Жұмыс күші тауар ретінде

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

І Капиталдың теориялық тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
ІІ Жұмыс күші тауар ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІІ Қосымша құн өндіру механизмі және оның әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІV Жұмыс күшінің миграциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27

Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Кіріспе
Өндірістің келесі бір факторы адам капиталы. Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар матер-иалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі бірқатар экономистер капиталды тек өңдіріс құрал-жабдықтары деп қарайды. Мұндай пікір саяси экономияның классиктерінен тараған. Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д. Рикардо капиталды өндіріс құрал-жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің еңбектерінде де мұндай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П. Самуэльсон мен Нордхаустың "Экономикс" деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіңдірілген. Бұл игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, прокат стандары, өндірістік үйлер т. б. жатады. Кейбір зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон "Қазіргі экономикадағы күрделі қаржы" деген еңбегінде, "Капитал қаржы-ландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған",— деп жазды. Маркстің саяси экономиясының маңызды категориясы ретінде капитал қоғамның бүкіл өңдірістік қатынастар жүйесін қамтитын құбылыс ретінде сипатталады яғни капитал капиталистер мен жұмыс-шылардың қосымша құңды өндірумен байланысты қатынасын, әрі оны бөлумен байланысты таптар арасындағы қатынастарды қамтиды. Маркс капиталдың жалпы формуласын шығарды. Ақша-Тауар-Ақша осыған орай ол капитал мәңгі қозғалыста болады деген қорытындыға келді. Капиталдың өсуінің көзі капиталистердің ақысыз иемденетін, жалдамалы жұмысшылардың еңбегімен өндірілетін қосымша құн болып табылады.
К. Маркс ақша-тауар және құрал-жабдықтар жеке алғанда капитал болады дегенді айтпайды, олар белгілі бір өндірістік қатынастар құрамында ғана капитал болып саналады, деп білді. Егер капитал ақшалай нысаңда тұрып қалса, өндіріске жол ашыл-майды. Ал егер ол өңдіргіш нысанда тұрып қалса, бір жағынан, өндіріс құрал-жабдықтарының, екінші жағынан, жұмыс күшінің қызмет атқармай тұрғаңдығын көрсетеді. Капитал егер соңғы фазада кедергіге ұшыраса, жинақталған тауарлар айналыс саласына өту жолын жапқаны болып табылады. Капиталдың ауыспалы айналымы тұрақты түрде бірінен соң бірі жаңарады және кайталанады. Бұл дүркін-дүркін келіп отыратын процесс. Капиталдың бір айналымы оның алғашқы ақшалай жұмсалған кезінен бастап, кәсіпкерге сол ақша өсімімен қайтып оралғанға дейінгі мерзімді қамтады. Мұны капитал айналымының уақыты деп атайды. Айналмалы капиталдың айналым уақыты ауыспалы айналымның бір айналымына тең. Саудамен шұғылданатын кәсіпкер капиталын тек тауар сатып алуға ғана емес, тауарды сатып өткізумен байланысты қызмет көрсетуге де жұмсайды. Тауарды сатып өткізумен байланысты шығындар айналыс шығындары деп аталады. Олар екі түрге бөлінеді: таза және қосымша айналыс шығындары. Таза шығындар тікелей айналыспен байланысты орын алатын шығындар, мұнда жарнама шығындары үлкен үлес алады.
Сонымен капиталға деген көзқарас әр қилы, алайда олардың бір мәселеде бірлігі де байқалады, табыс келетін қабілеті тұрғысынан капитал меншікпен үндеседі. Материалдық өндіріс саласында қызмет ететін капитал өнеркәсіп капиталы деп аталады. Өнеркәсіпке немесе ауыл шаруашылығына бөлінген ақша өндірістік объектіні салуға, машиналар мен жабдықтарды сатып алуға, сол сияқты өнім өндіруге қажетті шикізат пен материалдарға жұмсалады. Өнеркәсіп капиталының өндіріс объектілерін, станоктарды, жабдықтарды қамтитын бөлігі өңдіріс процесінде көп жылдар әрекет етеді. Оны негізгі капитал деп атайды.

Пайдаланылған әдебиеттер
1.Шеденов. Ө.Қ, Байжомартов.Ч.С, Жүнісов.Б.А, Кошагин.Б.И, «Жалпы
экономикалық теория», Алматы «Ақтөбе» 2002ж.
2.Қ.Қ. Ілясов, С.Қүлыпбаев, «Қаржы» Алматы 2005 ж.
3.Я.Ә.Әубэкіров,Б.Б.Байжүмаев, Ф.Н.Жақыпова, Т.П.Табаев.
«Экономикалық теория», Алматы, Қазақ университеті, 1999ж.
4. Осипова Г.М. «Экономикалық теория негіздері», Алматы, 2002ж.
5. Н.Қ.Мамыров, М.Ә.Тілеужанова «Макроэкономика», Алматы, экономика, 2003ж.
6. Райымкүлов.С «Экономикалық теория негіздері», Алматы, 2005ж.
7. Аяпова М.М, Арынов Е.М, «Экономикалық теория негіздері», Алматы, 2001ж.
8. Мауленов С.С, Бекмолдин С.Қ, Қүдайбергенов Е.Қ., «Экономикалык теория», Алматы, 2003ж.
9.Қаржы жэне қаражат 2007 ж. мамыр
10.Экономика негіздері 2006 ж. №6
II.Егеменді Қазақстан 2007ж. 15 желтоқсан 1-2 беттер
12. Сатаев.Т, Саясат 2007ж №2 ақпан, 4 бет
13. Исахова.П, Экономика негіздері 2007 №2 15-17беттер
14. Аль-пари, 2006ж. №1 179-186 беттер
15. Оңтүстік қазақстан газеті 26-желтоқсан 2007
16. Заң газеті, 2007ж. 19 сэуір, 3 бет
17. Мүса.С, Егеменді Қазақстан, 2007ж. 18 шілде, Ібет
18. ҚР Парламентінің Жаршысы, 2005ж. №19. 3 бет
19. Заң жэне Заман, 2007ж. №4. 32 бет
20. «Экономикалық теория негіздері» Оқулық, Алматы, 1998ж.2
21. «К. Маркс пен Ф. Энгельстің таңдамалы шығармалары»
2 том Алматы 1980 жыл.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

І Капиталдың теориялық
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
ІІ Жұмыс күші тауар
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..14
ІІІ Қосымша құн өндіру механизмі және оның
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІV Жұмыс күшінің
миграциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..17

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

Кіріспе
Өндірістің келесі бір факторы адам капиталы. Капитал көп мағыналы
ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар матер-иалдық
емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі
бірқатар экономистер капиталды тек өңдіріс құрал-жабдықтары деп қарайды.
Мұндай пікір саяси экономияның классиктерінен тараған. Смит капиталды
жинақталған еңбек деп, ал Д. Рикардо капиталды өндіріс құрал-жабдықтары деп
тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің еңбектерінде де мұндай анықтамалар
кездеседі. Мысалы, П. Самуэльсон мен Нордхаустың "Экономикс" деген
еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада басқа тауарларды өндіруге
арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіңдірілген. Бұл
игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, прокат
стандары, өндірістік үйлер т. б. жатады. Кейбір зерттеушілер капитал ұғымын
ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон "Қазіргі экономикадағы күрделі
қаржы" деген еңбегінде, "Капитал қаржы-ландыру көзі болмай тұрып, ақша
сомасы ретінде танылған",— деп жазды. Маркстің саяси экономиясының маңызды
категориясы ретінде капитал қоғамның бүкіл өңдірістік қатынастар жүйесін
қамтитын құбылыс ретінде сипатталады яғни капитал капиталистер мен жұмыс-
шылардың қосымша құңды өндірумен байланысты қатынасын, әрі оны бөлумен
байланысты таптар арасындағы қатынастарды қамтиды. Маркс капиталдың жалпы
формуласын шығарды. Ақша-Тауар-Ақша осыған орай ол капитал мәңгі қозғалыста
болады деген қорытындыға келді. Капиталдың өсуінің көзі капиталистердің
ақысыз иемденетін, жалдамалы жұмысшылардың еңбегімен өндірілетін қосымша
құн болып табылады.
К. Маркс ақша-тауар және құрал-жабдықтар жеке алғанда капитал болады
дегенді айтпайды, олар белгілі бір өндірістік қатынастар құрамында ғана
капитал болып саналады, деп білді. Егер капитал ақшалай нысаңда тұрып
қалса, өндіріске жол ашыл-майды. Ал егер ол өңдіргіш нысанда тұрып қалса,
бір жағынан, өндіріс құрал-жабдықтарының, екінші жағынан, жұмыс күшінің
қызмет атқармай тұрғаңдығын көрсетеді. Капитал егер соңғы фазада кедергіге
ұшыраса, жинақталған тауарлар айналыс саласына өту жолын жапқаны болып
табылады. Капиталдың ауыспалы айналымы тұрақты түрде бірінен соң бірі
жаңарады және кайталанады. Бұл дүркін-дүркін келіп отыратын процесс.
Капиталдың бір айналымы оның алғашқы ақшалай жұмсалған кезінен бастап,
кәсіпкерге сол ақша өсімімен қайтып оралғанға дейінгі мерзімді қамтады.
Мұны капитал айналымының уақыты деп атайды. Айналмалы капиталдың айналым
уақыты ауыспалы айналымның бір айналымына тең. Саудамен шұғылданатын
кәсіпкер капиталын тек тауар сатып алуға ғана емес, тауарды сатып өткізумен
байланысты қызмет көрсетуге де жұмсайды. Тауарды сатып өткізумен байланысты
шығындар айналыс шығындары деп аталады. Олар екі түрге бөлінеді: таза және
қосымша айналыс шығындары. Таза шығындар тікелей айналыспен байланысты орын
алатын шығындар, мұнда жарнама шығындары үлкен үлес алады.
Сонымен капиталға деген көзқарас әр қилы, алайда олардың бір мәселеде
бірлігі де байқалады, табыс келетін қабілеті тұрғысынан капитал меншікпен
үндеседі. Материалдық өндіріс саласында қызмет ететін капитал өнеркәсіп
капиталы деп аталады. Өнеркәсіпке немесе ауыл шаруашылығына бөлінген
ақша өндірістік объектіні салуға, машиналар мен жабдықтарды сатып алуға,
сол сияқты өнім өндіруге қажетті шикізат пен материалдарға жұмсалады.
Өнеркәсіп капиталының өндіріс объектілерін, станоктарды, жабдықтарды
қамтитын бөлігі өңдіріс процесінде көп жылдар әрекет етеді. Оны негізгі
капитал деп атайды.
І Капиталдың теориялық тұжырымы
Сырт қарағанда капитал мынадай нақты нысандарда орын алады: өндіріс
құрал-жабдықтардың — өндіргіш капитал нысанда ақша — ақшалай, тауарлар —
тауарлы капитал нысанында көрінбекші. Солай дей тұра К. Маркс ақша-тауар
және құрал-жабдықтар жеке алғанда капитал болады дегенді айтпайды, олар
белгілі бір өндірістік қатынастар құрамында ғана капитал болып саналады,
деп білді. Сонымен капиталға деген көзқарас әр қилы, алайда олардың бір
мәселеде бірлігі де байқалады, табыс келетін қабілеті тұрғысынан капитал
меншікпен үндеседі. Материалдық өндіріс саласында қызмет ететін капитал
өнеркәсіп капиталы деп аталады. Өнеркәсіпке немесе ауыл
шаруашылығына бөлінген ақша өндірістік объектіні салуға, машиналар мен
жабдықтарды сатып алуға, сол сияқты өнім өндіруге қажетті шикізат пен
материалдарға жұмсалады. Өнеркәсіп капиталының өндіріс объектілерін,
станоктарды, жабдықтарды қамтитын бөлігі өңдіріс процесінде көп жылдар
әрекет етеді. Оны негізгі капитал деп атайды. Шикізат, материалдар,
энергетикалық ресурстар өндіріс процесінде бір мезгілде пайдаланылады да,
өндірілген өнімге бірден кешеді.
Негізгі капиталдың қызмет етуімен байланысты физикалық және моралдық тозу
орын алады. Физикалық тозу процесі негізгі капитал элементтерінің өндірісте
одан әрі пайдалануға жарамайтындығын сипаттайды.Негізгі капиталдың
физикалық тозуына көптеген факторлар әсер етеді. Олар ең алдымен машина мен
жабдықтарды пайдалану
ұзақтығы мен қарқындылығы, негізгі капиталды пайдаланатын өндіріс
технологиясының құрылымы, атмосфералық ықпал, материалдың өз бойындағы
болып жатқан ішкі процестер. Негізгі капиталды пайдалану ұзақтығы мен
физикалық тозу дәрежесінің арасында тікелей пропорци-
ялы тәуелділік бар, машиналар мен жабдықтарды пайдалану уақыты ұзақ болған
сайын, физикалық тозу дәрежесі де жоғары болады.
Негізгі капиталдың заттық тозуынан басқа, оның құнсыздануы нәтижесінде
және арзан, тиімді жабдықтардың пайда болуымен байланысты олардың моральдық
тозуы орын алады. Негізгі капиталдың моральдық тозуы ең әуелі ғылыми-
техникалық прогрестің қарқынды дамуымен байланысты. Моральдық жағынан
тозған жабдықтар экономи-калық тұрғыдан да тиімсіз, өнімсіз, сондай-ақ
онымен өндірілген өнімдердің бәсеке қабілеті де төмен болады. Моральдық
тозған, ескірген жабдықтарды, құралдарды жаңарту белгілі бір бағдарламаға
сай жүргізіледі, ол негізгі капиталға деген үлкен шығындарды қажет етеді.
Осымен байланысты өндірісті техникалық жаңартуға жұмсалатын күрделі
қаржының үлесі ұлғаяды. Дамыған елдерде өңдеуші өнеркәсіпке жұмсалатын
қаражат бүкіл күрделі қаржының 60—80 процентін құрайды.
Заттай және моральдық жағынан тозған, ескірген құралдарға кеткен шығындар
амортизациялық жарна арқылы етеліп отырады (негізгі капитал құнының бір
бөлігінің жыл сайын шығарылатын өнімге ауысуы). Амортизациялық жарна
сомасының негізгі капитал құнына процентпен шаққанда қатынасы амортизация
нормасы деп аталады. Ғылыми-техникалық прогрестің жоғары
қарқынымен негізгі капиталдың моральдық тез тозуымен байланысты мемлекет
заңды жолымен амортизация нормасын көтеріп отырады. Мемлекеттің бұл әрекеті
жабдықтардың құнын шығарылатын өнімдерге тез ауыстырып, моральдық ескірген,
уақыт талабына сай келмейтін құрал-жабдықтардан құтылуға бағытталған
амортизацияны тездету саясаты деп аталады. "Ғылыми-техникалық прогресс
жағдайында негізгі капиталдың моральдық тозған бөлігін қалпына келтіру
қаражаты осы амортизацияны тездету есебінен түседі. Амортизацияны тездету
пайдадан көптеген соманы амортизация қорына аударға, сөйтіп қосымша қор
жинау көлемін арттыруға мүмкіңдік береді. Мұның тағы бір ұтымды жері,
амортизация қорына бөлінетін пайда салықтан босатылады.
Өндірісті кең көлемде жалғастыру үшін, кәсіпкер тапқан пайдасының бір
бөлігін өзінің тұтынуына емес, өндірісті қаржыландыруға жұмсауы міндетті.
Пайданың бір бөлігін үстеме капитал ретінде пайдалануды капиталдық қорлануы
деп атайды. Ол тек жеке қапиталдың ғана емес, бүкіл қоғамдық капиталдың
өсуін сипаттайды. Капиталдың өсуінің тағы бір жолы — оның орталықтануы, бұл
фирмалардың бірін-бірі қосып алуы немесе жойып жіберуі нәтижелерінде мүмкін
болады. Капиталдың орталықтануынан экономикада қызмет етуші капиталдың
жалпы көлемі өзгермейді.
Материалдық игіліктерді өндірумен байланысты кәсіпорын пайдаланатын қандай
да болсын капитал өз қозғалысын ақша түрінде бастайды. Ақша капиталы жұмыс
күші мен өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға жұмсалады (А-Т). Өндіріс
процесінде (Ө) сатып алған факторлар өзара әрекет етеді және жаңа өнім
өндіреді. Рынокта осы өнімдерді сатып (Т-А), кәсіпкер алдын ала жұмсаған
капиталын қайтарып алады. Капиталдың біртіндеп алғашқы жұмсалуы, өндірісте
пайдаланылуы, өндірген өнімдерді сату және капиталдың алғашқы нысанға
қайтып оралуы капиталдың ауыспалы айналымы деп аталады.
Капиталдың ауыспалы айналымының бірінші және үшінші сатысы айналыс
процесін, ал екіншісі — өндіріс процесін көрсетеді. Өнеркәсіп капиталы
ауыспалы айналымның әр сатысында әр қилы нысанда орын алады: ақшалай,
өндіргіш және тауарлы. Капиталдың ауыспалы айналымының үздіксіз орын алуы
олардың үш нысанының бір-бірімен алмасуының мәнін түсіндіреді. Олар әр қилы
фазаларды ешбір кедергісіз бір-бірімен алмасып отыратын болса, ауыспалы
айналым қалыпты деген сөз. Егер капитал ақшалай нысаңда тұрып қалса,
өндіріске жол ашыл-майды. Ал егер ол өңдіргіш нысанда тұрып қалса, бір
жағынан, өндіріс құрал-жабдықтарының, екінші жағынан, жұмыс күшінің қызмет
атқармай тұрғаңдығын көрсетеді. Капитал егер соңғы фазада кедергіге
ұшыраса, жинақталған тауарлар айналыс саласына өту жолын жапқаны болып
табылады. Капиталдың ауыспалы айналымы тұрақты түрде бірінен соң бірі
жаңарады және кайталанады. Бұл дүркін-дүркін келіп отыратын процесс.
Капиталдың бір айналымы оның алғашқы ақшалай жұмсалған кезінен бастап,
кәсіпкерге сол ақша өсімімен қайтып оралғанға дейінгі мерзімді қамтады.
Мұны капитал айналымының уақыты деп атайды. Айналмалы капиталдың айналым
уақыты ауыспалы айналымның бір айналымына тең. Негізгі капиталдың айналым
уақыты авансыланған негізгі капиталдың жылдық амортизациясына тең.
Авансыланған бүкіл капиталдың айналым уақыты авансыланған капитал-дың
жылдық амортизациясы мен айналмалы капиталдың жылдық айналым сомасына
қатынасы. Айналым уақыты өндіріс уақыты мен бұл мерзімде капитал өндіргіш
нысанда болады айналыс уақытынан тұрады. Капитал айналымының жылдамдығы
өңдіріс тиімділігіне ықпал етеді. Көп мөлшерде пайда табу мақсатымен
кәсіпкер капитал айналымын тездетуге мүдделі болады.
Экономикада тек өнеркәсіп капиталы ғана емес, айналыс саласында тауарларды
сату мақсатын көздейтін сауда капиталы да орын алады. Тарихи жағынан сауда
капиталы өнеркәсіп капиталынан көп бұрын орын алған, ол ұзақ жылдар
үстемдік еткен капиталдың түрі. Саудамен шұғылданатын кәсіпкер капиталын
тек тауар сатып алуға ғана емес, тауарды сатып өткізумен байланысты қызмет
көрсетуге де жұмсайды. Тауарды сатып өткізумен байланысты шығындар айналыс
шығындары деп аталады. Олар екі түрге бөлінеді: таза және қосымша айналыс
шығындары. Таза шығындар тікелей айналыспен байланысты орын алатын
шығындар, мұнда жарнама шығындары үлкен үлес алады. Қосымша айналыс
шығындары — өндіріс процесін жалғастырумен байланысты шығындар. Бұл
тасымалдау сақтау, буып-түюмен байланысты шыгындар. Капиталдың тағы бір
нысаны — қарыз капиталы. Бұл белгілі бір мерзімге процент үстемесін өсіру
шартымен берілетін ақша капиталы. Қарыз капиталының көзі уақытша
пайдаланылмаған бос ақша қаражаты, соңғысы болса кәсіпорыңдар мен
фирмалардың уақытша бос қаржылары мен халықтың ақшалай қаражатынан тұрады.
Несие арқылы осылардың барлығы қарыз капиталына айналады. Қазіргі
экономикада несиенің бірнеше түрі бар: коммерциялық, банкілік, мемлекеттік,
мемлекетаралық.
Тарихи ұлы адамдардың ішінде Карл Маркс аса көрнекті орын алады.
Өзінің адал досы және серігі Фридрих Энгельспен бірге ол пролетариаттың
коммунизм жеңісі жолындағы тап күре-сінің теориясы мен тактикасын жасап
шығарды. Маркс пен Энгельс бүкіл дүние жүзі жұмысшы табының данышпан
ұстаздары және жұмысшы табының ісі үшін шайқасқан ұлы күрескерлер ретінде,
революцияшыл жұмысшы қозғалысының идеялық дем берушілері және тамаша
үйымдастырушылары ретінде тарихка енді. Адамзатқа және ең революцияшыл тап
— пролетариатқа дү-ниені тану мен өзгертудің үлы кұралын берген ең озык,
шын мәніндегі ғылыми дүниетану үғымы Маркстің есімімен байланысты және
соның есімімен аталған. Утопиядан ғылымға айналуы, капитализмнің сезсіз
кұрып, коммунизмнің жеңіп шығатындығының жанжақты және теория жүзінде терең
дәлелденуі Маркстің есімімен байланысты. Сонымен қатар оның көптеген
жұмыстары, оның ішінде атап кетейіндеп отырғанымыз қосымша құн
теориясы жайында өргімек. Жұмысшы табының ғылыми коммунизм идеяларын
қабылдаған тұңғыш ре-волюцияшыл партиялардың пайда болуы Маркстің есімімен
байланысты. Жұмысшылардың капитал езгісіне қарсы стихиялық қозға-лысының
капитализмді құлатып, коғамды социалистік негізде революциялық жолмен кайта
күру жолындағы саналы тап күресіне айналуы Маркстің есімімен байланысты.
Капитал қандай формада көрінсе де, ол қай жерде қолданылса да оның өзі
қанау қатынасын сипаттайды, әрқашанда басқаның еңбегін иемдену құралы болып
табылады. Алайда өнеркәсіп капиталының өздігінен өсетін құн ретінде оның
өзіндік айрықша ерекшелігі бар. Ол буржуазиялық коғамның өндірістік
қатынасы, оның негізгі екі табының — капиталистер табы мен жалдама
жұмысшылар табы арасындағы қатынас болып табылады. Бұл өндірістік
қатынастың мәні — капиталистердің — өндіріс құрал-жабдықтарына монополиялық
меншік иелерінің жалдама жұмысшыларды канауы. Өнеркәсіп капиталы — жалдама
еңбектің қанау құралы. ...Капитал,— деп жазды К. Маркс,— ол зат емес,
қоғамның белгілі бір тарихи формациясына жататын белгілі бір қоғамдық,
өндірістік қатынас, бұл қатынас затта бейнеленген және де осы заттың өзіне
ерекше бір коғамдық сипат береді.
Заттай мазмұны тұрғысынан қарастырылатын капитал капиталисг қолындағы
белгілі бір акша сомасы түрінде, ол сатып алатын өндіріс құрал-жабдықтары
түрінде, сондай-ақ капиталистік кәсіпорында өндірілетін дайын товарлар
түрінде болады. Ақша, өндіріс құрал-жабдықтары, өмірлік игіліктер, бұларды,
косымша құн алу үшін қолданған кезде, оларды қанау құралы ретінде
пайдаланған кезде ғана капиталға айналады.
Буржуазияшыл экономистер капиталды анықтағанда кез келген өндірістің
заттық факторларымен теңестірген сияқты капиталды ақшамен немесе өндіріс
құрал-жабдықтарымен теңестіре отырып, оның әлеуметтік, таптық мәнін
қазбалайды. Мысалы, казіргі заманғы американ экономисі П. Самуэльсон
капиталды тек өндірістің аралық факторы ретінде ғана, яғни экономикалық
системаның өзі жасайтын іргелі игіліктер ретінде қарастырады. Басқа ір
буржуазиялық экономистер өндірісте пайдалы роль атқаратының бәрін: өндіріс
құрал-жабдықтарын, жерді, пайдалы қазынды-арды, тұтыну заттарын, жұмыс
күшін капитал деп санайды. Сөйтіп, буржуазияшыл теорстиктер капиталды
мәңгі, тарихтан тыс категория ретінде қарастырады, өйткені заттар, өндіріс
құрал-жабдықтары кез келген қоғамдық экономикалық формацияға болады деп
есептейді. Капиталды заттай пайымдау оны әлеуметтік мәнінен айырады. Екі
қарама-қарсы әлеуметтік-экономикалық системаның—капитализм мен социализмнің
арасындағы айырмашылық теріске шығарылады, өйткені капиталистік қоғамда,
социалистік коғамда да материалдық игіліктерді жасау үшін өндіріс құрал-
жабдықтары қажет. Бірақ, К. Маркстің дәлелдегендей, кез келген еңбек
процесінің заттай факторы болатын өндіріс құрал-жабдықтары тек буржуазиялык
қоғам жағдайында ғана капиталға, жалдама жұмысшылардың қосымша еңбегін
иемдену құралына айналады. Капиталист өндірісті ұйымдастыра отырып, өзінің
капиталын (бастапқыда ақша формасында көрінетін) еңбек процесі
факторларына—өндіріс құрал-жабдықтарына және жұмыс күшіне айналдырады.
Сөйтіп, капиталист ие болатын өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмыс күші — бұл
бастапқы іргелі құн орнығуының тек кана басқа формасы. Еңбек процесінің
алуан түрлі факторлары болатын өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмыс күші өнім
құнын жасауда бірдей роль атқармайды. Еңбек процесінде жұмыс күші өндіріс
құрал-жабдықтарын тұтынады және жаңа өнім жасайды. Өндіріс құрал-жабдықтары
өзінің тұтыну кұнының бастапқы формасынан айырыла отырып, өз құнын
сақтайды, бұл кұн еңбек процесінде жаңа өнімге өшеді. Бұрынғы құнның
сақталуын, яғни өндіріс құрал-жабдықтары құнының жаңа өнімге көшуін жұмысшы
еңбек затына жаңа құнды бір мезгілде қосуымен жүзеге асырады. Өндірістің
екі жақты нәтижесіне жұмысшы өз еңбегінің екі жақты сипаты арқасында
жетеді. Сонымен, бір мезгілде өзінің нақты еңбегімен ол тұтыну құнын
жасайды және оған өндіріс құрал-жабдықтарының құнын көшіреді, ал
абстрактылы еңбекпен жаңа құн жасайды, сөйтіп оны бұрынғы құнға косады.
Жалдама жұмысшының еңбегімен жасалған жаңа құн оның жұмыс күшінің
эквиваленті және косымша құн болып табылады. Өндіріс құрал-жабдықтарына
айналатын және еңбек процесінде өз құнының көлемін өзгертпейтін капиталдың
бөлегін К. Маркс тұрақты капитал деп атады. Жұмыс күшіне айналатын және
өндіріс процесінде өз қүнын өзгертетін капиталдың бөлегін К. Маркс
өзгермелі капитал деп атады. Еңбек процесі тұрғысынан капиталдың құрамды
бөлегінің объективті және субъективті факторлар ретінде де, өндіріс құрал-
жабдықтары мен жұмыс күші ретінде де айырмашылықтары бар, ал құнның артуы
процесі тұрғысынан тұрақты және өзгермелі капитал ретінде айырмашылығы бар.
Тұрақты капитал құны, яғни өндірісте тұтынылған өндіріс құрал-жабдықтары
тек кана дайын өнімде бұрынғы мөлшерлерде сақталады. Капиталист сатып алған
жұмыс күшінің құнына тең өзгермелі капитал құны өндіріс процесінде артады,
өйткені жұмысшы өзінің еңбегін жұмсай отырып, өзгермелі капитал мен қосымша
құнның келеміне тең жа-ңа құн жасайды. Қосымша құн, демек, тек өзгермелі
капиталдың әсемі болып табылады. Жаңадан жасалған құнның көлемі мына
формуламен беріледі: у + т мұнда у — жұмыс күшінің ұдайы өндірілетін құны,
т — қосымша қүн. Капиталистік кәсіпорындарда жасалатын товарлар құнының
формуласы (XV) мынадай түрде болады: \У = с + о + т п. Бұл құн буржуазиялық
қоғамның өндірістік қатынастарын, капиталистердің жалдама жұмыс-шыларды
қанауын бейнелейді.
Портфельдік инвестициялар - шетел акцияларына, облигацияларына және т.б.
құнды қағаздарға каииталдың жұмсалуы. Оны енгізудегі мақсат - жоғары
дивиденд алу.
Халыкдралық валюта қорының анықтамасы бойынша, акционерлік капиталдың
25%-нен астамы инвестор меншігінде болса, онда салынған инвестиция тікелей
төте инвестициялар болып табылады.
Осы екі инвестиция мөлшері ор елде әр алуан болып келеді.
Мысалы, АҚШ-та 10% (жеке меншік капитал).
1989 жылы АҚШ-тағы тікелей инвестиция экспортты - 32 млрд. $,
портфельдік инвестиция экспорты - 27 млрд. $ болды.

Тікелей инвестицияны шығару арқылы фирмалар екінші елде жаңа фирмалар
ашады, сол елдегі кейбір ірі фирмалардың бір бөлігін немесе түгелдей сатып
алады. Шетелде ондай фирмаларды бас компанияның шетел филиалдары деп
атайды. Осы филиалдар бөлімшелерге, елшілес (дочерняя) компанияларға,
ассоцияцияланған (ынтьмақтастық) компанияларға бөлінеді.
Бөлімше - 100% көлемде бас фирманың қарамағында болады, заңды ұйымға
жатпайды.
Төл компания — шетелдегі дербес компания болып саналады. Оның өзіндік
балансы бар. Оны бас компания бақылап отарады. Соған сәйкес, бас компания
оның акцияларының көп белігінің немесе түгелдей осы компанияның иесі болып
табылады.
Ассоцияцияланған компания - кейде оны аралас компания деп те атайды.
Оның төл компаниядан айырмашылығы мынада:
Бас компания оның акция пакетінің бір бөлігіне ғана иелік етеді.
Ассоцияцияланған компания түрлеріне біріккен компанияларды жатқызуға
болады, сонымен қатар, 2 немесе одан да көп фирмалардың біріккен
кәсіпорындары және т.б. түрлері бар. Мысалы, "Экономикалық мүдде бойына,
Еуропалық бірлестік" трансұлттық трест ретінде құрылған.

ІІ Жұмыс күші тауар ретінде
Жұмысшының сататыны өзінін, тікелей еңбегі емес, онын. өзі-нің жұмыс
күші; мұны ол уақытша капиталистін, қарауына береді. Мұның дұрыстығы
соншалық, заң бойынша — Англияда қалай екенін білмеймін, бірақ қалай
болғанда да континенттік елдердін. кейбіреулерінде — жұмысшыға өзінің
жұмыс күшін сатуға рүқсат етілетін максимум мерзім белгіленіп қойылады.
Егер жүмыс күшін тілеген мерзімге сатуға рүксат етілетін болса, онда
қүлдық дереу қайта орнар еді. Егер бұлай сату, мәселен, жұмысшынын, бүкіл
өмірін қамтыған болса, онда мұның өзі жүмысшыны бірден жалдаушының өмірлік
қүлына айналдырар еді. Англияның ежелгі экономистерінің, ең бір ерекше
философ-тарының бірі Томас Гоббс өзінің Левиафан деген еңбегінде оньщ
ізбасарларының бәрі де байқамаған бүл фактіні түйсікпен аңғарған еді. Ол
былай дейді:
Барлық басқа заттар сияқты, адамның цұны немесе бағалылығы дегеніміз —
оның бағасы, яғни күшін пайдаланғаны ушін оған берілетін нәрсе. Егер біз
осы негізге сүйенсек, қандай да болсын басқа то-варлардың қүнын
белгілегеніміз сиякты, еңбектің де қүнын бел-гілей аламыз. Бірақ мұны
істеместен бүрын біз былай деп сұрауға тиіспіз: біз рынокта, бір жағынан,
меншігінде жері, машиналары, шикі-заттары мен тіршілікке керекті заттары,
яғни ұқсатылмаған жерден басқасының бәрі де еңбектің өнімі болып табылатын
құ-ралдары бар сатып алушылар категориясын, ал екінші жағынан, өзінің жұмыс
күшінен, білегінің күшінен, қара басынаіг басқа сататын еш нәрсесі жоқ
сатушылар категориясын кездестіреміз; біреулері пайда шығарып, баю
мақсатымен үнемі сатып алумен болады, ал екінші біреулері күн көрерлік
қаражат табу үшін үнемі сатумен болады; мұндай ғажап оқиға қалай шықты? Бүл
мәселені зерттеу экономистердің алдын ала, немесе бастапқы қорлану деп
атайтын нәрсесін, дұрысында бастапқы экспро-приациялау деп аталуға тиісті
нәрсені зерттеу болып табылар еді. Мұны зерттесек біз: бұл бастапқы қорлану
дегеннің бірқа-тар тарихи процестер екенін, бүл процестердің қызметкер мен
оның еңбек қүралдарының арасында бұрын болған бірлікті қиратқанын білер
едік. Бірақ бүл сияқты зерттеу менің алға қойған тақырыбымның шедберінен
шығып кетеді. Еңбекші-нің еңбек құралдарынан бір кезде жүзеге асырылған
бүлай қол үзуі өндіріс әдісіндегі жаңа, түбегейлі революция оны жойып,
бүрынғы болған бірлігін жаңа тарихи формада қайта орнатқан-ға дейін бұдан
былай да сақтала бермекші және үнемі кеңейген көлемде кайталай
бермекші.Сонымен, жүмыс күшінің құны дегеніміз не?
Қандай да болсын басқа товардың құны сияқты, жұмыс кү-шінің құны да өзін
өндіруге қажет болатын еңбектің мөлшерімен белгіленеді. Адамның жұмыс күші
оның өзінің нақты жеке ба-сында ғана болады. Өсіп, өзінің өмірін сақтау
үшін адам белгілі бір мөлшерде күнкөріс заттарын тұтынуы керек болады.
Алайда машина сияқты адам да тозады, сондықтан оны басқа адаммен ауыстыруға
тура келеді. Жұмысшының өзін сақтауға қажетті күнкөріс заттары мөлшерінің
үстіне жұмысшыға жұмыс рыно-гында өзінің орнын басуға тиісті, жүмысшының
ұрпағын мәңгілік етуге тиісті балаларын өсіру үшін тағы да күнкөріс
заттарының біраз мөлшері керек болады. Оның үстіне, жүмысшы өзіне жұмыс
күшін арттырып, белгілі бір мамандық алуы үшін тағы да құнның белгілі
сомасын жұмсауына тура келеді. Біздің алға қойып отырған мақсатымыз үшін
бұл арада тәрбиелеу, оқыту істеріне болмашы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.