Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеменiң түсiнiгi мен топтастырылуы

КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

I ТАРАУ

§1. Дәлелдемелер түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6

§2. Дәлелдемелердiң жарамдылығы, қатыстылығы ... ... ... ... ..10

§3. Дәлелдемелердiң жарамдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14

II ТАРАУ

§1. Дәлелдеу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19

§2. Тараптардың және үшiншi жақтардың түсiнiктемелерi ... ...22

§3. Куәнiң айғақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

§4. Жазбаша дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

§5. Сарапшылардың қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32

§6. Заттық дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40

Қазақстан мемлекетi, оның барлық органдары заңдылыққа негiзделiп, қоғамның мүдделерiн азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, құқықтық тәртiптi қарауды қамтамасыз етедi.
Азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын қорғауды жүзеге асырудағы органдардың iшiнде ерекше орын сот әдiлдiгi органы ретiнде сотқа берiледi. Оның қызметi iстiң ақиқатын қамтамасыз ететiн азаматтық iс жүргiзу құқығының нормаларымен реттелетiн түрiнде.
Сотпен субъективтiк құқықтарды және заңмен қарғалатын мүдделердi қар£ау азаматтық iстердi қарғау мен шешу арқылы жүргiзiледi.
Соттық дәлелдемелер көмегiмен iстiң фактiлік мән-жайларын анықтап алып және қолдануға жататын материалдық нормаларға сүйене, сот iшкi наным көмегiмен субъективтiк құқықтар мен мiндеттер туралы шынайы қорытындыға жетедi.
Сот қызметi барысында нақты фактiлердiң бар немесе жоқ екендiгiн дәлелдеуi. Сот дәлелдемесiне жатқызылатын, iстi дұрыс шешу үшiн маңызы бар фактiлердi тiкелей немесе жанама түрде растайтын фактiëiê мәлiметтер.
Қазiргi таңда көптеген азаматтық iстер бойынша фактiлiк мән-жайларды дәлелдейтiн дәлелдемелердi дұрыс зерттемеу салдарынан, көптеген материалдық және процессуалдық құқық қағидалары бұзылуды. Соның барысында, мұндай iстер бойынша шығарылған шешімдердің күшi жойылуда.
Дәлелдеме түсiнiгi дәлелдеме теориясында және дәлелдеме құқығында негiзгi орын алады. Соттық қараудың көп көлемi дәлелдеу қызметiне берiледi. Соған байланысты, дәлелдемелер бойынша сұрақтар оны тәжiрибеде азаматтық iс жүргiзуде оны пайдалануда ерекше маңызға ие болады.

I. Нормативтiк құқықтық актiлер:

1. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995 ж.
2. ҚР Азаматтық iстер жүргiзу кодексi 2001 ж.
3. ҚР Қылмыстық iстер жүргiзу.

II. Арнайы әдебиеттер:

1. М.К.Треушников. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. М. 1981.
2. М.К.Треушников. Доказательства и доказывание в советском гражданском процессе. М. 1982.
3. К.С.Юдельсон. Судебные доказательства в гражданском процессе. М. 1986.
4. Гражданское процессуальное право. Учебник под ред. Н.С. Шакарена М. 1996.
5. С.В.Курылев. Основы теории доказывания в советском правосудии. Минск. 1969.
6. Хутыз М.Х. Общие положения в гражданского процесса. Историко – правоове исследование. М. 1979.
7. Бюллетень Верховного Суда РФ. 1996.
8. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса Т. 1. М. 1968.
9. Саханова Т.В. Регламентация доказательств и доказывания в гражданском процессе. Журнал «Государство и право», 1993.
10. Гуреев П.П. О панятии судебных доказательств. Журнал «Советское государство и право». 1996
11. Резниченко И.М. Установление достоверности и силы доказательсты по гражданским делам. Ученые записки Дальневосточного Университета. Т. 32.
12. Кипнис Н.М. допустимость доказательств в уголовном судопроизводстве. М. 1995.
13. Юдельсон К.С. Гражданский процесс М. 1972.
14. Советский гражданский процесс. М. 1975.
15. Пучинский В.К. Признание стороны в советском гражданском процессе. М. 1955.
16. Молчанов В.В. Арбитражный процесс М. 1995.
17. Давтян А.Г. Экспертиза в гражданском процессе. М. 1995.
18. Эйсмон А.А. Заключение эксперта. М. 1971.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеменiң түсiнiгi мен
топтастырылуы.

РЕФЕРАТ

Көлемi 41 беттен тұратын бiтiру жұмысының тақырыбы Азаматтық iс
жүргiзудегi дәлелдеменiң түсiнiгi және топтастырылуы мәселелерiне
арналған.
Тақырыпты ашуға бағытталған бiтiру жұмысы кiрiспеден, үш
тараудан және қорытындыдан тұрады.
Кiрiспеде тақырыпты ашудың маңызы, тарауларда дәлелдемелердiң
жiктелуi, дәлелдеу құралдары, жазбаша дәлелдемелер, сарапшылардың
қорытындысы, куәнiң айғақтары, тараптардың және үшiншi жақтардың
түсiнiктемелерi, заттық дәлелдемелер сияқты мәселелер қарастырылған.
Ал қорытындыда осы еңбектiң нәтижелерi көрсетiлген.
Тақырыпты жазу барысында келесiдей сөздер мен сөз байласымдары
қолданылған: дәлелдемелер, дәлелдемелердi бағалау, талапкер, жауапкер,
кiнә презумпциясы, бiрiншi инстанциялы сот және т.б.
Еңбектi жазған кезде саны 18-ге жуық қайнар көздер қолданылды.
Соның iшiнде нормативтiк құқықтық актiлер мен арнайы әдебиеттер
орын алады.

МАЗМҰНЫ

КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..4

I ТАРАУ

§1. Дәлелдемелер
түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6

§2. Дәлелдемелердiң жарамдылығы, қатыстылығы ... ... ... ... ..10

§3. Дәлелдемелердiң
жарамдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14

II ТАРАУ

§1. Дәлелдеу
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19

§2. Тараптардың және үшiншi жақтардың түсiнiктемелерi ... ...22

§3. Куәнiң
айғақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..26

§4. Жазбаша
дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29

§5. Сарапшылардың
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32

§6. Заттық
дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..38

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..40

КIРIСПЕ

Қазақстан мемлекетi, оның барлық органдары заңдылыққа негiзделiп,
қоғамның мүдделерiн азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын,
құқықтық тәртiптi қарауды қамтамасыз етедi.
Азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын қорғауды жүзеге
асырудағы органдардың iшiнде ерекше орын сот әдiлдiгi органы ретiнде
сотқа берiледi. Оның қызметi iстiң ақиқатын қамтамасыз ететiн
азаматтық iс жүргiзу құқығының нормаларымен реттелетiн түрiнде.
Сотпен субъективтiк құқықтарды және заңмен қарғалатын мүдделердi
қар£ау азаматтық iстердi қарғау мен шешу арқылы жүргiзiледi.
Соттық дәлелдемелер көмегiмен iстiң фактiлік мән-жайларын анықтап
алып және қолдануға жататын материалдық нормаларға сүйене, сот
iшкi наным көмегiмен субъективтiк құқықтар мен мiндеттер туралы
шынайы қорытындыға жетедi.
Сот қызметi барысында нақты фактiлердiң бар немесе жоқ
екендiгiн дәлелдеуi. Сот дәлелдемесiне жатқызылатын, iстi дұрыс шешу
үшiн маңызы бар фактiлердi тiкелей немесе жанама түрде растайтын
фактiëiê мәлiметтер.
Қазiргi таңда көптеген азаматтық iстер бойынша фактiлiк мән-
жайларды дәлелдейтiн дәлелдемелердi дұрыс зерттемеу салдарынан,
көптеген материалдық және процессуалдық құқық қағидалары бұзылуды.
Соның барысында, мұндай iстер бойынша шығарылған шешімдердің күшi
жойылуда.
Дәлелдеме түсiнiгi дәлелдеме теориясында және дәлелдеме
құқығында негiзгi орын алады. Соттық қараудың көп көлемi дәлелдеу
қызметiне берiледi. Соған байланысты, дәлелдемелер бойынша сұрақтар
оны тәжiрибеде азаматтық iс жүргiзуде оны пайдалануда ерекше
маңызға ие болады.

I ТАРАУ
§1. Дәлелдемелер түсiнiгi
Дәлелдемелер туралы жалпы түсiнiк

а) Соттық дәлелдемемен соттық дәлелдемелердiң түсiнiгi.

Дәлелдемелер сотта iстiң ақиқатты мән-жайын анықтау үшiн
қолданылады. Сот, бiрде-бiр iстi оның мән-жайын анықтамай
шеше алмайды. Соттың мiндетi- құқықтармен заңмен қорғалатын
мүдделердi қорғау болатыны мәлiм. Осы қорғауды көрсету үшiн сот
әрбiр жағдайда, талапкер құқықты қорғауды сұрап жатқан құқықтың
бар болуын, жауапкерде сәйкестенген мiндеттiң жатқандығын, даулы
құқыққатынастарын ашып анықтау керек. Бiрақ, құқықтар мен
мiндеттер өздерi туындамайды. Осылардың пайда болуын, өзгеруiн
және тоқталуын, заң белгiлi –бiр заңи ақиқаттың басталуымен
байланыстырады. Сондықтан, сот даулы құқыққатынастарды анықтау
үшiн алдымен нақты қандай заңи ақиқаттардың болғанын анықтау
керек.
Сот әдiлдiгi - бұл қатаң анықталған процессуалды нысанда жүзеге
асатын және оның қажеттi талабының бiрi соттық шешiмiнiң
процессте дәлелденген ақиқаттарға негiзделуi болатын қызмет.
Процесстен тыс, дәлелдемелер қатарынан емес алынған ақиқаттар
туралы мәлiметтер мен мәлiмдемелер сот пен қолданылмайды. Егер
мысалы, судьялар жеке өмiрден баспаның мәлiметiнен т.б. iстiң
мән-жайы туралы бiр нәрселер бiлсе, мұндай мәлiметтер соттың,
қорытындысы үшiн негiз бола алмайды.
Азаматтық iс жүргiзу заңының 218 бабының 2 бөлiмi, сот
шешiмiледе сот отырысында зерттелген дәлелдемелерге ғана негiздейдi
деп мәлiмдейдi [1].
Сотта дәлелдемелер ретiнде не қолданылатындығын процессуалды
заң анықтайды. Соттың дәлелдемелерге – тараптармен үшiншi тұлғалар
түсiнiктемелерi, сарапшылар қорытындылары т.б. жатады.
Заң, сотқа жiберiлетiн дәлелдемелер тiзiмiн ғана анықтап
қоймайды, ол сонымен қатар олардың әрбiреуiн пайдаланудың
процессуалды тәртiбiн де анықтайды. Мысалы, кiмнiң куә бола
алатынымен бола алмайтыны, сраптаманы қалай тағайындау анықталады.
Азаматтық iс жүргiзуде iстiң ақиқатты мән-жайын анықтау
қызметi соттық дәлелдеу деп аталады. Соттың анықтайтын мән-
жайымен ақиқаттар дәлелдеу пәнi, ал дәлелдеудiң жүзеге асу
құалдары соттық дәлелдемелер деп аталады. Осыдан, соттық
дәлелдемелер – iстiң ақиқатты мән-жайын анықтау үшiн сотпен
қолданылатын құралдар болып табылады.
Соттық дәлелдеме санатын түсiнудегi белгiлi қиындық,
дәлелдемелердiң әрбiр дәлелдеу құалы атауында және iстiң мән-жайы
туралы ақиқатты мәлiметтерден соттың алатын жеке АІЖК 64 бабында
көрiнiс табады. Бiрiншi бөлiмiнде дәлелдемелер нақты деректер
болса, екiншi бөлiмiнде дәлелдемелер – дәлелдеудiң процессуалды
құалдары болады.
Мұндай жағдайға соттық практика мен әдебиет те түседi.
Әдебиетте осы екi санаттарды бөлiп әрi дәлелдемелер ретiнде тек
нақты деректердi ғана атауға қадамдар жасалады. Бiрақ, бұл iс
жүзiне аспады. Осындай ұсыныстардың авторларының өзi дәлелдемелер
ретiнде нақты деректермен дәлелдеудiң процессуалды құралдарын
атады.
Сонымен, соттық дәлелдемелер – бұл заңмен қаралып реттелген
дәлелдеудiң процессуалды құалдары (тараптармен үшiншi жақтардың
түсiндiрмелерi, сарапшылардың қорытындысы). Дәлелдемелер деп сонымен
қатар олардан алынған нақты деректердi де атайды жеке оның
негiзiнде сот iстiң мән-жайын анықтайды.
Нақты деректер деп соттың куәларды сұраудан, құжаттарды
деректерден т.б. алатын iстiң мән-жайы турал мәлiметтердi айтамыз.
Нақты деректерге дәлелдемелiк деректер де жатады. Үнемi
дәлелдемелер, iс бойынша анықтауға жататын заңи деректер туралы
тiкелей емес мәлiметтердi емес, олар заңдылармен белгiлi – бiр
байланыста болып және осылар арқылы байырғы заңда деректердiң барын
не жоғы турал қорытынды жасауға мүмкiндiк беретiн кейбiр басқа
деректер туралы мәлiметтерден тұрады. Iс бойынша өздерi байырға
заңи дерек болмайтын, бiрақ олар туралы қорытынды үшiн негiздер
беретiн ақиқаттар дәлелдемелiк деп аталады [2].
Процессуалды теориямен соттық практикада дәлелдеменiң қайнар
көздерi ұғымы мәлiм. Дәлелдеменiң қайнар көздерi болып деректер
туралы мәлiметтердi ұстаушы заттармен тұлғалар шығады. Осындай
дәлелдемелердiң қайнар көздерi, яғни тараптардың түсiндiрмелерi,
срапшылар қорытылары сияқтылардың қайнар көздерi адамдар-сарапшылар,
куәлар т.б. болады. Олардың қалыптасуынада маңызды рольдi адам
психикасының ерешелiктерi ойнайды, яғни олар – дұрыс қабылдау
қабiлетi, iстегi мүмкiндi мүдделiк т.б. Осындай кезеңдер, кез-
келген жеке дәлелдеулердi зерттеумен бағалауда есепке алынады.
Қайнар көзi ретiнде шығатын дәлелдемелердi заттық, жазбаша немесе
аралас деп атайды.
Дәлелдеу – соттық дәлелдемелер арқыла iстiң мән-жайын анықтауға
бағытталған қызмет. Ол нақты iстi қарау бойынша барлық
процессуалды қызметтiң бөлiмiн көрсетедi. Дәлелдеу – дәлелдеменi
ұсынуда, жинауды, зерттеумен бағалауды алып жатады.
Дәлелдемелердi iске қатысушы тұлғалар ұсынады. Азаматтық iс
жүргiзу кодексiнде олардың ұсыну құқығы 66 бапта көрсетiлген.
Дәлелдемелердi ұсыну әдiсi, қандай дәлелдемеге қатысы сөз
болуына байланысты. Куәлардың көрсетулерiне қатысты айтқанда,
қандай куәлар iстiң мән-жайын растай алатыны көрсетiледi.
Жазбаша жеке заттық дәлелдемелер жiктей сотқа берiледi. Егер де
олар басқа тұлғаларда болса, онда соттың оларды талап
етуi туралы шағымын беруге болады.
Дәлелдеменi сот жинайды. Ол тараптар ұсынған
дәлелдемелердi қабылдап, оларың шағымымен куәларға шақырулар жiбередi.
Сарапшының қорытындысы үшiн сот сарапты тағайындау туралы
анықтама шығарады.
Ал дәлелдемелердi жинау талап арызды қабылдаған кезден
басталады әрi iстi сотта iстi қарауға дайынадау кезiнде жүргiзiлiп
сот мәжiлiсiне дейiн бiтуi керек. Бiрақ, заң дәлелдемелердi
жинауға бұдан кейiн де жол бередi. Сот мәжiлiсiнде жаңа
дәлелдемелердi - зерттеу туралы шағымдар берiлуi мүмкiн және
сот тараптарға қосымша дәлелдемелердi ұсынады талап етедi [3].
Сондай-ақ, дәлелдемелердi қамтамасыз ету институтын қолдану
арқылы жиналады.
Дәлелдемелердi басқа қалада жинау қажеттiгi туындағанда
iстi қараушы сот, сәйкестенген сотқа белгiлi бiр процессуалды
әрекеттер жасауды тапсырады. Бұл тапсырма он кунге дейiн
орындалауы керек. Дәлелдемелер сот мәжiлiсiнде жариялық, ауызша,
тiкелейлiк, үзiлiссiз, жарысушылық қағидалары арқылы зерттеледi.
Сот мәжiлiсiнде тараптардың түсiндiрмелерi тыңдалады, куәлар
сұралады, сарапшылар қорытыдысы жарияланады. Жазбаша
дәлелдемелер жарияланады, ал заттық дәлелдемелер қаралады.
Егер жазбаша немесе ауызша дәлелдемелер сотқа келiне алмаса,
онда олар орналасқан жерiнде қаралып зерттеледi. Қарау
әрекетi - барлық тұлғаларды орынмен уақытын ескертiп сот
жүзеге асырады. Қараудың нәтижесi хаттамаға жазылады.

б) Дәлелдеу пәнi

Кез-келген iстi дұрыс шешу үшiн сот iске қатысты
барлық заңда деректердi анықтау керек. Iстi нақты шешудегi
анықтау заңда деректер жиынтығы дәлелдеу пәнi деп аталады.
Әрбiр iс үшiн дәлелдеу пәнiне келетiн деректер құрамы
әртүрлi болады. Сот оны тараптардың талаптарымен қарсылығынан
шыға отырып және матриалдық құқық нормаларын басқа ала отырып
анықтайды.
Дәлелдеу пәнiне талаптармен көрсетiлген талап арыздың негiзгi
түрiндегi заңи деректер жатады. Дәлелдеу пәнiне сонымен қатар
талапқа қарсы қарсылық көрсету негiзiнiң деректерi жатады.
Процесске дербес талап мәлiмдеушi немесе талаптар енгiзiлгенде
iс бойынша дәлелдеу пәнiне осы талаптардың пайда болу
деректерi де кiредi.
Тараптармен көрсетiлген деректердiң қандай заңды мәнi бар
екендiгiн және қандай деректердi анықтау керектiгiн анықтауда
сот даулы қатынастарды реттейтiн материалдық құқық нормаларын
басқа алады. Осы нормалардың гипотезасында тараптардың
құқықтары мен мiндеттерiн тәуелдi болатын деректер көрсетiлген
және бұар iс бойынша дәлелдеу пәнiне кiредi [4].
Дәлелдеу пәнiне әртүрлi заңда заңи деректер кiре алады,
яғни оқиға да, әрекеттi, заңды да, заңсыз да. Дәлелдеу
пәнiне оң да, терiс те деректер кiредi.
Азаматтық iс жүргiзу кодексi дәлелдеусiз iстiң шешiлу негiзiне
жататын деректердiң екi санатын қарастырады. Сондықтан, олар
дәлелдеу пәнiне енгiзiлмейдi. Олар жалпыға мәлiм деректермен
преюдициалды анықталған ақиқаттар. Жалпыға мәлiм деректер
көпшiлiк ортаға мәлiм деректер болып табылады. АІЖК 71 бабының
1 бөлiмi [5], сот жалпыға белгiлi деп таныңан мән-жайлар
дәлелдеудi қажет етпейдi. Сонымен, мән-жайды жалпыға мәлiм және
дәлелдеудi қажет етпеудi тану құқығы тек сотқа ғана бар.
Белгiлi –бiр деректер туралы мәлiметтердiң таралу дәрежесi әртүрлi
болуы мүмкiн. Деректердiң өздерi бүкiл әлемге, бiр елдiң
аумағында, облыста, ауданда әйгiлi болады. Таралу дәрежесiне
қарамастан жалпыға мәлiм деректер дәлелдеуге жатпайды. Бiрақ та,
таралу дәрежесiмен келесi проццесуалды салдарлар байланысты, олар;
бiр елдiң шегiнде мәлiм деректi сот өзiнiң шешiмiнiң
негiзiне ешбiр жариясыз сала алады. Егер де керек тек бiр
аз аумақта мәлiм болса, мысалы аудан шегiнде болса, онда сот
шешiмiнде осы деректi жалпыға мәлiм болғандықтан дәлелдеуге
жатпайтынын танылғанын көрсетуi керек. Мұндай көрсету өте қажеттi,
себебi жоғары сот инстанцияларында бұл дерек мәлiмсiз
болуы мүмкiн және ол шешiмде нелiктен дәлелдеменмен
расталмағандыға көрсетiлуi керек.
Дәлелдеуге преюдициялық танылған, яғни бұрын шығарылып
заңды күшiне сот үкiмiмен басқа iс бойынша анықталған деректер
жатпайды. Ал практикада кейде бұрын сотпен зерттелген
деректер басқа iстердi шешу үшiн маңызды болып қызмет
көрсететiн жайлар да кездеседi. Олар дәлелденбейдi, себебi
заңды күшiне соттық қаулысымен анықталған. Сот оларды
тексерiп жаңа соттық қарауға жiбере алмайды. АІЖК 71
бабының 2 бөлiмiнде [6], бұрын қарастырылған азаматтық iс бойынша
соттыың заңды күшiне енген шешiмi мен анықталған мән-
жайлар сот үшiн мiндеттi және басқа азаматтық iстердi
қарауда сол тұлғалардың қатысуымен қайта дәлелденбейдi деп
жазылған. Соттар өз қызметiнде преюдициалық ережелерiн қатаң
сақтап преюдициалық деректердi қайта дәлелдеуге жол бермеуi
керек. Егер кейбiр жағдайларда iстi кешiрек қарап жатқан сотта
шешiм не үкiммен заңды күшiне енген деректiң дұрыстығына күмән
туындаса, ол шешiм не үкiмдi қайта қарау туралы сұрақты
қадағалау тәртiбiнде қарауға жiбере алады. Заңға сәйкес, сот
органдары және олардың тек үкiмдерi және шешiмдерiмен анықталған
мән-жайлар преюдициалық мәнге ие болады. Ал басқа соттық
қаулылар, мысалы прокурор – тергеу органдарының қаулылары
дәлелдеуден босатуға негiз болмайды.
Азаматтық iс жүргiзу құқының теориясында дәлелдеуге жатпайтын
деректерге кейде жорамал және даусыз деректердi жатқызады [7].
Бiрақ, бiздiң құқықтық жүйеде олай емес. Жорамалдар, белгiлi-бiр
деректердi дәлелдеуден тек бiр ана тарапты босатады. Ал екiншi
тарап осы деректерде танымай итеруге дәлелдемелер ұсынып олардың
жоқтығын дәлелдемейдi.
Сот өзiнiң бастамасымен әрi құқығын пайдалана отырып
дәледемелер арқылы жорамалданушы ескертердiң болуын тексере алады.
Жорамалдар деректерде дәлелдеу мiндетiн қайта бөледi, бiрақ оларды
дәлелдеу пәнiнен шығара алмайды.
Даусыз деректер деп екiншi тарап дәлелдейтiн бiр тараптан
танылған деректердi айтамыз. Бiздiң азаматтық iс жүргiзушi деректе
тану – iс бойынша тек дәлелдеме болуы саналады. Танылған дерек –
дәлелдеу оған қатысты iске асқан дерек болып табылады. Бұл iстiң
мәнi бойынша, тараптың тануымен дәлелденген iс бойынша
дәлелденетiн, тараптың тануынан дәлелденгендiгiне байланысты iстi
дәлелдеу пәнiне кiретiн деректер құрамынан оны алып тастауға
негiз жоқ.
Цивилистика әдебиетiнде дәлелдеу пәнiне материальдық - құқықтық
мәнi бар деректердi жатқызады [8]. Бiрақ, сотта дәлелдеу қызметi
осындай деректердi ғана анықтаумен шектелмейдi. Азаматтық iстi
қарауда басқа да мән-жайларды анықтауда материалдық-құқықтық емес,
процессуалдық мәндi қажеттiлiк туындайды. Мысалы, iстiң соттылығы
туралы мәселенi шешу үшiн жауапкердiң мекен-жайын нақтылау
қажеттiгi туындайды. Сондықтан, жазбаша дәлелдеме болатын
сәйкстенген анықтамалар алынады. Белгiлi -бiр процессуалды сұрақтарды
шешу мән-жайларға байланысты, ал бұл мән-жайлар дәлелдеу арқылы
дәлелдемелермен анықталады.
Процессуалды мәнi бар мән-жайларға тағы дәлелдемелiк деректер
жатады. Олар дәлелдеме ретiнде қолданылатындықтан процессуалды
мәнге ие болады. Бұған дейiн олар басқа дәлелдемелер
арқылы анықталуы, яғни дәлелдену керек.
Сонымен, iс бойынша дәлелдеуе тиiс деректер көлемi, дәлелдеу
пәнi ұғымымен үйлеспейдi. Бұл көлем өзiне материалдық -құқықтық
мәнi бар деректерi (дәлелдеу пәнi); процессуалды-құқықтық мәнi бар
деректердi (процессуалды сұрақтарды шешетiн деректер және дәлелдемелiк
деректер) алып жатады.

в) Дәлелдемелердi дәлелдеу және ұсыну мiндетi

Iстi шешу үшiн қажеттi деректердi анықтау, сотқа дәлелдемелердi
ұсыну және оларды сот мәжiлiсiнде зерттеу арқылы дәлелденедi.
Процесс үшiн аса маңызды жәйт ретiнде кiмдi дәлелдеу мiндетi
шығады. Бiздiң процессiмiзде жарысушылық қағидасына сәйкес дәлелдеу
мiндетi тараптарда болады. АІЖК 65 бабына сәйкес [9], әрбiр тарап
өзiнiң талабымен қарсылығының негiзiне сiптеме жасайтындай белгiлi-
бiр мән-жайды дәлелдеу керек. Осыдан, бiз тараптарда дәлелдеу
мiндетi болатынын және әрбiр тарап өзiнiң талабын негiздеу үшiн сол
мән-жайды дәлелдеуге мiндеттi екенiн көремiз.
Белгiлi – бiр дерекке сәйкес сүйенген тарап бiтедi әрi осы
бойынша дәлелдемелерден көрсете алады, ал сот осы дәлелдемеден
осы дерек туралы мәлiмет алатындығын жоғарыдағы айтқандар
мәлiмдейдi. Тараптың талабымен қарсылығын негiздейтiн дерек
болған соң тарап оның анқталуында мүдделi болатындықтан, сол
тараптың осы деректiң расталуы үшiн барлық шаралар жасайтынын айта
өту керек. Егер де белгiлi-бiр тарап деректi дәлелдемесе, онда
шешiм оның пайдасына шешiлмейдi. Бiрақ та бiздiң процессте сот
тараптарға дәлелдеуге ықпал жасайды. Егер де тараптар ұсынған
дәлелдемелер аз болса, сот оларға қосымша дәлелдемелер
ұсынуға жол бередi. Егер қосымша дәлелдемелердi ұсыну оларға
қиын болса, сот тараптардың шағымымен дәлелдемелердi жинауға ықпал
жасайды. Бiрақ та, тараптар соттық ықпалына сене бермеу керек.
Соттық дәлелдемелердiң болуын тек тараптардан бiлетiндiгiн де
еспеке алу керек. Процесстегi тараптардың қызметсiздiгi,
дәлелдеменiң табылмай қалуымен анықталуға тиiс деректiң
дәлелденбей қалуына алып келедi.
Осы жоғарыда айтылған ережелерден кейде бас тартулар да
болады, бұлар дәлелдемелiк жорамалдар арқылы анықталады.
Дәлелдемелiк жорамал – бұл белгiлi-бiр деректiң болуын, егер басқа
онымен байланысты деректер дәлелденсе болатынын заңмен анықталған
жорамалау болып табылады. Егер бiр тарап өзiнiң талабымен
қарсылығын негiздеуде дәлелдемелiк жорамал қол астына түсетiн қандай
да бiр дерекке сiлтеме жасаса, онда ол бұл деректi дәлелдемейдi,
себебi ол бар болып жорамалданады. Екiншi тарап, бұл жорамалды
жоққа шығара алады, егер бұл жағдайда жорамалдау дерегi жоқ деп
дәлелдесе.
Азаматтық процесстегi барлық дәлелдемелiк жорамалдар жоққа
шығарылуы мүмкiн. Жорамалды жоққа шығару, шындыққа сәйкес шешiм
шығаруды қамтамасыз етедi. Егер жорамал iстiң мән-жайына сәйкес
келмесе, онда мүдделi тарап одан бас тарта алады. Дәлелдемелiк
жорамалдау тараптар арасында дәлелдеу мiндетiн бөлудi өзгерте
отырып, сотты iстiң нақты мән-жайын анықтау қажеттiгiнен босатпайды,
әсiресе нақты жағдайда жорамалдау дерекi болуын не болмауын
тексеруден босатпайды. Егер де жорамалдау дерегi нақты болуы не
болмауы туралы шын қорытынды жасауға дәлелдемелердi анықтай
алмағанда ғана, сот заңда анықталған жорамалдарға шешiмiн
негiздей алады.
Дәлелдемелiк жорамалдың маңызы сол, олар белгiлi-бiр деректiң
болуы туралы жорамалдау жасай отыра, тараптың бiрiн дәлелдеу
қажеттiгiнен босатады, ал екiншi тарапқа сол деректi шығару мiндетiн
салады. Осыған байланысты осы екiншi тарапқа жорамалдың жоққа
шығарылмағандығымен байланысқан пайдасыз салдардың туындау мүмкiндiгi
өтедi. Бұдан жорамалдың материалдық-құқықтық әрекетi көрiнедi.
Кейде жорамалдар процесстiң кейбiр қатысушыларының
процессуалды жағдайын жақсарту мақсатында қолданылады. Мысалы,
жәбiрленушi мүддесiндегi қалыптасқан зиянкелтiрушiнiң кiнәсiн
жорамалдау.
Азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 64-бабына сәйкес дәлелдемелер
дегенiмiз – Заңмен көзделген тәртiпте сот тараптардың талаптары мен
қарсылықтары негiздейтiн мән жайлардың бар – жоғын сондай-ақ iстi
дұрыс шешу үшiн маңызды мән жайларды солардың негiзiнде анықтайтын
заңды түрде алынған нақты деректер. Осы баптың екiншi тармақшасында
төмендегiдей қалып бекiтiлген: бұл нақты деректер тараптардың және
үшiншi тұлғалардың түсiнiктемелерiмен, куәлардың айғақтарымен, заттай
дәлелдемелерiмен, сарапшылапдың қорытындыларымен, iс жүргiзу
әрекеттерiнiң хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Ендi дәлелдемелердiң маңызын, мазмұнын ашып түсiну үшiн белгiлi
ғалымдардың осы туралы берген анықтамаларына тоқталып өтейiк. Орыстың
революцияға дейiнгi процесуалист ғалымы К.Н.Малышев: Дәлелдеме бiздiң
ойымызды кез келген фактiнiң рас шындығына немесе өтiрiктiгiне
сендiретiн бәрiн тайқызған. Бұл мағынада дәлелдемелер логика ғылымына
жатады деген, ал техникалық мағынада соттық дәлелдемелер деп даулы
юридикалық фактiнiң бар жоқтығы туралы сотты¡ шешiмiне себеп болатын
заңды негiз, - деп айтқан. Шын мәнiнде Малышев соттық
делелдемелерге анықтаманың логикалық дәлелдемелер тұрғысынан бастап
заң талаптарымен байланыстырып аяқтаған. Шынымен де логикалық
дәлелдемелер бiр бiрiне ұқсас. Басты айырмашылығы М.К. Треушниковтың
ойы бойынша басты айырмашылығы дәлелдеме мәнiнде. Треушников: логика
нысанында дәлелденiп отырған ой казси деп, ал дәлелдеуiн ой
аризметi деп аталады - дейдi: басқаша айтқанда дәлелдеме ретiнде
көпшiлiкке белгiлi ойлар дәлелдеме ережелерi болады. Ал сот
тәжiрибесiнде фактiнiң нағыз өмiрде орын алған, алмағандығы
дәлелденедi: iрiлiктi күнделiктi қолданып жүрген логикалық
дәлелдемелермен соттық дәлелдемелердiң мәндерi арнаулы Треушниковтың
берген анықтамысын төмендегiдей: Соттық дәлелдемелер дегенiмiз –
қатыстылық сипаты бар iстi дұрыс шешуге маңызы бар фактiлердi
тiкелей немесе жанама бекiтетiн заңда көзделген процессуалдық
сипаттағы және заң талаптарына сай алынған және зерттелген мән
жайлар [10].
С.В. Курылевтың көзқарасы бойынша дәлелдемелердiң мәнi бiрге
белгiлi фактiлер мен бiресе белгiсiз фактiмен арасындағы байланыста.
Бұл жерде автор табиғаттағы және қоғамдағы барлық құбылыстардың
бiр-бiрiмен байланысты, бiр-бiрiмен шартталған деген материалистiк
диалектикалық заңына сүйенiп Берген [11].
Дәлелдемелердi тек фактiлер ретiнде процесуалдық формасынан
айырып қорғауға болмайды. ‡йткенi заң талаптары бойынша дәлелдемелер
ретiнде тек қана заңда көрсетiлген бойынша алынған дәлелдемелер
танылады. Осы туралы М.Х.Хутыз былай деген: Дәлелдеу құралынан
бөлек фактiлер деректер немесе дәлелдеу құралдары фактiлi
деректерден бөлек дәлелдемелер ретiнде таныла алмайды - деген [12].
Басқа ағым өкiлдерi дәлелдемелердi екi құбылыс ретiнде қарайды.
Олардың ойы бойынша сот дәлелдемелерi екi мағынаны бередi, және
бұл мағыналар бiр-бiрiне синоним ретiнде қолданылады. Бiрiншi
мағыналы, - деректi фактiлер, екiншiсi, - дәлелдемелер көзi. Мысалы,
М.С.Строгович: Дәлелдемелер бiрiншiден, адамның әрекет жасаған –
жасамағандығын, қылмыстың бар жоқтығын және адамның негiзiн де
анықтайтын фактiлер, ал екiншiден заң қалыптарында көрсетiлген
дәлелдемелердiң қайнар көздерi[13].
Т.В.Саханова көзқарасы бойынша: Соттық дәлелдемелер бiртұтас
түсiнiк. Бұл түсiнiкте фактiлiк дерек пен дәлелдеу құралы өте тығыз
байланыста және бiр-бiрiнен фактiлiк деректер де дәлелдеу құралы да
дәлелдеу функциясына айырмада басқаша айтқанда соттық меншiкте заңды
негiз бола алмайды. Бұл оймен көптеген авторлар келiседi, және де
автор: Деректер туралы фактiлер, Деректi фактiлер деген ұғымның
орнына информация, мәлiмет деген ұғымды қолдануды ұсынды. Осыған
байланысты Саханова дәлелдемелерге осы сөз арқылы жаңа анықтама
бердi:
1. Дәлелдеме ретiнде iстi дұрыс шешу үшiн қолданылатын және заң
талаптарына сәйкес алынған мәлiмет табылады;
2. Бұл мәлiмет тараптардың жауаптарынан, куәлардың айғақтарынан,
құжаттарда немесе заттай дәлелдемелерден, сарапшының қорытындысынан,
маманның түсiнiктемесiнен, және де ЭЕМ-ның көмегiмен, аудио, видио,
және компьютерлiк техникадан алынуы мүмкiн;
3. Шығу тегi белгiсiз дәлелдеме ретiнде қолданыла алмайды [14].

§2 Дәлелдемелердiң жарамдылығы, қатыстылығы

ҚР Азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 64- бабындағы анықтаманың
мазмұнынан шығатын термин дәлелдемелердiң қатыстылығы. Бұл терминге
арнайы азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 67- бабы арналған: Егер
дәлелдеме iс үшiн маңызды мән-жайлардың бар екендiгi туралы
тұжырымдарды растайтын, терiске шығаратын не оларға күмән келтiретiн
нақты деректер болса,сот дәлелдеменi iске қатысты деп таниды.
Азаматтық iстегi дәлелдемелердiң көлемiн, қатыстылығын анықтайды.
Сот iске қатысушы тұлғалармен ұсынылған дәлелдемелердiң iшiнен
бейiмдiлiкке жататын фактiлермен мағынасымен байланысты дәлелдемелерге
ғана көңiл бөледi. Соттың iстi толық, жан- жақты және объективтi
қарап шешiм шығаруы үшiн бiр жақтан қаншалықты көп дәлелдемелерде
зерттелiп екiншi жағынан өз мағынасымен қаралып отырған iске
байланыссыз дәлелдемелердi айырып алып тастаған дұрыс.
Қатыстылық дегенiмiз - соттық дәлелдемелермен сот қарауының
объектiсi болып отырған фактiлердiң арасындағы объективтi бойланыстың
болуы. Мұндай байланыстың болуы зерттелiп отырған дәлелдемелер
арқылы барлық орын алған немесе орын алмаған мән- жайлар туралы
мәлiмет алуға болады.

Юридикалық әдебиеттерде дәлелдемелердiң қатыстылығы әртүрлi
талданады. Бiрқатар авторлар қатыстылықты дәлелдемелердiң белгi
десе, бiрқатар авторлар қатыстылық бұл дәлелдемелердi процеске қосу-
қоспаудың алғы шарты ретiнде түсiнедi. Бұл авторлардың бұлай
ойлау себебi дәлелдемеде қатыстылық белгiлi сипаты бар немесе жоқ
екендiгi осы дәлелдемелер сот зерттеуiнде болмай жатып қалай
анықталатындығында [15]. 67-баптың мазмұнына қарайтын болсақ, бұл бап
негiзiнен соттық жүрiс- тұрысын реттейтiн норма болып табылады,
өйткенi тараптар дәлелдемелер ұсыну барысында қателiктер жiберуi
мүмкiн.
Сот дәлелдемелердiң қатыстылық ережесi бойынша болашақ осы
қаралып отырған iс бойынша негiзiнен шешiм шығару үшiн жеткiлiктi
мөлшерде дәлелдемелер көлемiн анықтауы керек.
Заң әртүрлi iстер бойынша керектi әртүрлi дәлелдемелердiң
толық шеңберiн ашып көрсетпейдi. Сол себеппен дәлелдемелердiң
қатыстылығы соттың өзiнiң iшкi өкiмi бойынша бағалайды (Азаматтық iс
жүргiзу кодексiнiң 16-бабы) М.К. Треушниковтың ойы бойынша
қатыстылығын бағалау процесiн екi этапқа бөлуге болады. Бiрiншi
этап: дәлелдемелердiң қатыстылығын шешпей жатып осы тартылып
жатқан дәлелдеме арқылы орнатылмайын деп жатқан фактi осы азаматтық
iс үшiн маңызы бар ма жоқ па?
Сонан кейiн барып екiншi этапқа осы дәлелдеменiң осы фактiге
қатыстылығы туралы мәселе шешiлуi тиiс дейдi [16]. Бұл ереже
жалпыдан жекеге тәсілі негiзiнде құралған ереже соттың о бастан
дәлелдемелер шеңберiн дұрыс анықтамауына немесе қатыстылық мәселесiндегi
iсi бойынша дұрыс шешiм шықпауына әкелiп соғады. Өйткенi iс бойынша
керек емес дәлелдемелер немесе нағыз керектi дәлелдемелер талап етiлмей
қалуы мүмкiн. Азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 65 –бабында дәлелдеу
мiндетi көрсетiлген. Бұл бап бойынша әр тарап өзiнiң талаптарын және
қарсылықтарын негiзi ретiнде сiлтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуге тиiс.
Бұл қалып тараптардың дәлелдемелер ұсыну мiндетiн ашып көрсеткен. Кейбiр
авторлар қатыстылық мәселесiн соттың жеке шешуi оған шеттен тыс құзырет
беру деп санайды [17]. Біздің ойымызша 65-шi баптағы қалып 67-шi баптың
тежегiш механизiмi ролiнде көрсетiлген. Қатыстылық нормасының дұрыс
қолданылуын қамтамасыз етушi тағы бiр ережелер 66-шы бапта көрiнiс
тапқан:
1. Дәлелдемелердi тараптар мен iске қатысушы басқа да тұлғалар
бередi.

2. Iстi дұрыс шешу үшiн маңызы бар мән-жайларды тараптардың және iске
қатысушы басқа да тұлғалардың талаптары мен қарсылықтарының
негiзiнде, материалдық және iс жүргiзу құқығының қолдануға тиiс
нормаларын ескере отырып, сот анықтайды.

3. Сот тараптарға және iске қатысушы басқа да тұлғаларға iстi дұрыс
шешу үшiн қажеттi қосымша дәлелдемелер табыс етудi ұсынуға құқылы.
4. Тараптар мен iске қатысушы басқа да тұлғалар үшiн дәлелдемелердi ұсыну
қисынды келтiрген жағдайда, сот олардың өтiнiшi бойынша дәлелдемелердi
сұратып алдыруға жәрдемдеседi.

Осылайша iске қатысушылар соттың дәлелдемелер шеңберi анықтауына
қатыса алады.

§3. Дәлелдемелердiң жарамдылығы

Егерде алдыда қарағанда белгiлi болғандай қатыстылық бұл
дәлелдеменiң мазмұнындағы мәлiметке байланысты болса дәлелдемелердiң
жарамдылығы сол дәлелдемелердiң процесуалдық формасына немесе
процесуалдық дәлелдеу құралдарына байланыстылығы қаралады. Азаматтық
iс жүргiзу кодексiнiң 68-шi бабында: егер осы кодексте көзделген
тәртiппен алынса, дәлелдемеге жол беруге болады äеп танылады, -
делiнген. Бұл қалып та 64-шi баптың мазмұнынан шығатын ереже болып
табылады. Дәлiрек айтқанда 64-шi бапта: ...заңды түрде алынған нақты
деректер iс бойынша делелдемелер болып табылады - делiнген. Соттағы
дәлелдеу барысында құқықтық маңызы бар белгiсiз фактiлер кез-келген
дәлелдемелермен емес керiсiнше алдын ала заңда көзделген дәлелдеу
құралдарымен жүзеге асырылады. Жарамдылық институты азаматтық iс
жүргiзу құқығында да қылмыстық iс жүргiзу құқығында да көп
зерттелiп келе жатыр. Белгiлi қылмыстық процессуалиñт Кипнис Н.М.
қылмыстық құқықтағы дәлелдемелердiң жарамдылығын зерттей келе,
жарамдылық қасиетi 4 критерииден тұрады деген тұжырымға келген:
1. Дәлелдемелер алуға байланысты процессуалдық әрекет жүргiзуге
құқылы субъектiнiң болуы;
2. жарамды фактiлiк дерек көзi (дәлелдеменiң мазмұнын құраушы);
3. Дәлелдеме алу үшiн жасалған әрекеттiң процессуалдық талаптарға
сай болуы (процессуалдық әрекет);
4. Дәлелдеме алу үшiн қолданылған процессуалдық әрекеттiң
талаптарға сай болуы[18].
Көптеген авторлар дәлеледемелердiң жарамдылығы тек жауаптарға
қатысты десе (К.С.Юдельсон, И.М. Резниченко) ал, келесiлерi бұл барлық
дәлелдеу құралдарына байланысты дейдi (А.Г.Калрин, Н.Д.Лордкипанидзе).
Бұл мәселе бойынша процессуалдық құқықта реттелген бiр жақты ой
жоқ.
Дәлелдемелердiң жiктелуi: тiкелей және жанама; алғашқы және
туынды; өзiндiк және заттық.
Дәлелдемелердiң жiктелуi дегенiмiз – дәлелдемелердi ұқсас
белгiлерiне байланысты топтауды айтамыз. Жiктеу арқылы бiз
дәлелдемелердi бiрыңғай жүйеге келтiремiз. Бөлу дәлелдемеге тиесiлi
бiр маңызды белгiсi негiзiнде жүзеге асырылады. Бөлу жүргiзiлген
белгi теорияда жiктеу негiзi деп аталады.
Дәлелдемелердi жiктеу бiрге осы дәлелдемелердi тереңiрек
зерттеуге, белгiлi бiр топқа жататын дәлелдемелердi шындыққа қол
жеткiзудегi маңызын, немесе осал жақтарын бiлуге мүмкiндiк бередi.
Дәлелдемелердi жiктеудiң негiзi болып әр түрлi белгiлер болуы
мүмкiн. Мысалы дәлелдемелердiң мазмұнына байланысты, немесе
процессуалдық формасына байланысты, соттық бағалау нәтижесiне
байланысты т.б. әр түрлi негiздерге байланысты бөлуге болады [19].
Заң әдебиеттерiнде көп кездесетiн және жiктеудiң даусыз бiр
негiзi бұл дәлелдемелердiң мазмұнының дәлелденiп жатқан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.