғынға 355 бірліктен
болды. Барлық жергілікті және халықаралық карточкаларға дебет карточкасының
қызметі берілді. POS–терминалдары пайдаланылатын трансакциялар саны едәуір
өсуде. Банкоматтар мен POS–терминалдар арқылы трансакцияларға арналған 4
процессинг желілері жұмыс істейді.
3 Банкаралық есеп айырысу жүйелері
3.1 Жалпы шолу
Қазақстанда банкаралық төлемдер мынадай жүйелер арқылы жүргізіледі:
- Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ);
- Бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ);
Бұл жүйелер Қазақстан Республикасында ақша аударымдары мен төлемдерін
жүзеге асырудың негізгі механизмдері болып табылады. Қазақстан Банкаралық
есеп айырысу Орталығының (ҚБЕО) Банкаралық ақша аудару жүйесі 1996 жылдан
бері жұмыс істейді. Бұрын ол Ірі төлемдер жүйесі деп аталған және оның
жұмыс істеу тәртібі бастапқыда ҚБЕО-ның ірі төлемдер жүйесінде есеп
айырысуды жүргізу ережесінде белгіленген болатын. Содан соң, ІТЖ БААЖ болып
қайта құрылғаннан кейін жүйенің жұмыс істеу тәртібі Банкаралық ақша аудару
жүйесіндегі ақша аударымдары ережесінде белгіленді. БААЖ-дың мақсаты
Қазақстан Ұлттық Банкінде БААЖ-ды пайдаланушылардың шоттарындағы сомалар
шегінде пайдалана отырып, бір операциялық күн ішінде есеп айырысу
кепілдігімен Ұлттық валютадағы тұрақты және шартсыз төлемдерді орындаудан
тұрады.
2002 жылдың аяғында БААЖ-ды пайдаланушылар саны 72 болды, оның ішінде
38 екінші деңгейдегі банктер, 17 облыстық қазынашылық басқармалары,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Кастодиан-Банк (ҚҰБ -нің МОД),
Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық, басқа да банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар бар. БААЖ арқылы
кредиттік сияқты дебеттік аударымдар да жүзеге асырылады. Жүйеде
хабарламалар беру және қабылдау Ұлттық Банк белгілеген форматтарға сәйкес
электрондық тәсілдермен жүзеге асырылады. БТЖ – ұсақ төлемдерге арналған
көпжақты клирингтік жүйе. БТЖ-нің ерекшелігі сол, төлемдер жеке өңделмейді.
Төлем тапсырмалары бір операциялық күн ішінде ҚБЕО-қа жіберіледі.
Операциялық күннің аяғында келіп түскен және жіберілген төлемдерге сәйкес
көпжақты өзара есеп айырысу қорытындылары бойынша таза позицияларды есептеу
жүргізіледі. Таза позицияларды есептеу БААЖ арқылы жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта ҚБЕО-ның жанындағы клиринг палатасы қатысушылардың
өтімділікті басқаруына және төлемдердің үстеме ағындарын барынша
пайдалануға мүмкіндік беретін американдық автоматтандырылған клиринг
палатасының үлгісінде жұмыс істейді. 1999 жылғы тамызға дейін БТЖ-ға ҚҰБ
жанындағы клиринг палаталарының және аз ғана сомаға банкаралық төлемдерді
жүзеге асыратын ҚБЕО-ның жанындағы Алматы клиринг палатасының желісін
қосты. Клиринг палаталарында тәуекелдерді басқарудың түрлі әдістері
пайдаланылды, атап айтқанда, дебеттік және кредиттік шектеулер, кезектер
жүйесі пайдаланылды. ҚҰБ-нің облыстық филиалдарындағы клиринг палаталарының
жабылуына байланысты 1999 жылғы 1 тамыздан бастап жүйенің мұндай
функциялары Алматы клиринг палатасына және жеке клиринг палаталарына
берілді.
2002 жылдың аяғында ҚБЕО-ның клиринг палатасының пайдаланушылары 50,
оның ішінде 27 екінші деңгейдегі банктер, 17 қазынашылықтың облыстық
басқармалары, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Кастодиан банк,
Мемлекеттік зейнетақы төлеу жөніндегі орталық, Қазпочта ААҚ және басқа
банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар бар.
Сонымен бірге Тимей ЖШС-нің қатысушылары екінші деңгейдегі банктердің үш
филиалы, бір облыстық қазынашылық басқарма және Тимей ЖШС-нің өзі болып
табылады. Қазақстанда чектермен операциялар клирингі бойынша қандай да бір
жүйе жоқ. Банктер чектер бойынша есеп айырысуды өзара корреспонденттік
шоттар арқылы жүзеге асырады.
3.2 Банкаралық ақша аудару жүйесі
Республика төлем жүйесінің даму кезеңдерінің бірі 2002 жылғы
желтоқсанда ҚБЕО негізінде нақты уақыт режимінде (RTGS - нақты уақыт
режимінде жалпы есеп айырысу жүйесі) жалпы есеп айырысуды жүзеге асыратын
банкаралық ақша аудару жүйесінің (БААЖ) құрылуы болды. БААЖ-дың мақсаты
БААЖ-ды пайдаланушылардың Ұлттық Банктегі шоттарындағы ақшаны пайдалана
отырып, сол сома шегінде бір операциялық күн ішінде есеп айырысу
кепілдігімен Ұлттық валютадағы тұрақты және шартсыз төлемдерді орындау
болып табылады.
1996 жылдың аяғынан бастап жүйе ІТЖ ретінде (ірі төлемдер жүйесі)
жұмыс істей бастады. ІТЖ-де ақша аударымдарын жүзеге асыру үшін жүйе
қатысушыларының корреспонденттік шоттары пайдаланылды. 2000 жылғы
желтоқсаннан бастап жүйе БААЖ (банкаралық ақша аударымдар жүйесі) болып
қайта құ.рылды. Қазіргі уақытта Ұлттық Банк пайдаланушының төлем тапсырмасы
негізінде оның корреспонденттік шотынан ондағы қалдық сома шегінде
жүйесінің арнайы шотына ақша аударуды жүзеге асырады. Есеп айырысу әрбір
пайдаланушы шотының жүйесіндегі өтімділік пайдаланыла отырып бір күн ішінде
түпкілікті жүргізіледі. ҚРҰБ операциялық күннің аяғында пайдаланушының жүйе
шотынан пайдаланушының корреспонденттік шотына позиция сальдосы сомасында
ақша аударады. Осы тұрғыдан алғанда БААЖ-ды алдын ала төлем жасайтын жүйе
ретінде сипаттауға болады. Корреспонденттік шоттан айырмашылығы - БААЖ
шотындағы қаражатты ҚРҰБ оқшаулай алмайды.
3.2.1 Жүйенің қатысушылары
2002 жылдың аяғында жүйеге 72 пайдаланушы енгізілген және жұмыс
істейді. Жүйенің пайдаланушылары: Ұлттық Банк, қаржы министрлігінің
қазынашылығы және оның филиалдары, Қазақстан қор биржасы, Қазпочта ААҚ,
Бағалы қағаздар депозитарийі, бағалы қағаздар рыногына қатысушылар, МЗТО
(Мемлекеттік зейнетақы төлеу жөніндегі орталық), екінші деңгейдегі банктер,
облыстық клиринг палаталары. Мамандандырылған терминалдарды пайдалана
отырып, қатысушылар төлем тапсырмаларын тікелей жүйеге жібереді. Төлем
тапсырмалары БААЖ-ға электрондық түрде жіберілуге тиіс. SWIFT пайдаланыла
отырып ҚБЕО белгілеген МТ100 және МТ102 сияқты форматтарда жіберіледі. ҚБЕО
төлем жүйелерін пайдаланушыларға байланыс арналарының барлық түрлерін:
коммутацияланатын, бөлек, Интернет, Х.25, DialNet желілерін ұсынады және
арналарды пайдаланушылардың өздері таңдайды. Мұнда ҚРҰБ, ҚБЕО және басқа
жүйені пайдаланушылар арасында жауапкершілікті білуге тура келеді. Мұндайда
ҚРҰБ операциялық күннің соңында БААЖ-дағы пайдаланушылардың нетто есеп
айырысуының ҚРҰБ бухгалтерлік кітабында көрсетілуіне жауап береді. ҚБЕО
жүйені пайдаланушылардан қабылданған төлемдердің өңделуіне және бір
пайдаанушыдан екіншісіне ақша аударуға жауап береді. Пайдаланушылар
электрондық төлем құжаттарының дұрыс
толтырылуына және шынайлығына жауап береді.
БААЖ құрылымы
3.2.2 Трансакциялардың түрлері
БААЖ арқылы кредиттік және дебеттік аударымдар жүзеге асырылады.
Дебеттік аударымдар пайдаланушы-төлемшінің алдын ала келісімімен ғана және
жазбаша келісім негізінде жүзегеасырылады. Бұл келісімнің көшірмесі
пайдаланушының ҚБЕО-мен жасаған шартына қоса берілуге тиіс. Бас банк пен
оның филиалы арасындағы аударымдарға қатысты, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының қолданылып жүрген заңдарында көзделген негіздерде дебеттік
аударымдар төлемшінің келісімінсіз орындалады. БААЖ-да төлем сомасына
қандай да бір лимиттер болмайды. БААЖ негізінен банкаралық ақша нарығына,
шетел валютасымен және бағалы қағаздармен операцияларға байланысты ірі
төлемдерді жүзеге асыру үшін пайдаланылады. БААЖ бағалы қағаздармен
операциялар бойынша DVP принципін жүзеге асыруға арналған Бағалы
қағаздардың Орталық Депозитарийінің есеп айырысу агенті ретінде жұмыс
істейді.
3.2.3 Жүйенің жұмыс істеуі
Операциялық күн басталар алдында кестеде белгіленген мерзімде жүйедегі
тәуекелдерді басқару үшін Ұлттық Банк пайдаланушының төлем тапсырмасы
негізінде оның Ұлттық Банкте ашылған корреспонденттік шотынан ондағы қалдық
сома шегінде Ұлттық Банктің арнайы шотына (жүйе шотына) ақша аударуды
жүзеге асырады. Жүйенің шоты жүйедегі ақша аударымдарын орындау кезеңінде
пайдаланушылардың ақшасын есепке алу үшін, сондай-ақ пайдаланушылардың
корреспонденттік шоттарына жүйенің операциялық күнінде олардың арасындағы
позициялар сальдосының сомасында ақша аудару үшін қызмет етеді. Ұлттық
Банктің операциялық күні жабылғаннан кейін бұл шотта ақша қалдығы болмауға
тиіс.
Банктердің орындалған төлем тапсырмалары негізінде Ұлттық Банктің
бөлімшесі ҚБЕО-ға пайдаланушылардың өздері корреспонденттік шоттарынан
Ұлттық Банктегі жүйенің шотына аударған ақша сомалары туралы ақпарат бар
электрондық ведомості және олардың банктік бірегейлендіру кодтарын
жібереді. Операциялық күн ашылардың алдында пайдаланушының позициясы
бойынша ақша сомасы төлем тапсырмасында көрсетілген сомаға тең болуға тиіс.
Ұлттық Банк тәуекелдерді басқару мақсатында ҚБЕО-ға кезекке тіркеуге
болатын төлем тапсырмаларының ең көп рұқсат етілген сомасы туралы
электронды. ведомості жібереді. Жүйедегі ақша аудару пайдаланушының жүйе
шотына аударған және оның басқа пайдаланушылардан қабылдаған ақша сомасы
шегінде жүзеге асырылады. ҚБЕО операциялық күн ішінде ҚБЕО жүйесі
позициясындағы қалдық сомасының пайдаланушылар жүйесі позициясындағы
дебеттік және кредиттік қалдықтар сомасымен тең болуын тұрақты түрде
бақылап отыруды жүзеге асырады. Егер пайдаланушы жүйесінің шотындағы ақша
төлемді жүзеге асыруға жеткіліксіз болса, төлем тапсырмасы кезекке қойылады
да, қаражат жеткілікті болғанға дейін уақытша өңделмейді. Кезектегі төлем
тапсырмасы басымдылық кодтарына сәйкес өңделеді. БААЖ-да 100 басымдылық
коды пайдаланылады; ең жоғарысы - 0 және ең төменгі басымдылық коды -
99. Сонымен бірге жүйені пайдалаушы басымдылық кодын өзі белгілейді.
Басымдылық кодтары шегінде кезектегі төлем тапсырмаларын орындау FIFO
принципі бойынша жүргізіледі (алғашқы болып келді, алғашқы болып кетті).
Пайдаланушылар заңдарда белгіленген кезектілікті қоспағанда, төлем
тапсырмаларын орындау кезектілігін белгілеуге құқылы. Пайдаланушы-төлемші
кезектегі төлем тапсырмаларын кез келген сәтте қайтарып алуы мүмкін.
Пайдаланушылар операциялық күні ішінде пайдаланушы позициясының жай-күйі
туралы:
- төлем тапсырмаларының орындалуы туралы;
- пайдаланушының жүйедегі ақша қалдығы туралы;
- кезекке тіркелген төлем тапсырмалары жөнінде көшірме алады.
Пайдаланушы-ақша алушы төлем тапсырмасын алып, тексергеннен кейін және
өзінің корреспонденттік шоттарына ақшаны қабылдағаннан кейін жүйенің
операциялық күні ішінде, бірақ келесі операциялық күннен кешіктірмей өз
клиенттерінің шоттарына ақша қабылдауды орындайды. БААЖ-да gridlock
жағдайына (Өтімділіктң. жетіспеуі себепті бірнеше пайдаланушының кезегін
ашу) рұқсат ету пайдаланылады. ҚБЕО бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Институциональдық аспект
1.1 Төлем қызметтерін көрсететін қаржы делдалдары
1.2 ҚРҰБ-нің рөлі
1.3 Басқа ұйымдардың рөлі
1.3.1 Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы
1.3.2 Қазақстан қор биржасы
2 Төлем құралдары
2.1 Қолма-қол төлемдер
2.2 Қолма - қол жасалмайтын төлемдер
2.2.1 Кредиттік аударымдар
2.2.2 Дебеттік аударымдар
2.2.3 Төлем карточкалары
2.2.4 Банкоматтар мен POS-терминалдар
2.3 Жаңа әзірлемелер
3 Банкаралық есеп айырысу жүйелері
3.1 Жалпы шолу
3.2 Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ
3.2.1 Жүйенің қатысушылары
3.2.2 Трансакциялар түрлері
3.2.3 Жүйенің жұмыс істеуі
3.2.4 Есеп айырысу рәсімі
3.2.5 Кредиттік тәуекелді және өтімділік тәуекелін басқару
3.2.6 Статистика
3.3 Бөлшек төлем жүйесі (БТЖ
3.3.1 Жүйенің қатысушылары
3.3.2 Жүйенің жұмыс істеуі
3.3.3 Есеп айырысу рәсімі
3.3.4 Тәуекелдерді басқару
3.3.5 Статистика
4 Бағалы қағаздар бойынша есеп айырысу жүйелері
4.1 Сауда-саттық
4.2 Есеп айырысу
4.3 Орталық банктердің бағалы қағаздар инфрақұрылымын пайдалануы
Аббревиатуралар тізімі
AFINEX .аржы ..ралдарыны. Алматы биржасы
RTGS На.ты уа.ытта.ы жалпы есеп айырысулар (НУЖЕ)
КФБ .аза.стан .ор биржасы
КЦМР .аза.стан халы.аралы. есеп айырысу орталы.ы
МСПД Банкаралы. а.ша аудару ж.йесі
НБРК .аза.стан Республикасыны. .лтты. Банкі
НМСПК Т.лем карточкаларыны. .лтты. халы.аралы. ж.йесі
СКП Ірі т.лемдер ж.йесі
СОБС Банк хабарларын алмасу ж.йесі
СРП Б.лшек т.лемдер ж.йесі
УПС .Р.Б-ні. т.лем ж.йесін бас.ару
ФАСТИ А.парат тасымалдауды. .аржылы. автоматтандырыл.ан ж.йесі
ЦДЦБ Ба.алы .а.аздарды. орталы. депозитарийі
Кіріспе
Төлем жүйесі елдің қаржы жүйесінің негізгі компоненті болып табылады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы өтпелі кезең басталған сәттен бері
төлем жүйесінің дамуына баса назар аударуда. Төлем жүйесін жетілдіру
жөніндегі іс-шаралар нәтижесінде қазіргі уақытта Қазақстанда екі негізгі
төлем жүйесі жұмыс істейді. Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ) және
Бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ).
БААЖ – нақты уақыт режимінде жалпы есеп айрысу жүйесі (бұдан әрі –
RTGS) Қазақстанның Ұлттық Банкінде БААЖ пайдаланушыларының шоттарында ақша
аударымдарын жүзеге асырады. БААЖ арқылы ірі және жоғары артықшылықты
төлемдер жүзеге асырылады. Жүйе операциялық күн ішінде Ұлттық валютада
(теңгеде) пайдаланушыларға түпкіліктілікті қамтамасыз етеді.
БТЖ – ұсақ төлемдерге арналған клиринг жүйесі. Бұл – төлемдер жеке
өңделетін, таза негіздегі есеп айырысудың көп жақты жүйесі, бұл ретте таза
позициялар да есептеледі. Операциялық күннің соңында кіріс және шығыс
төлемдерді ескере отырып, әрбір пайдаланушының таза позицияларын есептеу
жүзеге асырылады, одан кейін есептеу қорытындылары бойынша ААБЖ-не ақша
аударымдары жүзеге асырылады.
Ұлттық Банк (ҰБ) 1994 жылы төлем жүйесі реформасын жүргізуді бастады.
Оның негізгі мақсаты банктер мен оның клиенттерінің арасында төлемдер
жүргізуді тездету болып табылды. 1995 жылы ҰБ-нің құрамында Қазақстанда
бірінші клиринг палатасы (Алматы клиринг палатасы) құрылды, ол жан-жақты
клиринг әдісі бойынша жұмыс істеді. Сондай-ақ жергілікті клиринг палаталары
жергілікті клирингті жүзеге асырды. Осы сатыға дейін барлық төлем
тапсырмалары қағаз негізінде болған еді. 1996 жылы SWIFT-ке негізделген
төлем жүйесі қатысушыларының арасында төлемдер бойынша ақпарат алмасу үшін
электронды хабарлардың форматтары әзірленді және ендірілді. Осы жылы Алматы
клиринг палатасы ҚРҰБ-нің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО)
болып қайта ұйымдастырылды. Ол БААЖ мен ТБЖ-нің операторы болып табылады.
1996 жылғы тамызда КБАО базасында электронды төлем тапсырмаларын
өңдейтін, жалпы негізде есеп айырысуды жүзеге асыратын және RTGS сипаты бар
Ірі төлемдер жүйесі (ІТЖ) ендірілді. Корреспондентік шоттарды
орталықтандыру Ұлттық Банкке банктің есеп айырысу функциясын жедел жүзеге
асыруға, төлем жүйесін және тұтастай алғанда банк жүйесін бақылау
функцияларының тиімділігін арттыруға мүмкіндік берді. Соңғы жылдар ішінде
Ұлттық Банк ТЖ жетілдіру жөнінде жұмыстар жүргізді. Қорытындысында, 2000
жылдың соңында ҚБЕО ІТЖ Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ) болып қайта
құрылды. Бөлшек төлемдер саласында қолма - қол ақша мен төлем тапсырмалары
Қазақстандағы төлемнің кеңінен тараған әдісі болып табылады. Чектер мен
тікелей дебеттеу сияқты дебеттік төлем құралдары кеңінен қолданылады.
Кредиттік және дебеттік карточкаларды қоса алғанда, төлем карточкалары
саласы жоғары қарқынмен даму үстінде. Бағалы қағаздарды сатуға қатысты
Қазақстан қор биржасы, сондай-ақ биржадан тыс рынок мынадай қаржы
құралдарымен жұмыс істейді: шетел валюталары, мемлекеттік бағалы қағаздар,
корпоративтік бағалы қағаздар, мерзімді келісім-шарттар. Есеп айырысулар:
бағалы қағаздар Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі (БҚОД) ЖА. арқылы
төлемге қатысты жеткізілім (бұдан әрі – DVP) принципі бойынша (Т+0
жағдайында мемлекеттік бағалы қағаздар, қалғандары Т+3 жағдайында); шетел
валютасынан теңгеге – Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіндегі биржадағы
корреспонденттік шоттар арқылы, шетел валютасында – шетелдің
корреспонденттік банктерде жүргізіледі.Бағалы қағаздармен операциялар
бойынша түпкілікті есеп айырысу күнінде БААЖ арқылы жүзеге асырылады.
1. Институционалдық аспект
1.1Төлем қызметтерін көрсететін қаржы делдалдары
Коммерциялық банктер
Төлем жүйесінің негізгі пайдаланушылары болып табылатын коммерциялық
банктер Қазақстанда төлемдер мен ақша аударымдарын жүргізеді. Банктік
заңдар мен басқа актілер жеке тұлғалар мен шаруашылық субъектілеріне төлем
қызмет көрсетуді қоса алғанда, өз клиенттеріне қызметтердің кең спектрін
көрсететін екінші деңгейдегі банктердің жұмыс істеуін бақылайды, сондай-ақ
банкаралық төлемдерді жүзеге асырады. 2002 жылдың соңында Қазақстанда елдің
аумағында оның 368 филиалы бар 38 коммерциялық банк жұмыс істеді. Барлық
коммерциялық банктер БААЖ пайдаланушылары болып табылады және олардың көбі
(27) БТЖ қатысушылары болып табылады.
Банктік емес қаржы ұйымдары
Банктік емес қаржы ұйымдары төлем жүйесінің қатысушылары болып
табылады және төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асырады. Банктік емес
қаржы ұйымдары халыққа, жеке кәсіпкерлерге, ауыл шаруашылығы өнімдерін
шығарушыларға оларды ұсына отырып, банк қызметтерінің алуан түрін ұсынады.
Кейінгілердің қажеттілігін қанағаттандыра отырып, ең алдымен, кредиттеуді,
оның ішінде жеңілдік шарттарымен (кредиттік серіктестіктер, ломбардтар,
заем операцияларын жүзеге асыратын ұйымдар және қаржы лизингі), сондай-ақ
арнайы банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырады. 2002 жылдың соңында 14
банктік емес қаржы ұйымдары БААЖ-нің және 5-еуі БТЖ-нің қатысушылары болып
табылды.
Почта қызметі (Қазпочта)
Қазақстан Республикасы үкіметінің Почта байланысыны. Мемлекеттік
кәсіпорындарын және оның еншілес мемлекеттік кәсіпорындарын қайта
ұйымдастыру туралы 1999 жылғы 20 желтоқсандағы қаулысына сәйкес Почта
байланысының республикалық мемлекеттік кәсіпорны мемлекеттің 100%
қатысуымен Қазпочта ашық акционерлік қоғамы болып қайта құрылды.
2002 жылдың соңында елдің аумағында Қазпочта ААҚ-ның 3572 почта бөлімі
жұмыс істеді. Қазпочта ААҚ-ның ҰБ-де корреспонденттік шоты бар және БААЖ
мен БТЖ-нің қатысушысы болып табылады. Бұдан басқа, Қазпочта ААҚ бірқатар
коммерциялық банктерден корреспонденттік шоттар ашты. Қазіргі уақытта
Қазпочта ААҚ қаржы қызметтерінің мынадай түрлерін жүзеге асырады:
- Зейнетақы және жәрдемақы төлемдері.
- Коммуналдық төлемдерді қабылдау.
- Салым операциялары (жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау).
- Бөлшек аударымдар (жеке тұлғалардың дәстүрлі почта аударымдары, Western
Union тез аударымдары).
1.2 ҚРҰБ-нің рөлі
1995 жылғы 30 наурызда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
Заң қабылданды, оған сәйкес ҚРҰБ елдің орталық банкі болып табылады және
ақша-кредит саясатының жұмыс істеуіне жауап береді. ҚРҰБ сонымен бірге
Қазақстан Республикасында төлемдер мен ақша аударымдарының тәртібін,
жүйесін және нысанын айқындайды, Қазақстандық теңгемен банктер арасындағы
ақша аударымдарын уақтылы және үздіксіз жүргізуді қамтамасыз ететін төлем
жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастырады, олар пайдаланатын автоматтандырылған
жүйенің сенімділігін, қауіпсіздігін және банктік ақпаратты қорғауды
банктердің қамтамасыз етуі бойынша ең төменгі талаптарды белгілейді.
ҚРҰБ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңына сәйкес
Қазақстанда банкноттар мен монеталарды шығаратын жалғыз эмитент болып
табылады. Орталық аппарат Алматы қаласында орналасқан, елдің аумағы бойынша
16 аймақтық филиалы және Алматы қаласында 2 филиалы бар.
Қазақстанда ҚРҰБ-нің Қазақстан Республикасының төлем жүйесін
реттеудегі рөлі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңында
айқындалған. Сонымен, Заңның 48-бабына сәйкес Ұлттық Банк төлем жүйесін
ұйымдастырады, үйлестіреді және (немесе) жұмыс істеуін реттейді:
1) төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асырудың ережесін және
қолдану тәсілдерінің
ерекшеліктерін, төлем нұсқауларының мазмұнына негізгі талаптарды;
2) Қолма-қол ақшаны пайдалана отырып төлемдерді жүзеге асырудың
тәртібі мен шарттарын белгілейді.
Бұдан басқа, осы Заңның 8-бабында Ұлттық Банк барлық банктердің және
олардың клиенттерінің орындауы үшін міндетті төлемдер мен ақша аударымдары
мәселелері бойынша нормативтік құқықтық актілер шығарады. Тұрақты төлем
жүйесінің принциптерін сақтауды қамтамасыз етуге арналған маңызды құрал
екінші деңгейдегі банктерді үнемі тексеру болып табылады. Осы процестің
барысында Ұлттық Банк және қадағалау функциясы берілген басқа мемлекеттік
органдар жекелеген банктердің жұмысының қаншалық.ты сенімді және тұрақты
болып табылатынын тексереді. ҚРҰБ төлем жүйесінің операторы болып табылатын
ҚБЕО-мен бірлесіп БААЖ және БТЖ басқарады. Осы жүйелердің құқықтық негізі
ҚБЕО мен төлем жүйесі қатысушыларының арасындағы келісімдермен қамтамасыз
етілген. Кез келген банк немесе ҚРҰБ-де корреспонденттік шоты бар банктік
емес ұйым төлем жүйесінің пайдаланушысы бола алады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңға сәйкес ҚРҰБ бағалы қағаздармен
операциялар бойынша есеп айырысуларды қоса алғанда, бағалы қағаздар
рыногына қадағалауды жүзеге асырады.
1.3 Басқа ұйымдардың рөлі
1.3.1 Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) төлем жүйесінің
операторы болып табылады, оның құрамына банкаралық ақша аудару жүйесі
(БААЖ), бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ) енеді. ҚБЕО-ның қызметін ҚРҰБ
реттейді. ҚБЕО пайда таппайтын ұйым болып табылады және төлем жүйесінің
тиімді және тұрақты жұмысын қамтамасыз ету мақсатында 1996 жылы Алматы
клиринг палатасын қайта ұйымдастыру арқылы құрылды.
ҚБЕО мынадай қызметтердің түрлерін көрсетеді:
• БААЖ-не ақша аудару;
• банкаралық клиринг;
•ФАСТИ арқылы файл алмасу (Ақпарат тасымалдаудың қаржылық
автоматтандырылған жүйесі);
•СОБС арқылы ақпарат алмасу.
ҚБЕО сондай-ақ VISA (KAZNNSS) жергілікті трансакцияларының клирингі
үшін есептеу агенті ретінде қызмет істейді. Төлем карточкалары бойынша
трансакцияларды есептеу екі кезеңде жүзеге асырылады: біріншіден,
Лондондағы VISA-ның офисі халықаралық трансакциялардан теңгедегі
жергілікті трансакцияларды бөлу мақсатында трансакцияларды іріктейді.
Теңгедегі жергілікті трансакцияларға қатысты VISA қатысушы банктердің таза
позицияларын есептейді (Қазақстаннан тыс жерлерде шоттары бар шетелдіктер
жүргізген трансакциялар Қазақстаннан тыс жерлерде есептеледі). Екіншіден,
теңгедегі таза позициялар ҚБЕО-на жіберіледі және есеп айырысу БААЖ арқылы
жүзеге асырылады.
1.3.2 Қазақстан қор биржасы
Қазақстан қор биржасы жабық акционерлік қоғамы өзін-өзі реттейтін
коммерциялық емес ұйым болып табылады. Алғашында 1993 жылғы қарашада
Қазақстан банкаралық валюта биржасы ретінде құрылды, қор рыногын жабуға
дейін қызметі кеңейгеннен кейін 1995 жылғы маусымда Қазақстан банкаралық
валюталық-қор биржасына атын өзгертті.1996 жылдың сәуірінде Қазақстан қор
биржасы (ҚҚБ) болып аталды. Валюта рыногы 1997 жылы қыркүйекте қаржы
құралдарының Алматы биржасы (AFINEX) ҚҚБ құрамынан шықты және 1999 жылғы
сәуірде ҚҚБ-мен қайта бірікті. Қазақстан қор биржасы мынадай қаржы
нарықтарымен жұмыс істейді: шетел валютасының нарығы, мемлекеттік бағалы
қағаздар рыногы, РЕПО рыногы, мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар
нарығы және мерзімді келісім-шартардың нарығы. Сауда-саттықты өткізудің
негізгі әдісі – үздіксіз қарсы аукцион әдісі (өтінімдерді енгізудің және
өңдеудің электронды тәсілі). 2002 жылдың соңында биржа мүшелерінің жалпы
саны ҚРҰБ мен Қазпочта ААҚ-н қоса алғанда 56 болды. Биржада сауданығ бес
санаты қолданылады. Осы санаттар шеңберінде биржаның әрбір мүшесі сауданың
белгілі бір түрін жүзеге асыруға құқылы.
2. Төлем құралдары
2.1 Қолма-қол төлемдер
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңға сәйкес, ҚРҰБ
Қазақстандағы банкноттар мен монеталардың жалғыз эмитенті болып табылады.
2002 жылдың аяғында айналыста 167,1 млрд. теңге болды. Банкноттар 100, 200,
500, 1000, 2000, және 5000 теңге номиналдарымен шығарылды. Айналыстағы
банкноттардың басым бөлігі 5000 теңгелік банкноттар. Монеталар 1, 5, 10,
20, 50 және 100 теңге номиналдарымен шығарылды. 2002 жылдың аяғында
айналыстағы банкноттар мен монеталардың нақтылы ЖІҰ-ге қатынасы 4,5% болды.
Қолма-қол ақша М1 ақша агрегатының 58,2%-ін құрайды.
2.2 Қолма-қол жасалмайтын төлемдер
2.2.1 Кредиттік аударымдар
Төлем тапсырмалары Қазастанда едәуір кең түрде пайдаланылатын төлем
құралы болып табылады. Төлем тапсырмалары төлем жүйесіндегі қолма-қол
жасалмайтын төлемдер үлесінің ең көп бөлігін алады және 2002 жылғы төлем
құжаттарының саны бойынша 91% және сомасы бойынша 95% болды. Клиент төлем
тапсырмасын көбінесе қағаз жазбада ұсынады. Төлемдерді интернет, телефон
және ұялы телефон арқылы жүзеге асыру жеткілікті дамымаған.
2.2.2 Дебеттік аударымдар
Қазақстан Республикасында дебеттік аударымдар мынадай төлем құралдары
пайдаланыла отырып жүргізіледі:
Инкассолық үкімдер. Ақша жіберушінің банктік шоттарынан заң
актілерінде көзделген жағдайларда ақша жіберушінің рұқсатынсыз ақша алу
үшін пайдаланылатын төлем құжаты инкассолық үкім, сондай-ақ салық қызметі
органдарының және кеден органдарының инкассолық үкімі болып табылады. 2002
жылы инкассолық үкімдер қолма-қол ақшасыз трансакциялардың жалпы санының
1,7%-і болды.
Чек. Бұл бұйрықта көрсетілген ақша сомасын чек берушіге төлеу туралы
олардың арасындағы шартқа негізделген чек берушінің алушы банкке жазбаша
осындай бұйрығы бар төлем құжаты. Чектер 2002 жылғы қолма-қол ақшасыз
операциялардың жалпы санының 1,7%-і болды.
Төлем талап-тапсырмасы. Төлем талап-тапсырмасы деп бенефициардың
жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет үшін ақы төлеу
туралы көрсетілген талапты растайтын құжаттар негізінде ақша жіберушіге
талабын айтады. 2002 жылы төлем талап-тапсырмасы қолма - қол ақшасыз
трансакциялардың жалпы санының 0,6% - болды.
Банктік шотты тікелей дебеттеу. Мұндай төлем ақша жіберуші мен оның
банкі арасындағы шарт негізінде жүзеге асырылады, соған сәйкес ақша
жіберуші жоғарыда көрсетілген шарттағы тиісті құжаттардың қосымшасымен
бірге жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыс не көрсетілген қызмет үшін
бенефициардың талаптары негізінде өзінің банктік шотынан ақша алуға келісім
береді. Банктік шотты тікелей дебеттеу 2002 жылғы қолма-қол ақшасыз
операциялардың жалпы санының 1,1% болды.
2.2.3 Төлем карточкалары
2002 жылы Alem Card, Altyn, Каспийский, Сити кард, Иртыш-card
жергілікті жүйелердің төлем карточкалары шығарылып, қызмет көрсетілді.
Жылдың аяғында осы карточкалардың 235,7 мың данасы айналыста болды. 2002
жылы жергілікті төлем карточкалары пайдаланыла отырып, сомасы 17,3 млрд.
теңгеге 2,0 млн. трансакциялар жүзеге асырылды. Жергілікті жүйелердің
карточкалары негізінен қолма-қол ақша алу үшін пайдаланылады. Жергілікті
карточкалар трансакцияларының 0,2%-і ғана қолма-қол ақшасыз есеп айырысу
үшін пайдаланылды. 2002 жылы бірқатар ірі банктер Europay International,
VISA International, American Exspress, Diners Club, Union Card және HSBC
халықаралық жүйелердің төлем карточкаларын шығаруды жүзеге асырды. Жылдың
аяғында осы карточкалардың 1260,2 мың данасы айналыста болды. 2002 жылы
халықаралық жүйелердің төлем карточкаларын пайдалана отырып, 233,7 млрд.
теңге сомасына 18,9 млн. трансакциялар жүзеге асырылды. Халықаралық
карточкалар трансакцияларының 3,1%-і ғана қолма-қол ақшасыз есеп айырысу
үшін пайдаланылды.
2.2.4 Банкоматтар және POS-терминалдары
Банкоматтарды 1997 жылы алғаш рет бірнеше коммерциялық банктер
енгізді. 2002 жылдың аяғында Қазақстанда 702 банкомат жұмыс істеді, сонымен
бірге банкоматтарды. саны былтырғы жылмен салыстырғанда 30% өсті. 2002
жылдың аяғында 1 миллион тұрғындарға банкоматтар саны 47,1 бірліктен келді.
2002 жылдың аяғында Қазақстанда 5285 POS-терминал жұмыс істеді. POS-
терминалдың саны 2002 жылдың аяғында 1 миллион тұрғынға 355 бірліктен
болды. Барлық жергілікті және халықаралық карточкаларға дебет карточкасының
қызметі берілді. POS–терминалдары пайдаланылатын трансакциялар саны едәуір
өсуде. Банкоматтар мен POS–терминалдар арқылы трансакцияларға арналған 4
процессинг желілері жұмыс істейді.
3 Банкаралық есеп айырысу жүйелері
3.1 Жалпы шолу
Қазақстанда банкаралық төлемдер мынадай жүйелер арқылы жүргізіледі:
- Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ);
- Бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ);
Бұл жүйелер Қазақстан Республикасында ақша аударымдары мен төлемдерін
жүзеге асырудың негізгі механизмдері болып табылады. Қазақстан Банкаралық
есеп айырысу Орталығының (ҚБЕО) Банкаралық ақша аудару жүйесі 1996 жылдан
бері жұмыс істейді. Бұрын ол Ірі төлемдер жүйесі деп аталған және оның
жұмыс істеу тәртібі бастапқыда ҚБЕО-ның ірі төлемдер жүйесінде есеп
айырысуды жүргізу ережесінде белгіленген болатын. Содан соң, ІТЖ БААЖ болып
қайта құрылғаннан кейін жүйенің жұмыс істеу тәртібі Банкаралық ақша аудару
жүйесіндегі ақша аударымдары ережесінде белгіленді. БААЖ-дың мақсаты
Қазақстан Ұлттық Банкінде БААЖ-ды пайдаланушылардың шоттарындағы сомалар
шегінде пайдалана отырып, бір операциялық күн ішінде есеп айырысу
кепілдігімен Ұлттық валютадағы тұрақты және шартсыз төлемдерді орындаудан
тұрады.
2002 жылдың аяғында БААЖ-ды пайдаланушылар саны 72 болды, оның ішінде
38 екінші деңгейдегі банктер, 17 облыстық қазынашылық басқармалары,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Кастодиан-Банк (ҚҰБ -нің МОД),
Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық, басқа да банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар бар. БААЖ арқылы
кредиттік сияқты дебеттік аударымдар да жүзеге асырылады. Жүйеде
хабарламалар беру және қабылдау Ұлттық Банк белгілеген форматтарға сәйкес
электрондық тәсілдермен жүзеге асырылады. БТЖ – ұсақ төлемдерге арналған
көпжақты клирингтік жүйе. БТЖ-нің ерекшелігі сол, төлемдер жеке өңделмейді.
Төлем тапсырмалары бір операциялық күн ішінде ҚБЕО-қа жіберіледі.
Операциялық күннің аяғында келіп түскен және жіберілген төлемдерге сәйкес
көпжақты өзара есеп айырысу қорытындылары бойынша таза позицияларды есептеу
жүргізіледі. Таза позицияларды есептеу БААЖ арқылы жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта ҚБЕО-ның жанындағы клиринг палатасы қатысушылардың
өтімділікті басқаруына және төлемдердің үстеме ағындарын барынша
пайдалануға мүмкіндік беретін американдық автоматтандырылған клиринг
палатасының үлгісінде жұмыс істейді. 1999 жылғы тамызға дейін БТЖ-ға ҚҰБ
жанындағы клиринг палаталарының және аз ғана сомаға банкаралық төлемдерді
жүзеге асыратын ҚБЕО-ның жанындағы Алматы клиринг палатасының желісін
қосты. Клиринг палаталарында тәуекелдерді басқарудың түрлі әдістері
пайдаланылды, атап айтқанда, дебеттік және кредиттік шектеулер, кезектер
жүйесі пайдаланылды. ҚҰБ-нің облыстық филиалдарындағы клиринг палаталарының
жабылуына байланысты 1999 жылғы 1 тамыздан бастап жүйенің мұндай
функциялары Алматы клиринг палатасына және жеке клиринг палаталарына
берілді.
2002 жылдың аяғында ҚБЕО-ның клиринг палатасының пайдаланушылары 50,
оның ішінде 27 екінші деңгейдегі банктер, 17 қазынашылықтың облыстық
басқармалары, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Кастодиан банк,
Мемлекеттік зейнетақы төлеу жөніндегі орталық, Қазпочта ААҚ және басқа
банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар бар.
Сонымен бірге Тимей ЖШС-нің қатысушылары екінші деңгейдегі банктердің үш
филиалы, бір облыстық қазынашылық басқарма және Тимей ЖШС-нің өзі болып
табылады. Қазақстанда чектермен операциялар клирингі бойынша қандай да бір
жүйе жоқ. Банктер чектер бойынша есеп айырысуды өзара корреспонденттік
шоттар арқылы жүзеге асырады.
3.2 Банкаралық ақша аудару жүйесі
Республика төлем жүйесінің даму кезеңдерінің бірі 2002 жылғы
желтоқсанда ҚБЕО негізінде нақты уақыт режимінде (RTGS - нақты уақыт
режимінде жалпы есеп айырысу жүйесі) жалпы есеп айырысуды жүзеге асыратын
банкаралық ақша аудару жүйесінің (БААЖ) құрылуы болды. БААЖ-дың мақсаты
БААЖ-ды пайдаланушылардың Ұлттық Банктегі шоттарындағы ақшаны пайдалана
отырып, сол сома шегінде бір операциялық күн ішінде есеп айырысу
кепілдігімен Ұлттық валютадағы тұрақты және шартсыз төлемдерді орындау
болып табылады.
1996 жылдың аяғынан бастап жүйе ІТЖ ретінде (ірі төлемдер жүйесі)
жұмыс істей бастады. ІТЖ-де ақша аударымдарын жүзеге асыру үшін жүйе
қатысушыларының корреспонденттік шоттары пайдаланылды. 2000 жылғы
желтоқсаннан бастап жүйе БААЖ (банкаралық ақша аударымдар жүйесі) болып
қайта құ.рылды. Қазіргі уақытта Ұлттық Банк пайдаланушының төлем тапсырмасы
негізінде оның корреспонденттік шотынан ондағы қалдық сома шегінде
жүйесінің арнайы шотына ақша аударуды жүзеге асырады. Есеп айырысу әрбір
пайдаланушы шотының жүйесіндегі өтімділік пайдаланыла отырып бір күн ішінде
түпкілікті жүргізіледі. ҚРҰБ операциялық күннің аяғында пайдаланушының жүйе
шотынан пайдаланушының корреспонденттік шотына позиция сальдосы сомасында
ақша аударады. Осы тұрғыдан алғанда БААЖ-ды алдын ала төлем жасайтын жүйе
ретінде сипаттауға болады. Корреспонденттік шоттан айырмашылығы - БААЖ
шотындағы қаражатты ҚРҰБ оқшаулай алмайды.
3.2.1 Жүйенің қатысушылары
2002 жылдың аяғында жүйеге 72 пайдаланушы енгізілген және жұмыс
істейді. Жүйенің пайдаланушылары: Ұлттық Банк, қаржы министрлігінің
қазынашылығы және оның филиалдары, Қазақстан қор биржасы, Қазпочта ААҚ,
Бағалы қағаздар депозитарийі, бағалы қағаздар рыногына қатысушылар, МЗТО
(Мемлекеттік зейнетақы төлеу жөніндегі орталық), екінші деңгейдегі банктер,
облыстық клиринг палаталары. Мамандандырылған терминалдарды пайдалана
отырып, қатысушылар төлем тапсырмаларын тікелей жүйеге жібереді. Төлем
тапсырмалары БААЖ-ға электрондық түрде жіберілуге тиіс. SWIFT пайдаланыла
отырып ҚБЕО белгілеген МТ100 және МТ102 сияқты форматтарда жіберіледі. ҚБЕО
төлем жүйелерін пайдаланушыларға байланыс арналарының барлық түрлерін:
коммутацияланатын, бөлек, Интернет, Х.25, DialNet желілерін ұсынады және
арналарды пайдаланушылардың өздері таңдайды. Мұнда ҚРҰБ, ҚБЕО және басқа
жүйені пайдаланушылар арасында жауапкершілікті білуге тура келеді. Мұндайда
ҚРҰБ операциялық күннің соңында БААЖ-дағы пайдаланушылардың нетто есеп
айырысуының ҚРҰБ бухгалтерлік кітабында көрсетілуіне жауап береді. ҚБЕО
жүйені пайдаланушылардан қабылданған төлемдердің өңделуіне және бір
пайдаанушыдан екіншісіне ақша аударуға жауап береді. Пайдаланушылар
электрондық төлем құжаттарының дұрыс
толтырылуына және шынайлығына жауап береді.
БААЖ құрылымы
3.2.2 Трансакциялардың түрлері
БААЖ арқылы кредиттік және дебеттік аударымдар жүзеге асырылады.
Дебеттік аударымдар пайдаланушы-төлемшінің алдын ала келісімімен ғана және
жазбаша келісім негізінде жүзегеасырылады. Бұл келісімнің көшірмесі
пайдаланушының ҚБЕО-мен жасаған шартына қоса берілуге тиіс. Бас банк пен
оның филиалы арасындағы аударымдарға қатысты, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының қолданылып жүрген заңдарында көзделген негіздерде дебеттік
аударымдар төлемшінің келісімінсіз орындалады. БААЖ-да төлем сомасына
қандай да бір лимиттер болмайды. БААЖ негізінен банкаралық ақша нарығына,
шетел валютасымен және бағалы қағаздармен операцияларға байланысты ірі
төлемдерді жүзеге асыру үшін пайдаланылады. БААЖ бағалы қағаздармен
операциялар бойынша DVP принципін жүзеге асыруға арналған Бағалы
қағаздардың Орталық Депозитарийінің есеп айырысу агенті ретінде жұмыс
істейді.
3.2.3 Жүйенің жұмыс істеуі
Операциялық күн басталар алдында кестеде белгіленген мерзімде жүйедегі
тәуекелдерді басқару үшін Ұлттық Банк пайдаланушының төлем тапсырмасы
негізінде оның Ұлттық Банкте ашылған корреспонденттік шотынан ондағы қалдық
сома шегінде Ұлттық Банктің арнайы шотына (жүйе шотына) ақша аударуды
жүзеге асырады. Жүйенің шоты жүйедегі ақша аударымдарын орындау кезеңінде
пайдаланушылардың ақшасын есепке алу үшін, сондай-ақ пайдаланушылардың
корреспонденттік шоттарына жүйенің операциялық күнінде олардың арасындағы
позициялар сальдосының сомасында ақша аудару үшін қызмет етеді. Ұлттық
Банктің операциялық күні жабылғаннан кейін бұл шотта ақша қалдығы болмауға
тиіс.
Банктердің орындалған төлем тапсырмалары негізінде Ұлттық Банктің
бөлімшесі ҚБЕО-ға пайдаланушылардың өздері корреспонденттік шоттарынан
Ұлттық Банктегі жүйенің шотына аударған ақша сомалары туралы ақпарат бар
электрондық ведомості және олардың банктік бірегейлендіру кодтарын
жібереді. Операциялық күн ашылардың алдында пайдаланушының позициясы
бойынша ақша сомасы төлем тапсырмасында көрсетілген сомаға тең болуға тиіс.
Ұлттық Банк тәуекелдерді басқару мақсатында ҚБЕО-ға кезекке тіркеуге
болатын төлем тапсырмаларының ең көп рұқсат етілген сомасы туралы
электронды. ведомості жібереді. Жүйедегі ақша аудару пайдаланушының жүйе
шотына аударған және оның басқа пайдаланушылардан қабылдаған ақша сомасы
шегінде жүзеге асырылады. ҚБЕО операциялық күн ішінде ҚБЕО жүйесі
позициясындағы қалдық сомасының пайдаланушылар жүйесі позициясындағы
дебеттік және кредиттік қалдықтар сомасымен тең болуын тұрақты түрде
бақылап отыруды жүзеге асырады. Егер пайдаланушы жүйесінің шотындағы ақша
төлемді жүзеге асыруға жеткіліксіз болса, төлем тапсырмасы кезекке қойылады
да, қаражат жеткілікті болғанға дейін уақытша өңделмейді. Кезектегі төлем
тапсырмасы басымдылық кодтарына сәйкес өңделеді. БААЖ-да 100 басымдылық
коды пайдаланылады; ең жоғарысы - 0 және ең төменгі басымдылық коды -
99. Сонымен бірге жүйені пайдалаушы басымдылық кодын өзі белгілейді.
Басымдылық кодтары шегінде кезектегі төлем тапсырмаларын орындау FIFO
принципі бойынша жүргізіледі (алғашқы болып келді, алғашқы болып кетті).
Пайдаланушылар заңдарда белгіленген кезектілікті қоспағанда, төлем
тапсырмаларын орындау кезектілігін белгілеуге құқылы. Пайдаланушы-төлемші
кезектегі төлем тапсырмаларын кез келген сәтте қайтарып алуы мүмкін.
Пайдаланушылар операциялық күні ішінде пайдаланушы позициясының жай-күйі
туралы:
- төлем тапсырмаларының орындалуы туралы;
- пайдаланушының жүйедегі ақша қалдығы туралы;
- кезекке тіркелген төлем тапсырмалары жөнінде көшірме алады.
Пайдаланушы-ақша алушы төлем тапсырмасын алып, тексергеннен кейін және
өзінің корреспонденттік шоттарына ақшаны қабылдағаннан кейін жүйенің
операциялық күні ішінде, бірақ келесі операциялық күннен кешіктірмей өз
клиенттерінің шоттарына ақша қабылдауды орындайды. БААЖ-да gridlock
жағдайына (Өтімділіктң. жетіспеуі себепті бірнеше пайдаланушының кезегін
ашу) рұқсат ету пайдаланылады. ҚБЕО бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz