Экологияның техникалық дақылдарға (қант қызылшасы, қартоп) тигізетін әсері
Кіріспе
Негізгі бөлім:
I. Экологияның техникалық дақылдарға (қант қызылшасы, қартоп) тигізетін әсері.
1.1. Қант қызылшаның аурулары
II. Дәнді дақылдардың экологиядағы маңызы.
III. Жамбыл облысының экологияның ауыл.шаруашылығының маңызы.
3.1. Бидай . жаздық бидай мен күздік бидайдың өсіп.оқу кезеңі.
3.2. Облыс бойынша дәнді дақылдарды өсіру нәтижесі.
3.3. Дәнді дақылдардың көп таралған ауруларының түрлері.
IV. Қорытынды
V. Қосымша
5.1. Жамбыл облысының жер қоры
5.2. Жамбыл облысының жер сапасының жағдайлары
VI. Қолданылған әдебиеттер
Негізгі бөлім:
I. Экологияның техникалық дақылдарға (қант қызылшасы, қартоп) тигізетін әсері.
1.1. Қант қызылшаның аурулары
II. Дәнді дақылдардың экологиядағы маңызы.
III. Жамбыл облысының экологияның ауыл.шаруашылығының маңызы.
3.1. Бидай . жаздық бидай мен күздік бидайдың өсіп.оқу кезеңі.
3.2. Облыс бойынша дәнді дақылдарды өсіру нәтижесі.
3.3. Дәнді дақылдардың көп таралған ауруларының түрлері.
IV. Қорытынды
V. Қосымша
5.1. Жамбыл облысының жер қоры
5.2. Жамбыл облысының жер сапасының жағдайлары
VI. Қолданылған әдебиеттер
Қазақстанның өңтүстік және оңтүсік-шығысының тәлімі жерлерінде егіс алқаптарының айтарлықтай үлкен бөлігінде (80 пайызы) дәнді және мал азығындық дақылдар орналастырылады. Бұл тәлімі жерлер жауын-шашын түспейтін, жартылай немесе толық жауатын аймақтарға бөлінеді.
Қазақстанның өңтүстігі, 1000 жылдық күзіндегі ауа-райы жұмсақ, құрғақ сипатта болды. Күндізгі уақытта жылымық жиі орын алуы және түнге қарай күннің күрт суытып кетуі күздік дақылдар егістіктерінде мұз қабыршықтарының пайда болуына әкеләп соқырады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол өнім алуды қамтамасыз ететін маңызды факторлардың бірі-топырақты дер кезінде өңдеу болып табылады.
Жаздық дақылдар үшін сүдігер көтеру тиімді екендігі дәлелденген. Себебі, күзде жыртылған жерде көктемде ылғал айтарлықтай көп сақталады. Топырақтың тығыздалғын жоғары қабатын бұзып, ылғалдың артық желге ұшып кетуін болдырмау басты агротехникалық шаралардың бірі.
Көктемгі егіс-дала жұмыстарында топырақты 50-60 сантиметр тереңдікке дейін саңылаулау маңызды әдістердің бірі болып табылады. Бұл тәсілді тау баурайындағы өңірлерде, жауын-шашынмен жартылай және толық қамтамасыз етілген, көктемгі нөсер жауын кезінде су эрозиясына жедел ұшырайтын тәлімі жерлерде қолдану ұсынылады. Саңылаулауды тырмалаумен бір мезгілде қар кетісімен-ақ, ауыл шаруашылық техникасын іске жегу мүмкін болысымен жүргізеді. Топырақты саңылаулау көктемде әдетте сүдігерді жаздық дақылдарғ арнап өңдегенде, отырғызған кезде қолданылады.
Тау баурамындағы еңіс жерлерде бұл тәсіл топырақтың эрозиядан сенімді қорғалуын, жауын суының көктемгі суағарының қысқаруын және топырақта қосымша 15-5 С мм. көлемінде ылғал жинақталуын және дәндік масақты дақылдардың түсімі гектарына 2-ден 4 центнерге дейін көтерілуін қамтамасыз етеді.
Қазақстанның өңтүстігі, 1000 жылдық күзіндегі ауа-райы жұмсақ, құрғақ сипатта болды. Күндізгі уақытта жылымық жиі орын алуы және түнге қарай күннің күрт суытып кетуі күздік дақылдар егістіктерінде мұз қабыршықтарының пайда болуына әкеләп соқырады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол өнім алуды қамтамасыз ететін маңызды факторлардың бірі-топырақты дер кезінде өңдеу болып табылады.
Жаздық дақылдар үшін сүдігер көтеру тиімді екендігі дәлелденген. Себебі, күзде жыртылған жерде көктемде ылғал айтарлықтай көп сақталады. Топырақтың тығыздалғын жоғары қабатын бұзып, ылғалдың артық желге ұшып кетуін болдырмау басты агротехникалық шаралардың бірі.
Көктемгі егіс-дала жұмыстарында топырақты 50-60 сантиметр тереңдікке дейін саңылаулау маңызды әдістердің бірі болып табылады. Бұл тәсілді тау баурайындағы өңірлерде, жауын-шашынмен жартылай және толық қамтамасыз етілген, көктемгі нөсер жауын кезінде су эрозиясына жедел ұшырайтын тәлімі жерлерде қолдану ұсынылады. Саңылаулауды тырмалаумен бір мезгілде қар кетісімен-ақ, ауыл шаруашылық техникасын іске жегу мүмкін болысымен жүргізеді. Топырақты саңылаулау көктемде әдетте сүдігерді жаздық дақылдарғ арнап өңдегенде, отырғызған кезде қолданылады.
Тау баурамындағы еңіс жерлерде бұл тәсіл топырақтың эрозиядан сенімді қорғалуын, жауын суының көктемгі суағарының қысқаруын және топырақта қосымша 15-5 С мм. көлемінде ылғал жинақталуын және дәндік масақты дақылдардың түсімі гектарына 2-ден 4 центнерге дейін көтерілуін қамтамасыз етеді.
1. Атамекен газеті. 4 маусым 2000 ж.
26 шілде 2000 ж.
2. Ақ жол газеті. 18 қараша 2000 ж.
15 қыркүйек 2000 ж.
20 қыркүйек 2000 ж.
3. Қант қызылшасы. Автор Ажкеев А.И.
Алматы, Қайнар 1977 ж.
4. Астықтану және диқамшылық негіздері. Оқу құралы.
Автор Әзтаев Ә., Отыншиев Б.
Қайнар, 1994 жыл.
5. Қазақстан бидайы. Автор Оразалиев Р.А.
Алматы, Қайнар, 1994 ж.
6. Картоп – екінші нан.
Автор Жоланов Б.
Алматы, Қайнар 1985 ж.
7. Атамекен газеті. 11 мамыр 2000 жыл.
8. Дәнді дақылдардың аурулары.
Автор Ж. Жиенбаев
Алматы, Қайнар 1974 ж.
26 шілде 2000 ж.
2. Ақ жол газеті. 18 қараша 2000 ж.
15 қыркүйек 2000 ж.
20 қыркүйек 2000 ж.
3. Қант қызылшасы. Автор Ажкеев А.И.
Алматы, Қайнар 1977 ж.
4. Астықтану және диқамшылық негіздері. Оқу құралы.
Автор Әзтаев Ә., Отыншиев Б.
Қайнар, 1994 жыл.
5. Қазақстан бидайы. Автор Оразалиев Р.А.
Алматы, Қайнар, 1994 ж.
6. Картоп – екінші нан.
Автор Жоланов Б.
Алматы, Қайнар 1985 ж.
7. Атамекен газеті. 11 мамыр 2000 жыл.
8. Дәнді дақылдардың аурулары.
Автор Ж. Жиенбаев
Алматы, Қайнар 1974 ж.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Негізгі бөлім:
Экологияның техникалық дақылдарға (қант
қызылшасы, қартоп) тигізетін әсері.
Қант қызылшаның аурулары
Дәнді дақылдардың экологиядағы маңызы.
Жамбыл облысының экологияның
ауыл-шаруашылығының маңызы.
Бидай – жаздық бидай мен күздік бидайдың
өсіп-оқу кезеңі.
Облыс бойынша дәнді дақылдарды өсіру нәтижесі.
Дәнді дақылдардың көп таралған ауруларының
түрлері.
Қорытынды
Қосымша
Жамбыл облысының жер қоры
Жамбыл облысының жер сапасының жағдайлары
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Қазақстанның өңтүстік және оңтүсік-шығысының тәлімі жерлерінде егіс
алқаптарының айтарлықтай үлкен бөлігінде (80 пайызы) дәнді және мал
азығындық дақылдар орналастырылады. Бұл тәлімі жерлер жауын-шашын
түспейтін, жартылай немесе толық жауатын аймақтарға бөлінеді.
Қазақстанның өңтүстігі, 1000 жылдық күзіндегі ауа-райы жұмсақ, құрғақ
сипатта болды. Күндізгі уақытта жылымық жиі орын алуы және түнге қарай
күннің күрт суытып кетуі күздік дақылдар егістіктерінде мұз қабыршықтарының
пайда болуына әкеләп соқырады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол өнім алуды қамтамасыз ететін
маңызды факторлардың бірі-топырақты дер кезінде өңдеу болып табылады.
Жаздық дақылдар үшін сүдігер көтеру тиімді екендігі дәлелденген.
Себебі, күзде жыртылған жерде көктемде ылғал айтарлықтай көп сақталады.
Топырақтың тығыздалғын жоғары қабатын бұзып, ылғалдың артық желге ұшып
кетуін болдырмау басты агротехникалық шаралардың бірі.
Көктемгі егіс-дала жұмыстарында топырақты 50-60 сантиметр тереңдікке
дейін саңылаулау маңызды әдістердің бірі болып табылады. Бұл тәсілді тау
баурайындағы өңірлерде, жауын-шашынмен жартылай және толық қамтамасыз
етілген, көктемгі нөсер жауын кезінде су эрозиясына жедел ұшырайтын тәлімі
жерлерде қолдану ұсынылады. Саңылаулауды тырмалаумен бір мезгілде қар
кетісімен-ақ, ауыл шаруашылық техникасын іске жегу мүмкін болысымен
жүргізеді. Топырақты саңылаулау көктемде әдетте сүдігерді жаздық дақылдарғ
арнап өңдегенде, отырғызған кезде қолданылады.
Тау баурамындағы еңіс жерлерде бұл тәсіл топырақтың эрозиядан сенімді
қорғалуын, жауын суының көктемгі суағарының қысқаруын және топырақта
қосымша 15-5 С мм. көлемінде ылғал жинақталуын және дәндік масақты
дақылдардың түсімі гектарына 2-ден 4 центнерге дейін көтерілуін қамтамасыз
етеді.
Топырақты көктемгі өңдеу кезіндегі ең бірінші міндет – ылғал жабу.
Осы мақсатта тырмалау жүргізіледі. Оны дер кезінде жүргізудің маңызы өте
зор. Себебі, тырмалаудан, соң ылғалдық жоғалуы 2 және бұдан да көп есе
азайтылады.
Арамшөптен таза алқаптарда ерте себілетін масақты дәнді дақылдардың
тұқымын себу үшін бір-екі рет тырмалау жеткілікті. Арамшөп таралған, тығыз
алқаптарда тұқым себер алдында тырмалау мен бірге культивация да жүргізу
қажет. Культивациялау терендігін тұқымды себу терендігіне сәйкес
белгілейді: дәнді дақылдар үшін 6-8 см., ал ұсақ-тұқымды жоңышқа, еркекшөп
үшін 4-6 см. Кеш себілетін дақылдар егісіне арнап бір мезгілде тырмалау
жолымен екі культивация жүргізіледі.
1999 жылы күзде күздік бидай тұқымын сепкен кезде тәлімі жерлерде
танатты ылғалдандыру бойынша қолайсыз жағдайлар қалыптасты. Осы себептен
де, көктемде күздік бидай егістіктері алқаптарының жай-күйін бағалау
жұмысын жүргізу: жақсы, қанағаттанарлық, болмаса сирек өскенін анықтау
керек. Қазақ ЕҒЗИ деректері бойынша 1м3 50-60 өсімдік болғн жағдайда күздік
бидай егістіктерінің орнына жаздық дақылдарды қайта себуге тура келеді.
Тәлімі егіншілік жағдайында тұқым себуді ерте жүргізу тиімділік
береді. Тұқым себу нормасы топырақ аймағының ауы-райы-табиғат
ерекшеліктеріне, алқаптардың арам шөпке шалдығуына, тұқым себу әдісіне тағы
басқаға қарай белгіленеді.
Ерте себілетін дәнді дақылдар (жаздық бидай, арпа, сұлы) тұқымын себу
нормалары (аймақтар бойынша әр гектарға миллион өңгіш дән есебімен):
1. Жауын-шашынмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жер – 3,0–3,5.
2. Жартылай қамтамасыз етілген тәлімі жер – 4,0–4,5.
3. Қамтамасыз етілген жер –5,0–5,5.
Аңыздық сеялкалармен тұқым сепкен жағдайда тұқым себу нормасын 15-20%
кеміту керек.
Катоктарды қолданбай тұқым сепкен жағдайда, одан кейін топырақты
тығыздауды жүргізу керек. Себебі, сошниктерден тұқымды қопсытылған топырақ
жауып қалатын бороздаларғатастап кетіп отырады. Ауа райы құрғақтау болса
топырақ тез кеуіп кетеді де, тұқымнаң өніп шығуын кешеуілдетеді. Егер тұқым
сепкеннен кейін жауын-шашын болса, онда топырақты тығыздаудың қажеттілігі
болмайды.
Республика ғылыми мекемелерінің деректеріне қарағанда тыңайтқыштардың
ғылыми тұрғыда негізделген мөлшерін (доза) қолдану жаздық бидай мен
арпаныңтүсімін гектарына 2-3 есе, ал күздік бидай түсімін 6 центнерге дейін
көтереді.
Көктемде дәнді дақылдар тұқымын себу кезінде фосфор тыңайтқыштарын аз
мөлшерде еңгізу тиімді.
Күздік бидайды азот тыңайтқыштарымен ерте көктемде үстеп
қоректендіруге маңызды орын беріледі.
Суармалы алқаптарды пайдалануға, жоғары табыс алуды қамтамасыз ететін
дақылдар өсіруге ерекше көңіл бөлу қажет.
Аймақтың суармалы жерлерінде жоғары табыс алуды қамтамасыз ететін
дақылдарға күздік бидай мен жүгері, қант қызылшасы мен темекі жатады.
Мұнымен қатар қазіргі жағдайларда және келешекте жоңышқаға сондай-ақ дәнді-
бұршақты дақылдарға (бұршақ, соя, нұт және т.б.) топырақтың құнарын қалпына
келтірушілер ретінде бірінші кезекте көңіл бөлінуі тиіс.
Ауыспалы егіс-егіншілік мәдениетінің негізі болды және бола береді.
Бұл өсірілетін дақылдардың түсімділігін тұрақты түрде өсіруге жәрдемдеседі.
Бұл ауыспалы егістерде көп жылдық бұршақты және сидеральды дақылдардың
болуы міндетті тәсіл болуы тиіс.
Ерте егілетін дәнді дақылдарды дәнді-бұршақты және жүгері өсірілген
алқаптарға орналастырылған жақсы. Ал, техникалық дақылдар үшін жоңышқа
қыртысын, ең құры дегенде оны үшінші жыл пайдаланылғаннан кейінгісін бөлген
абзал. Қандай жағдайда да, бір жерге дақылдың бір түрін қайта-қайта егуге
жол беруге болмайды.
Сол сияқты, күшті тығыздалынған суармалы жерлерде сүдігерді
саңылаулауды және көп жылдық шөп егуді жүргізген жөн. Бұл көптеген артық-
шылықтарымен қатар егістік жердің су өткізгіштігін, ылғалдылығын ұлғайтады,
топырақтың эрригациялық эрозиясының дамуын күрт төмендете және дәнді
дақылдардың түсімін гектарына 2,5 – 5,5 центнерге арттырады.
Қызылшаның тамыр жемістері мен жапырақтарнда құрамында қант мол
болғандықтан оның зиянды жәндіктері мен аурулары да көп. Қазір қызылшаны
зияндайтын жәндіктердің 400-дей түрі бар. Бұлардың ішінен 40-45 түрі аса
зиянды және көп тараған. Зиянды жәндіктердің бірқатары белгілі бір алқапта
болады, басқалары қызылша егілетін аудандардың бәрінде де кездеседі. Жамбыл
облысының қызылша егістігіне оңтүстіктің қызылша бүргешіктері, шалғын сары
көбелектер, жоңышқа көбелегі, ихачев кішкене қоңыздары көп тараған және
олар өте зиянды. Көбелектерден гөрі, қызылшаны оның құрттары көп зияндайды.
Қызылшаның көбінесе тұқымы, жапырақтары, тамыр жемістері ауруға
шалдығады.
Тамыр жегі. Бұл ауруға шалдыққан қызылшаның тамыры қарайып кетеді.
Тамыр жегі әр-түрлі микроорганизмдердің әсерінен пайда болады. Дұрыс
өңделмеген бетін қабыршық басқан топырақтарға өскен өсімдіктер суыққа
шалдығатын болса, олар тамыр жегіне оңай шалдығады.
Ақұнтақ. Бұл ауру республиканың суармалы жерлерінде қазалша
егістіктерінде көп кездеседі. Аурудың белгісі сол, жапырақты түгелдей
ақұнтақ басып кетеді. Сөйтіп ол дұрыс өсе алмайды, тез соладі, кейін
сарғайып барып қурайды. Ғылыми зерттеу және озат тәжірибеге қарағанда
ақұнтақ ауруының салдарынан Жамбыл облысында қызылша өнімі 10-15%, ал
қанттылығы – 0,3% шамасында кеміген.
Церкоспороз немесе жапырақтың дақтануы. Бұл ауру қызылшаның
жапырақтарына, сабақтарына және шоғырмақарына сұрғылт боз түсті дақ түседі.
Бұл ауруға шалдыққан жапырақтың қоректенуі нашарлайды және жапырақ тез
буланады. Сөйтіп дақ басқан жапырақ тез қурайды. Аурудың салдарынан тамыр
жемістің өнімі және олардың қанттылығы орта есеппен алғанда 1-4% дейін
кемиді. Церкоспороз ауруына көбінесе, тиімді мөлшерден артық суарылған
қызылша шалдығады.
Тамыр жемістің ауруы. Бұл ауру ыза суы топырақтың бетіне жақын жатқан
жерлерге еккен қызылша егісінде жиі кездеседі. Бұған шалдыққан тамыр
жемістің төменгі бөлігі сарғыштанып, кейде қарайып шірейді. Мұнымен қабат
қызылшаның қорек тамырлары да қарайады. Ауруға шалдыққан қызылша топырақтан
оңай суырылады.
Бұл әр түрлі зиянды бактериялардың әсерінен болатын ауру. Ауру әсіресе
күріш егілген жерге еккен қызылшада көп болады.
Ризоктониоз ауруы. Бұл аурудың белгісі тамыр жеміске қызыл түсті нүкте
тәрізді дақ түседі. Ауру пайда болған жер ойылып шірейді. Бұған шалдыққан
өсімдіктің жапырақтары мезгілінен бұрын сароғайады, тамыр жемістері
шірейді. Өнім азайады. Бұл ауру көбінесе ыза суы тайаз және қышқыл
топырақтарғы еккен қызылшада жие кездеседі. Ризоктониоз ауруының қоздырғышы
топыраққа біраз саталады, сондақтан топыраққа 40% формалин немесе
хлорпикрин шашады. Қызалшаның гектарына мың кг. шамасында формалин мен шашу
арқыла да ауруды жоюға болады.
Ал ақұнтаққа қарсы егісті күкірт ұнтағымен өңдеу жақсы нәтиже береді.
Ауруды жою үшін қызылшаның орнын, оның жапырақтары және тамыр жемістерінің
қалдықтарынан әбден тазартып, терең етіп зябьке жырту керек.
Церкозпороз ауруына шалдыққан қызылшаны бір процент барда сұйығы мен 0-
4 процент хлорлы мыс тотығы мен өңдейді. Кейде бұл ауруға қарсы “АБ”
препаратын да шашады.
Егістіктегі көбелектерді құрту үшін егісті ДДТ немесе гексохлоранмен
тозаңдатады.. Оны гектарына 20-25 кг. мөлшерінде шашады. Кальций арсенаты
не болмаса фторлы натрий уларын да тозаңдатуға болады. Бұл улар гектарына 8-
10 кг. шамасында қолданылады. Ал, қызылшаға кәдімгі зиян келтіретін біз
тұмсық, шығыстың, түркістанның біз тұмсық қоңыздары арам шөппен
қоректенеді. Сондықтан қызылша егістері және олардың айналасында арам
шөптің болмауы жөн. Қоңызы бар участоктарды 5,5 процент ДДТ немесе 12%
гексохлоранмен өңдеу керек. Бір гектар егіске 25-30 кг. у шашады. Бұларға
қарсы кальций арсенатын да, әр гектарға 10-12 см. жұмсауға болады.
Дәнді дақылдардың аурулары.
Бидай өсімдігі қаракүей ауруына шалдығады. Оған ауа райы да көп себеп
болады.
Бидай өсімдігі 10-150 жылылықта қатты қаракүйемен көбірек зақымданады.
Ерте себілген күздік бидай бұл ауруға көп мөлшерде шалдығады. Бидайдың
тұқымы топыраққа неғұрлым терең еңгізілсе, солғұрлым өсімдіктердің
қаракүйемен зақымдануына қолайлы жағдай туады. Топырақ жақсы жылымаса тұқым
да кешігіп өнеді. Өсімдіктің кешігіп өнуі аурудың жұғуына қолайлы болады.
Бұл ауру бидай өсімдіктерінің сүттеніп-пісу кезінде толық белгі береді. Т.
levіs қаракүйесі грибінің спораларының құүрамында триметиламин
болатындақтан ұнамсыз иісі болады, түсі қызыл қоңыр, қара қоңыр тартады.
Жеке спора ашық қоңыр түсті, ұзынша, болмаса сопақтау болып келеді. Грибтің
споралары 20 градус температурада агордың үстінде және ылғал топырақта
жақсы өнеді. Тұқым жыл сайын дәріленіп себілсе де, көптеген
шаруашылықтардың егістерінде бұл ауру үнемі кездесіп отырады. Өйткені ауру
қоздырғыш хламидоспоралар топырақта қыстап шығады және инфекция таратады.
Споралардың күзде өнбегендері көктемде өніп, күздік бидаймен қатар жаздық
бидайды да ауруға шалдықтырады. 1966 жылы жаздық бидай күзде
хламидоспоралар шашылған мөлдікке егілгенде өсімдіктер 0,35% қаракүйеге
шалдықты. Топырақта сақталатын инфекция және күздік бидай бір жерге
қатарынан бірнеше жыл егілсе де аса қауіп туғызады. Мысалы, бидайдың
Кооператорка сорты алдын ала хламидоспоралар және қаракүйе түйіршіктері
шашылған топыраққа себілгенде, ауруға шалдыққан масақтардың саны
біріншіжағдайда 4,6 – 17,0%, ал екіншісінде 0,1 – 0,7 процент болды.
Егер топырақта инфекция қоры көп болса, онда тұқымды дәрілеу бидайды
қаракүйеден толық тазартпайды. Күздік бидайдан жиналған хламидоспоралар
күзде топыраққа шашылып, осы жерге сол сорттың тұқымы себілгенде өскен
өсімдіктердің масағы 5,7% ауруға ұшырайды. Ал тұқым споралармен тозаңданып,
гексахлорбензолмен дәріленіп (2 кгт) инфекциядан таза мөлдікке себілгенде
өсімдіктердің масақтары 10,9% ауруға шалдықты.
Жыл сайын Жамбыл облысында жүргізілген зерттеу жұмыстары күздік бидай
егісінде қатты қаракүйек ауруы көп таратылғанын көрсетті, жаздық бидайда да
бұл аймақта ауруға мал шалдығады, бірақ тұқымды жыл сайын дәрілеу қатты
қаракүйенің жайылуын тежеп отырады, арпаның тозаңды тқаракүйесі ауру
қоздырғышы Ustіlago nudo. Ол масақты зақымдап, оның барлық мүшесін қара
қоңыр спораларға айналдырады. Зақымданған масақ алғаш жапырақ түтікшесінен
шыққанда жұқа түссіз қабықшамен көмкеріліп, мұржа күйесі сияқты қара
споралар массасынан тұрады. Әр түрлі экологиялық жағдайларда кездесетін
тозаңды қаракүйе спораларының мөлшері әр түрлі болады. Ауруға шалдыққан
масақ сабақ түтікшесінен шыққан кезден бастап олардың гүлденуінің аяғына
дейін споралар тозаңдайды. Олар масақшаның гүл табапшаларының жарығы
арқылы, ал гүлдеп біткеннен кейін және дән пайда бола бастаған кезде дәнді
толық, тығыз жаппайтын қабықшалардың жарығынан инфекция ұрыққа түседі. Сау
гүлдердің аналық аузында ауа ылғалдылығы 100% болса, хломодоспоралар көп
өнеді.
Споралардың өнуіне аса қолайлы температура 20 градус, олардың өнуі
байқалатын ен төменгі температура 25-30 градус. Тозаңды қаракүйе арпа
егілетін шаруашылықтың бәрінде де кездеседі. Бұл аурумен арпаның барлық
сорттары және түрі зақымданады. Тозаңды қаракүйеге қарсы тұқымды техникалық
және химиялық әдістерімен ұсынылады.
Тамыр шіруі ауруы. Бұл ауру бидай егілетін аймақтардың барлығында да
кездеседі. Кейінгі бес жыл ішінде кейбір шаруашылықтарды жаздық бидайдың
өнімі тамыр шіру ауруының әсерінен 1,5 проценттен 27 процентке дейін
кемиді.
Егісте тамыр шіру ауруының даму мөлшері топырақта болатын
жәндіктерге және басқа грибтерге, төмен және жоғары температураға
байланысты. Мундай жағдай кездескенде өсімдіктің тамыр жүйесі дұрыс жұмыс
атқара алмай, өсімдіктер нашарлап, тамыр шіру ауруына беріктігін кемітеді
де өнімін азайтады, ал кей жағдайда олардың апатқы ұшырауы мүмкін. Тамыр
шіру ауруының тарауының негізгі бір себебі гельминтоспориоз және фузариоз
дерті тұқым дәніне жұққан болып саналынады. Мұндай дәндерді сепкенде
физиологиялық жағынан әлсіз көк өсіп шығады, егер топырақта бұл аурудың
қосымша жұқпалы дерті кездессе, өсімдіктер тамыр шіру ауруымен көбірек
зақымдалады. Аурудың негізгі қоздырғышы гриб-гельминтоспориум сативум.
Тамыр шіру ауруымен дәнді дақылдар піскенше ауырады. Әсіресе өсімдіктің жер
астындағы және жер бетіндегі бірінші буын аралықтары ауруғы жиі шалдығады.
Бұл жағдай бір қатар дән салатын сабақтардың жойылуына себепкер болады, ал
кей джағдайда өсімдік жойылып кетеді. Жамбыл облысында дәнді дақылдардың
өніміне ақ ұнтақ ауруы айтарлықтай әсер етеді. Өйткені, бұл ауру
өсімдіктің жапырағын, сабағын және масағын зақымдайды. Алғашқы кезде,
жапырақта ауруақ тозаң күйде байқалып, ал өсімдік масақтанған кезде
зақымдалған жерлерінде сұрғылт-бурыл мицелилер пайда болады. Бұл аурудың
қоздырғышы қалталы гриб – Ascomycetes класына жатады. Өсімдіктің
эпидемиялық клеткаларының басым бөлігін қамтитін грибоктардың сорғыш
түтікшілері таспаланған бөлшектерден тұрады. Грибоктар көбінесе жапырақтың
үстінгі бетінде мол болады.
Арпа дақылының ақ ұнтақ ауруына шалдығуына себепкер болатын
факторларға мыналар жатады: топырақта калийдің жеткіліксіздігі, температура
мен ылғалдылықтың қолайлы болуы. Калий тыңайтқышын үстемелеп берсе
дақылдардың ауруға қарсылығы бір шама артады.
Дәнді дақылдарды,грибокты және бактериялды кеселдермен қатар, вирустер
де кездеседі. Бидай, арпа, сұлы және басқа дәнді дақылдар да вирустер
эпифитотияны туғызып, зор залал келтіреді. Бидайдың бұл ауруына қуыршақтану
мен мозайка жатады. Бұл ауруға шалдыққан дақылдың сабағы бірнеше, қасқа
жұмырланған белдікшелерден тұрады, олардың саны кей уақытта 100-ден асады.
Масақтарының түрі өзгереді, дәнденбейді. Бұл ауруға арпа бидайға қарағанда
көп ұшырайды. Табиғатта бұл ауру дақылдарға қара қоңыр шегірткелер арқылы
тарайды, сондықтан бұл жәндіктер қуыршақтану, вирус ауруының негізгі
жұқтырушылары болып есептелінеді. Қуыршақтану ауруының егіске тарауы
дақылды себу мерзіміне тығыз байланысты болады, кеш себілген танаптарда
ауру аз тарап жеңіл түрде өтеді. Жаздық дәнді дақылдарға қарағанда күздік
бидайда кездесетін мозаика ауруының белгілері өзгеше болады. Жаздық егіс
күздік егістей мол түптенбейді, сонымен қатар жаздық дақылдарда алдымен
аурудың белгілері төменгі жапырақтарда пайда болып , кейіннен жоғарғыларына
тарайды, ал күздік бидайда керісінше болады. Бұл аурудың кейбір белгілері
құыршақтану ауруының белгілеріне сай келеді, бірақ патологиялық процестері
өзгеше. Мозаика және құыршақтану ауруларын диагностикалау кезінде,
дифференциялау, клетка ішіндегі белок кристалдарын анықтау ерекше роль
атқарады.
Бидайдың мозаика ауруының вирустері тарғыл шегіртке арқылы таралады.
Дақылдарды себу мерзімі мен себілген тұқымның нормасы егістің бұл аурумен
зақымдалуына айтарлықтай әсер етеді. Тұқымның себу нормасы кем болса, егіс
сирек болып шығады да, мұндай жағдайда егісте ауруға ұшыраған өсімдіктердің
саны көбейе түседі. Егіс кешігіпсебілсе ауруға күздік бидай аз, ал жаздық
бидай көбірек шалдығады.
Бұл аурулармен күресудің басты шарты зиянды жәндіктерге қарсы күрес
шараларын уақтылы жргізілулері, және берік сорттарды селекция жолымен
шығару.
Егісті қолайлы мерзімде себу оның өнімділігін арттыруда, өсімдіктерді
аурудан қорғауда маңызды орын алатынын ауыл шаруашылығы дақылдарын, оның
ішінде тұқымдас дақылдарды өсіру жөнінде агрономиялық тәжірибелер айқын
көрсетт. Егер бидай дәл мерзімінде себілсе, тез ісініп, жылдам өніп шығады,
мұның өзі бидайдың қатты қаракүйе қоздырғыштан аман қалуына көмектеседі.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының көптеген аурулары тұқым арқылы тарайды.
Тұқымдарда аурулардың қоздырғыштары төменгі түрде сақталады:
а)қаракүйе түйіршіктері, олардың сынған бөлшектері және спораның
мүйізшелері түрінде кездеседі. Олар сыртқы түріне қарай тұқымнан оңай
ажыратылады;
б) дәннің үстіне жабысқан спора түрінде кездеседі. Мұндай споралар
көзге көрінбейді, сондықтан жабысқан споралардың саны арнаулы әдіс бойынша
микроскоппен анықталады.
в) тұқымның ұлпаларында грибок жіпшелерінің сақталуы. Бұған бидайдың
тозаңды қаракүйесі, альтернариоз, гельминтоспориоз, және тағы басқа аурулар
жатады. Тозаңды қаракүйемен зақымдалған дәнді сыртқы түріне қарап
ажыратуға болмайды, ал альтернариозбен, гельминтоспориозбен зақымдалған
дәндердің қараюына байланысты оңай ажыратуға болады.
Аурудан таза тұқым алу үшін егісті жинау жұмыстарының сапасын
арттырудың маңызы зор. Бұл үшін өнім жинау технологиясын жақсарту керек.
Жамбыл облысы экологиясының
ауыл-шаруашылығындағы маңызы.
Әкімшілік шекараларының шектелген облыс аймағы 144,2 мың кв. км. Ұзақ
мерзімге пайдалануға берілген жерлерді қоса есептегенде 153,14 мың кв.км.
тең. 1998 жылдың қаңтардың 1 жұлдызына дейінгі есеп бойынша жалпы тұрғындар
саны 1019 мың (53,9%) тығыздығы 1 кв. км. шаққанда 7,07 адам.
Облыс тұрғындарының саны 1996 жылмен салыстырғанды 7,4 мың адамға
кеміпті, табиғи сипаттағы өсуі – 8,2 мың болса, ал көші-қон салдары – 15,6
(арамызға енген халық саны 11 мың болса, керісінше кеткені 26,6).
Қала тұрғындарының саны күрт азаюда, яғни 84,9 мыңғы, керісінше
ауылдық жерлерде 75,5 адамғы молайған. Қатты толғандыратын жағдай халықтың
Республика көлемінен кетіп жатуы. 1997 жылы арамыздан шет елдерге кеткендер
саны 13,6 мыңға жетіпті. Көші-қон арқылы облыс көлемінен кеткен адамдар
саны 1996 жылмен салыстырғанда 1,4 есе өскен.
Облыс көлемінде аудандық бағыныштылықты үш қала бар, олар Шу, Қаратау
және Жанатас. Физико-географиялық аудандастыру тұрғысынан алып қарағанда,
Жамбыл облысының аймағы қоңыржай белдеудегі шөлейтті ландшафтты зонаға
жатады.
Пайдалану ерешеліктеріне сай жер қорлары келесідей болып бөлінеді.
Жылдық көлем және процент
Жер аттары
1996 1997
Көлемі % Колемі %
Ауылшаруашылық жерлері 10707,7 69,9 10666,3 69,6
соның ішінде:
егістік 877,5 5,7 876,2 5.7
жайылым 7707,1 50,3 7678,0 50,1
басқа жарамды жерлер: 2123,1 13,9 2112,1 13,8
Елді мекен жерлері 431,9 2,8 431,9 2,8
өнер кәсіп, транспорт, байланыс,
қорғаныс жерлері. 2493,1 16,3 2493,1 16,3
Орман жерінің қоры (боз ГЛФ) Ерекше 300,4 2,0 301,2 2,0
қорғалатын аймақтың жерлері:
Су қорыны жері. 12,7 0,1 12,7 0,1
Запас жерлер. 19,5 0,1 19,5 0,1
Жердің небәрі. 1349,0 8,8, 1390,3 9,1
Облыстан тыс пайдаланылатын жер. 15314,3 100 15314,3 100
Басқа облыстардың пайдаланы-латын
жерлері. 1390,1 9,1 1390,1 9,1
Облыс территориясы.
502,2 3,3 502,2 3,3
14426,4 - 14426,4 -
Жамбыл облысы 14426,4 мың гектар жерді алып жатыр. Оның көпшілігі шөл
және шөлейтті жер. Облыс жерінің көпшілігі ауыл шаруашылығын дамытуға
ыңғайлы, яғни барлық жердің 10666,3 мың гектары ауылшаруашылығына
пайдаланылады. Соның ішінде 8779,7 мың гектар жер, ауылшаруашылық өнімдер
алу үшін, оның 87,5% (7678 мың гектар) суармалы жайылым, ауылшаруашылық
өнімдері үшін, табиғи-климаттық жағдайларға байланымты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім:
Экологияның техникалық дақылдарға (қант
қызылшасы, қартоп) тигізетін әсері.
Қант қызылшаның аурулары
Дәнді дақылдардың экологиядағы маңызы.
Жамбыл облысының экологияның
ауыл-шаруашылығының маңызы.
Бидай – жаздық бидай мен күздік бидайдың
өсіп-оқу кезеңі.
Облыс бойынша дәнді дақылдарды өсіру нәтижесі.
Дәнді дақылдардың көп таралған ауруларының
түрлері.
Қорытынды
Қосымша
Жамбыл облысының жер қоры
Жамбыл облысының жер сапасының жағдайлары
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Қазақстанның өңтүстік және оңтүсік-шығысының тәлімі жерлерінде егіс
алқаптарының айтарлықтай үлкен бөлігінде (80 пайызы) дәнді және мал
азығындық дақылдар орналастырылады. Бұл тәлімі жерлер жауын-шашын
түспейтін, жартылай немесе толық жауатын аймақтарға бөлінеді.
Қазақстанның өңтүстігі, 1000 жылдық күзіндегі ауа-райы жұмсақ, құрғақ
сипатта болды. Күндізгі уақытта жылымық жиі орын алуы және түнге қарай
күннің күрт суытып кетуі күздік дақылдар егістіктерінде мұз қабыршықтарының
пайда болуына әкеләп соқырады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол өнім алуды қамтамасыз ететін
маңызды факторлардың бірі-топырақты дер кезінде өңдеу болып табылады.
Жаздық дақылдар үшін сүдігер көтеру тиімді екендігі дәлелденген.
Себебі, күзде жыртылған жерде көктемде ылғал айтарлықтай көп сақталады.
Топырақтың тығыздалғын жоғары қабатын бұзып, ылғалдың артық желге ұшып
кетуін болдырмау басты агротехникалық шаралардың бірі.
Көктемгі егіс-дала жұмыстарында топырақты 50-60 сантиметр тереңдікке
дейін саңылаулау маңызды әдістердің бірі болып табылады. Бұл тәсілді тау
баурайындағы өңірлерде, жауын-шашынмен жартылай және толық қамтамасыз
етілген, көктемгі нөсер жауын кезінде су эрозиясына жедел ұшырайтын тәлімі
жерлерде қолдану ұсынылады. Саңылаулауды тырмалаумен бір мезгілде қар
кетісімен-ақ, ауыл шаруашылық техникасын іске жегу мүмкін болысымен
жүргізеді. Топырақты саңылаулау көктемде әдетте сүдігерді жаздық дақылдарғ
арнап өңдегенде, отырғызған кезде қолданылады.
Тау баурамындағы еңіс жерлерде бұл тәсіл топырақтың эрозиядан сенімді
қорғалуын, жауын суының көктемгі суағарының қысқаруын және топырақта
қосымша 15-5 С мм. көлемінде ылғал жинақталуын және дәндік масақты
дақылдардың түсімі гектарына 2-ден 4 центнерге дейін көтерілуін қамтамасыз
етеді.
Топырақты көктемгі өңдеу кезіндегі ең бірінші міндет – ылғал жабу.
Осы мақсатта тырмалау жүргізіледі. Оны дер кезінде жүргізудің маңызы өте
зор. Себебі, тырмалаудан, соң ылғалдық жоғалуы 2 және бұдан да көп есе
азайтылады.
Арамшөптен таза алқаптарда ерте себілетін масақты дәнді дақылдардың
тұқымын себу үшін бір-екі рет тырмалау жеткілікті. Арамшөп таралған, тығыз
алқаптарда тұқым себер алдында тырмалау мен бірге культивация да жүргізу
қажет. Культивациялау терендігін тұқымды себу терендігіне сәйкес
белгілейді: дәнді дақылдар үшін 6-8 см., ал ұсақ-тұқымды жоңышқа, еркекшөп
үшін 4-6 см. Кеш себілетін дақылдар егісіне арнап бір мезгілде тырмалау
жолымен екі культивация жүргізіледі.
1999 жылы күзде күздік бидай тұқымын сепкен кезде тәлімі жерлерде
танатты ылғалдандыру бойынша қолайсыз жағдайлар қалыптасты. Осы себептен
де, көктемде күздік бидай егістіктері алқаптарының жай-күйін бағалау
жұмысын жүргізу: жақсы, қанағаттанарлық, болмаса сирек өскенін анықтау
керек. Қазақ ЕҒЗИ деректері бойынша 1м3 50-60 өсімдік болғн жағдайда күздік
бидай егістіктерінің орнына жаздық дақылдарды қайта себуге тура келеді.
Тәлімі егіншілік жағдайында тұқым себуді ерте жүргізу тиімділік
береді. Тұқым себу нормасы топырақ аймағының ауы-райы-табиғат
ерекшеліктеріне, алқаптардың арам шөпке шалдығуына, тұқым себу әдісіне тағы
басқаға қарай белгіленеді.
Ерте себілетін дәнді дақылдар (жаздық бидай, арпа, сұлы) тұқымын себу
нормалары (аймақтар бойынша әр гектарға миллион өңгіш дән есебімен):
1. Жауын-шашынмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жер – 3,0–3,5.
2. Жартылай қамтамасыз етілген тәлімі жер – 4,0–4,5.
3. Қамтамасыз етілген жер –5,0–5,5.
Аңыздық сеялкалармен тұқым сепкен жағдайда тұқым себу нормасын 15-20%
кеміту керек.
Катоктарды қолданбай тұқым сепкен жағдайда, одан кейін топырақты
тығыздауды жүргізу керек. Себебі, сошниктерден тұқымды қопсытылған топырақ
жауып қалатын бороздаларғатастап кетіп отырады. Ауа райы құрғақтау болса
топырақ тез кеуіп кетеді де, тұқымнаң өніп шығуын кешеуілдетеді. Егер тұқым
сепкеннен кейін жауын-шашын болса, онда топырақты тығыздаудың қажеттілігі
болмайды.
Республика ғылыми мекемелерінің деректеріне қарағанда тыңайтқыштардың
ғылыми тұрғыда негізделген мөлшерін (доза) қолдану жаздық бидай мен
арпаныңтүсімін гектарына 2-3 есе, ал күздік бидай түсімін 6 центнерге дейін
көтереді.
Көктемде дәнді дақылдар тұқымын себу кезінде фосфор тыңайтқыштарын аз
мөлшерде еңгізу тиімді.
Күздік бидайды азот тыңайтқыштарымен ерте көктемде үстеп
қоректендіруге маңызды орын беріледі.
Суармалы алқаптарды пайдалануға, жоғары табыс алуды қамтамасыз ететін
дақылдар өсіруге ерекше көңіл бөлу қажет.
Аймақтың суармалы жерлерінде жоғары табыс алуды қамтамасыз ететін
дақылдарға күздік бидай мен жүгері, қант қызылшасы мен темекі жатады.
Мұнымен қатар қазіргі жағдайларда және келешекте жоңышқаға сондай-ақ дәнді-
бұршақты дақылдарға (бұршақ, соя, нұт және т.б.) топырақтың құнарын қалпына
келтірушілер ретінде бірінші кезекте көңіл бөлінуі тиіс.
Ауыспалы егіс-егіншілік мәдениетінің негізі болды және бола береді.
Бұл өсірілетін дақылдардың түсімділігін тұрақты түрде өсіруге жәрдемдеседі.
Бұл ауыспалы егістерде көп жылдық бұршақты және сидеральды дақылдардың
болуы міндетті тәсіл болуы тиіс.
Ерте егілетін дәнді дақылдарды дәнді-бұршақты және жүгері өсірілген
алқаптарға орналастырылған жақсы. Ал, техникалық дақылдар үшін жоңышқа
қыртысын, ең құры дегенде оны үшінші жыл пайдаланылғаннан кейінгісін бөлген
абзал. Қандай жағдайда да, бір жерге дақылдың бір түрін қайта-қайта егуге
жол беруге болмайды.
Сол сияқты, күшті тығыздалынған суармалы жерлерде сүдігерді
саңылаулауды және көп жылдық шөп егуді жүргізген жөн. Бұл көптеген артық-
шылықтарымен қатар егістік жердің су өткізгіштігін, ылғалдылығын ұлғайтады,
топырақтың эрригациялық эрозиясының дамуын күрт төмендете және дәнді
дақылдардың түсімін гектарына 2,5 – 5,5 центнерге арттырады.
Қызылшаның тамыр жемістері мен жапырақтарнда құрамында қант мол
болғандықтан оның зиянды жәндіктері мен аурулары да көп. Қазір қызылшаны
зияндайтын жәндіктердің 400-дей түрі бар. Бұлардың ішінен 40-45 түрі аса
зиянды және көп тараған. Зиянды жәндіктердің бірқатары белгілі бір алқапта
болады, басқалары қызылша егілетін аудандардың бәрінде де кездеседі. Жамбыл
облысының қызылша егістігіне оңтүстіктің қызылша бүргешіктері, шалғын сары
көбелектер, жоңышқа көбелегі, ихачев кішкене қоңыздары көп тараған және
олар өте зиянды. Көбелектерден гөрі, қызылшаны оның құрттары көп зияндайды.
Қызылшаның көбінесе тұқымы, жапырақтары, тамыр жемістері ауруға
шалдығады.
Тамыр жегі. Бұл ауруға шалдыққан қызылшаның тамыры қарайып кетеді.
Тамыр жегі әр-түрлі микроорганизмдердің әсерінен пайда болады. Дұрыс
өңделмеген бетін қабыршық басқан топырақтарға өскен өсімдіктер суыққа
шалдығатын болса, олар тамыр жегіне оңай шалдығады.
Ақұнтақ. Бұл ауру республиканың суармалы жерлерінде қазалша
егістіктерінде көп кездеседі. Аурудың белгісі сол, жапырақты түгелдей
ақұнтақ басып кетеді. Сөйтіп ол дұрыс өсе алмайды, тез соладі, кейін
сарғайып барып қурайды. Ғылыми зерттеу және озат тәжірибеге қарағанда
ақұнтақ ауруының салдарынан Жамбыл облысында қызылша өнімі 10-15%, ал
қанттылығы – 0,3% шамасында кеміген.
Церкоспороз немесе жапырақтың дақтануы. Бұл ауру қызылшаның
жапырақтарына, сабақтарына және шоғырмақарына сұрғылт боз түсті дақ түседі.
Бұл ауруға шалдыққан жапырақтың қоректенуі нашарлайды және жапырақ тез
буланады. Сөйтіп дақ басқан жапырақ тез қурайды. Аурудың салдарынан тамыр
жемістің өнімі және олардың қанттылығы орта есеппен алғанда 1-4% дейін
кемиді. Церкоспороз ауруына көбінесе, тиімді мөлшерден артық суарылған
қызылша шалдығады.
Тамыр жемістің ауруы. Бұл ауру ыза суы топырақтың бетіне жақын жатқан
жерлерге еккен қызылша егісінде жиі кездеседі. Бұған шалдыққан тамыр
жемістің төменгі бөлігі сарғыштанып, кейде қарайып шірейді. Мұнымен қабат
қызылшаның қорек тамырлары да қарайады. Ауруға шалдыққан қызылша топырақтан
оңай суырылады.
Бұл әр түрлі зиянды бактериялардың әсерінен болатын ауру. Ауру әсіресе
күріш егілген жерге еккен қызылшада көп болады.
Ризоктониоз ауруы. Бұл аурудың белгісі тамыр жеміске қызыл түсті нүкте
тәрізді дақ түседі. Ауру пайда болған жер ойылып шірейді. Бұған шалдыққан
өсімдіктің жапырақтары мезгілінен бұрын сароғайады, тамыр жемістері
шірейді. Өнім азайады. Бұл ауру көбінесе ыза суы тайаз және қышқыл
топырақтарғы еккен қызылшада жие кездеседі. Ризоктониоз ауруының қоздырғышы
топыраққа біраз саталады, сондақтан топыраққа 40% формалин немесе
хлорпикрин шашады. Қызалшаның гектарына мың кг. шамасында формалин мен шашу
арқыла да ауруды жоюға болады.
Ал ақұнтаққа қарсы егісті күкірт ұнтағымен өңдеу жақсы нәтиже береді.
Ауруды жою үшін қызылшаның орнын, оның жапырақтары және тамыр жемістерінің
қалдықтарынан әбден тазартып, терең етіп зябьке жырту керек.
Церкозпороз ауруына шалдыққан қызылшаны бір процент барда сұйығы мен 0-
4 процент хлорлы мыс тотығы мен өңдейді. Кейде бұл ауруға қарсы “АБ”
препаратын да шашады.
Егістіктегі көбелектерді құрту үшін егісті ДДТ немесе гексохлоранмен
тозаңдатады.. Оны гектарына 20-25 кг. мөлшерінде шашады. Кальций арсенаты
не болмаса фторлы натрий уларын да тозаңдатуға болады. Бұл улар гектарына 8-
10 кг. шамасында қолданылады. Ал, қызылшаға кәдімгі зиян келтіретін біз
тұмсық, шығыстың, түркістанның біз тұмсық қоңыздары арам шөппен
қоректенеді. Сондықтан қызылша егістері және олардың айналасында арам
шөптің болмауы жөн. Қоңызы бар участоктарды 5,5 процент ДДТ немесе 12%
гексохлоранмен өңдеу керек. Бір гектар егіске 25-30 кг. у шашады. Бұларға
қарсы кальций арсенатын да, әр гектарға 10-12 см. жұмсауға болады.
Дәнді дақылдардың аурулары.
Бидай өсімдігі қаракүей ауруына шалдығады. Оған ауа райы да көп себеп
болады.
Бидай өсімдігі 10-150 жылылықта қатты қаракүйемен көбірек зақымданады.
Ерте себілген күздік бидай бұл ауруға көп мөлшерде шалдығады. Бидайдың
тұқымы топыраққа неғұрлым терең еңгізілсе, солғұрлым өсімдіктердің
қаракүйемен зақымдануына қолайлы жағдай туады. Топырақ жақсы жылымаса тұқым
да кешігіп өнеді. Өсімдіктің кешігіп өнуі аурудың жұғуына қолайлы болады.
Бұл ауру бидай өсімдіктерінің сүттеніп-пісу кезінде толық белгі береді. Т.
levіs қаракүйесі грибінің спораларының құүрамында триметиламин
болатындақтан ұнамсыз иісі болады, түсі қызыл қоңыр, қара қоңыр тартады.
Жеке спора ашық қоңыр түсті, ұзынша, болмаса сопақтау болып келеді. Грибтің
споралары 20 градус температурада агордың үстінде және ылғал топырақта
жақсы өнеді. Тұқым жыл сайын дәріленіп себілсе де, көптеген
шаруашылықтардың егістерінде бұл ауру үнемі кездесіп отырады. Өйткені ауру
қоздырғыш хламидоспоралар топырақта қыстап шығады және инфекция таратады.
Споралардың күзде өнбегендері көктемде өніп, күздік бидаймен қатар жаздық
бидайды да ауруға шалдықтырады. 1966 жылы жаздық бидай күзде
хламидоспоралар шашылған мөлдікке егілгенде өсімдіктер 0,35% қаракүйеге
шалдықты. Топырақта сақталатын инфекция және күздік бидай бір жерге
қатарынан бірнеше жыл егілсе де аса қауіп туғызады. Мысалы, бидайдың
Кооператорка сорты алдын ала хламидоспоралар және қаракүйе түйіршіктері
шашылған топыраққа себілгенде, ауруға шалдыққан масақтардың саны
біріншіжағдайда 4,6 – 17,0%, ал екіншісінде 0,1 – 0,7 процент болды.
Егер топырақта инфекция қоры көп болса, онда тұқымды дәрілеу бидайды
қаракүйеден толық тазартпайды. Күздік бидайдан жиналған хламидоспоралар
күзде топыраққа шашылып, осы жерге сол сорттың тұқымы себілгенде өскен
өсімдіктердің масағы 5,7% ауруға ұшырайды. Ал тұқым споралармен тозаңданып,
гексахлорбензолмен дәріленіп (2 кгт) инфекциядан таза мөлдікке себілгенде
өсімдіктердің масақтары 10,9% ауруға шалдықты.
Жыл сайын Жамбыл облысында жүргізілген зерттеу жұмыстары күздік бидай
егісінде қатты қаракүйек ауруы көп таратылғанын көрсетті, жаздық бидайда да
бұл аймақта ауруға мал шалдығады, бірақ тұқымды жыл сайын дәрілеу қатты
қаракүйенің жайылуын тежеп отырады, арпаның тозаңды тқаракүйесі ауру
қоздырғышы Ustіlago nudo. Ол масақты зақымдап, оның барлық мүшесін қара
қоңыр спораларға айналдырады. Зақымданған масақ алғаш жапырақ түтікшесінен
шыққанда жұқа түссіз қабықшамен көмкеріліп, мұржа күйесі сияқты қара
споралар массасынан тұрады. Әр түрлі экологиялық жағдайларда кездесетін
тозаңды қаракүйе спораларының мөлшері әр түрлі болады. Ауруға шалдыққан
масақ сабақ түтікшесінен шыққан кезден бастап олардың гүлденуінің аяғына
дейін споралар тозаңдайды. Олар масақшаның гүл табапшаларының жарығы
арқылы, ал гүлдеп біткеннен кейін және дән пайда бола бастаған кезде дәнді
толық, тығыз жаппайтын қабықшалардың жарығынан инфекция ұрыққа түседі. Сау
гүлдердің аналық аузында ауа ылғалдылығы 100% болса, хломодоспоралар көп
өнеді.
Споралардың өнуіне аса қолайлы температура 20 градус, олардың өнуі
байқалатын ен төменгі температура 25-30 градус. Тозаңды қаракүйе арпа
егілетін шаруашылықтың бәрінде де кездеседі. Бұл аурумен арпаның барлық
сорттары және түрі зақымданады. Тозаңды қаракүйеге қарсы тұқымды техникалық
және химиялық әдістерімен ұсынылады.
Тамыр шіруі ауруы. Бұл ауру бидай егілетін аймақтардың барлығында да
кездеседі. Кейінгі бес жыл ішінде кейбір шаруашылықтарды жаздық бидайдың
өнімі тамыр шіру ауруының әсерінен 1,5 проценттен 27 процентке дейін
кемиді.
Егісте тамыр шіру ауруының даму мөлшері топырақта болатын
жәндіктерге және басқа грибтерге, төмен және жоғары температураға
байланысты. Мундай жағдай кездескенде өсімдіктің тамыр жүйесі дұрыс жұмыс
атқара алмай, өсімдіктер нашарлап, тамыр шіру ауруына беріктігін кемітеді
де өнімін азайтады, ал кей жағдайда олардың апатқы ұшырауы мүмкін. Тамыр
шіру ауруының тарауының негізгі бір себебі гельминтоспориоз және фузариоз
дерті тұқым дәніне жұққан болып саналынады. Мұндай дәндерді сепкенде
физиологиялық жағынан әлсіз көк өсіп шығады, егер топырақта бұл аурудың
қосымша жұқпалы дерті кездессе, өсімдіктер тамыр шіру ауруымен көбірек
зақымдалады. Аурудың негізгі қоздырғышы гриб-гельминтоспориум сативум.
Тамыр шіру ауруымен дәнді дақылдар піскенше ауырады. Әсіресе өсімдіктің жер
астындағы және жер бетіндегі бірінші буын аралықтары ауруғы жиі шалдығады.
Бұл жағдай бір қатар дән салатын сабақтардың жойылуына себепкер болады, ал
кей джағдайда өсімдік жойылып кетеді. Жамбыл облысында дәнді дақылдардың
өніміне ақ ұнтақ ауруы айтарлықтай әсер етеді. Өйткені, бұл ауру
өсімдіктің жапырағын, сабағын және масағын зақымдайды. Алғашқы кезде,
жапырақта ауруақ тозаң күйде байқалып, ал өсімдік масақтанған кезде
зақымдалған жерлерінде сұрғылт-бурыл мицелилер пайда болады. Бұл аурудың
қоздырғышы қалталы гриб – Ascomycetes класына жатады. Өсімдіктің
эпидемиялық клеткаларының басым бөлігін қамтитін грибоктардың сорғыш
түтікшілері таспаланған бөлшектерден тұрады. Грибоктар көбінесе жапырақтың
үстінгі бетінде мол болады.
Арпа дақылының ақ ұнтақ ауруына шалдығуына себепкер болатын
факторларға мыналар жатады: топырақта калийдің жеткіліксіздігі, температура
мен ылғалдылықтың қолайлы болуы. Калий тыңайтқышын үстемелеп берсе
дақылдардың ауруға қарсылығы бір шама артады.
Дәнді дақылдарды,грибокты және бактериялды кеселдермен қатар, вирустер
де кездеседі. Бидай, арпа, сұлы және басқа дәнді дақылдар да вирустер
эпифитотияны туғызып, зор залал келтіреді. Бидайдың бұл ауруына қуыршақтану
мен мозайка жатады. Бұл ауруға шалдыққан дақылдың сабағы бірнеше, қасқа
жұмырланған белдікшелерден тұрады, олардың саны кей уақытта 100-ден асады.
Масақтарының түрі өзгереді, дәнденбейді. Бұл ауруға арпа бидайға қарағанда
көп ұшырайды. Табиғатта бұл ауру дақылдарға қара қоңыр шегірткелер арқылы
тарайды, сондықтан бұл жәндіктер қуыршақтану, вирус ауруының негізгі
жұқтырушылары болып есептелінеді. Қуыршақтану ауруының егіске тарауы
дақылды себу мерзіміне тығыз байланысты болады, кеш себілген танаптарда
ауру аз тарап жеңіл түрде өтеді. Жаздық дәнді дақылдарға қарағанда күздік
бидайда кездесетін мозаика ауруының белгілері өзгеше болады. Жаздық егіс
күздік егістей мол түптенбейді, сонымен қатар жаздық дақылдарда алдымен
аурудың белгілері төменгі жапырақтарда пайда болып , кейіннен жоғарғыларына
тарайды, ал күздік бидайда керісінше болады. Бұл аурудың кейбір белгілері
құыршақтану ауруының белгілеріне сай келеді, бірақ патологиялық процестері
өзгеше. Мозаика және құыршақтану ауруларын диагностикалау кезінде,
дифференциялау, клетка ішіндегі белок кристалдарын анықтау ерекше роль
атқарады.
Бидайдың мозаика ауруының вирустері тарғыл шегіртке арқылы таралады.
Дақылдарды себу мерзімі мен себілген тұқымның нормасы егістің бұл аурумен
зақымдалуына айтарлықтай әсер етеді. Тұқымның себу нормасы кем болса, егіс
сирек болып шығады да, мұндай жағдайда егісте ауруға ұшыраған өсімдіктердің
саны көбейе түседі. Егіс кешігіпсебілсе ауруға күздік бидай аз, ал жаздық
бидай көбірек шалдығады.
Бұл аурулармен күресудің басты шарты зиянды жәндіктерге қарсы күрес
шараларын уақтылы жргізілулері, және берік сорттарды селекция жолымен
шығару.
Егісті қолайлы мерзімде себу оның өнімділігін арттыруда, өсімдіктерді
аурудан қорғауда маңызды орын алатынын ауыл шаруашылығы дақылдарын, оның
ішінде тұқымдас дақылдарды өсіру жөнінде агрономиялық тәжірибелер айқын
көрсетт. Егер бидай дәл мерзімінде себілсе, тез ісініп, жылдам өніп шығады,
мұның өзі бидайдың қатты қаракүйе қоздырғыштан аман қалуына көмектеседі.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының көптеген аурулары тұқым арқылы тарайды.
Тұқымдарда аурулардың қоздырғыштары төменгі түрде сақталады:
а)қаракүйе түйіршіктері, олардың сынған бөлшектері және спораның
мүйізшелері түрінде кездеседі. Олар сыртқы түріне қарай тұқымнан оңай
ажыратылады;
б) дәннің үстіне жабысқан спора түрінде кездеседі. Мұндай споралар
көзге көрінбейді, сондықтан жабысқан споралардың саны арнаулы әдіс бойынша
микроскоппен анықталады.
в) тұқымның ұлпаларында грибок жіпшелерінің сақталуы. Бұған бидайдың
тозаңды қаракүйесі, альтернариоз, гельминтоспориоз, және тағы басқа аурулар
жатады. Тозаңды қаракүйемен зақымдалған дәнді сыртқы түріне қарап
ажыратуға болмайды, ал альтернариозбен, гельминтоспориозбен зақымдалған
дәндердің қараюына байланысты оңай ажыратуға болады.
Аурудан таза тұқым алу үшін егісті жинау жұмыстарының сапасын
арттырудың маңызы зор. Бұл үшін өнім жинау технологиясын жақсарту керек.
Жамбыл облысы экологиясының
ауыл-шаруашылығындағы маңызы.
Әкімшілік шекараларының шектелген облыс аймағы 144,2 мың кв. км. Ұзақ
мерзімге пайдалануға берілген жерлерді қоса есептегенде 153,14 мың кв.км.
тең. 1998 жылдың қаңтардың 1 жұлдызына дейінгі есеп бойынша жалпы тұрғындар
саны 1019 мың (53,9%) тығыздығы 1 кв. км. шаққанда 7,07 адам.
Облыс тұрғындарының саны 1996 жылмен салыстырғанды 7,4 мың адамға
кеміпті, табиғи сипаттағы өсуі – 8,2 мың болса, ал көші-қон салдары – 15,6
(арамызға енген халық саны 11 мың болса, керісінше кеткені 26,6).
Қала тұрғындарының саны күрт азаюда, яғни 84,9 мыңғы, керісінше
ауылдық жерлерде 75,5 адамғы молайған. Қатты толғандыратын жағдай халықтың
Республика көлемінен кетіп жатуы. 1997 жылы арамыздан шет елдерге кеткендер
саны 13,6 мыңға жетіпті. Көші-қон арқылы облыс көлемінен кеткен адамдар
саны 1996 жылмен салыстырғанда 1,4 есе өскен.
Облыс көлемінде аудандық бағыныштылықты үш қала бар, олар Шу, Қаратау
және Жанатас. Физико-географиялық аудандастыру тұрғысынан алып қарағанда,
Жамбыл облысының аймағы қоңыржай белдеудегі шөлейтті ландшафтты зонаға
жатады.
Пайдалану ерешеліктеріне сай жер қорлары келесідей болып бөлінеді.
Жылдық көлем және процент
Жер аттары
1996 1997
Көлемі % Колемі %
Ауылшаруашылық жерлері 10707,7 69,9 10666,3 69,6
соның ішінде:
егістік 877,5 5,7 876,2 5.7
жайылым 7707,1 50,3 7678,0 50,1
басқа жарамды жерлер: 2123,1 13,9 2112,1 13,8
Елді мекен жерлері 431,9 2,8 431,9 2,8
өнер кәсіп, транспорт, байланыс,
қорғаныс жерлері. 2493,1 16,3 2493,1 16,3
Орман жерінің қоры (боз ГЛФ) Ерекше 300,4 2,0 301,2 2,0
қорғалатын аймақтың жерлері:
Су қорыны жері. 12,7 0,1 12,7 0,1
Запас жерлер. 19,5 0,1 19,5 0,1
Жердің небәрі. 1349,0 8,8, 1390,3 9,1
Облыстан тыс пайдаланылатын жер. 15314,3 100 15314,3 100
Басқа облыстардың пайдаланы-латын
жерлері. 1390,1 9,1 1390,1 9,1
Облыс территориясы.
502,2 3,3 502,2 3,3
14426,4 - 14426,4 -
Жамбыл облысы 14426,4 мың гектар жерді алып жатыр. Оның көпшілігі шөл
және шөлейтті жер. Облыс жерінің көпшілігі ауыл шаруашылығын дамытуға
ыңғайлы, яғни барлық жердің 10666,3 мың гектары ауылшаруашылығына
пайдаланылады. Соның ішінде 8779,7 мың гектар жер, ауылшаруашылық өнімдер
алу үшін, оның 87,5% (7678 мың гектар) суармалы жайылым, ауылшаруашылық
өнімдері үшін, табиғи-климаттық жағдайларға байланымты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz