Айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету қағидасы айыпталушының құқықтарымен мүдделерін қамтамасыз етудің кепілі ретінде
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ КЕПІЛДІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Қылмыстық іс жүргізу айыпталушының процессуалдық жағдайы ... ... ... ... ..8
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының құқығын қамтамасыз етудің маңызы және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚОРҒАНУ ҚҰҚЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚАҒИДАСЫ АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МҮДДЕЛЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Білікті заң көмегін алу құқығы қағидасы айыпталушының құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз етудің кепілі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қылмыстық іс бойынша айыпталушының құқығын қамтамасыз етудегі адвокат.қорғаушының қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Білікті заңгерлік көмек жүйесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ КЕПІЛДІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Қылмыстық іс жүргізу айыпталушының процессуалдық жағдайы ... ... ... ... ..8
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының құқығын қамтамасыз етудің маңызы және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚОРҒАНУ ҚҰҚЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚАҒИДАСЫ АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МҮДДЕЛЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Білікті заң көмегін алу құқығы қағидасы айыпталушының құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз етудің кепілі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қылмыстық іс бойынша айыпталушының құқығын қамтамасыз етудегі адвокат.қорғаушының қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Білікті заңгерлік көмек жүйесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» болып табылады.
Ол туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2030» стратегиясында: «мемлекеттің басты бағыты – адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және оны қамтамасыз ету, сондықтан да адам мен азаматтардың конституцияда көрсетілген құқықтарын өте жоғарғы дәрежеде кепілдендіру қажет, өйткені тұлғаның құқықтары мен бостандықтары әлемдік өркениеттің құндылығы болып саналады» [1] деп атап өтті. Елбасы, әрбір жыл сайын Қазақстан халқына жасаған жолдауларында, осы бағытқа баса назар аударып отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасын орындауда заңның атқарар орны зор. Себебі заң қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты реттейтін негізгі ереже болып табылады.
Алайда заңға қатысты шешімін таппаған мәселелер қазіргі таңда көптеп кездесуде. Оның бірі – қылмыстық іс жүргізу заңы. Аталған заңды қолдану барысында оған қатысушылардың, соның ішінде айыпталушының конституциялық құқықтары толық кепілдендірілуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Б.Бектасов да өз сөзінде: «Қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау – өзекті де, толғақты мәселелердің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарының шынайы түрде қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы демократияны, ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін, тек қана қылмыстан зардап шеккен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес, сонымен қатар қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен бостандықтарын сақтау қажет. Кінәсіздерді соттау, негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тарту мүлдем жойылу қажет деп атап кетеді[2, 15 б.].
Дегенмен де, қылмыстық іс жүргізу барысында Конституция нормаларының орындалуына қатысты бірқатар шешімін таппаған мәселелер кездесіп отыр. Ол тәжірибедегі қиындықтардың орын алуына және алдын ала тергеу жүргізу кезінде қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың конституциялық құқықтарының бұзылуына алып келуде.
Негізгі құқық бұзушылықтар болып, жауап алу барысында адвокаттардың қатыстырылмауы, күш қолдану арқылы айғақтар алу, аяқталған қылмыстық істермен адвокаттың, айыпталушының таныстырылмауы, тергеу әрекеттерін жүргізу барысында тұрғын үйге заңсыз ену, сот сараптамаларының дұрыс жасалынбауы және мерзімдердің сақталынбауы және т.б. табылуда.
Ол туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2030» стратегиясында: «мемлекеттің басты бағыты – адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және оны қамтамасыз ету, сондықтан да адам мен азаматтардың конституцияда көрсетілген құқықтарын өте жоғарғы дәрежеде кепілдендіру қажет, өйткені тұлғаның құқықтары мен бостандықтары әлемдік өркениеттің құндылығы болып саналады» [1] деп атап өтті. Елбасы, әрбір жыл сайын Қазақстан халқына жасаған жолдауларында, осы бағытқа баса назар аударып отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасын орындауда заңның атқарар орны зор. Себебі заң қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты реттейтін негізгі ереже болып табылады.
Алайда заңға қатысты шешімін таппаған мәселелер қазіргі таңда көптеп кездесуде. Оның бірі – қылмыстық іс жүргізу заңы. Аталған заңды қолдану барысында оған қатысушылардың, соның ішінде айыпталушының конституциялық құқықтары толық кепілдендірілуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Б.Бектасов да өз сөзінде: «Қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау – өзекті де, толғақты мәселелердің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарының шынайы түрде қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы демократияны, ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін, тек қана қылмыстан зардап шеккен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес, сонымен қатар қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен бостандықтарын сақтау қажет. Кінәсіздерді соттау, негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тарту мүлдем жойылу қажет деп атап кетеді[2, 15 б.].
Дегенмен де, қылмыстық іс жүргізу барысында Конституция нормаларының орындалуына қатысты бірқатар шешімін таппаған мәселелер кездесіп отыр. Ол тәжірибедегі қиындықтардың орын алуына және алдын ала тергеу жүргізу кезінде қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың конституциялық құқықтарының бұзылуына алып келуде.
Негізгі құқық бұзушылықтар болып, жауап алу барысында адвокаттардың қатыстырылмауы, күш қолдану арқылы айғақтар алу, аяқталған қылмыстық істермен адвокаттың, айыпталушының таныстырылмауы, тергеу әрекеттерін жүргізу барысында тұрғын үйге заңсыз ену, сот сараптамаларының дұрыс жасалынбауы және мерзімдердің сақталынбауы және т.б. табылуда.
1. Қазақстан Республикасы Н.Ә. Назарбаевтың 1997-жылы Қазақстан Республикасы халқына жасаған жолдауы Қазақстан-2030.
2. Бектасов Б. Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса: Мат-лы междунар.науч.-практ.конф. – Алматы: Фирма Киік, 2011. – 122 с.
3. Конституция Республики Казахстан. Научно-практический комментарий. - Алматы: Раритет, 2010. - 400 с.
4. Анализ соблюдения прав человека и гражданина в ходе предварительного следствия и дознания: Доклад с соблюдении прав человека и гражданина в Республике Казахстан в 2004 году / Под общ.ред. Т.Д. Абишева. – Алматы: ТОО «Издательство Lem», 2005. – 164 с.
5. Аяганова А. О некоторых вопросах, связанных с обеспечением подозреваемых, обвиняемых квалифицированной юридической помощью // Заң және Заман. – № 8. – 2005. – С. 44-48.
6. О.В.Арсентьев. “Адвокатура” уч. пособие. Кустанай: Лем, 2001-210с.
7. С. Тыныбеков “Адвокатура и адвокатская деятельность в Республике Казахстан” учебник. Алматы : “Дәнекер”, 2001.- 356с.
8. Строгович М.С. Материальная истина и судебные доказательства в советском уголовном процессе. – М., 1955. – 270 с.
9. Вольтер. Избранные произведения по уголовному праву и процессу.
– М.: Свет, 1956. – 410 с.
10. Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының 2010-жылға арналған статистикалық есептері.
11. Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное при-нуждение. – М.: Наука, 1985. – 297 с.
12. Петрухин И.Л. Презумпция невиновности и вопросы доказывания на предварительном следствии. – М., 1989. – 273 с.
13. Мотовиловгер Я.О. Основной вопрос уголовного дела и его компо-ненты. – М.:Лем, 1992. – 311 с.
14. Гуляев А.П. Следователь в уголовном процессе. – М.: Наука, 1981. – 220 с.
15. Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция невинов¬ности. – М.: Наука, 1995. – 266 с.
16. Наташев А.Е., Стручков Н.А. Основы теории исправительно-трудового права. – М., 1967. – 290 с.
17. Огурцов Н.А. Правоотношения и ответственность в советском уголовном праве.– Рязань, 1976. – 256 с.
18. Пцов А.С. Проблемы реализации уголовной ответственности и правового статуса обвиняемого на предварительном следствии // Права человека и правоох¬ранительная деятельность. – М., 1993. – С.210-215
19. Ветрова Г.Н. Уголовно-процессуальная ответственность. – М.: Рейз, 1987.
– 258 с.
20. Савицкий В.М. Новый закон о возмещении ущерба невиновным // Суд и применение закона. – М., 1982. – 274 с.
21. Савицкий В.М. Язык процессуального закона. – М., 1987. – 288 с.
22. Макалинский П.В Практическое руководство для судебных следовате¬лей. – СПб: Знак, 1907. – 456 с.
23. Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности. - М.:Свет, 1961. – 293 с.
24. Жамиева Р.М. Тактика профессиональной защиты по уголовным делам: Автореф … канд.юрид.наук. 12.00.08. - Алматы, 1999. – 24 с.
25. Шадрин В.С. Обеспечение прав личности при расследовании преступлений. – Волгоград: Издательский дом «Рада», 1997. – 311 с.
26. Самощенко И.С. Охрана режима законности советским государством.
- М.: Спарта, 1960. – 288 с.
27. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т. 1. - М.:Наука, 1968.– 297 с.
28. Кротова Л.А. Процессуальные гарантии достижения задач уголовного судопроизводства: дисс. ... канд.юрид.наук. 12.00.09. - Казань, 1982. – 160 с.
29. Александров С.А. Содержание, система и развитие уголовно-процессуальных гарантий // Вопросы криминологии, уголовного права и уголовного процесса. - Горький, 1974. – 230 с.
30. Алауханов Е.О., Турсынбаев Д.Е. Борьба с коррупцией в государственных органах Республики Казахстан. – Алматы: КазАТК, 2008.– 280 с.
31. Витрук Н.В. Основы теории правового положения личности в социалистическом обществе. - М.:Свет, 1979. – 264 с.
32. Якупов Р.Х. Уголовный процесс: Учебник для вузов / Под ред.
В.Н. Галузо. - М.: Уникум, 1998. – 286 с.
33. Копабаев О.К. Актуальные проблемы конституционного права.
– Алматы: , 2002. – 438 с.
34. Добровольская Т.Н. Гарантии прав граждан в уголовном судопроизводстве // Советское государство и право. – 1980. - № 2. – С. 13-18.
35. Качалов В.И., Качалов О.В. Юридическая помощь в Российской Федерации: Схемы и комментарии: Учебно-практическое пособие. - М.: ИКФ «ЭКМОС», 2002. - 288 с.
36. Научно-практический комментарий к Конституции Кыргызской Республики /Авт.-сост.К.М.Осмоналиев, Р.Ш.Азыгалиев, Р.К.Мадалиев, 2-е изд. - Б.:Юринфо, 2009. -223 с.
37. Об адвокатуре. Международные положения. Закон Российской Федерации. Нормативные акты по состоянию на 10 февраля 1997 г. // Серия Федеральное законодательство. – М.: БУКВИЦА, 1997. - С. 11-20.
38. Адвокатура Узбекистана: Содействие в реформировании: (Предложения по законодательству и адвокатской практике). - Ташкент: Издательский дом «Мир экономики и права», 2002. - 480 c.
39. Лубшев Ю.Ф. Комментарий к Федеральному закону «Об адвокатской деятельности и адвокатуре в Российской Федерации» (постатейный). - М.: ТОН - Профобразование, 2002. -192 с.
40. Г.Ж.Сүлейменова, Л.В.Воронина “Адвокатура и адвокатская деятельность в Республике Казахстан” / уч. пособие. Алматы: КазГЮА, 2002.- 225с.
41. Барщевский М. Ю. Бизнес-адвокатура в США и Германии. Москва, Белые альвы, 1995.
42. Лубшев Ю. Ф. Адвокат в уголовном деле. Москва:Наука, 1997.- 125с.
43. Бернам У., Решетникова И. В., Прошляков А. Д. Судебная адвокатура. Санкт-Петербург: Рада, 1996.-250с.
44. Перлов Ц. А. Судебные прения и последнее слово подсудимого в советском уголовном процессе. М.; Госюриздат 1957.-215с.
45. Стецовский Ю. И. Адвокат в уголовном судопроизводстве. М. 1972.
46. Варфоломеева Т. В. Вопросы тактики защиты в уголовном судопроизводстве. Киев: Сер, 1984.-112с.
47. Сергеич П. Искусство речи на суде. М.: Наука, 1988.- 245с.
48. Апраксин К. Н. И др. Адвокатура в СССР. Москва: Свет, 1975.- 158с.
49. Канафин Д. http://www.soros.kz/sites/default/files
50. Варфоломеева Т. В. Криминалистика и профессиональная деятельность защитника. Киев:Светоч, 2007.-211с.
51. Барщевский М. Ю. Организация и деятельность адвокатуры в России. Москва: Свет, 1997.-258с.
52. Гаврилов С. Н. Адвокат в уголовном процессе. Москва:Наука, 1996.-125с.
53. Основные положения о роли адвокатов // Адвокатская деятельность и адвокатура. Сборник нормативных актов и документов / Под общ. ред.. Семеняко Е.В., Пилипенко Ю.С. – М.: Юристъ, 2005. С. 23-28.
54. Тусупбеков Р. На защите конституционных прав // Казахстанская правда. 2009. 20 октября, С.1-2.
55. Указ Президента РК от 24 августа 2009 г. № 858 «О Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 по 2020 года».
56. АҚШ-тағы адвокатура // Интернеттегі адрес: http://www.sherbakova.ru/page=57, Уильям Бернам. АҚШ-тың құқықтық жүйесі. 3-ші басылым. – М.: «Жаңа әділет», 2006 ж. 247-248-б.
57. Американдық құқыққа кіріспе. Алматы: «Прогресс» баспагерлік тобы, 1993.- 202б.
58. Адвокатура во Франции. // Интернеттегі адрес: http://www.sherbakova.ru/page=57.
59. Стецовский Ю.И. Адвокатура и государство. – М.: Юристъ, 2007. с.
2. Бектасов Б. Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса: Мат-лы междунар.науч.-практ.конф. – Алматы: Фирма Киік, 2011. – 122 с.
3. Конституция Республики Казахстан. Научно-практический комментарий. - Алматы: Раритет, 2010. - 400 с.
4. Анализ соблюдения прав человека и гражданина в ходе предварительного следствия и дознания: Доклад с соблюдении прав человека и гражданина в Республике Казахстан в 2004 году / Под общ.ред. Т.Д. Абишева. – Алматы: ТОО «Издательство Lem», 2005. – 164 с.
5. Аяганова А. О некоторых вопросах, связанных с обеспечением подозреваемых, обвиняемых квалифицированной юридической помощью // Заң және Заман. – № 8. – 2005. – С. 44-48.
6. О.В.Арсентьев. “Адвокатура” уч. пособие. Кустанай: Лем, 2001-210с.
7. С. Тыныбеков “Адвокатура и адвокатская деятельность в Республике Казахстан” учебник. Алматы : “Дәнекер”, 2001.- 356с.
8. Строгович М.С. Материальная истина и судебные доказательства в советском уголовном процессе. – М., 1955. – 270 с.
9. Вольтер. Избранные произведения по уголовному праву и процессу.
– М.: Свет, 1956. – 410 с.
10. Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының 2010-жылға арналған статистикалық есептері.
11. Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное при-нуждение. – М.: Наука, 1985. – 297 с.
12. Петрухин И.Л. Презумпция невиновности и вопросы доказывания на предварительном следствии. – М., 1989. – 273 с.
13. Мотовиловгер Я.О. Основной вопрос уголовного дела и его компо-ненты. – М.:Лем, 1992. – 311 с.
14. Гуляев А.П. Следователь в уголовном процессе. – М.: Наука, 1981. – 220 с.
15. Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция невинов¬ности. – М.: Наука, 1995. – 266 с.
16. Наташев А.Е., Стручков Н.А. Основы теории исправительно-трудового права. – М., 1967. – 290 с.
17. Огурцов Н.А. Правоотношения и ответственность в советском уголовном праве.– Рязань, 1976. – 256 с.
18. Пцов А.С. Проблемы реализации уголовной ответственности и правового статуса обвиняемого на предварительном следствии // Права человека и правоох¬ранительная деятельность. – М., 1993. – С.210-215
19. Ветрова Г.Н. Уголовно-процессуальная ответственность. – М.: Рейз, 1987.
– 258 с.
20. Савицкий В.М. Новый закон о возмещении ущерба невиновным // Суд и применение закона. – М., 1982. – 274 с.
21. Савицкий В.М. Язык процессуального закона. – М., 1987. – 288 с.
22. Макалинский П.В Практическое руководство для судебных следовате¬лей. – СПб: Знак, 1907. – 456 с.
23. Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности. - М.:Свет, 1961. – 293 с.
24. Жамиева Р.М. Тактика профессиональной защиты по уголовным делам: Автореф … канд.юрид.наук. 12.00.08. - Алматы, 1999. – 24 с.
25. Шадрин В.С. Обеспечение прав личности при расследовании преступлений. – Волгоград: Издательский дом «Рада», 1997. – 311 с.
26. Самощенко И.С. Охрана режима законности советским государством.
- М.: Спарта, 1960. – 288 с.
27. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т. 1. - М.:Наука, 1968.– 297 с.
28. Кротова Л.А. Процессуальные гарантии достижения задач уголовного судопроизводства: дисс. ... канд.юрид.наук. 12.00.09. - Казань, 1982. – 160 с.
29. Александров С.А. Содержание, система и развитие уголовно-процессуальных гарантий // Вопросы криминологии, уголовного права и уголовного процесса. - Горький, 1974. – 230 с.
30. Алауханов Е.О., Турсынбаев Д.Е. Борьба с коррупцией в государственных органах Республики Казахстан. – Алматы: КазАТК, 2008.– 280 с.
31. Витрук Н.В. Основы теории правового положения личности в социалистическом обществе. - М.:Свет, 1979. – 264 с.
32. Якупов Р.Х. Уголовный процесс: Учебник для вузов / Под ред.
В.Н. Галузо. - М.: Уникум, 1998. – 286 с.
33. Копабаев О.К. Актуальные проблемы конституционного права.
– Алматы: , 2002. – 438 с.
34. Добровольская Т.Н. Гарантии прав граждан в уголовном судопроизводстве // Советское государство и право. – 1980. - № 2. – С. 13-18.
35. Качалов В.И., Качалов О.В. Юридическая помощь в Российской Федерации: Схемы и комментарии: Учебно-практическое пособие. - М.: ИКФ «ЭКМОС», 2002. - 288 с.
36. Научно-практический комментарий к Конституции Кыргызской Республики /Авт.-сост.К.М.Осмоналиев, Р.Ш.Азыгалиев, Р.К.Мадалиев, 2-е изд. - Б.:Юринфо, 2009. -223 с.
37. Об адвокатуре. Международные положения. Закон Российской Федерации. Нормативные акты по состоянию на 10 февраля 1997 г. // Серия Федеральное законодательство. – М.: БУКВИЦА, 1997. - С. 11-20.
38. Адвокатура Узбекистана: Содействие в реформировании: (Предложения по законодательству и адвокатской практике). - Ташкент: Издательский дом «Мир экономики и права», 2002. - 480 c.
39. Лубшев Ю.Ф. Комментарий к Федеральному закону «Об адвокатской деятельности и адвокатуре в Российской Федерации» (постатейный). - М.: ТОН - Профобразование, 2002. -192 с.
40. Г.Ж.Сүлейменова, Л.В.Воронина “Адвокатура и адвокатская деятельность в Республике Казахстан” / уч. пособие. Алматы: КазГЮА, 2002.- 225с.
41. Барщевский М. Ю. Бизнес-адвокатура в США и Германии. Москва, Белые альвы, 1995.
42. Лубшев Ю. Ф. Адвокат в уголовном деле. Москва:Наука, 1997.- 125с.
43. Бернам У., Решетникова И. В., Прошляков А. Д. Судебная адвокатура. Санкт-Петербург: Рада, 1996.-250с.
44. Перлов Ц. А. Судебные прения и последнее слово подсудимого в советском уголовном процессе. М.; Госюриздат 1957.-215с.
45. Стецовский Ю. И. Адвокат в уголовном судопроизводстве. М. 1972.
46. Варфоломеева Т. В. Вопросы тактики защиты в уголовном судопроизводстве. Киев: Сер, 1984.-112с.
47. Сергеич П. Искусство речи на суде. М.: Наука, 1988.- 245с.
48. Апраксин К. Н. И др. Адвокатура в СССР. Москва: Свет, 1975.- 158с.
49. Канафин Д. http://www.soros.kz/sites/default/files
50. Варфоломеева Т. В. Криминалистика и профессиональная деятельность защитника. Киев:Светоч, 2007.-211с.
51. Барщевский М. Ю. Организация и деятельность адвокатуры в России. Москва: Свет, 1997.-258с.
52. Гаврилов С. Н. Адвокат в уголовном процессе. Москва:Наука, 1996.-125с.
53. Основные положения о роли адвокатов // Адвокатская деятельность и адвокатура. Сборник нормативных актов и документов / Под общ. ред.. Семеняко Е.В., Пилипенко Ю.С. – М.: Юристъ, 2005. С. 23-28.
54. Тусупбеков Р. На защите конституционных прав // Казахстанская правда. 2009. 20 октября, С.1-2.
55. Указ Президента РК от 24 августа 2009 г. № 858 «О Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 по 2020 года».
56. АҚШ-тағы адвокатура // Интернеттегі адрес: http://www.sherbakova.ru/page=57, Уильям Бернам. АҚШ-тың құқықтық жүйесі. 3-ші басылым. – М.: «Жаңа әділет», 2006 ж. 247-248-б.
57. Американдық құқыққа кіріспе. Алматы: «Прогресс» баспагерлік тобы, 1993.- 202б.
58. Адвокатура во Франции. // Интернеттегі адрес: http://www.sherbakova.ru/page=57.
59. Стецовский Ю.И. Адвокатура и государство. – М.: Юристъ, 2007. с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
әл-Фараби атындағы Казақ Ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, қылмыстық
іс жүргізу және криминалистика
кафедрасының меңгерушісі,
з.ғ.д., профессор Р.Е. Джансараева
______________________
_______________2012 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚОРҒАНУ ҚҰҚЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚАҒИДАСЫ
АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫМЕН МҮДДЕЛЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛІ РЕТІНДЕ
050301- Құқықтану мамандығы
Орындаған 3 курс студенті (колледжден кейін)____________Нұрлыбекова А.
Ғылыми жетекшісі, аға оқытушы ______________________ Баяндина М.О.
Нормоконтролер, з.ғ.к., доцент________________________Тлепб ергенов О.Н.
Алматы, 2012
МаЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ПРОЦЕССУАЛДЫҚ
КЕПІЛДІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Қылмыстық іс жүргізу айыпталушының процессуалдық
жағдайы ... ... ... ... ..8
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының құқығын қамтамасыз етудің маңызы
және
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...20
2 АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚОРҒАНУ ҚҰҚЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚАҒИДАСЫ АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ
ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МҮДДЕЛЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛІ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Білікті заң көмегін алу құқығы қағидасы айыпталушының құқықтары мен
мүдделерін қамтамасыз етудің кепілі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қылмыстық іс бойынша айыпталушының құқығын қамтамасыз етудегі адвокат-
қорғаушының қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3 Білікті заңгерлік көмек жүйесін жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 68
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес: Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
Ол туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-
2030 стратегиясында: мемлекеттің басты бағыты – адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау және оны қамтамасыз ету, сондықтан да адам мен
азаматтардың конституцияда көрсетілген құқықтарын өте жоғарғы дәрежеде
кепілдендіру қажет, өйткені тұлғаның құқықтары мен бостандықтары әлемдік
өркениеттің құндылығы болып саналады [1] деп атап өтті. Елбасы, әрбір жыл
сайын Қазақстан халқына жасаған жолдауларында, осы бағытқа баса назар
аударып отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасын орындауда заңның
атқарар орны зор. Себебі заң қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты
реттейтін негізгі ереже болып табылады.
Алайда заңға қатысты шешімін таппаған мәселелер қазіргі таңда көптеп
кездесуде. Оның бірі – қылмыстық іс жүргізу заңы. Аталған заңды қолдану
барысында оған қатысушылардың, соның ішінде айыпталушының конституциялық
құқықтары толық кепілдендірілуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Б.Бектасов да өз
сөзінде: Қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау –
өзекті де, толғақты мәселелердің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарының
шынайы түрде қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы
демократияны, ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін, тек қана қылмыстан
зардап шеккен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес,
сонымен қатар қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен
бостандықтарын сақтау қажет. Кінәсіздерді соттау, негізсіз қылмыстық
жауапкершілікке тарту мүлдем жойылу қажет деп атап кетеді[2, 15 б.].
Дегенмен де, қылмыстық іс жүргізу барысында Конституция нормаларының
орындалуына қатысты бірқатар шешімін таппаған мәселелер кездесіп отыр. Ол
тәжірибедегі қиындықтардың орын алуына және алдын ала тергеу жүргізу
кезінде қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың конституциялық құқықтарының
бұзылуына алып келуде.
Негізгі құқық бұзушылықтар болып, жауап алу барысында адвокаттардың
қатыстырылмауы, күш қолдану арқылы айғақтар алу, аяқталған қылмыстық
істермен адвокаттың, айыпталушының таныстырылмауы, тергеу әрекеттерін
жүргізу барысында тұрғын үйге заңсыз ену, сот сараптамаларының дұрыс
жасалынбауы және мерзімдердің сақталынбауы және т.б. табылуда.
Қазақстан Республикасында бұл құқық маңызды конституциялық
қағидаттардың бірі ретінде танылады. ҚР Конституциясы 13 бабының 3
тармағында білікті заң көмегін алуға әркімнің құқығының бар екендігі
тікелей айқындалды. Сонымен қатар, заңда көзделген жағдайларда мұндай көмек
тегін көрсетіледі. Конституция жеке және заңды тұлғаларға білікті заң
көмегін көрсету бойынша айрықша міндеттерді адвокаттарға, ал осындай
көмекті алуға әрбір адамның конституциялық құқығын қамтамасыз ету бойынша
айрықша міндеттерді мемлекетке жүктейді [3, 12б.].
Сондықтан да, осы аталған негізгі мәселелер, біздің осы тақырыпты
таңдауымыздың негізгі себебі болып отыр. Өйткені, қылмыстық іс жүргізу
барысында оған айыпталушының конституциялық кепілдіктерін толық
кепілдендіргенде ғана қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін толық, дұрыс
орындай аламыз.
Әдебиеттерде Конституцияда көзделген заң көмегінің жоғары деңгейде
жеке тұлғаның құқықтық қорғалуына қол жеткізуді мақсат еткен адвокатура,
нотариат, жеке детективтік қызметтер, заңдық фирмалар, қоғамдық
бірлестіктер және басқалар жүзеге асыратын азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған
шаралар жүйесі болып табылатындығы көрсетілген. [4, 5б.].
Қылмыстық іс өндірісімен елеулі түрде айыпталушы, сезікті және т.б.
қатысушылар мүдделеріне аса үлкен көңіл бөлуді қажет етеді.
Қорғану құқығы – бұл білікті заң көмегін алудың бірден-бір мүмкіндігі.
Қорғаушы барлық іс жүргізу ережелерін толықтай сақталуын қадағалауы тиіс,
ал бұл – тұтқынға алу сәтінен бастап қорғалушының құқықтарының сақталуын
және оған қатысты заңның бұзылуына жол бермеуін кепілдейді.
1991 ж. Егеменді Ресей мемлекеті құрылғаннан бастап, қорғану құқығының
институты ұзақ эволюциялық даму жағынан өтті, өйткені 1991 ж дейін
айыпталушының қорғаушысы алдын-ала жүргізілетін тергеудің аяқталу сәтінде
келетін. ҚІЖК-ке 1992 ж РСФСР ҚІЖК 122 бабына сәйкес айып тағылған немесе
тұтқынға алу жөнінде мәлімдеме хабарланған сәт тен бастап қорғаушыға рұқсат
беретін өзгерістер енгізіледі, бұл мемлекеттің адам құқықтары заңмен
қорғалатын демократиялық қоғам құру бағытымен алынған тұлға қорғаусыз
қалса, бұл көптеген іс-жүргізу заңбұзушылықтарына алып келеді (тіркеудің
рұқсат етілмеген әдістері, бетпе-бет кездестіру және заң көрінісі бар).
Мұндай әрекеттер ХХ ғасырдың 90 жыл басына таман қоғамдық
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының көптеген бұзуларына әкелген
әрі әлеуметтік жарылыс туғызуы мүмкін еді. Бұл жағдай орын алмас үшін де,
ҚІЖК-ке өзгеріс енгізілген болатын. Қорғану құқығы көпшілік халықаралық
тәжірибеге сай болды. Бұл, жалпы алғанда, халықаралық тәжірибеге сай болды.
Бұл, жалпы алғанда, халықаралық құқықтық актілерде жарияланады және
белсенді түрде қолданылады:
1) 1948 ж 10 желтоқсанында БҰҰ-ның БАс Ассамблеясы қабылдаған адам
құқығының жалпыға ортақ декларациясы;
2) 1966 ж 16 желтоқсанында БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы қабылдаған адам
құқықтары туралы факт.
Бұл ережелер, сонымен қатар, Ресей Федерациясының 1991 ж. 22
қарашасында қабылдаған адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтараның
Декларациясында бекітілген.
Бұл барлық актілерде адвокаттың айыпталушының, күдіктінің,
сотталушының қорғаушысы ретінде қатынасуын көздейді. Бұл қатынас
конституциялық ұстанымдардың бірі және қылмыстық істі әділ және заңды
қарлуының қажетті факторы болып табылады. Өзінің міндеттерін орындауға
адвокатқа берілетін құқықтар қорғану құқығының мазмұнына құрамды бөлігі
ретінде кіреді. Олардың бұзылуы қорғану құқығының өрескел бұзылуы болып
есептеледі және үнемі сот шешімінің күшін жоюға алып келеді. ҚР
Конститциясында жазылған: Әрбір айыпталушы оның кінәсі заң қарастырылған
ретпен дәлелденбейінше және де бекітілмейінше кінасыз болып табылады.
Кінәлі емес деп тану өзі іс бойынша іс жүргізетін қандай да бір тұлғаның
жеке пікірі емес, объективті құқықтық ережені білдіреді.
Сол ҚІЖК 49 б, 2 б айтылғандай, айыпталушы өзінің кінәсіздігін
дәлелдеуге тиісті емес.
Кінәлі емес деп тану тек негізсіз айыптау мен үкім шығарушылықтың
кепілі болып қана қоймайды. Оның айыптиалушының пайдасына мемлекет
органдарын соттың істің негізделген және әділ шешімін мүмкін болмайтын
істің жағдаятын объективті түрде, бейтарапты орнатуды көздейді. Кінәлі деп
танудыан ауытқу әділ соттың заңдылығының және азаматтардың құқықтарын мен
заңды мүдделерін шектеуге алып келеді. Кінәлі емес деп танудың ұстанымы кез-
келген өркениетті мемлдекетке негізін қалаушы болып табылады, ал адам
құқықтары мен бостандықтары туралы халықаралық актілердің барлығында
жазылған.
ҚР ҚІЖК-сінде кінәлі емес деп танудың ұстанымына 14 б, арналған, онда
былай делінген:
1) Айыпталушы қылмыс жасаудағы оның кінәсы осы кодексте
қарастырылған тәртіппен бекіткенге дейін, дәлелденге дейін
кінәсіз боп есептеледі.
2) Күдікті не айыпталушы өзінің кінәсіздығын дәлелдеуге міндетті
емес. Күдіктіні не айыпталушыны қорғауға берілетін кінаны
дәлелдеу және айғақтарды теріске шығару уақыты айыптау жағында
болады.
3) Осы Кодекс орнатқан тәртіппен жойылмайтын айыпталушының
кінәлылығына сенімсіздік айыпталушының пайдасына жатқызылады.
Бұл жарғыларда халықаралық құқыққа сәйкес және әлемдік қауымдастық
оларды жалпыға бірдей сойындалған.
ҚР ҚІЖК-нда азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
шығаратын және жетілдіретін бірқатар құқықтық ұстанымдар бекітілген тұлғаны
ұжданы мен қадір-қасиетін құрметтеу (ҚІЖК 9 б), жеке тұлғаға
қолсұғылмаушылық (ҚІЖК 10 б.), қылмыстық іс-жүргізуде адам мен азаматтың
құқықтар мен бостандықтарын, қорғау (ҚІЖК 11 б.), тұрғын үйге қол
сұғылмаушылық (ҚІЖК 12б), хат жазысу, телефон және басқа келіссөздер,
пошта, телеграфтың және басқа хабар ету (ҚІЖК 16 б). Осылайша, адвокаттың
қылмыстық іс-жүргізуде адвокаттың қызметінің құқықтық бағасы халықаралық
құқыққа ҚР Конституциясы және осы заңнамаға негізделген, бұл азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының қорғанысын нәтижелі іске асыруға және
соңында әділ сотқа – қылмыстық істердің әді шешілуіне әсер етуге мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасы заңдарына
қатысты өзекті мәселелерді шет мемлекеттердің заңдарымен салыстыра отырып
талдау жасау қажет. Ондағы айрықша орынды, КСРО және қазіргі Қазақстан
Республикасындағы заңгер-ғалымдардың еңбектеріндегі құқықтық тұжырымдамалар
құрайды.
Алдын-ала тергеу стадиясындағы айыпталушының қорғану құқығын
қамтамасыз ету қағидасына қатысты сұрақтар төңірегінде КСРО тұсындағы
заңгерлерден: Р.С. Абдрахманов, С.П. Ефимичев, А.С. Кобликов, А.М. Ларин,
В.З. Лукашевич, В.А. Стремовский, М.С. Строгович, М.А. Чельцов,
В.С. Шадрин, С.А. Шейфер, Р.Х. Якупов өз еңбектерінде қарастырса, ал,
қазақстандық заңгерлерден: Т.Қ. Айтмухамбетов, Е.О. Алауханов,
А.А. Ахпанов, Б.Ә. Әбдрахманов, К.А. Бегалиев, Л.Ш.Берсугірова,
Б.А. Бишманов, Л.Е.Досқалиева, Е.Е. Ерешев, С.Е. Еркінов, С.М. Жалыбин,
С.К. Жүрсімбаев, Д.Қ. Канафин, К.Ж. Капсалямов, М.Ч. Қоғамов, Қ.М. Кучуков,
А.С:Нуралиева, С.Ж. Оспанов, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова, Б.А. Салаев,
Б.Х. Төлеубекова, С.Т.Тыныбеков, Қ.Ш. Уканов, И.Н. Юрченко және т.б. өз
еңбектерінде тоқталды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеттері. Берілген зерттеу жұмысының
мақсаты, айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету қағидасы
айыпталушының құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз етудің кепілі байланысты
мәселелерді кешенді қарау негізінде тұжырымдап және оларға талдау жүргізу
болып табылады. Және де осы негізде қылмыстық сот өндірісіндегі жеке
тұлғаның құқығын қамтамасыз етудің сапасын көтеру бойынша тұжырымдарды
талдап шығару және негіздеу.
Осы қойылған мақсаттар негізінде төмендегідей міндеттерді шешу алға
қойылады.
1) қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының құқықтарын ашу;
2) қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының құқығын қамтамасыз ету
сұрақтары бойынша талдау;
3) айыпталушының құқықтарын қамтамсыз етуде адвокат қорғаушының
қызметін зерттеу;
4) қылмыстық іс бойынша айыпталушының құқықтарын қамтамасыз ету
мәселелелерін көрсету.
Дипломдық жұмысты қорытындысы бойынша келесі тұжырымдар ұсынылады:
Тергеу жүргізуге айыпталушының құқықтарын қамтамасыз ету Қазақстанның
Конституциясына сәйкес, адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең
жоғары құндылық ретіндегі тұжырымға жауап беріп және адам құқықтары
саласындағы халықаралық қағидалар мен нормаларға (стандарттарға) сәйкес
келуі қажет.
Айыпталушының қорғануға құқықтарының қамтамасыз ету деңгейін елеулі
түрде жоғарылату қажеттілігі ғана емес, сонымен қатар бүтіндей алғанда
қылмыстық іс жүргізудің міндеті деп тану қажет.
Қылмыстық іс жүргізу саласындағы процессуалдық кепілдіктер - қылмыстық
сот ісін жүргізуді тағайындауға қол жеткізуді қамтамасыз ететін заңмен
белгіленген құралдар мен тәсілдер және қылмыстық процеске барлық
қатысушылардың өз құқықтары мен міндеттерін орындау мүмкіндіктерін жүзеге
асыру болып табылды.
Айыпталушының құқықтарының процессуалдық кепілдіктерін, қылмыстарды
ашуға кедергі болатын және қылмыстылықпен күрес жүргізудің жағдайына кері
әсерін тигізетін, оларға берілген жеңілдіктер ретінде қарастыруға болмайды.
Процессуалдық кепілдіктердің жүйесі – ол қылмыстық іс бойынша
әділеттілікті анықтау мақсатында қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етуде өзара әрекет ететін
процессуалдық құралдар мен тәсілдердің бүтіндей тұтастығы.
Қорғау функциясы – ол күдік немесе айыптың жалған екенін дәлелдеу,
айыпталушыны ақтап, айыпталушының жауаптылығын жоятын немесе жеңілдететін
мән-жайларды ашу, сондай-ақ оның жеке және мүліктік құқықтарын қорғауға
бағытталған айыпталушының, олардың қорғаушысының, азаматтық жауапкер мен
оның өкілінің, кәмелетке толмаған айыпталушының заңды өкілінің
процессуалдық қызметі болып табылады.
Қазіргі уақытта айыпталушының тарапынан өз қорғалушысының құқықтары
мен бостандықтарын жақтау үшін қорғаудың барлық құралдары мен тәсілдерін
сапалы қолдануға қабілетті білікті қорғаушы қатысады. Бірақ тағайындау
тәртібімен іске қатысатын қорғаушы-адвокаттарға мемлекеттен төленетін ақысы
өкінішке орай өте төмен. Ақының төмендігі білікті адвокаттың жұмысын дәл
дәрежеде бағаланбағаныны білдіреді. Осы мақсатпен заң жүзінде, іске
айыпталушының материалдық жағдайы жоғары білікті адвокаттың көмегін алуы
мүмкіндігі болмаса, ҚІЖК 71 бабына сай тағайындау бойынша іске қатысатын
адвокат-қорғаушының төлем ақысын едәуір жоғарлату қажет.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДІҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ КЕПІЛДІКТЕРІ
1.1 Қылмыстық іс жүргізу айыпталушының процессуалдық жағдайы
Айыпталушының процессуалдық мәртебелерін талдамас бұрын қылмыстық істің
осы субъектісіне қатысты жалпы ережелерді қарастырайық
ҚР ҚІЖК 3-тарауы (қылмыстық қудалау) деп аталады, бірақ заңда бұл
ұғымның заңды анықтамасы жоқ, ол қылмыстық іс ғылымынан жасап шығарылған.
Бұл ретте сезіктілер мен айыпталушыларды әшкерелеу бойынша қызмет
түсініледі. Яғни қылмыстық іс басты түрде жасалған қылмыс жағдайларын
анықтау және ондағы кінәлі тұлғаны белгілеу үшін қозғалады. Егер сезікті іс
қозғалған сәтте белгілі болса онда әшкерелеу бірден басталады.
Алайда көп жағдайда сезікті, тіпті айыпталушы істе кейінірек пайда
болады немесе қылмыс ашылмаған кезде мүлде пайда болмайды. Сонымен қатар іс
жүзінде қылмыс болмаса, қылмыс белгілері бойынша қылмыстық істі қозғау да
есептен шығарылмайды. Мұндай жағдайларда тергеу органдары қылмыстың ықтимал
субъектісін іздейді. Бұл жағдайда қылмыстық қудалау тек эвентуалды түрде
ғана болады және сезікті немесе айыпталушы орнына қоюға негіз беретін нақты
тұлға туралы жеткілікті деректер табылған жағдайда көрініс береді. Өзінің
мазмұны бойынша қылмыстық қудалау тергеу сатысындағы айыптаудың қылмыстық-
процессуалдық функциясының көрінісі болып табылады.
ҚІЖК-нің 69 бабына сай өзiне қатысты айыпталушы ретiнде жауапқа тарту
туралы қаулы шыққан адам, не өзiне қатысты сотта жеке айыптайтын қылмыстық
iс қозғалған адам, сондай-ақ оған қатысты анықтау органының бастығы айыптау
хаттамасын жасаған және бекiткен адам айыпталушы болып танылады. Iс бойынша
басты соттың талқылауы тағайындалған айыпталушы, - сотталушы, өзiне қатысты
айыптау үкiмi шығарылған айыпталушы, сотталған адам, өзiне қатысты ақтау
үкiмi шығарылған айыпталушы, ақталушы деп аталады.
ҚІЖК 69 бабына сәйкес айыпталушы заңға қайшы келмейтiн құралдармен және
тәсiлдермен өзiнiң құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғауға және қорғануға
дайындалу үшiн жеткiлiктi уақыты мен мүмкiндiгi болуға; өзiнiң не үшiн
айыпталғандығын бiлуге және өзiн айыпталушы ретiнде тарту туралы қаулының
көшiрмесiн алуға; қылмыстық iзге түсу органынан өзiне тиесiлi құқықтар
туралы дереу түсiндiрме алуға; қылмыстық процестi жүргiзушi органнан өзiнiң
құқықтарын және мүдделерiн қозғайтын iс жүргiзу шешiмдерiн қабылдау туралы
хабардар етiлуге, бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулының көшiрмесiн
алуға; өзiне тағылған айып бойынша түсiнiктеме мен айғақ беруге; айғақ
беруден бас тартуға; дәлел ұсынуға; өтiнiш пен қарсылық мәлiмдеуге; ана
тiлiнде немесе өзi бiлетiн тiлде айғақ беруге және түсiнiсуге; аудармашының
тегiн көмегiн пайдалануға; қорғаушысы болуға; осы Кодексте көзделген
жағдайларда және тәртiппен өзiнен алғашқы жауап алудың алдындағы кезден
бастап қорғаушымен оңаша және құпия жолығуға; тергеушiнiң немесе
анықтаушының рұқсатымен өзiнiң өтiнiшi бойынша немесе өзiнiң қорғаушысының
не заңды өкiлiнiң өтiнiшi бойынша жүргiзiлетiн тергеу әрекеттерiне
қатысуға; осы әрекеттердiң хаттамаларымен танысуға және оларға ескертулер
беруге; сарапшының алдына мәселелер қоюға, сараптама тағайындау туралы
қаулымен және сарапшының қорытындысымен танысуға; тергеу аяқталғаннан кейiн
iстiң барлық материалдарымен танысуға және одан кез келген мәлiметтi кез
келген көлемде көшiрiп алуға; айыптау қорытындысының және оның
қосымшаларының көшірмелерін алуға; соттың, прокурордың, тергеушiнiң және
анықтаушының iс-әрекетi мен шешiмiне шағым беруге; ақтамайтын негiздер
бойынша iстi қысқартуға қарсылық бiлдiруге; жария сөз талқылауын талап
етуге құқылы. Сотталушының бiрiншi және апелляциялық сатыдағы соттарда iстi
соттың қарауына қатысуға және тараптың барлық құқықтарын пайдалануға,
сонымен бiрге ақырғы сөз құқығына да құқы бар. Сотталған немесе ақталған
адамның сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған ескертпелер беруге;
соттың үкiмiне, қаулысына, судьялардың қаулыларына шағымдануға және
шағымдалған шешiмдердiң көшiрмесiн алуға; iс бойынша келтiрiлген шағымдар
мен қарсылықтар туралы бiлуге және оларға қарсылық беруге; мәлiмделген
шағымдар мен қарсылықтардың сотта қаралуына қатысуға құқығы бар.
Iске айыпталушының қорғаушысының немесе заңды өкiлiнiң қатысуы
айыпталушының қандай да болмасын құқығын жою немесе шектеу үшiн негiз бола
алмайды.
Қылмыстық қудалауға түскен субъекті бірден айыпталушы ретінде
қарастырыла алады. Бірақ ылғи емес екені белгілі. Алдымен ол қылмыстық істе
сезікті ретінде пайда болу, содан кейін айыпталушыға айналатын нұсқа да
шығуы мүмкін. Дегенмен сезікті үнемі айыпталушыға да айнала бермейді.
Олардың әрқайсысы қолданыстағы қылмыстық-процессуалдық заңнама бойынша
қылмыстық істің дербес қатысушысы ретінде орын алады. Бірақ оларды
байланыстыратын бір жайт бар: екеуі де қылмыстық қудалауға ұшырайтын тұлға.
Нақты тұлғаларға қатысты қылмыстық қудалау осы тұлғаларға қорғану
мүмкіндігін беруді болжайды. Олардың өздері туралы айтпай-ақ, мұндай
қорғанысқа қылмыстық қудалауды жүзеге асыру бойынша тиісті мемлекеттік
органдарға өкілеттер беретін мемлекет те мүдделі. Қылмыстық сот ісін
жүргізудің көпғасырлық тәжірибесі дәлелдегендей, сот қателіктерінің алдын
алу мақсатында қылмыстық қудалау органдарының дәйектері оларды қорғаныс
тарапынан қарсы дәйектермен салыстыру жолымен беріктігін тексеруді қажет
етеді.
Қылмыстық іске қорғану мүмкіндігі қорғану құқығынан көрініс табады.
Оның субъектісі осы уақытқа дейін әдетте айыпталушы болып есептелген [5, 42
б.].
Заңгерлік әдебиетте айыпталушының қорғану құқығы тұлғаға осы
құқықтардың интеграцияланған көрінісін, өз мүдделерін қорғау үшін берілетін
барлық процессуалдық құқықтарының негізі ретінде қарастырылады [6, 160 б.].
Қорғану құқығын жүзеге асыру бірінші кезекте негізгі қылмыстық-
процессуалдық функциялар бірі ретінде қорғаныста деп түсіну қажеттіні
құрайды. Бір мезгілде қорғаушының қорғану құқықтарының субъектісінің мүдде
өкілі ретінде қорғаушының қызметі қорғау болып табылады [7, 117 б.].
Кез келген құқықты ұсыну оны жүзеге асыру үшін қажетті шарттар
жасалмаса, ресмилілікке айналуы мүмкін. Сондықтан қолданыстағы қылмыстық-
процессуалдық заңнама қорғану құқығын жай ғана ұсынып қоймай, оны
қамтамасыз етуді қарастырады, бұл ретте соңғысы бірінші кезекке шығады.
Айыпталушыға қорғану құқығын беру қылмыстық істің принципі ретінде танылады
(ҚР ҚІЖК 26-бабы). Жоғарыда аталған принципке сүйене отырып, қылмыстық
қудалау жасайтын органдарға қорғану құқығын қамтамасыз ету бойынша
міндеттер жүктеледі. Оларды орындамау заңды айтарлықтай бұзу ретінде
бағаланады. Қылмыстық іс принципі ретінде айыпталушының қорғану құқығын
қамтамасыз ету мәнін аша отырып, М.С. Строгович оны айыпталушы құқықтарының
процессуалдық кепілдіктерінің жиынтығы ретінде қарастырған [8, 163-б.].
Айыпталушының құқықтарын тиісті түрде қамтамасыз ету қажеттілігі қылмыстық
іс бойынша іс жүргізуде олардың мүдделері анағұрлым өткір қозғалатындығына
байланысты. Басты түрде оған қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеудің барлық
шаралары арналады. Қылмыстық қудалау органдарына, мемлекет пен қоғамға
қылмысты жазасыз қалдыру қаншама қайшы болса да, нақты тұлғаға қатысты
айыптау үкімін шығару оның кінәсі толық және күмәнсіз дәлелденген жағдайда
ғана жол беріледі. “Егер айыпталушы кінәлілігінің жүз мың ықтималдығына
қарсы бір ғана оның кінәсінің жоқтығы ықтимал болса, онда бұл ықтималдылық
барлық басқасын теңестіруі керек, – деп атап кеткен Вольтер [9, 185б.].
Айыпталушының құқықтарын қамтамасыз ету деңгейін арттыру біздің
елімізде қылмыстылықтың айтарлықтай артуымен дөп келген. Бірақ аталған
құбылыстардың арасынан қандай да бір тепе-тең байланысты көруге тырысуға еш
негіз жоқ. Қылмыстылықтың деңгейі мен күйі негізінен осы сәттегі қоғам және
мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық жағдайлармен анықталады. Осыған дейін
айтылғандай, қылмыстылықтың артуы бірқатар объективтік себептерден, оның
ішінде Кеңес Одағының тарауы, экономикалық және саяси құрылымдардың бірізді
түрде ауысуы, халықтың айтарлықтай бөлігінің жаңа жағдайларға бейімделуінің
ауырлығынан туындаған. Қылмыстылық деңгейін күрт кеміту үшін, ең алдымен,
қылмыстық істерге қолайлы жағдайды жою керек. Тұлға құқықтарын қамтамасыз
етуді күшейтуге байланысты тергеудегі қосымша қиындықтарға келсек, олар
тергеу органдарының жұмысын жақсарту және кәсіби шеберлігінің өсуі, олардың
техникалық жарақтандырылуы күшейту тергеу тәжірибесіне заманауи
криминалистік әдістемелер және т.с.с. ендіру есебінен өтеле алады.
Біздің елімізде айыпталушылардың құқықтарын тиісті түрде қамтамасыз ету
заңгер мамандардың тарапынан осы мәселеге баяу көзқарас және қазіргі таңда
күрт өскен қылмыстылықтан шаршаған халықтың санасында сот қателіктеріне жол
беру және шарасыздық туралы қалыптасқан пікірлердің мықтылығынан қиындай
түседі. Соған байланысты ресейлік зерттеушілер 1999 жылы жүргізген зерттеу
нәтижелерін көрсетуге болады. 271 судья, 289 прокурор, 220 тергеуші және
133 қорғаушыдан алынған сауалнама олардың 76% – қоғам үшін кінәсізді
соттау, 18% – қылмыскерді жазаламау анағұрлым қауіпті екендігін көрсеткен,
5% – жауап беруге қиналған. Ресейдің 10 аумағында 5 103 адамдық халық
арасында іріктеулі сауалнама жүргізу барысында адамдар қоғам үшін аса
қауіпті қылмыскерді жазаламау – 49% деп есептейтіндігін көрсеткен.
Кінәсізді қауіп дәрежесіне қарай соттау екінші орында болып шықты – 36.8%.
Жауап беруге қиналғандар – 14.2%, кінәсізді соттау қоғам үшін анағұрлым
қауіпті деп таныған респонденттер тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын
оларды халықаралық түсінуге сәйкестікте түсіндіретіні қызық [10].
Тергеу органдарының құқық қолдану тәжірибесі үшін айыпталушы және
сезіктіге қатысты процессуалдық мәжбүрлеу қолданудың жоғары қарқындылығы
тән. Қылмыстық процессуалдық заңмен қарастырылған барлық мәжбүрлеу шаралары
оларға қарсы шығуы мүмкін, бұл қылмыс жағдайлары және кінәлі тұлғалары
белгілеу мақсатында толық ақталады. Мәселе оның әр нақты жағдайда
қаншалықты дұрыс, яғни процессуалдық мәжбүрлеу қолданудың заңдылығы мен
негізділігін анықтау дұрыстығында болып табылады.
Қылмыстық істің заманауи теориясында соңғы он жылдық ішінде
процессуалдық мәжбүрлеу қолдануға қатыстының бәрі, – тек сезікті және
айыпталушыға қатысты емес – осы проблематика бойынша ғылыми көзқарасы
құқықтық мемлекет идеяларын көрсететін И.Л. Петрухинмен толық зерттелген
[11, 73б.]. Жалпы алғанда аталған автордың көзқарастарын бөлісе отырып,
оның процессуалдық әрекетке қатысты қолданылатын тұлғаның қабылдануына
байланысты – процессуалдық мәжбүрлеу анықтамасына пайдаланылатын көзқарас
бойынша кейбір ойлар келтіре кеткіміз келеді.
Автордың пікірінше, процессуалдық мәжбүрлеуді еркін ерік таныту
саласынан бөлу критерийі – қандай да бір процессуалдық әрекеттердің
мәжбүрлі сипаты емес, азаматтың оған қылмыстық іс үшін жауапты орган немесе
лауазымды тұлғамен процессуалдық қатынастағы оған жүктелген міндеттерге
психикалық қатынасы болып табылады. “Азамат оған жүктелген осы міндетті
мақұлдайды, оны өзінің әлеуметтік борышы ретінде қабылдайды, яғни мәжбүрлеу
жоқ. Егер ол осы міндетті орындауға қарсы шықса, одан өзіне қас ауыртпалық
көрсе, міндетін психикалық қауіп немесе күштің әсерінен орындаса, яғни
мәжбүрлеу болып табылады” [11, 49б.]. Осы көзқарасқа сүйене отырып, алдын
алу шарасы ретінде тіпті ұстау мен қамау сезікті мен айыпталушыға қатысты
мәжбүрлеу шаралары болып табылмайды, ал процессуалдық мәжбүрлеу шараларының
тергеу әрекеттері сияқты ұғымы (тексеру және басқа) мүлде орын алмауы тиіс.
И.Л. Петрухиннің өзі қоқан-лоққы, алдау, арбау, заңсыз ілу түріндегі
психикалық мәжбүрлеудің түрлі құралдарының болуын атап көрсетеді [11, 144-
б.]. Қылмыстық іс бойынша практикалық қызметте тіпті прокурорлық қадағалау
немесе практикалық қызмет тәртібінде сезікті немесе айыпталушы сөз жүзінде
өз құқықтарын шектеу бостандығы туралы жариялап, ал іс жүзінде өзінің
еркіне қайшы әрекет ете отырып, қандай да бір ойын көрсетіп отырғанын,
отырмағанын түсіну қиындау болып табылады. Осы уақытқа дейін тергеу
органдарының тәжірибесінде таралған іс үшін маңызы бар заттарды “еркін
беру”, “айыбын мойындап келу” ылғи да шынымен еркін түрде бола бермейтіні
белгілі.
Қолданыстағы қылмыстық-процессуалдық заң нақты шараны мәжбүрлі ретінде
немесе керісінше, ол қолданылатын тұлғаның көзқарасы тұрғысынан пайдалы
ретінде қабылдауға байланысты процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану
ережелерінен ешқандай артықшылықты бекер жасамайтындай. Тіпті егер азамат
өз үйінде тексеру жүргізуге көндірсе де – прокурордың тексеруге санкция
алуы міндетті болып табылады. Сондықтан заманауи жағдайларда тұлғаның
құқықтарын қамтамасыз етуді күшейту қандай да бір процессуалдық шараны
құқықты шектеу критерийі ретінде мәжбүрлі шаралар қатарына жатқызу үшін
көбірек жауап береді. Осыған сүйене отырып, егер процессуалдық әрекет
азаматтар құқықтарын шектеуді объективті түрде қамтыса, оны мәжбүрлі деп
есептеген жөн.
Айыпталушыға алдап, психологиялық тұрғыдан басып тастайтын жау сияқты
қарауға болмайды. Қандай жағдайда да мойындатуға тырысу адамгершілік қана
емес, құқықтық нормаларды да бұзуға әкеліп соқтырады. Айыпталушыны тергеу
барысында, – тергеу, мысалы шын мәнінде жоқ, кінәлілікті дәлелдейтін
деректерді білетіндігіне сендіре отырып, тергеуші өзін кәсіби борышын да,
айыпталушыға өзінің кінәсіздігін дәлелдеу міндетін жүктей отырып, оның
қорғану құқығын бұзады. Бұл заңды тікелей бұзу болып табылады. Тергеуші,
әрине, қырағылығын жоғалтпау керек. Тергеушіден ешкім айыпталушы немесе
сезіктінің алдында алдын ала “қолда бар карталарды ашуды” талап етпейді –
тергеушінің өзінің жоспарлары, тергеуші шындыққа сәйкес келмейтін
көрсетулерді жоққа шығару үшін қолда бар дәлелдеу мәні барлар үшін тиімді
қолдануға құқылы, қолдана алуы тиіс деректер түріндегі есептер мен
дәлелдері болуы мүмкін. Тергеушінің қолындағы ақпаратты қолдана білу заңды
болып табылады. Тергеудегі адамды тергеу үшін қалаулы сөз айтуға алдын ала
айламен итермелеу, абайсызда айтылған сөздерді ұстап алу немесе алдау
негізінде сезікті мен айыпталушыға тән сияқты, “қылмыс құпиясын” иемденуге
иек артылған әдістерді жол беруге болмайтын әдіс ретінде таныған жөн.
Адам және азаматтың құқықтары мен еркіндіктері басымдылығы әрекет еткен
жағдайларда тергеу ісі заңның заманауи талаптары тұрғысында осындай сезікті
М.С. Строгович “алдаудың өте қу формасы” ретінде бұрын дәл сипаттаған,
адамгершілік тұрғысынан әдепті ашық жалғандыққа қарағанда анағұрлым жол
берілмейтін тактикалық тәсілдерден аулақ болу керек. Мүмкін дәл сондықтан
соңғы кездері шығарылған криминалистика бойынша оқулықтарда тергеудің
психологиялық негіздері мен тактикалық тәсілдерін сипаттауда “тергеу
қулықтары” туралы ештеңе айтпауға тырысады.
Егер, заңгерлік әдебиетте негізделген түрде айтылатындай, тұлғаны
айыпталушы ретінде жауапқа тартылатын тұлға үшін қауіп төндірмесе [12,
8б.], онда қылмыстық істі қозғауға байланысты тұлғаны сезікті деп тану ол
үшін қауіпті емес. Мәселен, оған процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану
мүмкіндігін ұлғайту сияқты жағымсыз салдарды күтудің қажеті жоқ. Қазір де
тергеушілер қылмысқа тұлғаның қатысы барлығы туралы деректер болған
жағдайда оны ұстаудың кез келген мүмкіндігін пайдалануға тырысады, ал
сезіктіге ҚР ҚІЖК 142-бабына сәйкес сезіктіге бұлтартпау шараларын, басты
түрде қамауды қолдану әлдеқашан ерекшеліктен ережеге айналған болатын.
Тергеушілер кішігірім сылтаумен нақты тұлғаларға қатысты қылмыстық іс
ашып, осылайша оларды қажетсіз сезіктіге айналдырмауы да мүмкін. Қылмыстық
істі қозғағаннан кейін бірден сезіктінің қорғаушысы мен бетпе-бет кездесу
перспективасы қандай да бір тұлға, қылмыс жасауға қатысы бар болуы мүмкін
тұлға туралы деректер келтіру арқылы қылмыстық іс қозғалу туралы қаулы
шығаруда тергеушілердің ұстамдылығын ынталандыратын болады.
Егер нақты азаматқа қатысты қылмыстық іс қозғалатын болса, ол автоматты
түрде сезіктіге айналып, уақтылы мазмұнын білуі тиіс айыптауға өту қаупі
бар күдіктен қорғану құқығына ие болады. Өткен ғасырдан бастап қылмыстық-
процессуалдық заңнамада тұлғаны ұстау арқылы сезікті ретінде қылмыстық іске
тарту мүмкіндігі қарастырылады. Қамауға алу айрықша, шегеруді күтпейтін
жағдайларда қылмысты ашу үшін теріс салдардың туындауының алдын алу үшін
жасалатын қамаудың бір түрі, нақтырақ айтқанда қысқа мерзімді қамау деп
есептеген жөн. ҚР ҚІЖК 132-бабында тура көрсетілген жағдайларда анықталған
қылмысқа шұғыл (тез) әрекет ету құралы ретіндегі ұстаудың ерекшелігі оны
прокурор санкциясы немесе соттың шешімін және әдеттегідей, қаулы шығарусыз
қолдану ерекшеліктерін алдын ала айқындайды.
Заңға сәйкес оған қатысты заңмен белгіленген тәртіпте айыпталушы
ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шығарылған немесе анықтау органының
бастығы айыптау хаттамасын жасаған және бекітілген тұлға айыпталушы болып
табылады (ҚР ҚІЖК 69-бабы). Кінәсінің жоқтығының растығын заңды деп
танудан, ертеректе айтылғандай айыпталушыға қылмыскер ретінде қарауға тыйым
шығады. Кез келген тікелей немесе жанама түрде айыпталушыны қылмыскерге
теңестіру оларға қарым-қатынастың жалпы сипатына, сондай-ақ оның құқықтарын
қамтамасыз етуге әсер етеді.
Кінәсіздігін заңды деп тану принципін бір ізді түрде қолданысқа енгізу,
теория және тергеу тәжірибесі үшін маңызды мәселелерді тұлға мүдделерінің
конституциялық тұлғыдан белгіленген артықшылықтарының негізінде қайта
бағалау қажеттігін ескере отырып, “айыпталушы ретінде жауапқа тарту” және
“қылмыстық жауапкершілікке тарту” ұғымдарының арақатынасы туралы белгілі
мәселе көкейкестілікке ие болады.
Қылмыстық жауапкершілік және оған тарту іс жүзінде – қылмыстық құқық
саласы болып табылады. Алайда кейінгі кезде құқықтық ғылымда қылмыстық
жауапкершілікке тартуды процессуалдық мағынада – “тұлға табылған айыпқа
жауап бере алу үшін жеткілікті дәлелдер болған жағдайда тартылатын
қылмыстық жауапкершілік ретінде” қарастырылып келеді [13,9б.]. Нәтижесінде
қылмыстық жауапкершілікке тарту процессуалдық мағынада тұлғаны айыпталушы
ретінде тартудың синониміне айналған.
Бір қарағанда ұғымдарды осылай үйлестіру айыпталушы үшін ешқандай зиян
келтірмейді және ештеңені өзгертпейді. М.С. Строговичтің жеңіл қолынан
“қылмыстық жауапкершілікке тарту” ұғымы процессуалдық мағынада ғылымның
терминологиялық айналымына енгізілгенін, А.П. Гуляев атап кеткендей [14,
125 б.], “қылмыстық жауапкершілікке тарту айыпталушының қылмыстық
жауапкершілікке тарту туралы мәселені қою, айыпталушының қатысуымен осы
мәселені зерттеу ретінде түсінілетіндігін” анықтап берді [15, 30-б.].
Қылмыстық құқықтық қатынастарды жүзеге асыру тікелей материалдық-
құқықтық мағынада қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру, қылмыс жасаған
тұлғаның құқықтық міндетін жүзеге асыруға байланысты болғандықтан
айыпталушыға қатысты құқық қорғау сипатындағы процессуалдық шаралар және
жалпы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысу процедурасына ұшырау
қажеттігі сот үкімі бойынша жазалаумен теңестіріледі. Аталмыш ұстаным “айып
тағу қылмыстық жауапкершілікке тарту болып табылады. Анықтау, алдын ала
тергеу, соттағы өндіріс қылмыс жасаған тұлғаны жазалау сияқты іс бойынша
барлық кейінгі өндіріс, – қылмыстық жауапкершілік болып табылады” деген
түсінікте анық көрінеді [16, 8 б.]. Осылай болса анағұрлым анық
процессуалдық-мәжбүрлеу сипаты бар бұлтартпау шараларын қолдану әлбетте,
“жасалған қылмыс үшін мемлекеттік мәжбүрлеу болып табылады” [17, 162 б.].
Осылайша қызық метаморфоза орналады: алдымен “қылмыстық жауапкершілікке
тарту” қандай да бір түсініксіз ойлардан қылмыстық құқықтың пайда болу
саласында қылмыстық іс саласына ауыстырылған, содан кейін жаңа “мекендеу
ортасына” оған барлық бұрынғы материалдық-құқықтық атрибуттарын, сонымен
қатар қылмыстық жауапкершілікке тартылған тұлғаның жасаған қылмыс үшін
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына ұшырау міндеті, жаза көтеру міндеті
қайтарылған. Осының бәрі – сотқа дейін, сотсыз, айыптылығын заңды деп
тануға қайшы болып танылады.
Аталмыш ұстаным айыптылығының растығын заңды деп тануға қайшы болып
табылады және оның талаптарын елемеуге негізделгені күдік тудырмайды. Бұл
тұста оның жақтастарының дәлелдері әбден сендіреді. Мысалы: “тұлғаға алдын
ала тергеу өндірісінде қолданылатын құқықтық шектеулі (егер аталмыш тұлға
шын мәнінде қылмыстық-құқықтық қатынастар субъектісі болып табылса)
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру ретінде қарастырылуы мүмкін” [18,
131 б]. Жақшаға алынған сөйлем автордың айыпталушының кінәсіздігінің
растығын заңды деп танудан емес, керісінше басқа болжамға сүйенетіндігін
анық растайды.
Айыптылығының растығын заңды деп тануды қылмыстық іс принцип ретінде
мойындау осындай көзқарастармен келісуге мүмкіндік бермейді. Тек айыпталушы
болып табылатын тұлғаға қылмыстық заң қолданылады деп есептеуге болмайды.
Айыптау ұсыну қылмыс жасаған үшін жауап беру міндетін тудырмайды және осы
міндетті жүзеге асырудың басталуын білдірмейді [19, 19 б.]. Айыптау ұсыну
арқылы тек қылмыстық жауапкершілік белгілеу шарттарын жасауды
байланыстыруға болады. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізуде қолданылатын
процессуалдық мәжбүрлеу шаралары, оның ішінде бұлтартпау шаралары жасалған
қылмыс үшін жаза элементтерін қамтымайды, қылмыстық істі кедергісіз жүзеге
асыруды қамтамасыз етудің таза процессуалдық құралдары болып табылады.
Мемлекет пен қылмыс жасаған тұлғаның арасында пайда болатын қылмыстық-
құқықтық қатынас тергеу сатысында жүзеге асырыла алмайды. Қылмыстық істің
аталған сатысына қатысты оның болуы туралы сөз қозғау анық ертерек. Сот
үкімінде ғана бұрын пайда болған қылмыстық-құқықтық қатынас расталады
немесе осы құқықтық қатынасты тудыратын фактінің жоқтығы белгіленеді, яғни
тұлғаны кінәлі деп тану және оны жазалау құқығының жоқтығы белгіленеді.
Тұлғаны кінәлі деп тану туралы түсінік қылмыстық жауапкершілікке тарту
туралы сияқты осы ұғымның жоғарыда қарастырылған түсіндірмелерінің барлығын
ескере отырып тергеушілерде барлық айыпталушылардан олар қылмыскер көргісі
келетін жағдайда, айыпталушыға қатысты алдын ала пікірдің қалыптасуына
септігін тигізеді. Ал егер айыпталушыға қылмыскер ретінде қарайтын болса,
оның құқықтарын қамтамасыз ету қажетсіз ауыртпалық рәсімдері сияқты көріне
бастайды.
Айыпталушы ретінде жауапқа тартуды қылмыстық жауапкершілікке тарту
ретінде атау мүмкіндігі немесе тіпті қажеттілігін негіздеу үшін анағұрлым
дәлелді келесі аргумент келтірілген.
Қылмыстық заңда анықтаумен айналысатын тұлғалардың, тергеуші немесе
прокурор алдын ала кінәсізді қылмыстық жауапкершілікке тартқаны үшін
қылмыстық жауапкершілік қарастырылады.
Жақын арадан бастап аталғандармен қатар жоғары сот сатылары
қалыптастыратын сот тәжірибесі тәрізді тағы бір дәлел айтыла бастады,
қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімінің аяқталу сәтін анықтау барысында
қылмыстық жауапкершілікке тарту күні айыпталушы ретінде жауапқа тарту
туралы қаулы шығарылған күн есептелу керек. Алайда келтірілген дәлелдер бір
қарағандағыдай, сондай дәйекті, бұлтарыссыз болып табылмайды. Расында да ҚР
ҚК 344-бабында алдын ала кінәсізді қылмыстық жауапкершілікке тарту, яғни
анықтау жүргізетін тұлға, тергеуші немесе прокурор айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы айтылған, бірақ қылмыстық заңның аталмыш бабының
редакциясының мінсіз екендігіне күмән келтіруге негіз бар.
Егер – жол беруді ескеру арқылы айыпталушы ретінде жауапқа тартуды
қылмыстық-құқықтық қатынастарды жүзеге асыру, тұлғаның қылмыстық
жауапкершілік көтеруі ретінде есептеу – қарастырылатын ұғымдар тек синоним
сияқты пайдаланылатын болса, онда мұндай, жоғарыда көрсетілгендей,
қажеттіліктен туындамайды және туындамағаны дұрыс. “Қылмыстық
жауапкершілік” термині бойынша қылмыстық құқық ғылымы жасап шығарған
белгілі бір ұғым түсіндіріледі. Оны айыпталушы ретінде жауапқа тартуды
белгілеу үшін пайдалану қосмәнділік тудырады, қажет болмаса да, ол үшін
қылмыстық-құқық саласында тән ерекшеліктерді қылмыстық істе түсіну
мүмкіндігін ашады.
Өз кезінде В.М. Савицкий “қылмыстық жауапкершілікке тарту” терминінің
теорияда дұрыс түсіндірілмеуіне және процессуалдық бұлдырылыққа және соған
байланысты қылмыстық-процессуалдық заңды қолданудағы қиындықтарға назар
аударған [20, 9 б.].
Сондай-ақ ол процессуалдық заңның терминологиялық жүйелерінде
(қылмыстық, азаматтық, әкімшілік) “терминнің ұғымға сәйкессіздігі
(терминнің жалған бейімділігі)” көп кездесетіндігін түсіндіреді [21, 23
б.].
Осындай оқиғаны біз қылмыстық-процессуалдық “айыпталушы ретінде жауапқа
тартудың” орнына “қылмыстық жауапкершілікке тарту” қылмыстық-құқықтық
ұғымын пайдалану барысында байқаймыз.
Заңды әртүрлі және оны түсіндіру барысында белгісіздіктерді жою үшін
тергеуші шығарған айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыны
“айыпталушы ретінде іске қатысуға тарту туралы” қаулы деп атаған жөн.
Алайда бәрі сондай жеңіл еместігін мойындаған жөн. Жоғарыда айтылған
терминдерді қайта атау немесе ауыстыру қылмыстық істе негізсіз бекітілген,
бірақ бұл кездейсоқ емес.
Айыпталушы ретінде жауапқа тартуға қылмыстық жауапкершілікке тарту
сияқты көзқарас бұрынырақта осы процессуалдық актінің маңызын бағалау және
тағайындаудан басымдылықтардың ауысуын көрсетеді.
Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы мен оған байланыстының
бәрі ең алдымен, оны қандай да бір ашық немесе жасырын формаларда шектеу
емес, қорғану құқығын қамтамасыз етуде қызмет етуі тиіс. Аталған қаулының
нағыз мақсаты тұлғаға қылмыстық айыпқа тартылатын айыпталушы тағылған
айыптан қорғану мүмкіндігіне ие болу үшін оны айыпталушыға кейінгі ұсыну
үшін қылмыстық іс фактілерінің болуы туралы тергеушінің қорытындысын құжат
түрінде көрсету болып табылады. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулының болуы айыпталушының оған қандай айып тағылатынын білу және оған
қылмыстық заңды нақты бұзу кінәсін жоққа шығару құқықтарын жүзеге асыруды
қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты.
Бірақ отандық қылмыстық істің дамуының тарихи ерекшеліктерінің әсерінен
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыға бастапқы да-ақ оған тән
емес қылмысты ашудың қандай да бір міндетті шарт, сонымен қатар сот үкімін
басым ететін актіге мән беріле бастады.
Белгілі болғандай, қылмыстық іс ұзақ уақыт қылмыстық іс бойынша
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шығарусыз әрекет еткен.
Қылмыстық сот ісін жүргізудің жарғысында оны пайдалану қарастырылмаған,
бірақ бірқатар жағдайда соттар тұлға мүддесінде “күдік тудыратын”
тұлғаларды шақырар алдында сот ісін жүргізу актісін – “осы тұлғаны
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы” шығарылды талап ете бастады.
Бұл ретте, әлбетте, “айыпталушыдан жауап алу алдында сот тергеушісі оның
жеке басы екендігіне көзін жеткізіп, оған қандай айып тағылатындығын
жариялайды” деген ереже әрекет еткен (ҚСӨЖ 403-бабы).
Капиталистік елдердің қылмыстық ісіне айыпталушы ретінде жауапқа тарту
туралы қаулы мүлде белгісіз. Дегенмен ондағы қылмыстар осы күнге дейін
ашылған және ашылып келеді.
Қазіргі таңда қылмыстық-құқық ғылымының өкілдері қылмыстық
жауапкершілікті санкциялар, жазалаулар, қылмыстық-құқықтық қатынастар және
т.б. ұғымдары мен қатар дербес құқықтық ұғым ретінде қарастыра отырып, оны
тұлғаның қылмыс жасауына мемлекет әрекетінің әлеуметтік болмысы ретінде
анықтайды. Бұл әрекет сот үкімі бойынша осындай болып табылатын қылмыскерді
мемлекеттің атынан айып тағу, соттау, жазалаудан көрінеді. Нақты тұлғаға
қатысты қылмыстық жауапкершілік туралы айыптау үкімін шығарғанша айтудың еш
негізі жоқ, өйткені “тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тарту мемлекеттің
атынан ресми түрде оны соттың үкімі бойынша қылмыс жасауда кінәлі деп тану
және осылайша әрекет және оны жасаған тұлғаға теріс баға беру көрінісін
білдіреді” [22, 32б.].
Шынтуайтында мемлекет және қылмыстық заңды бұзған тұлғаның арасында
қылмыс жасалған сәтте пайда болатын қылмыстық-құқықтық қатынас соттың
айыптау үкімінде белгіленіп, расталады. Үкім шығара отырып, сот нақты
тұлғаға қатысты оны айыптау және жазалауға ұшырату бойынша мемлекеттің
құқығын түсіндіреді және осылайша қылмыстық жауапкершілікке тартады. Үкім
күшіне енген және сот жаза тағайындаған тұлғаның жазасын өтей бастаған
сәттен бастап қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру және бір мезгілде
қылмыстық-құқықтық қатынастарды іске асыру басталады.
Заманауи жағдайларда аталмыш ұстаным жалғыз ғана дұрыс ұстаным сияқты
көрінеді. Одан кез келген ауытқулар, көзіміз жеткендей, тұлғаны айыпталушы
ретінде жауапқа тарту сәтінен бастап немесе тұлғаға процессуалдық мәжбүрлеу
шараларын қолдануды бастаған сәттен бастап қылмыстық жауапкершіліктің
көрінуі туралы ойларға негіз береді, бұл тергеушілердің айыптылығының
растығын заңды деп тануды қабылдауға жаман әсер етеді және оларда
айыпталушы және сезіктіге қылмыскер ретінде қарым-қатынас қалыптасуына
септігін тигізеді.
Теория жағынан тергеушілерді олар іс жүзінде бейімделмеген нәрсеге
итермелеудің қажеті жоқ. Егер, арнайы экперименталдық зерттеулер
көрсеткендей, судьялардың 80% сотталушыны қылмыскер мен теңестіруге
түйсіксіз түрде бейім болса, онда тергеушілерде әлбетте, мұндай бейімділік
олардың процессуалдық қызметінің айыптау сипатына қарай анағұрлым айқын
көрінеді. Кінәлі емес деп тануды ұстанудағы бірізділіктің жоқтығы, тіпті
оны тікелей елемеу сезіктілер мен айыпталушылардың құқықтарын қамтамасыз
етуден бірден көрінеді және соңында кінәсіздерді соттау алғышарттарын
тудырады. Сотта осындай фактілерді анықтау қылмыстық істердің қосымша
тергеу үшін қайтарылуын, сонымен қатар ақтау үкімдерін шығарумен аяқталады,
бұл тергеу органдары үшін қаламаған жағдай, атап айтқанда, жұмыстағы
көрсеткіштердің нашарлауын білдіреді.
Айыпталушы ретінде тұлғаны тарту мәні айқын ұлғайту оған қылмыстық
жауапкершілікке тарту актісінің рөлін бекіту, оны маңыздылығы жағынан
үкімнің қатарына шығару тұлғаның қылмыс жасау туралы анық деректер
негізінде айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыны шығаруға
тергеушілердің бейімділігі сияқты қылмыстық іс теориясы мен тәжірибесінде
тұлғаның мүдделерін қамтамасыз ету тұрғысынан қарағанда осындай қаламаған
құбылысқа тікелей байланысты бекітіледі: белгілі бір тұлғаның қылмыс
жасағаны туралы тергеушінің болжамды қорытындылары айыпталушы ретінде
тұлғаны жауапқа тарту туралы шешімге негіз бола алмайды. Бір қарағанда
мұндай көзқарас негізінде азаматты айыпталушыға айналдырудан сақтандыру
талпынысы жатыр. Алайда іс жүзінде бұл тұлғаның мүддесіне зиянды айыпталушы
ретінде жауапқа тартуды ұзаққа созу, осылайша оның қорғану құқығын жасанды
түрде қысқартумен аяқталады.
Өз кезінде Р.Д. Рахунов, В.З. Лукашевичтің тұлғаны айыпталушы ретінде
жауапқа тартудың шартын айыптаудың дәлелденгендігі туралы мәселе бойынша
тергеу органдарының қателігінен кепілдік тек тергеушінің оның кінәлілігіне
толық сенімді болғанда ғана танудың дұрыстығы туралы пікіріне қатысты, бұл
жерде айыпталушының құқықтарының ешқандай кепілдігі туралы сөз
болмайтындығын әділ атап кеткен [23, 57 б.]. Өйткені, біріншіден, мұндай
жағдайларда барлық тергеу іс жүзінде айыпталушының сыртынан жүргізіледі,
екіншіден, тергеушінің айып тағуға байланысты түсініктер беру мүмкіндігі
әлі берілмеген тұлғаның кінәлілігі туралы “сенімді қорытындысы” – біржақты,
айыптау бағдары болып табылады.
Тергеушінің айыпталушыны қылмыстық жауапкершілікке тартқан сәтте
түбегейлі емес, дұрыс емес, алдын ала, қиындық тудыратын, ықтимал
білдіретін кінәлілігі туралы қорытынды, тұлғаның құқықтарын қамтамасыз ету
мүдделеріне анағұрлым толық жауап береді . Егер тергеушінің сенімі туралы
айтуға болатын болса, онда тек оның сенімділігі мағынасын да ол шығарған
шешім айыптау мазмұнын құрайтын жағдайлар бойынша ықтимал қорытынды жасауға
жеткілікті дәлелдерге негізделеді.
Айыпталушының айыпталушы ретінде жауапқа тартылған сәтінде тұлғаның
кінәлілігі туралы дұрыс деректер қажет ететін бастапқы ұстаным тергеуші
қылмыстық жауапкершілікке тартқаннан кейін ақтау негіздері бойынша істі
тоқтатқан кезде, мұндай тергеуді алдын ала тергеу жетістігі ретінде
қарастыруға болмайды деген қорытындыға әкеледі. Бірақ мұндай көзқарас
қылмыстық қудалау негіздері жойылса, қылмыстық істі тоқтатуға, тергеуді
объективті түрде жүргізуге ынта жоғалады. Қандай жағдайда да алдыңғы
әрекеттерді ақтау, істі сотқа жеткізу және айыптау үкіміне қол жеткізуге
талпыныс пайда болады.
Тергеушілердің айыпталушы ретінде жауапқа тартылатын тұлғаның
кінәлілігіне қатысты “біржола сенімге” ие болуға бейімділігі істің барлық
жағдайларын толық түсіну талпынысы мен қоса оларды тергеудің аяқталу сәтіне
жақындауды тудырады. Мұндай бағдар айыпталушының қорғаныс жасау
мүмкіндіктерін шектеу мақсатында айып тағуды саналы түрде созуды ақтау
қабілетті болып табылады. Дегенмен мұндай кең таралған. Жасалған
зерттеулердің нәтижелері мынаны көрсетті: әрбір бесінші қылмыстық іс
бойынша айыптау алдын ала тергеу аяқталғанға дейін бір күн қалғанда немесе
сол күні тағылған және әрбір төртінші қылмыстық іс бойынша – алдын ала
тергеу басталғаннан бірнеше күннен кейін (екіден беске дейін) тағылған, бұл
айыпталушының қорғану құқығын елеулі түрде бұзу болып бағаланады.
Әлбетте тұлғаны айыпталушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Казақ Ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, қылмыстық
іс жүргізу және криминалистика
кафедрасының меңгерушісі,
з.ғ.д., профессор Р.Е. Джансараева
______________________
_______________2012 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚОРҒАНУ ҚҰҚЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚАҒИДАСЫ
АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫМЕН МҮДДЕЛЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛІ РЕТІНДЕ
050301- Құқықтану мамандығы
Орындаған 3 курс студенті (колледжден кейін)____________Нұрлыбекова А.
Ғылыми жетекшісі, аға оқытушы ______________________ Баяндина М.О.
Нормоконтролер, з.ғ.к., доцент________________________Тлепб ергенов О.Н.
Алматы, 2012
МаЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ПРОЦЕССУАЛДЫҚ
КЕПІЛДІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Қылмыстық іс жүргізу айыпталушының процессуалдық
жағдайы ... ... ... ... ..8
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының құқығын қамтамасыз етудің маңызы
және
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...20
2 АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚОРҒАНУ ҚҰҚЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚАҒИДАСЫ АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ
ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МҮДДЕЛЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛІ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Білікті заң көмегін алу құқығы қағидасы айыпталушының құқықтары мен
мүдделерін қамтамасыз етудің кепілі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қылмыстық іс бойынша айыпталушының құқығын қамтамасыз етудегі адвокат-
қорғаушының қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3 Білікті заңгерлік көмек жүйесін жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 68
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес: Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
Ол туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-
2030 стратегиясында: мемлекеттің басты бағыты – адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау және оны қамтамасыз ету, сондықтан да адам мен
азаматтардың конституцияда көрсетілген құқықтарын өте жоғарғы дәрежеде
кепілдендіру қажет, өйткені тұлғаның құқықтары мен бостандықтары әлемдік
өркениеттің құндылығы болып саналады [1] деп атап өтті. Елбасы, әрбір жыл
сайын Қазақстан халқына жасаған жолдауларында, осы бағытқа баса назар
аударып отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасын орындауда заңның
атқарар орны зор. Себебі заң қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты
реттейтін негізгі ереже болып табылады.
Алайда заңға қатысты шешімін таппаған мәселелер қазіргі таңда көптеп
кездесуде. Оның бірі – қылмыстық іс жүргізу заңы. Аталған заңды қолдану
барысында оған қатысушылардың, соның ішінде айыпталушының конституциялық
құқықтары толық кепілдендірілуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Б.Бектасов да өз
сөзінде: Қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау –
өзекті де, толғақты мәселелердің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарының
шынайы түрде қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы
демократияны, ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін, тек қана қылмыстан
зардап шеккен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес,
сонымен қатар қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен
бостандықтарын сақтау қажет. Кінәсіздерді соттау, негізсіз қылмыстық
жауапкершілікке тарту мүлдем жойылу қажет деп атап кетеді[2, 15 б.].
Дегенмен де, қылмыстық іс жүргізу барысында Конституция нормаларының
орындалуына қатысты бірқатар шешімін таппаған мәселелер кездесіп отыр. Ол
тәжірибедегі қиындықтардың орын алуына және алдын ала тергеу жүргізу
кезінде қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың конституциялық құқықтарының
бұзылуына алып келуде.
Негізгі құқық бұзушылықтар болып, жауап алу барысында адвокаттардың
қатыстырылмауы, күш қолдану арқылы айғақтар алу, аяқталған қылмыстық
істермен адвокаттың, айыпталушының таныстырылмауы, тергеу әрекеттерін
жүргізу барысында тұрғын үйге заңсыз ену, сот сараптамаларының дұрыс
жасалынбауы және мерзімдердің сақталынбауы және т.б. табылуда.
Қазақстан Республикасында бұл құқық маңызды конституциялық
қағидаттардың бірі ретінде танылады. ҚР Конституциясы 13 бабының 3
тармағында білікті заң көмегін алуға әркімнің құқығының бар екендігі
тікелей айқындалды. Сонымен қатар, заңда көзделген жағдайларда мұндай көмек
тегін көрсетіледі. Конституция жеке және заңды тұлғаларға білікті заң
көмегін көрсету бойынша айрықша міндеттерді адвокаттарға, ал осындай
көмекті алуға әрбір адамның конституциялық құқығын қамтамасыз ету бойынша
айрықша міндеттерді мемлекетке жүктейді [3, 12б.].
Сондықтан да, осы аталған негізгі мәселелер, біздің осы тақырыпты
таңдауымыздың негізгі себебі болып отыр. Өйткені, қылмыстық іс жүргізу
барысында оған айыпталушының конституциялық кепілдіктерін толық
кепілдендіргенде ғана қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін толық, дұрыс
орындай аламыз.
Әдебиеттерде Конституцияда көзделген заң көмегінің жоғары деңгейде
жеке тұлғаның құқықтық қорғалуына қол жеткізуді мақсат еткен адвокатура,
нотариат, жеке детективтік қызметтер, заңдық фирмалар, қоғамдық
бірлестіктер және басқалар жүзеге асыратын азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған
шаралар жүйесі болып табылатындығы көрсетілген. [4, 5б.].
Қылмыстық іс өндірісімен елеулі түрде айыпталушы, сезікті және т.б.
қатысушылар мүдделеріне аса үлкен көңіл бөлуді қажет етеді.
Қорғану құқығы – бұл білікті заң көмегін алудың бірден-бір мүмкіндігі.
Қорғаушы барлық іс жүргізу ережелерін толықтай сақталуын қадағалауы тиіс,
ал бұл – тұтқынға алу сәтінен бастап қорғалушының құқықтарының сақталуын
және оған қатысты заңның бұзылуына жол бермеуін кепілдейді.
1991 ж. Егеменді Ресей мемлекеті құрылғаннан бастап, қорғану құқығының
институты ұзақ эволюциялық даму жағынан өтті, өйткені 1991 ж дейін
айыпталушының қорғаушысы алдын-ала жүргізілетін тергеудің аяқталу сәтінде
келетін. ҚІЖК-ке 1992 ж РСФСР ҚІЖК 122 бабына сәйкес айып тағылған немесе
тұтқынға алу жөнінде мәлімдеме хабарланған сәт тен бастап қорғаушыға рұқсат
беретін өзгерістер енгізіледі, бұл мемлекеттің адам құқықтары заңмен
қорғалатын демократиялық қоғам құру бағытымен алынған тұлға қорғаусыз
қалса, бұл көптеген іс-жүргізу заңбұзушылықтарына алып келеді (тіркеудің
рұқсат етілмеген әдістері, бетпе-бет кездестіру және заң көрінісі бар).
Мұндай әрекеттер ХХ ғасырдың 90 жыл басына таман қоғамдық
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының көптеген бұзуларына әкелген
әрі әлеуметтік жарылыс туғызуы мүмкін еді. Бұл жағдай орын алмас үшін де,
ҚІЖК-ке өзгеріс енгізілген болатын. Қорғану құқығы көпшілік халықаралық
тәжірибеге сай болды. Бұл, жалпы алғанда, халықаралық тәжірибеге сай болды.
Бұл, жалпы алғанда, халықаралық құқықтық актілерде жарияланады және
белсенді түрде қолданылады:
1) 1948 ж 10 желтоқсанында БҰҰ-ның БАс Ассамблеясы қабылдаған адам
құқығының жалпыға ортақ декларациясы;
2) 1966 ж 16 желтоқсанында БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы қабылдаған адам
құқықтары туралы факт.
Бұл ережелер, сонымен қатар, Ресей Федерациясының 1991 ж. 22
қарашасында қабылдаған адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтараның
Декларациясында бекітілген.
Бұл барлық актілерде адвокаттың айыпталушының, күдіктінің,
сотталушының қорғаушысы ретінде қатынасуын көздейді. Бұл қатынас
конституциялық ұстанымдардың бірі және қылмыстық істі әділ және заңды
қарлуының қажетті факторы болып табылады. Өзінің міндеттерін орындауға
адвокатқа берілетін құқықтар қорғану құқығының мазмұнына құрамды бөлігі
ретінде кіреді. Олардың бұзылуы қорғану құқығының өрескел бұзылуы болып
есептеледі және үнемі сот шешімінің күшін жоюға алып келеді. ҚР
Конститциясында жазылған: Әрбір айыпталушы оның кінәсі заң қарастырылған
ретпен дәлелденбейінше және де бекітілмейінше кінасыз болып табылады.
Кінәлі емес деп тану өзі іс бойынша іс жүргізетін қандай да бір тұлғаның
жеке пікірі емес, объективті құқықтық ережені білдіреді.
Сол ҚІЖК 49 б, 2 б айтылғандай, айыпталушы өзінің кінәсіздігін
дәлелдеуге тиісті емес.
Кінәлі емес деп тану тек негізсіз айыптау мен үкім шығарушылықтың
кепілі болып қана қоймайды. Оның айыптиалушының пайдасына мемлекет
органдарын соттың істің негізделген және әділ шешімін мүмкін болмайтын
істің жағдаятын объективті түрде, бейтарапты орнатуды көздейді. Кінәлі деп
танудыан ауытқу әділ соттың заңдылығының және азаматтардың құқықтарын мен
заңды мүдделерін шектеуге алып келеді. Кінәлі емес деп танудың ұстанымы кез-
келген өркениетті мемлдекетке негізін қалаушы болып табылады, ал адам
құқықтары мен бостандықтары туралы халықаралық актілердің барлығында
жазылған.
ҚР ҚІЖК-сінде кінәлі емес деп танудың ұстанымына 14 б, арналған, онда
былай делінген:
1) Айыпталушы қылмыс жасаудағы оның кінәсы осы кодексте
қарастырылған тәртіппен бекіткенге дейін, дәлелденге дейін
кінәсіз боп есептеледі.
2) Күдікті не айыпталушы өзінің кінәсіздығын дәлелдеуге міндетті
емес. Күдіктіні не айыпталушыны қорғауға берілетін кінаны
дәлелдеу және айғақтарды теріске шығару уақыты айыптау жағында
болады.
3) Осы Кодекс орнатқан тәртіппен жойылмайтын айыпталушының
кінәлылығына сенімсіздік айыпталушының пайдасына жатқызылады.
Бұл жарғыларда халықаралық құқыққа сәйкес және әлемдік қауымдастық
оларды жалпыға бірдей сойындалған.
ҚР ҚІЖК-нда азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
шығаратын және жетілдіретін бірқатар құқықтық ұстанымдар бекітілген тұлғаны
ұжданы мен қадір-қасиетін құрметтеу (ҚІЖК 9 б), жеке тұлғаға
қолсұғылмаушылық (ҚІЖК 10 б.), қылмыстық іс-жүргізуде адам мен азаматтың
құқықтар мен бостандықтарын, қорғау (ҚІЖК 11 б.), тұрғын үйге қол
сұғылмаушылық (ҚІЖК 12б), хат жазысу, телефон және басқа келіссөздер,
пошта, телеграфтың және басқа хабар ету (ҚІЖК 16 б). Осылайша, адвокаттың
қылмыстық іс-жүргізуде адвокаттың қызметінің құқықтық бағасы халықаралық
құқыққа ҚР Конституциясы және осы заңнамаға негізделген, бұл азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының қорғанысын нәтижелі іске асыруға және
соңында әділ сотқа – қылмыстық істердің әді шешілуіне әсер етуге мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасы заңдарына
қатысты өзекті мәселелерді шет мемлекеттердің заңдарымен салыстыра отырып
талдау жасау қажет. Ондағы айрықша орынды, КСРО және қазіргі Қазақстан
Республикасындағы заңгер-ғалымдардың еңбектеріндегі құқықтық тұжырымдамалар
құрайды.
Алдын-ала тергеу стадиясындағы айыпталушының қорғану құқығын
қамтамасыз ету қағидасына қатысты сұрақтар төңірегінде КСРО тұсындағы
заңгерлерден: Р.С. Абдрахманов, С.П. Ефимичев, А.С. Кобликов, А.М. Ларин,
В.З. Лукашевич, В.А. Стремовский, М.С. Строгович, М.А. Чельцов,
В.С. Шадрин, С.А. Шейфер, Р.Х. Якупов өз еңбектерінде қарастырса, ал,
қазақстандық заңгерлерден: Т.Қ. Айтмухамбетов, Е.О. Алауханов,
А.А. Ахпанов, Б.Ә. Әбдрахманов, К.А. Бегалиев, Л.Ш.Берсугірова,
Б.А. Бишманов, Л.Е.Досқалиева, Е.Е. Ерешев, С.Е. Еркінов, С.М. Жалыбин,
С.К. Жүрсімбаев, Д.Қ. Канафин, К.Ж. Капсалямов, М.Ч. Қоғамов, Қ.М. Кучуков,
А.С:Нуралиева, С.Ж. Оспанов, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова, Б.А. Салаев,
Б.Х. Төлеубекова, С.Т.Тыныбеков, Қ.Ш. Уканов, И.Н. Юрченко және т.б. өз
еңбектерінде тоқталды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеттері. Берілген зерттеу жұмысының
мақсаты, айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету қағидасы
айыпталушының құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз етудің кепілі байланысты
мәселелерді кешенді қарау негізінде тұжырымдап және оларға талдау жүргізу
болып табылады. Және де осы негізде қылмыстық сот өндірісіндегі жеке
тұлғаның құқығын қамтамасыз етудің сапасын көтеру бойынша тұжырымдарды
талдап шығару және негіздеу.
Осы қойылған мақсаттар негізінде төмендегідей міндеттерді шешу алға
қойылады.
1) қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының құқықтарын ашу;
2) қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының құқығын қамтамасыз ету
сұрақтары бойынша талдау;
3) айыпталушының құқықтарын қамтамсыз етуде адвокат қорғаушының
қызметін зерттеу;
4) қылмыстық іс бойынша айыпталушының құқықтарын қамтамасыз ету
мәселелелерін көрсету.
Дипломдық жұмысты қорытындысы бойынша келесі тұжырымдар ұсынылады:
Тергеу жүргізуге айыпталушының құқықтарын қамтамасыз ету Қазақстанның
Конституциясына сәйкес, адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең
жоғары құндылық ретіндегі тұжырымға жауап беріп және адам құқықтары
саласындағы халықаралық қағидалар мен нормаларға (стандарттарға) сәйкес
келуі қажет.
Айыпталушының қорғануға құқықтарының қамтамасыз ету деңгейін елеулі
түрде жоғарылату қажеттілігі ғана емес, сонымен қатар бүтіндей алғанда
қылмыстық іс жүргізудің міндеті деп тану қажет.
Қылмыстық іс жүргізу саласындағы процессуалдық кепілдіктер - қылмыстық
сот ісін жүргізуді тағайындауға қол жеткізуді қамтамасыз ететін заңмен
белгіленген құралдар мен тәсілдер және қылмыстық процеске барлық
қатысушылардың өз құқықтары мен міндеттерін орындау мүмкіндіктерін жүзеге
асыру болып табылды.
Айыпталушының құқықтарының процессуалдық кепілдіктерін, қылмыстарды
ашуға кедергі болатын және қылмыстылықпен күрес жүргізудің жағдайына кері
әсерін тигізетін, оларға берілген жеңілдіктер ретінде қарастыруға болмайды.
Процессуалдық кепілдіктердің жүйесі – ол қылмыстық іс бойынша
әділеттілікті анықтау мақсатында қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етуде өзара әрекет ететін
процессуалдық құралдар мен тәсілдердің бүтіндей тұтастығы.
Қорғау функциясы – ол күдік немесе айыптың жалған екенін дәлелдеу,
айыпталушыны ақтап, айыпталушының жауаптылығын жоятын немесе жеңілдететін
мән-жайларды ашу, сондай-ақ оның жеке және мүліктік құқықтарын қорғауға
бағытталған айыпталушының, олардың қорғаушысының, азаматтық жауапкер мен
оның өкілінің, кәмелетке толмаған айыпталушының заңды өкілінің
процессуалдық қызметі болып табылады.
Қазіргі уақытта айыпталушының тарапынан өз қорғалушысының құқықтары
мен бостандықтарын жақтау үшін қорғаудың барлық құралдары мен тәсілдерін
сапалы қолдануға қабілетті білікті қорғаушы қатысады. Бірақ тағайындау
тәртібімен іске қатысатын қорғаушы-адвокаттарға мемлекеттен төленетін ақысы
өкінішке орай өте төмен. Ақының төмендігі білікті адвокаттың жұмысын дәл
дәрежеде бағаланбағаныны білдіреді. Осы мақсатпен заң жүзінде, іске
айыпталушының материалдық жағдайы жоғары білікті адвокаттың көмегін алуы
мүмкіндігі болмаса, ҚІЖК 71 бабына сай тағайындау бойынша іске қатысатын
адвокат-қорғаушының төлем ақысын едәуір жоғарлату қажет.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДІҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ КЕПІЛДІКТЕРІ
1.1 Қылмыстық іс жүргізу айыпталушының процессуалдық жағдайы
Айыпталушының процессуалдық мәртебелерін талдамас бұрын қылмыстық істің
осы субъектісіне қатысты жалпы ережелерді қарастырайық
ҚР ҚІЖК 3-тарауы (қылмыстық қудалау) деп аталады, бірақ заңда бұл
ұғымның заңды анықтамасы жоқ, ол қылмыстық іс ғылымынан жасап шығарылған.
Бұл ретте сезіктілер мен айыпталушыларды әшкерелеу бойынша қызмет
түсініледі. Яғни қылмыстық іс басты түрде жасалған қылмыс жағдайларын
анықтау және ондағы кінәлі тұлғаны белгілеу үшін қозғалады. Егер сезікті іс
қозғалған сәтте белгілі болса онда әшкерелеу бірден басталады.
Алайда көп жағдайда сезікті, тіпті айыпталушы істе кейінірек пайда
болады немесе қылмыс ашылмаған кезде мүлде пайда болмайды. Сонымен қатар іс
жүзінде қылмыс болмаса, қылмыс белгілері бойынша қылмыстық істі қозғау да
есептен шығарылмайды. Мұндай жағдайларда тергеу органдары қылмыстың ықтимал
субъектісін іздейді. Бұл жағдайда қылмыстық қудалау тек эвентуалды түрде
ғана болады және сезікті немесе айыпталушы орнына қоюға негіз беретін нақты
тұлға туралы жеткілікті деректер табылған жағдайда көрініс береді. Өзінің
мазмұны бойынша қылмыстық қудалау тергеу сатысындағы айыптаудың қылмыстық-
процессуалдық функциясының көрінісі болып табылады.
ҚІЖК-нің 69 бабына сай өзiне қатысты айыпталушы ретiнде жауапқа тарту
туралы қаулы шыққан адам, не өзiне қатысты сотта жеке айыптайтын қылмыстық
iс қозғалған адам, сондай-ақ оған қатысты анықтау органының бастығы айыптау
хаттамасын жасаған және бекiткен адам айыпталушы болып танылады. Iс бойынша
басты соттың талқылауы тағайындалған айыпталушы, - сотталушы, өзiне қатысты
айыптау үкiмi шығарылған айыпталушы, сотталған адам, өзiне қатысты ақтау
үкiмi шығарылған айыпталушы, ақталушы деп аталады.
ҚІЖК 69 бабына сәйкес айыпталушы заңға қайшы келмейтiн құралдармен және
тәсiлдермен өзiнiң құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғауға және қорғануға
дайындалу үшiн жеткiлiктi уақыты мен мүмкiндiгi болуға; өзiнiң не үшiн
айыпталғандығын бiлуге және өзiн айыпталушы ретiнде тарту туралы қаулының
көшiрмесiн алуға; қылмыстық iзге түсу органынан өзiне тиесiлi құқықтар
туралы дереу түсiндiрме алуға; қылмыстық процестi жүргiзушi органнан өзiнiң
құқықтарын және мүдделерiн қозғайтын iс жүргiзу шешiмдерiн қабылдау туралы
хабардар етiлуге, бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулының көшiрмесiн
алуға; өзiне тағылған айып бойынша түсiнiктеме мен айғақ беруге; айғақ
беруден бас тартуға; дәлел ұсынуға; өтiнiш пен қарсылық мәлiмдеуге; ана
тiлiнде немесе өзi бiлетiн тiлде айғақ беруге және түсiнiсуге; аудармашының
тегiн көмегiн пайдалануға; қорғаушысы болуға; осы Кодексте көзделген
жағдайларда және тәртiппен өзiнен алғашқы жауап алудың алдындағы кезден
бастап қорғаушымен оңаша және құпия жолығуға; тергеушiнiң немесе
анықтаушының рұқсатымен өзiнiң өтiнiшi бойынша немесе өзiнiң қорғаушысының
не заңды өкiлiнiң өтiнiшi бойынша жүргiзiлетiн тергеу әрекеттерiне
қатысуға; осы әрекеттердiң хаттамаларымен танысуға және оларға ескертулер
беруге; сарапшының алдына мәселелер қоюға, сараптама тағайындау туралы
қаулымен және сарапшының қорытындысымен танысуға; тергеу аяқталғаннан кейiн
iстiң барлық материалдарымен танысуға және одан кез келген мәлiметтi кез
келген көлемде көшiрiп алуға; айыптау қорытындысының және оның
қосымшаларының көшірмелерін алуға; соттың, прокурордың, тергеушiнiң және
анықтаушының iс-әрекетi мен шешiмiне шағым беруге; ақтамайтын негiздер
бойынша iстi қысқартуға қарсылық бiлдiруге; жария сөз талқылауын талап
етуге құқылы. Сотталушының бiрiншi және апелляциялық сатыдағы соттарда iстi
соттың қарауына қатысуға және тараптың барлық құқықтарын пайдалануға,
сонымен бiрге ақырғы сөз құқығына да құқы бар. Сотталған немесе ақталған
адамның сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған ескертпелер беруге;
соттың үкiмiне, қаулысына, судьялардың қаулыларына шағымдануға және
шағымдалған шешiмдердiң көшiрмесiн алуға; iс бойынша келтiрiлген шағымдар
мен қарсылықтар туралы бiлуге және оларға қарсылық беруге; мәлiмделген
шағымдар мен қарсылықтардың сотта қаралуына қатысуға құқығы бар.
Iске айыпталушының қорғаушысының немесе заңды өкiлiнiң қатысуы
айыпталушының қандай да болмасын құқығын жою немесе шектеу үшiн негiз бола
алмайды.
Қылмыстық қудалауға түскен субъекті бірден айыпталушы ретінде
қарастырыла алады. Бірақ ылғи емес екені белгілі. Алдымен ол қылмыстық істе
сезікті ретінде пайда болу, содан кейін айыпталушыға айналатын нұсқа да
шығуы мүмкін. Дегенмен сезікті үнемі айыпталушыға да айнала бермейді.
Олардың әрқайсысы қолданыстағы қылмыстық-процессуалдық заңнама бойынша
қылмыстық істің дербес қатысушысы ретінде орын алады. Бірақ оларды
байланыстыратын бір жайт бар: екеуі де қылмыстық қудалауға ұшырайтын тұлға.
Нақты тұлғаларға қатысты қылмыстық қудалау осы тұлғаларға қорғану
мүмкіндігін беруді болжайды. Олардың өздері туралы айтпай-ақ, мұндай
қорғанысқа қылмыстық қудалауды жүзеге асыру бойынша тиісті мемлекеттік
органдарға өкілеттер беретін мемлекет те мүдделі. Қылмыстық сот ісін
жүргізудің көпғасырлық тәжірибесі дәлелдегендей, сот қателіктерінің алдын
алу мақсатында қылмыстық қудалау органдарының дәйектері оларды қорғаныс
тарапынан қарсы дәйектермен салыстыру жолымен беріктігін тексеруді қажет
етеді.
Қылмыстық іске қорғану мүмкіндігі қорғану құқығынан көрініс табады.
Оның субъектісі осы уақытқа дейін әдетте айыпталушы болып есептелген [5, 42
б.].
Заңгерлік әдебиетте айыпталушының қорғану құқығы тұлғаға осы
құқықтардың интеграцияланған көрінісін, өз мүдделерін қорғау үшін берілетін
барлық процессуалдық құқықтарының негізі ретінде қарастырылады [6, 160 б.].
Қорғану құқығын жүзеге асыру бірінші кезекте негізгі қылмыстық-
процессуалдық функциялар бірі ретінде қорғаныста деп түсіну қажеттіні
құрайды. Бір мезгілде қорғаушының қорғану құқықтарының субъектісінің мүдде
өкілі ретінде қорғаушының қызметі қорғау болып табылады [7, 117 б.].
Кез келген құқықты ұсыну оны жүзеге асыру үшін қажетті шарттар
жасалмаса, ресмилілікке айналуы мүмкін. Сондықтан қолданыстағы қылмыстық-
процессуалдық заңнама қорғану құқығын жай ғана ұсынып қоймай, оны
қамтамасыз етуді қарастырады, бұл ретте соңғысы бірінші кезекке шығады.
Айыпталушыға қорғану құқығын беру қылмыстық істің принципі ретінде танылады
(ҚР ҚІЖК 26-бабы). Жоғарыда аталған принципке сүйене отырып, қылмыстық
қудалау жасайтын органдарға қорғану құқығын қамтамасыз ету бойынша
міндеттер жүктеледі. Оларды орындамау заңды айтарлықтай бұзу ретінде
бағаланады. Қылмыстық іс принципі ретінде айыпталушының қорғану құқығын
қамтамасыз ету мәнін аша отырып, М.С. Строгович оны айыпталушы құқықтарының
процессуалдық кепілдіктерінің жиынтығы ретінде қарастырған [8, 163-б.].
Айыпталушының құқықтарын тиісті түрде қамтамасыз ету қажеттілігі қылмыстық
іс бойынша іс жүргізуде олардың мүдделері анағұрлым өткір қозғалатындығына
байланысты. Басты түрде оған қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеудің барлық
шаралары арналады. Қылмыстық қудалау органдарына, мемлекет пен қоғамға
қылмысты жазасыз қалдыру қаншама қайшы болса да, нақты тұлғаға қатысты
айыптау үкімін шығару оның кінәсі толық және күмәнсіз дәлелденген жағдайда
ғана жол беріледі. “Егер айыпталушы кінәлілігінің жүз мың ықтималдығына
қарсы бір ғана оның кінәсінің жоқтығы ықтимал болса, онда бұл ықтималдылық
барлық басқасын теңестіруі керек, – деп атап кеткен Вольтер [9, 185б.].
Айыпталушының құқықтарын қамтамасыз ету деңгейін арттыру біздің
елімізде қылмыстылықтың айтарлықтай артуымен дөп келген. Бірақ аталған
құбылыстардың арасынан қандай да бір тепе-тең байланысты көруге тырысуға еш
негіз жоқ. Қылмыстылықтың деңгейі мен күйі негізінен осы сәттегі қоғам және
мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық жағдайлармен анықталады. Осыған дейін
айтылғандай, қылмыстылықтың артуы бірқатар объективтік себептерден, оның
ішінде Кеңес Одағының тарауы, экономикалық және саяси құрылымдардың бірізді
түрде ауысуы, халықтың айтарлықтай бөлігінің жаңа жағдайларға бейімделуінің
ауырлығынан туындаған. Қылмыстылық деңгейін күрт кеміту үшін, ең алдымен,
қылмыстық істерге қолайлы жағдайды жою керек. Тұлға құқықтарын қамтамасыз
етуді күшейтуге байланысты тергеудегі қосымша қиындықтарға келсек, олар
тергеу органдарының жұмысын жақсарту және кәсіби шеберлігінің өсуі, олардың
техникалық жарақтандырылуы күшейту тергеу тәжірибесіне заманауи
криминалистік әдістемелер және т.с.с. ендіру есебінен өтеле алады.
Біздің елімізде айыпталушылардың құқықтарын тиісті түрде қамтамасыз ету
заңгер мамандардың тарапынан осы мәселеге баяу көзқарас және қазіргі таңда
күрт өскен қылмыстылықтан шаршаған халықтың санасында сот қателіктеріне жол
беру және шарасыздық туралы қалыптасқан пікірлердің мықтылығынан қиындай
түседі. Соған байланысты ресейлік зерттеушілер 1999 жылы жүргізген зерттеу
нәтижелерін көрсетуге болады. 271 судья, 289 прокурор, 220 тергеуші және
133 қорғаушыдан алынған сауалнама олардың 76% – қоғам үшін кінәсізді
соттау, 18% – қылмыскерді жазаламау анағұрлым қауіпті екендігін көрсеткен,
5% – жауап беруге қиналған. Ресейдің 10 аумағында 5 103 адамдық халық
арасында іріктеулі сауалнама жүргізу барысында адамдар қоғам үшін аса
қауіпті қылмыскерді жазаламау – 49% деп есептейтіндігін көрсеткен.
Кінәсізді қауіп дәрежесіне қарай соттау екінші орында болып шықты – 36.8%.
Жауап беруге қиналғандар – 14.2%, кінәсізді соттау қоғам үшін анағұрлым
қауіпті деп таныған респонденттер тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын
оларды халықаралық түсінуге сәйкестікте түсіндіретіні қызық [10].
Тергеу органдарының құқық қолдану тәжірибесі үшін айыпталушы және
сезіктіге қатысты процессуалдық мәжбүрлеу қолданудың жоғары қарқындылығы
тән. Қылмыстық процессуалдық заңмен қарастырылған барлық мәжбүрлеу шаралары
оларға қарсы шығуы мүмкін, бұл қылмыс жағдайлары және кінәлі тұлғалары
белгілеу мақсатында толық ақталады. Мәселе оның әр нақты жағдайда
қаншалықты дұрыс, яғни процессуалдық мәжбүрлеу қолданудың заңдылығы мен
негізділігін анықтау дұрыстығында болып табылады.
Қылмыстық істің заманауи теориясында соңғы он жылдық ішінде
процессуалдық мәжбүрлеу қолдануға қатыстының бәрі, – тек сезікті және
айыпталушыға қатысты емес – осы проблематика бойынша ғылыми көзқарасы
құқықтық мемлекет идеяларын көрсететін И.Л. Петрухинмен толық зерттелген
[11, 73б.]. Жалпы алғанда аталған автордың көзқарастарын бөлісе отырып,
оның процессуалдық әрекетке қатысты қолданылатын тұлғаның қабылдануына
байланысты – процессуалдық мәжбүрлеу анықтамасына пайдаланылатын көзқарас
бойынша кейбір ойлар келтіре кеткіміз келеді.
Автордың пікірінше, процессуалдық мәжбүрлеуді еркін ерік таныту
саласынан бөлу критерийі – қандай да бір процессуалдық әрекеттердің
мәжбүрлі сипаты емес, азаматтың оған қылмыстық іс үшін жауапты орган немесе
лауазымды тұлғамен процессуалдық қатынастағы оған жүктелген міндеттерге
психикалық қатынасы болып табылады. “Азамат оған жүктелген осы міндетті
мақұлдайды, оны өзінің әлеуметтік борышы ретінде қабылдайды, яғни мәжбүрлеу
жоқ. Егер ол осы міндетті орындауға қарсы шықса, одан өзіне қас ауыртпалық
көрсе, міндетін психикалық қауіп немесе күштің әсерінен орындаса, яғни
мәжбүрлеу болып табылады” [11, 49б.]. Осы көзқарасқа сүйене отырып, алдын
алу шарасы ретінде тіпті ұстау мен қамау сезікті мен айыпталушыға қатысты
мәжбүрлеу шаралары болып табылмайды, ал процессуалдық мәжбүрлеу шараларының
тергеу әрекеттері сияқты ұғымы (тексеру және басқа) мүлде орын алмауы тиіс.
И.Л. Петрухиннің өзі қоқан-лоққы, алдау, арбау, заңсыз ілу түріндегі
психикалық мәжбүрлеудің түрлі құралдарының болуын атап көрсетеді [11, 144-
б.]. Қылмыстық іс бойынша практикалық қызметте тіпті прокурорлық қадағалау
немесе практикалық қызмет тәртібінде сезікті немесе айыпталушы сөз жүзінде
өз құқықтарын шектеу бостандығы туралы жариялап, ал іс жүзінде өзінің
еркіне қайшы әрекет ете отырып, қандай да бір ойын көрсетіп отырғанын,
отырмағанын түсіну қиындау болып табылады. Осы уақытқа дейін тергеу
органдарының тәжірибесінде таралған іс үшін маңызы бар заттарды “еркін
беру”, “айыбын мойындап келу” ылғи да шынымен еркін түрде бола бермейтіні
белгілі.
Қолданыстағы қылмыстық-процессуалдық заң нақты шараны мәжбүрлі ретінде
немесе керісінше, ол қолданылатын тұлғаның көзқарасы тұрғысынан пайдалы
ретінде қабылдауға байланысты процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану
ережелерінен ешқандай артықшылықты бекер жасамайтындай. Тіпті егер азамат
өз үйінде тексеру жүргізуге көндірсе де – прокурордың тексеруге санкция
алуы міндетті болып табылады. Сондықтан заманауи жағдайларда тұлғаның
құқықтарын қамтамасыз етуді күшейту қандай да бір процессуалдық шараны
құқықты шектеу критерийі ретінде мәжбүрлі шаралар қатарына жатқызу үшін
көбірек жауап береді. Осыған сүйене отырып, егер процессуалдық әрекет
азаматтар құқықтарын шектеуді объективті түрде қамтыса, оны мәжбүрлі деп
есептеген жөн.
Айыпталушыға алдап, психологиялық тұрғыдан басып тастайтын жау сияқты
қарауға болмайды. Қандай жағдайда да мойындатуға тырысу адамгершілік қана
емес, құқықтық нормаларды да бұзуға әкеліп соқтырады. Айыпталушыны тергеу
барысында, – тергеу, мысалы шын мәнінде жоқ, кінәлілікті дәлелдейтін
деректерді білетіндігіне сендіре отырып, тергеуші өзін кәсіби борышын да,
айыпталушыға өзінің кінәсіздігін дәлелдеу міндетін жүктей отырып, оның
қорғану құқығын бұзады. Бұл заңды тікелей бұзу болып табылады. Тергеуші,
әрине, қырағылығын жоғалтпау керек. Тергеушіден ешкім айыпталушы немесе
сезіктінің алдында алдын ала “қолда бар карталарды ашуды” талап етпейді –
тергеушінің өзінің жоспарлары, тергеуші шындыққа сәйкес келмейтін
көрсетулерді жоққа шығару үшін қолда бар дәлелдеу мәні барлар үшін тиімді
қолдануға құқылы, қолдана алуы тиіс деректер түріндегі есептер мен
дәлелдері болуы мүмкін. Тергеушінің қолындағы ақпаратты қолдана білу заңды
болып табылады. Тергеудегі адамды тергеу үшін қалаулы сөз айтуға алдын ала
айламен итермелеу, абайсызда айтылған сөздерді ұстап алу немесе алдау
негізінде сезікті мен айыпталушыға тән сияқты, “қылмыс құпиясын” иемденуге
иек артылған әдістерді жол беруге болмайтын әдіс ретінде таныған жөн.
Адам және азаматтың құқықтары мен еркіндіктері басымдылығы әрекет еткен
жағдайларда тергеу ісі заңның заманауи талаптары тұрғысында осындай сезікті
М.С. Строгович “алдаудың өте қу формасы” ретінде бұрын дәл сипаттаған,
адамгершілік тұрғысынан әдепті ашық жалғандыққа қарағанда анағұрлым жол
берілмейтін тактикалық тәсілдерден аулақ болу керек. Мүмкін дәл сондықтан
соңғы кездері шығарылған криминалистика бойынша оқулықтарда тергеудің
психологиялық негіздері мен тактикалық тәсілдерін сипаттауда “тергеу
қулықтары” туралы ештеңе айтпауға тырысады.
Егер, заңгерлік әдебиетте негізделген түрде айтылатындай, тұлғаны
айыпталушы ретінде жауапқа тартылатын тұлға үшін қауіп төндірмесе [12,
8б.], онда қылмыстық істі қозғауға байланысты тұлғаны сезікті деп тану ол
үшін қауіпті емес. Мәселен, оған процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану
мүмкіндігін ұлғайту сияқты жағымсыз салдарды күтудің қажеті жоқ. Қазір де
тергеушілер қылмысқа тұлғаның қатысы барлығы туралы деректер болған
жағдайда оны ұстаудың кез келген мүмкіндігін пайдалануға тырысады, ал
сезіктіге ҚР ҚІЖК 142-бабына сәйкес сезіктіге бұлтартпау шараларын, басты
түрде қамауды қолдану әлдеқашан ерекшеліктен ережеге айналған болатын.
Тергеушілер кішігірім сылтаумен нақты тұлғаларға қатысты қылмыстық іс
ашып, осылайша оларды қажетсіз сезіктіге айналдырмауы да мүмкін. Қылмыстық
істі қозғағаннан кейін бірден сезіктінің қорғаушысы мен бетпе-бет кездесу
перспективасы қандай да бір тұлға, қылмыс жасауға қатысы бар болуы мүмкін
тұлға туралы деректер келтіру арқылы қылмыстық іс қозғалу туралы қаулы
шығаруда тергеушілердің ұстамдылығын ынталандыратын болады.
Егер нақты азаматқа қатысты қылмыстық іс қозғалатын болса, ол автоматты
түрде сезіктіге айналып, уақтылы мазмұнын білуі тиіс айыптауға өту қаупі
бар күдіктен қорғану құқығына ие болады. Өткен ғасырдан бастап қылмыстық-
процессуалдық заңнамада тұлғаны ұстау арқылы сезікті ретінде қылмыстық іске
тарту мүмкіндігі қарастырылады. Қамауға алу айрықша, шегеруді күтпейтін
жағдайларда қылмысты ашу үшін теріс салдардың туындауының алдын алу үшін
жасалатын қамаудың бір түрі, нақтырақ айтқанда қысқа мерзімді қамау деп
есептеген жөн. ҚР ҚІЖК 132-бабында тура көрсетілген жағдайларда анықталған
қылмысқа шұғыл (тез) әрекет ету құралы ретіндегі ұстаудың ерекшелігі оны
прокурор санкциясы немесе соттың шешімін және әдеттегідей, қаулы шығарусыз
қолдану ерекшеліктерін алдын ала айқындайды.
Заңға сәйкес оған қатысты заңмен белгіленген тәртіпте айыпталушы
ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шығарылған немесе анықтау органының
бастығы айыптау хаттамасын жасаған және бекітілген тұлға айыпталушы болып
табылады (ҚР ҚІЖК 69-бабы). Кінәсінің жоқтығының растығын заңды деп
танудан, ертеректе айтылғандай айыпталушыға қылмыскер ретінде қарауға тыйым
шығады. Кез келген тікелей немесе жанама түрде айыпталушыны қылмыскерге
теңестіру оларға қарым-қатынастың жалпы сипатына, сондай-ақ оның құқықтарын
қамтамасыз етуге әсер етеді.
Кінәсіздігін заңды деп тану принципін бір ізді түрде қолданысқа енгізу,
теория және тергеу тәжірибесі үшін маңызды мәселелерді тұлға мүдделерінің
конституциялық тұлғыдан белгіленген артықшылықтарының негізінде қайта
бағалау қажеттігін ескере отырып, “айыпталушы ретінде жауапқа тарту” және
“қылмыстық жауапкершілікке тарту” ұғымдарының арақатынасы туралы белгілі
мәселе көкейкестілікке ие болады.
Қылмыстық жауапкершілік және оған тарту іс жүзінде – қылмыстық құқық
саласы болып табылады. Алайда кейінгі кезде құқықтық ғылымда қылмыстық
жауапкершілікке тартуды процессуалдық мағынада – “тұлға табылған айыпқа
жауап бере алу үшін жеткілікті дәлелдер болған жағдайда тартылатын
қылмыстық жауапкершілік ретінде” қарастырылып келеді [13,9б.]. Нәтижесінде
қылмыстық жауапкершілікке тарту процессуалдық мағынада тұлғаны айыпталушы
ретінде тартудың синониміне айналған.
Бір қарағанда ұғымдарды осылай үйлестіру айыпталушы үшін ешқандай зиян
келтірмейді және ештеңені өзгертпейді. М.С. Строговичтің жеңіл қолынан
“қылмыстық жауапкершілікке тарту” ұғымы процессуалдық мағынада ғылымның
терминологиялық айналымына енгізілгенін, А.П. Гуляев атап кеткендей [14,
125 б.], “қылмыстық жауапкершілікке тарту айыпталушының қылмыстық
жауапкершілікке тарту туралы мәселені қою, айыпталушының қатысуымен осы
мәселені зерттеу ретінде түсінілетіндігін” анықтап берді [15, 30-б.].
Қылмыстық құқықтық қатынастарды жүзеге асыру тікелей материалдық-
құқықтық мағынада қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру, қылмыс жасаған
тұлғаның құқықтық міндетін жүзеге асыруға байланысты болғандықтан
айыпталушыға қатысты құқық қорғау сипатындағы процессуалдық шаралар және
жалпы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысу процедурасына ұшырау
қажеттігі сот үкімі бойынша жазалаумен теңестіріледі. Аталмыш ұстаным “айып
тағу қылмыстық жауапкершілікке тарту болып табылады. Анықтау, алдын ала
тергеу, соттағы өндіріс қылмыс жасаған тұлғаны жазалау сияқты іс бойынша
барлық кейінгі өндіріс, – қылмыстық жауапкершілік болып табылады” деген
түсінікте анық көрінеді [16, 8 б.]. Осылай болса анағұрлым анық
процессуалдық-мәжбүрлеу сипаты бар бұлтартпау шараларын қолдану әлбетте,
“жасалған қылмыс үшін мемлекеттік мәжбүрлеу болып табылады” [17, 162 б.].
Осылайша қызық метаморфоза орналады: алдымен “қылмыстық жауапкершілікке
тарту” қандай да бір түсініксіз ойлардан қылмыстық құқықтың пайда болу
саласында қылмыстық іс саласына ауыстырылған, содан кейін жаңа “мекендеу
ортасына” оған барлық бұрынғы материалдық-құқықтық атрибуттарын, сонымен
қатар қылмыстық жауапкершілікке тартылған тұлғаның жасаған қылмыс үшін
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына ұшырау міндеті, жаза көтеру міндеті
қайтарылған. Осының бәрі – сотқа дейін, сотсыз, айыптылығын заңды деп
тануға қайшы болып танылады.
Аталмыш ұстаным айыптылығының растығын заңды деп тануға қайшы болып
табылады және оның талаптарын елемеуге негізделгені күдік тудырмайды. Бұл
тұста оның жақтастарының дәлелдері әбден сендіреді. Мысалы: “тұлғаға алдын
ала тергеу өндірісінде қолданылатын құқықтық шектеулі (егер аталмыш тұлға
шын мәнінде қылмыстық-құқықтық қатынастар субъектісі болып табылса)
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру ретінде қарастырылуы мүмкін” [18,
131 б]. Жақшаға алынған сөйлем автордың айыпталушының кінәсіздігінің
растығын заңды деп танудан емес, керісінше басқа болжамға сүйенетіндігін
анық растайды.
Айыптылығының растығын заңды деп тануды қылмыстық іс принцип ретінде
мойындау осындай көзқарастармен келісуге мүмкіндік бермейді. Тек айыпталушы
болып табылатын тұлғаға қылмыстық заң қолданылады деп есептеуге болмайды.
Айыптау ұсыну қылмыс жасаған үшін жауап беру міндетін тудырмайды және осы
міндетті жүзеге асырудың басталуын білдірмейді [19, 19 б.]. Айыптау ұсыну
арқылы тек қылмыстық жауапкершілік белгілеу шарттарын жасауды
байланыстыруға болады. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізуде қолданылатын
процессуалдық мәжбүрлеу шаралары, оның ішінде бұлтартпау шаралары жасалған
қылмыс үшін жаза элементтерін қамтымайды, қылмыстық істі кедергісіз жүзеге
асыруды қамтамасыз етудің таза процессуалдық құралдары болып табылады.
Мемлекет пен қылмыс жасаған тұлғаның арасында пайда болатын қылмыстық-
құқықтық қатынас тергеу сатысында жүзеге асырыла алмайды. Қылмыстық істің
аталған сатысына қатысты оның болуы туралы сөз қозғау анық ертерек. Сот
үкімінде ғана бұрын пайда болған қылмыстық-құқықтық қатынас расталады
немесе осы құқықтық қатынасты тудыратын фактінің жоқтығы белгіленеді, яғни
тұлғаны кінәлі деп тану және оны жазалау құқығының жоқтығы белгіленеді.
Тұлғаны кінәлі деп тану туралы түсінік қылмыстық жауапкершілікке тарту
туралы сияқты осы ұғымның жоғарыда қарастырылған түсіндірмелерінің барлығын
ескере отырып тергеушілерде барлық айыпталушылардан олар қылмыскер көргісі
келетін жағдайда, айыпталушыға қатысты алдын ала пікірдің қалыптасуына
септігін тигізеді. Ал егер айыпталушыға қылмыскер ретінде қарайтын болса,
оның құқықтарын қамтамасыз ету қажетсіз ауыртпалық рәсімдері сияқты көріне
бастайды.
Айыпталушы ретінде жауапқа тартуды қылмыстық жауапкершілікке тарту
ретінде атау мүмкіндігі немесе тіпті қажеттілігін негіздеу үшін анағұрлым
дәлелді келесі аргумент келтірілген.
Қылмыстық заңда анықтаумен айналысатын тұлғалардың, тергеуші немесе
прокурор алдын ала кінәсізді қылмыстық жауапкершілікке тартқаны үшін
қылмыстық жауапкершілік қарастырылады.
Жақын арадан бастап аталғандармен қатар жоғары сот сатылары
қалыптастыратын сот тәжірибесі тәрізді тағы бір дәлел айтыла бастады,
қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімінің аяқталу сәтін анықтау барысында
қылмыстық жауапкершілікке тарту күні айыпталушы ретінде жауапқа тарту
туралы қаулы шығарылған күн есептелу керек. Алайда келтірілген дәлелдер бір
қарағандағыдай, сондай дәйекті, бұлтарыссыз болып табылмайды. Расында да ҚР
ҚК 344-бабында алдын ала кінәсізді қылмыстық жауапкершілікке тарту, яғни
анықтау жүргізетін тұлға, тергеуші немесе прокурор айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы айтылған, бірақ қылмыстық заңның аталмыш бабының
редакциясының мінсіз екендігіне күмән келтіруге негіз бар.
Егер – жол беруді ескеру арқылы айыпталушы ретінде жауапқа тартуды
қылмыстық-құқықтық қатынастарды жүзеге асыру, тұлғаның қылмыстық
жауапкершілік көтеруі ретінде есептеу – қарастырылатын ұғымдар тек синоним
сияқты пайдаланылатын болса, онда мұндай, жоғарыда көрсетілгендей,
қажеттіліктен туындамайды және туындамағаны дұрыс. “Қылмыстық
жауапкершілік” термині бойынша қылмыстық құқық ғылымы жасап шығарған
белгілі бір ұғым түсіндіріледі. Оны айыпталушы ретінде жауапқа тартуды
белгілеу үшін пайдалану қосмәнділік тудырады, қажет болмаса да, ол үшін
қылмыстық-құқық саласында тән ерекшеліктерді қылмыстық істе түсіну
мүмкіндігін ашады.
Өз кезінде В.М. Савицкий “қылмыстық жауапкершілікке тарту” терминінің
теорияда дұрыс түсіндірілмеуіне және процессуалдық бұлдырылыққа және соған
байланысты қылмыстық-процессуалдық заңды қолданудағы қиындықтарға назар
аударған [20, 9 б.].
Сондай-ақ ол процессуалдық заңның терминологиялық жүйелерінде
(қылмыстық, азаматтық, әкімшілік) “терминнің ұғымға сәйкессіздігі
(терминнің жалған бейімділігі)” көп кездесетіндігін түсіндіреді [21, 23
б.].
Осындай оқиғаны біз қылмыстық-процессуалдық “айыпталушы ретінде жауапқа
тартудың” орнына “қылмыстық жауапкершілікке тарту” қылмыстық-құқықтық
ұғымын пайдалану барысында байқаймыз.
Заңды әртүрлі және оны түсіндіру барысында белгісіздіктерді жою үшін
тергеуші шығарған айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыны
“айыпталушы ретінде іске қатысуға тарту туралы” қаулы деп атаған жөн.
Алайда бәрі сондай жеңіл еместігін мойындаған жөн. Жоғарыда айтылған
терминдерді қайта атау немесе ауыстыру қылмыстық істе негізсіз бекітілген,
бірақ бұл кездейсоқ емес.
Айыпталушы ретінде жауапқа тартуға қылмыстық жауапкершілікке тарту
сияқты көзқарас бұрынырақта осы процессуалдық актінің маңызын бағалау және
тағайындаудан басымдылықтардың ауысуын көрсетеді.
Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы мен оған байланыстының
бәрі ең алдымен, оны қандай да бір ашық немесе жасырын формаларда шектеу
емес, қорғану құқығын қамтамасыз етуде қызмет етуі тиіс. Аталған қаулының
нағыз мақсаты тұлғаға қылмыстық айыпқа тартылатын айыпталушы тағылған
айыптан қорғану мүмкіндігіне ие болу үшін оны айыпталушыға кейінгі ұсыну
үшін қылмыстық іс фактілерінің болуы туралы тергеушінің қорытындысын құжат
түрінде көрсету болып табылады. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулының болуы айыпталушының оған қандай айып тағылатынын білу және оған
қылмыстық заңды нақты бұзу кінәсін жоққа шығару құқықтарын жүзеге асыруды
қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты.
Бірақ отандық қылмыстық істің дамуының тарихи ерекшеліктерінің әсерінен
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыға бастапқы да-ақ оған тән
емес қылмысты ашудың қандай да бір міндетті шарт, сонымен қатар сот үкімін
басым ететін актіге мән беріле бастады.
Белгілі болғандай, қылмыстық іс ұзақ уақыт қылмыстық іс бойынша
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шығарусыз әрекет еткен.
Қылмыстық сот ісін жүргізудің жарғысында оны пайдалану қарастырылмаған,
бірақ бірқатар жағдайда соттар тұлға мүддесінде “күдік тудыратын”
тұлғаларды шақырар алдында сот ісін жүргізу актісін – “осы тұлғаны
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы” шығарылды талап ете бастады.
Бұл ретте, әлбетте, “айыпталушыдан жауап алу алдында сот тергеушісі оның
жеке басы екендігіне көзін жеткізіп, оған қандай айып тағылатындығын
жариялайды” деген ереже әрекет еткен (ҚСӨЖ 403-бабы).
Капиталистік елдердің қылмыстық ісіне айыпталушы ретінде жауапқа тарту
туралы қаулы мүлде белгісіз. Дегенмен ондағы қылмыстар осы күнге дейін
ашылған және ашылып келеді.
Қазіргі таңда қылмыстық-құқық ғылымының өкілдері қылмыстық
жауапкершілікті санкциялар, жазалаулар, қылмыстық-құқықтық қатынастар және
т.б. ұғымдары мен қатар дербес құқықтық ұғым ретінде қарастыра отырып, оны
тұлғаның қылмыс жасауына мемлекет әрекетінің әлеуметтік болмысы ретінде
анықтайды. Бұл әрекет сот үкімі бойынша осындай болып табылатын қылмыскерді
мемлекеттің атынан айып тағу, соттау, жазалаудан көрінеді. Нақты тұлғаға
қатысты қылмыстық жауапкершілік туралы айыптау үкімін шығарғанша айтудың еш
негізі жоқ, өйткені “тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тарту мемлекеттің
атынан ресми түрде оны соттың үкімі бойынша қылмыс жасауда кінәлі деп тану
және осылайша әрекет және оны жасаған тұлғаға теріс баға беру көрінісін
білдіреді” [22, 32б.].
Шынтуайтында мемлекет және қылмыстық заңды бұзған тұлғаның арасында
қылмыс жасалған сәтте пайда болатын қылмыстық-құқықтық қатынас соттың
айыптау үкімінде белгіленіп, расталады. Үкім шығара отырып, сот нақты
тұлғаға қатысты оны айыптау және жазалауға ұшырату бойынша мемлекеттің
құқығын түсіндіреді және осылайша қылмыстық жауапкершілікке тартады. Үкім
күшіне енген және сот жаза тағайындаған тұлғаның жазасын өтей бастаған
сәттен бастап қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру және бір мезгілде
қылмыстық-құқықтық қатынастарды іске асыру басталады.
Заманауи жағдайларда аталмыш ұстаным жалғыз ғана дұрыс ұстаным сияқты
көрінеді. Одан кез келген ауытқулар, көзіміз жеткендей, тұлғаны айыпталушы
ретінде жауапқа тарту сәтінен бастап немесе тұлғаға процессуалдық мәжбүрлеу
шараларын қолдануды бастаған сәттен бастап қылмыстық жауапкершіліктің
көрінуі туралы ойларға негіз береді, бұл тергеушілердің айыптылығының
растығын заңды деп тануды қабылдауға жаман әсер етеді және оларда
айыпталушы және сезіктіге қылмыскер ретінде қарым-қатынас қалыптасуына
септігін тигізеді.
Теория жағынан тергеушілерді олар іс жүзінде бейімделмеген нәрсеге
итермелеудің қажеті жоқ. Егер, арнайы экперименталдық зерттеулер
көрсеткендей, судьялардың 80% сотталушыны қылмыскер мен теңестіруге
түйсіксіз түрде бейім болса, онда тергеушілерде әлбетте, мұндай бейімділік
олардың процессуалдық қызметінің айыптау сипатына қарай анағұрлым айқын
көрінеді. Кінәлі емес деп тануды ұстанудағы бірізділіктің жоқтығы, тіпті
оны тікелей елемеу сезіктілер мен айыпталушылардың құқықтарын қамтамасыз
етуден бірден көрінеді және соңында кінәсіздерді соттау алғышарттарын
тудырады. Сотта осындай фактілерді анықтау қылмыстық істердің қосымша
тергеу үшін қайтарылуын, сонымен қатар ақтау үкімдерін шығарумен аяқталады,
бұл тергеу органдары үшін қаламаған жағдай, атап айтқанда, жұмыстағы
көрсеткіштердің нашарлауын білдіреді.
Айыпталушы ретінде тұлғаны тарту мәні айқын ұлғайту оған қылмыстық
жауапкершілікке тарту актісінің рөлін бекіту, оны маңыздылығы жағынан
үкімнің қатарына шығару тұлғаның қылмыс жасау туралы анық деректер
негізінде айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыны шығаруға
тергеушілердің бейімділігі сияқты қылмыстық іс теориясы мен тәжірибесінде
тұлғаның мүдделерін қамтамасыз ету тұрғысынан қарағанда осындай қаламаған
құбылысқа тікелей байланысты бекітіледі: белгілі бір тұлғаның қылмыс
жасағаны туралы тергеушінің болжамды қорытындылары айыпталушы ретінде
тұлғаны жауапқа тарту туралы шешімге негіз бола алмайды. Бір қарағанда
мұндай көзқарас негізінде азаматты айыпталушыға айналдырудан сақтандыру
талпынысы жатыр. Алайда іс жүзінде бұл тұлғаның мүддесіне зиянды айыпталушы
ретінде жауапқа тартуды ұзаққа созу, осылайша оның қорғану құқығын жасанды
түрде қысқартумен аяқталады.
Өз кезінде Р.Д. Рахунов, В.З. Лукашевичтің тұлғаны айыпталушы ретінде
жауапқа тартудың шартын айыптаудың дәлелденгендігі туралы мәселе бойынша
тергеу органдарының қателігінен кепілдік тек тергеушінің оның кінәлілігіне
толық сенімді болғанда ғана танудың дұрыстығы туралы пікіріне қатысты, бұл
жерде айыпталушының құқықтарының ешқандай кепілдігі туралы сөз
болмайтындығын әділ атап кеткен [23, 57 б.]. Өйткені, біріншіден, мұндай
жағдайларда барлық тергеу іс жүзінде айыпталушының сыртынан жүргізіледі,
екіншіден, тергеушінің айып тағуға байланысты түсініктер беру мүмкіндігі
әлі берілмеген тұлғаның кінәлілігі туралы “сенімді қорытындысы” – біржақты,
айыптау бағдары болып табылады.
Тергеушінің айыпталушыны қылмыстық жауапкершілікке тартқан сәтте
түбегейлі емес, дұрыс емес, алдын ала, қиындық тудыратын, ықтимал
білдіретін кінәлілігі туралы қорытынды, тұлғаның құқықтарын қамтамасыз ету
мүдделеріне анағұрлым толық жауап береді . Егер тергеушінің сенімі туралы
айтуға болатын болса, онда тек оның сенімділігі мағынасын да ол шығарған
шешім айыптау мазмұнын құрайтын жағдайлар бойынша ықтимал қорытынды жасауға
жеткілікті дәлелдерге негізделеді.
Айыпталушының айыпталушы ретінде жауапқа тартылған сәтінде тұлғаның
кінәлілігі туралы дұрыс деректер қажет ететін бастапқы ұстаным тергеуші
қылмыстық жауапкершілікке тартқаннан кейін ақтау негіздері бойынша істі
тоқтатқан кезде, мұндай тергеуді алдын ала тергеу жетістігі ретінде
қарастыруға болмайды деген қорытындыға әкеледі. Бірақ мұндай көзқарас
қылмыстық қудалау негіздері жойылса, қылмыстық істі тоқтатуға, тергеуді
объективті түрде жүргізуге ынта жоғалады. Қандай жағдайда да алдыңғы
әрекеттерді ақтау, істі сотқа жеткізу және айыптау үкіміне қол жеткізуге
талпыныс пайда болады.
Тергеушілердің айыпталушы ретінде жауапқа тартылатын тұлғаның
кінәлілігіне қатысты “біржола сенімге” ие болуға бейімділігі істің барлық
жағдайларын толық түсіну талпынысы мен қоса оларды тергеудің аяқталу сәтіне
жақындауды тудырады. Мұндай бағдар айыпталушының қорғаныс жасау
мүмкіндіктерін шектеу мақсатында айып тағуды саналы түрде созуды ақтау
қабілетті болып табылады. Дегенмен мұндай кең таралған. Жасалған
зерттеулердің нәтижелері мынаны көрсетті: әрбір бесінші қылмыстық іс
бойынша айыптау алдын ала тергеу аяқталғанға дейін бір күн қалғанда немесе
сол күні тағылған және әрбір төртінші қылмыстық іс бойынша – алдын ала
тергеу басталғаннан бірнеше күннен кейін (екіден беске дейін) тағылған, бұл
айыпталушының қорғану құқығын елеулі түрде бұзу болып бағаланады.
Әлбетте тұлғаны айыпталушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz