Сот билігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.6
1. АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ЖӘНЕ ЗАҢДЫ МҮДДЕЛЕРІН ҚОРҒАУДАҒЫ СОТ ОРГАНДАРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1. Сот органдарының конституциялық құқықтық мәртебесі ... ... ... .7.17
1.2. Сот органдарының заңдылықты нығайтудағы рөлі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.21
1.3. Сот органдарының адам жәнет азаматтардың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтірудегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.37
2. СОТ БИЛІГІ . МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ БІР ТАРМАҒЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.1. ҚР сот билігі тарихы, жай.күйі және қазіргі жағдайы ... ... ... ... ..38.49
2.2. ҚР конституциясының, заңдарының орындалуын қамтамасыз ету.сот билігінің негізгі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49.55
2.3. Сот билігінің басқа билік тармақтарымен ара.қатынасы ... ... ... .55.62
3. СОТ ОРГАНЫНЫҢ ӘДІЛ СОТТЫЛЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.1. Сот төрелігі.мемлекеттік қызметтің ерекше бір саласы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63.71
3.2. ҚР сот жүйесінің қызметін жетілдіру мен құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71.85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86.89
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90.96
1. АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ЖӘНЕ ЗАҢДЫ МҮДДЕЛЕРІН ҚОРҒАУДАҒЫ СОТ ОРГАНДАРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1. Сот органдарының конституциялық құқықтық мәртебесі ... ... ... .7.17
1.2. Сот органдарының заңдылықты нығайтудағы рөлі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.21
1.3. Сот органдарының адам жәнет азаматтардың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтірудегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.37
2. СОТ БИЛІГІ . МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ БІР ТАРМАҒЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.1. ҚР сот билігі тарихы, жай.күйі және қазіргі жағдайы ... ... ... ... ..38.49
2.2. ҚР конституциясының, заңдарының орындалуын қамтамасыз ету.сот билігінің негізгі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49.55
2.3. Сот билігінің басқа билік тармақтарымен ара.қатынасы ... ... ... .55.62
3. СОТ ОРГАНЫНЫҢ ӘДІЛ СОТТЫЛЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.1. Сот төрелігі.мемлекеттік қызметтің ерекше бір саласы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63.71
3.2. ҚР сот жүйесінің қызметін жетілдіру мен құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71.85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86.89
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90.96
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста сот органдарының конституциялық –құқықтық мәртебесі, сот органдарының заңдылықты нығайтудағы рөлі және бұзылған құқық пен бостандықтарды қалпына келтірудегі алатын орнына, сот билігінің басқа билік тармақтарымен ара-қатынасын анықтауға және оның қазіргі таңдағы құқықтық мәселелеріне арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазiр Қазақстанда дербес сот билiгi құрылды деп айтуға толық негiз бар. Судьялардың қоғам қажеттiлiгiне сай сот төрелiгiн жүргiзу жауапкершiлiгi, кәсiби деңгейi мен қызмет этикасы нормаларын сақтауы бағытында iс-шаралар атқарылып келедi. Әйтсе де сот реформасының ең негiзгi қағидаттары ретiнде сот жүйесi тиiмдi қызмет жасайтын және судьялардың нақты тәуелсiздiгiн қамтамасыз ететiн халықаралық жалпыға бiрдей танылған тәжiрибелердiң алынуы сұралып тұр. Бұл қағидаттар Конституцияда айқындалған. Iс жүзiнде осы қағидаттарға сүйенгенмен оның атқарылуында әлсiздiк танытылып келдi. Ал сот қызметiнiң сапа белгiсi статистикалық мәлiметтерге байланысты анықталады. Әдетте статистика ақпараттық танымға бой алдыратыны да бар. Сот – орган емес, ол — мемлекеттiк билiк. Сот шешiмдерiнiң әдiлдiгiне қарап, қоғам оған баға бередi. Соттарға көрсетiлген құрмет, бiрiншi кезекте мемлекетке көрсетiлген құрмет. Ал оларға құрмет көрсетiлуi үшiн, соттардың тәуелсiздiгi алдыңғы кезекте тұруы тиiс. Заңға ғана бағынатын қоғам алға жылжиды. Бұл жерде: «Екi жақты тыңдап алмай, үкiм шығарма» деген Солон принципi ескерiлген. Сот жүйесiнде адам баласының ой-санасынан өткен төрелiк ету мәселесiн өзгерту өте қиын. Әйтсе де iс-тәжiрибе ретiнде АҚШ-тың, Францияның, Англияның, Ресейдiң Алқа билерiнiң сот iсiне қатысуы зерделенiп, өндiрiске алынғаны дұрыс шешiм болды. Демократиялық қауымдастықта кең ауқымды сот жүйесiн одан әрi дамыту елiмiздiң бүгiнгi таңдағы басты мақсаттарының бiрi болып саналады. Бүгiнгi саясаттың ертеңгi күндi болжап отыру арқылы ғана өмiр сүре алатындығы сияқты, болашақтың жаһандық құқықтық моделiн аңдып отыру арқылы ғана бiз онымен бәсекеге түсе аламыз. Демек, ең алдымен жаһандық айналымға iлеспекшi жаңа тұрпатты құқықтық реформамыздың алысты көздейтiн стратегиялық бағыт-бағдарын әрбiр азамат бiрден сезiнетiндей, олардың iс-әрекеттерiне қарап, өзгерiстер дәуiрi ортасындағы өз мәселесiн шешудiң жолын таба алатындай тәрбие қажет. Бұл үшiн соттың жұмысын ұйымдастыру мен судьялардың iс жүргiзу барысындағы кейбiр мәселелердi түбегейлi шешу керек.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың маңыздылығы ескерiле отырып, өлiм жазасы сот өндiрiсiнен алынып тасталды. Бұрын өлiм жазасына мораторий жарияласақ, ендi ол шектелдi.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазiр Қазақстанда дербес сот билiгi құрылды деп айтуға толық негiз бар. Судьялардың қоғам қажеттiлiгiне сай сот төрелiгiн жүргiзу жауапкершiлiгi, кәсiби деңгейi мен қызмет этикасы нормаларын сақтауы бағытында iс-шаралар атқарылып келедi. Әйтсе де сот реформасының ең негiзгi қағидаттары ретiнде сот жүйесi тиiмдi қызмет жасайтын және судьялардың нақты тәуелсiздiгiн қамтамасыз ететiн халықаралық жалпыға бiрдей танылған тәжiрибелердiң алынуы сұралып тұр. Бұл қағидаттар Конституцияда айқындалған. Iс жүзiнде осы қағидаттарға сүйенгенмен оның атқарылуында әлсiздiк танытылып келдi. Ал сот қызметiнiң сапа белгiсi статистикалық мәлiметтерге байланысты анықталады. Әдетте статистика ақпараттық танымға бой алдыратыны да бар. Сот – орган емес, ол — мемлекеттiк билiк. Сот шешiмдерiнiң әдiлдiгiне қарап, қоғам оған баға бередi. Соттарға көрсетiлген құрмет, бiрiншi кезекте мемлекетке көрсетiлген құрмет. Ал оларға құрмет көрсетiлуi үшiн, соттардың тәуелсiздiгi алдыңғы кезекте тұруы тиiс. Заңға ғана бағынатын қоғам алға жылжиды. Бұл жерде: «Екi жақты тыңдап алмай, үкiм шығарма» деген Солон принципi ескерiлген. Сот жүйесiнде адам баласының ой-санасынан өткен төрелiк ету мәселесiн өзгерту өте қиын. Әйтсе де iс-тәжiрибе ретiнде АҚШ-тың, Францияның, Англияның, Ресейдiң Алқа билерiнiң сот iсiне қатысуы зерделенiп, өндiрiске алынғаны дұрыс шешiм болды. Демократиялық қауымдастықта кең ауқымды сот жүйесiн одан әрi дамыту елiмiздiң бүгiнгi таңдағы басты мақсаттарының бiрi болып саналады. Бүгiнгi саясаттың ертеңгi күндi болжап отыру арқылы ғана өмiр сүре алатындығы сияқты, болашақтың жаһандық құқықтық моделiн аңдып отыру арқылы ғана бiз онымен бәсекеге түсе аламыз. Демек, ең алдымен жаһандық айналымға iлеспекшi жаңа тұрпатты құқықтық реформамыздың алысты көздейтiн стратегиялық бағыт-бағдарын әрбiр азамат бiрден сезiнетiндей, олардың iс-әрекеттерiне қарап, өзгерiстер дәуiрi ортасындағы өз мәселесiн шешудiң жолын таба алатындай тәрбие қажет. Бұл үшiн соттың жұмысын ұйымдастыру мен судьялардың iс жүргiзу барысындағы кейбiр мәселелердi түбегейлi шешу керек.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың маңыздылығы ескерiле отырып, өлiм жазасы сот өндiрiсiнен алынып тасталды. Бұрын өлiм жазасына мораторий жарияласақ, ендi ол шектелдi.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж., 30 тамыз. Алматы 2007.
2. Қаржаубаев Е.Қ. Қазақстан Републикасы сот билігінің мәртебесі. Оқу құрал. Алматы: HAS.,2006.-223бет.
3. ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің актілер жинағы. №9, 1994жыл. -13бет.
4. ҚР құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы// ҚР Әділет Министрлігінің хабаршысы. Алматы: Жеті Жарғы, 1994. 5 бет.
5. Сәбікенов С. Н. Сот жүйелері // Заң және заман.№1-2. 2001.- 12бет.
6. Қазақстан Республикасындағы 2009-2012 жылдарға арналған адам құқықтары саласындағы Ұлттық әрекет жоспары.
7. "Сот билігі – ел мүддесі, ел мүддесі – ел беделі". А.Тасболатов, "Егемен Қазақстан", 29.04.08 ж.-8 бет.
8. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары жүйесін одан әрі оңтайландыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылғы 22 қаңтардағы № 29 Жарлығы;
9. Заң газетінің» 2005 жылғы 8 маусымдағы 46-47(671) нөмірлері, 7 бет.
10. Аюпова З.К. Правоохранительные органы в период становления государство в РК: Учебное пособие. Алматы, 1997. -346 c.
11. Монтескье Ш.Л. Указание сочинения / Интернет www.rambler\ zakon.ru. 32 бет.
12. Темирбулатов С. Некоторые вопросы теории судебного администрировани// Суды и их роль в укреплении государственной независимости Республики Казахстан, Астана, 2001. – С. 17.
13. Нәрікбаев М.С. Сот тәуелсіз болмай, демократиялық мемлекет құру қиын// Республика газеті. -2001.-3 мамыр. 4бет.
14. Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республике Казахстан: Диссертационная работа для получения доктора юридических наук.- Алматы, 1998.-С. 148.
15. Курашвили Б. П. Очерк теории государственного управления. М., «Наука» 1987. С.182
16. 2001 жылы 26 маусымда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген «Судьялыққа кандидаттарға тағылымдамадан өту туралы» Ережесі. 7б.
17. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының (сот жүйесінің) 2011-2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. 6-7 бет.
18. «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (Жоба) 2008 жыл 26 желтоқсан, 20бет.
19. Алексеев С.С. Теория права. М. 1994. С. 274.
20. Сборник материалов Международной научно-практической конференции «Государственно-правовые основы политической системы Республики Казахстан и ее влияние на сферу государственного управления в условиях глобализации» 29 октября 2010 года, -С.15.
21. Мақұлбеков Б.Д. «Сот билігі ҚР мемлекеттік билігінің жүйесінде», заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін даярлаған диссертациялық жұмыс. –Алматы, 2000жыл. -143 бет.
22. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсіндірме. Ред. Басқарған. Ғ.С. Спарғалиев. Алматы . «Жеті Жарғы». 1998. С. 350.
23. Ғ. С. Спарғалиев «Қазақстан Республикасындағы Конституциялық құрылыстың қалыптасуы». Алматы. «Жеті Жарғы». 1997. 151бет.
24. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в Республике Казахстан. Алматы 1994 – C. 421 .
25. Қазақстан Республикасындағы соттық құқықтық реформаның дамуы. Сеюбергенова Д.С.,2005жыл. -12бет.
26. Егемен қазақстан Қазақстанның сот жүйесі азаматтардық құқықтар мен бостандықтарды қорғау кепілі. 2010,18 шілде, Ғалымжан ҚОЗЫБАҚОВ, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты аппараты басшысының орынбасары.8бет.
27. Тәуелсіз сот билігі – демократия тірегі 28 ақпан 2011жыл Тыныс Ахметжанова, «Заң газеті» Астана. -4бет.
28. Бар игілік – халыққа М.Усманов, Ақмола облыстық мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының судьясы. Фемида №16, 8бет.
29. Мыс.қ.: Қопабаев О.К. Конституционно-правовые основы организации государственной власти в Республике Казахстан в соотвветствии с принципом ее разделения на ветви . – Алматы: Жеті Жарғы, 1999. -160с; Мами Кайрат. Становление и развитие судебной власти в Республике Казахстан. – Астана: Елорда, 2001.- 352с;
30. Копабаев О.К. Конституционно- правовые основы организации государственной власти в Республике Казахстан в соответствии с принципом ее разделения на ветви. –Алматы: Жеті Жарғы, 1999.- 290с.
31. Сапаргалиев М. С. История народных судов Казахстана. Алма-Ата, 1966.16с.
32. Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2002 жылғы 20 қыркүйектегi N 949 Жарлығы, 13 бет.
33. Қайрат Мәми «Сот реформасының мұрат – даму, өркендеу, алға жылжу» // Заң газеті, 26 қыркүйек 2001. 2 бет.
34. Қаржаубаев Е. Қ. Билік бөлу теориясының қалыптасуы және сот билігі/Е. Қ. Қаржаубаев // Қазақстанның ғылыми әлемі. -Алматы, 2008.№ 2.
35. «Сот әкiмшiлiгiнiң жаңа жүйесiнiң қызметiн қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 12 қазандағы № 471 Жарлығы.
36. Савицкий В. М. Организация судебной власти в Российской Федерации. -М., 1997.-С.585.
37. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығы. 16 бет.
38. 2009-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы Адам Құқықтары Саласындағы Ұлттық іс – қимыл жоспары. 121-124 беттер.
39. «Егемен Қазақстан» Республикалық газеті», 10 Желтоқсан 2010 Адам құқықтары – ең басты құндылығымыз. Асқар ШӘКІРОВ. 11бет.
40. Егемен Қазақстан.2009ж 18 желтоқсан №124, Асқар ШӘКІРОВ. 4 бет.
41. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Республикасы судьяларының III съезінде сөйлеген сөзі («Егемен Қазақстан» газетінің 2001 жылғы 8 маусымдағы 114-115- нөмірлерінде жарияланған). 5бет.
42. «Егемен Қазақстан» газеті, Судьялардың 4 съезі, 2005 жыл № 148, 7 бет.
43. «Егемен Қазақстан» газеті, Судьялардың 5 съезі, 2009 жылдың 18 қараша, №169, 6 бет.
44. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген, Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы, 9бет.
45. Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің 2010 жылғы қызметі туралы ЕСЕП, 32 бет.
46. «Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын қылмыстық іс жүргізуде сот арқылы қорғау туралы» 2010 жылы 25 маусымда №4 нормативтік қаулы, 18 бет.
47. Европа Кеңесі және адам құқықтарын қорғау. Адам құқықтары жөніндегі Европалық Конвенцияның преамбуласы. Рим, 4 қараша 1950 жыл. 10 бет.
48. «Үш Қиян» газеті, Адам құқықтары басты орында. 2010ж 16 қыркүйек, № 28 , Азат Үсен. 4 бет.
49. «Қылмыстық сот ісін жүргізуде адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтарын соттың қорғауы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2010 жылғы 25 маусымдағы № 4 Нормативтік қаулысы, 2 бет.
50. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарының ахуалы туралы базалық баяндама, «Республика» газеті № 78, 2006. – 17 бет.
51. Заң және заман, №9 (118) 2010жыл, қыркүйек. 21 бет.
52. «Егемен Қазақстан» газеті, 2010 жылғы, 19 шілдедегі №294, 7 бет.
53. Журнал "Наш современник", 1992, № 10.Ритмы Евразии. Лев Гумилев. 36 бет.
54. Зиманов С.З. Қазақтың ата-заңдары және оның бастаулары // Қазақтың ата заңдары. – Алматы: Жеті жарғы. - 2001. - Т. 1. – 18 б.
55. Нәрікбаев М.С. Ұлы билерден жоғары сотқа дейін.- Алматы: Атамұра, 1999.-125бет.
56. Заң және заман, №7 (115) 2006 жыл, қазан. -15 бет.
57. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. / под ред. Тусупбекова Р.Т. –Алматы: Тоо «Полиграфсервис», 1999 год. –С.8.
58. Алиев М.М. Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары. Оқу құралы. Астана, 2004 ж. 7 бет.
59. Сапаргалиев М. С. Возникновение и развитие судебной системы советского Казахстана. Алма-Ата, 1971.12с.
60. Шаламов М. Судебное устройство Казахстана. 1941. С.16.
61. "Ведомости Верховного Совета СССР " 1956, N9, с. 119.
62. История законодательства СССР И РСФСР по уголовному процессу (Сборник документов):Москва, 1955. С.48.
63. Сапаргалиев Ғ.С. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы: Атамұра., 1998.-293 бет.
64. Қазақстан Республикасындағы Құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы // Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің хабаршысы, «Жеті жарғы», Алматы, 1994. 8 бет.
65. «Егемен Қазақстан» газеті, Елдегі реформалар қажет пе? № 14,2005ж , желтоқсан. 3 бет.
66. Қазақстан Республикасы судьяларының съезді. Сабырбаев Марат Қалмұратұлы Қызылорда обл сот СМИ . 2010 жыл, мамыр.
67. «Егемен Қазақстан» газеті, Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы ақпанның 18-і күні болған «Экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты жолдауында. 2005ж . 11 бет.
68. Заң газеті, Сот-құқықтық реформасын ойдағыдай жүзеге асыру, 2011 жыл 28қаңтар № 28. 4 бет.
69. ҚР сот жүйесін дамыту тұжырымдамасы. (жоба) Юридическая газета-2008 тамыз-3 бет.
70. Тлегенова Ф. А. Принцип осуществелния правосудия только судом // Право и государство. – 1997.- №3. –С. 16-24.
71. Гордон Р. Судебный контроль и внутригосударственное право // Судебный контроль и права человека: Материалы российского-британского семинара, Москва, 12-13 сентябрь,1994 г. –М.:Прва человека, 1996.-С.65.
72. Шалумов М. Судебный контроль и прокурорский надзор: не междоусобица, а взаимодействие // Российская юстиция. – 2001. -№4.С.15-16.
73. Тыныбеков С. Организационные формы и деятельность адвокатуры в Республике Казахстан: Учебное пособие. – Алматы. Қазақ Университеті, 1997. -5с.
74. Кубеев Е.К. Конституционный строй Республики Казахстан (социальные и духовные основы). – Караганда, 1998. -87-99с.
75. Делегаты съезда предлагают // Российская юстиция. – 2001. -№4. –С. 5.
76. Рахметуллин А. Суд первой инстанции – решающее звено судебной системы и его проблемы // Суды и их роль в укреплении государственной независимости: Материалы Международной научной-практической конференции, посвященной 10-летию независимости Республики Казахстан. – Астана.2001.-С 45-46.
77. Руднев В. Пенитенциарный судья: к вопросу о судебном контроле за исполнением наказаний // Российкая юстиция. – 2001. -№8. – С. 32-34.
78. Темирбулатов С. Некоторые вопросы теории судебного администрирования // Суды и их роль в укреплении государственной независимости: Материалы Международной научной-практической конференции, посвященной 10-летию независимости Республики Казахстан. – Астана.2001.-С. 128-129.
79. Лебедев В. Судебная власть в стране стала реальностью // Российская юстиция. -2001. - №1. –С. 5.
80. Судебная система России: Учеб. Пособие. – М.: Дело, 2000. –С.29.
81. О статусе судей и судебной системе // Российская юстиция. 2001. №8. -С. 2.
82. «Егемен Қазақстан», Судьялар жұмысы сараланды.. 2010 жыл, шілде. 7 бет.
83. Қазақстан Республикасының Президентi туралы Қазақстан Республикасының 1995 ж. 26 желтоқсандағы № 2733 Конституциялық Заңы. 8 бет.
84. Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы Қазақстан Републикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы № 132 Конституциялық заңы. 24 бет.
85. Шарипов Ш.М. «Судья тәуелсіздігі – сот билігінің демократиялық принципі». Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін даярланған диссертациялық жұмыс. Алматы,2001 жыл, 139 бет.
86. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексі. –Алматы: «Жеті Жарғы», 1998.
87. "Казахстан Сегодня" ақпараттық агенттігі, Конституциялық реформа аясында парламент сот жүйесі мен ҚР Конституциялық кеңесіне қатысты бірқатар заң жобаларын қабылдауы қажет – Дьяченко. 2008, 15 мамыр. 15 бет.
88. Жекебаев У. Соттардың мемлекеттік биліктегі орны // Проблемы реализации судебно- правовой реформы в постсоветских государствах: опыт и суждения. – Астана, 2001 –С. 8.
89. Алексеева Л. Б., Симкин Л.С. Правосудие, закон и нравственность // Право и власть. – М., 1990.38 бет.
90. Бонер А.Г. Применение нормативных актов в гражданском процессе. –М., 1980. 47бет.
91. Указ президента Республики Казахстан «О мерах по совершенствованию правоохранительной деятельности» от 22 января 2001г. // Казахстанская правда. – 2001. -23январь.
92. Гуценко К. Ф., Ковалев М. А. Правоохранительные органы. –М., 1997. – С.489.
93. Ибрагимов Х.Ю. Правоохранительные органы Республики Казахстан. – Алматы: Дәнекер, 2000.-11-бет.
94. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право Республики Казахстан. – Алматы: Жеті жарғы, 1998.C. 356.
95. Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. – М.: Юристь, 1997. C. 578.
96. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 17 тамыздағы «Қазақстан Республикасында құқық қорғау қызметі мен сот жұйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы» атты Жарлығы. 8 бет.
97. Тасболатов Қ. Сот қызметі- ел қызметі // Егемен Қазақстан газеті, 2007 жыл, қаңтар. 7б.
98. Басты борыш- әділ шешім айту. // Егемен Қазақстан, № 124-125. 2008 жыл, 29 сәуір. 3 бет.
99. Журсимбаев С. Плюсы и минусы суда присяжных // Заң және Заман №5, 2001.
100. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының (сот жүйесінің) 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. 3-8 беттер.
101. Заң газеті, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2010 ж.
102. «Стратегиялық даму жоспары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығы, 5 бет.
103. «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауы.
104. «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 1998 жылғы 30 маусымдағы № 253 Заңы; 19 бет.
2. Қаржаубаев Е.Қ. Қазақстан Републикасы сот билігінің мәртебесі. Оқу құрал. Алматы: HAS.,2006.-223бет.
3. ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің актілер жинағы. №9, 1994жыл. -13бет.
4. ҚР құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы// ҚР Әділет Министрлігінің хабаршысы. Алматы: Жеті Жарғы, 1994. 5 бет.
5. Сәбікенов С. Н. Сот жүйелері // Заң және заман.№1-2. 2001.- 12бет.
6. Қазақстан Республикасындағы 2009-2012 жылдарға арналған адам құқықтары саласындағы Ұлттық әрекет жоспары.
7. "Сот билігі – ел мүддесі, ел мүддесі – ел беделі". А.Тасболатов, "Егемен Қазақстан", 29.04.08 ж.-8 бет.
8. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары жүйесін одан әрі оңтайландыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылғы 22 қаңтардағы № 29 Жарлығы;
9. Заң газетінің» 2005 жылғы 8 маусымдағы 46-47(671) нөмірлері, 7 бет.
10. Аюпова З.К. Правоохранительные органы в период становления государство в РК: Учебное пособие. Алматы, 1997. -346 c.
11. Монтескье Ш.Л. Указание сочинения / Интернет www.rambler\ zakon.ru. 32 бет.
12. Темирбулатов С. Некоторые вопросы теории судебного администрировани// Суды и их роль в укреплении государственной независимости Республики Казахстан, Астана, 2001. – С. 17.
13. Нәрікбаев М.С. Сот тәуелсіз болмай, демократиялық мемлекет құру қиын// Республика газеті. -2001.-3 мамыр. 4бет.
14. Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республике Казахстан: Диссертационная работа для получения доктора юридических наук.- Алматы, 1998.-С. 148.
15. Курашвили Б. П. Очерк теории государственного управления. М., «Наука» 1987. С.182
16. 2001 жылы 26 маусымда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген «Судьялыққа кандидаттарға тағылымдамадан өту туралы» Ережесі. 7б.
17. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының (сот жүйесінің) 2011-2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. 6-7 бет.
18. «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (Жоба) 2008 жыл 26 желтоқсан, 20бет.
19. Алексеев С.С. Теория права. М. 1994. С. 274.
20. Сборник материалов Международной научно-практической конференции «Государственно-правовые основы политической системы Республики Казахстан и ее влияние на сферу государственного управления в условиях глобализации» 29 октября 2010 года, -С.15.
21. Мақұлбеков Б.Д. «Сот билігі ҚР мемлекеттік билігінің жүйесінде», заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін даярлаған диссертациялық жұмыс. –Алматы, 2000жыл. -143 бет.
22. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсіндірме. Ред. Басқарған. Ғ.С. Спарғалиев. Алматы . «Жеті Жарғы». 1998. С. 350.
23. Ғ. С. Спарғалиев «Қазақстан Республикасындағы Конституциялық құрылыстың қалыптасуы». Алматы. «Жеті Жарғы». 1997. 151бет.
24. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в Республике Казахстан. Алматы 1994 – C. 421 .
25. Қазақстан Республикасындағы соттық құқықтық реформаның дамуы. Сеюбергенова Д.С.,2005жыл. -12бет.
26. Егемен қазақстан Қазақстанның сот жүйесі азаматтардық құқықтар мен бостандықтарды қорғау кепілі. 2010,18 шілде, Ғалымжан ҚОЗЫБАҚОВ, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты аппараты басшысының орынбасары.8бет.
27. Тәуелсіз сот билігі – демократия тірегі 28 ақпан 2011жыл Тыныс Ахметжанова, «Заң газеті» Астана. -4бет.
28. Бар игілік – халыққа М.Усманов, Ақмола облыстық мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының судьясы. Фемида №16, 8бет.
29. Мыс.қ.: Қопабаев О.К. Конституционно-правовые основы организации государственной власти в Республике Казахстан в соотвветствии с принципом ее разделения на ветви . – Алматы: Жеті Жарғы, 1999. -160с; Мами Кайрат. Становление и развитие судебной власти в Республике Казахстан. – Астана: Елорда, 2001.- 352с;
30. Копабаев О.К. Конституционно- правовые основы организации государственной власти в Республике Казахстан в соответствии с принципом ее разделения на ветви. –Алматы: Жеті Жарғы, 1999.- 290с.
31. Сапаргалиев М. С. История народных судов Казахстана. Алма-Ата, 1966.16с.
32. Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2002 жылғы 20 қыркүйектегi N 949 Жарлығы, 13 бет.
33. Қайрат Мәми «Сот реформасының мұрат – даму, өркендеу, алға жылжу» // Заң газеті, 26 қыркүйек 2001. 2 бет.
34. Қаржаубаев Е. Қ. Билік бөлу теориясының қалыптасуы және сот билігі/Е. Қ. Қаржаубаев // Қазақстанның ғылыми әлемі. -Алматы, 2008.№ 2.
35. «Сот әкiмшiлiгiнiң жаңа жүйесiнiң қызметiн қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 12 қазандағы № 471 Жарлығы.
36. Савицкий В. М. Организация судебной власти в Российской Федерации. -М., 1997.-С.585.
37. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығы. 16 бет.
38. 2009-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы Адам Құқықтары Саласындағы Ұлттық іс – қимыл жоспары. 121-124 беттер.
39. «Егемен Қазақстан» Республикалық газеті», 10 Желтоқсан 2010 Адам құқықтары – ең басты құндылығымыз. Асқар ШӘКІРОВ. 11бет.
40. Егемен Қазақстан.2009ж 18 желтоқсан №124, Асқар ШӘКІРОВ. 4 бет.
41. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Республикасы судьяларының III съезінде сөйлеген сөзі («Егемен Қазақстан» газетінің 2001 жылғы 8 маусымдағы 114-115- нөмірлерінде жарияланған). 5бет.
42. «Егемен Қазақстан» газеті, Судьялардың 4 съезі, 2005 жыл № 148, 7 бет.
43. «Егемен Қазақстан» газеті, Судьялардың 5 съезі, 2009 жылдың 18 қараша, №169, 6 бет.
44. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген, Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы, 9бет.
45. Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің 2010 жылғы қызметі туралы ЕСЕП, 32 бет.
46. «Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын қылмыстық іс жүргізуде сот арқылы қорғау туралы» 2010 жылы 25 маусымда №4 нормативтік қаулы, 18 бет.
47. Европа Кеңесі және адам құқықтарын қорғау. Адам құқықтары жөніндегі Европалық Конвенцияның преамбуласы. Рим, 4 қараша 1950 жыл. 10 бет.
48. «Үш Қиян» газеті, Адам құқықтары басты орында. 2010ж 16 қыркүйек, № 28 , Азат Үсен. 4 бет.
49. «Қылмыстық сот ісін жүргізуде адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтарын соттың қорғауы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2010 жылғы 25 маусымдағы № 4 Нормативтік қаулысы, 2 бет.
50. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарының ахуалы туралы базалық баяндама, «Республика» газеті № 78, 2006. – 17 бет.
51. Заң және заман, №9 (118) 2010жыл, қыркүйек. 21 бет.
52. «Егемен Қазақстан» газеті, 2010 жылғы, 19 шілдедегі №294, 7 бет.
53. Журнал "Наш современник", 1992, № 10.Ритмы Евразии. Лев Гумилев. 36 бет.
54. Зиманов С.З. Қазақтың ата-заңдары және оның бастаулары // Қазақтың ата заңдары. – Алматы: Жеті жарғы. - 2001. - Т. 1. – 18 б.
55. Нәрікбаев М.С. Ұлы билерден жоғары сотқа дейін.- Алматы: Атамұра, 1999.-125бет.
56. Заң және заман, №7 (115) 2006 жыл, қазан. -15 бет.
57. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. / под ред. Тусупбекова Р.Т. –Алматы: Тоо «Полиграфсервис», 1999 год. –С.8.
58. Алиев М.М. Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары. Оқу құралы. Астана, 2004 ж. 7 бет.
59. Сапаргалиев М. С. Возникновение и развитие судебной системы советского Казахстана. Алма-Ата, 1971.12с.
60. Шаламов М. Судебное устройство Казахстана. 1941. С.16.
61. "Ведомости Верховного Совета СССР " 1956, N9, с. 119.
62. История законодательства СССР И РСФСР по уголовному процессу (Сборник документов):Москва, 1955. С.48.
63. Сапаргалиев Ғ.С. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы: Атамұра., 1998.-293 бет.
64. Қазақстан Республикасындағы Құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы // Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің хабаршысы, «Жеті жарғы», Алматы, 1994. 8 бет.
65. «Егемен Қазақстан» газеті, Елдегі реформалар қажет пе? № 14,2005ж , желтоқсан. 3 бет.
66. Қазақстан Республикасы судьяларының съезді. Сабырбаев Марат Қалмұратұлы Қызылорда обл сот СМИ . 2010 жыл, мамыр.
67. «Егемен Қазақстан» газеті, Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы ақпанның 18-і күні болған «Экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты жолдауында. 2005ж . 11 бет.
68. Заң газеті, Сот-құқықтық реформасын ойдағыдай жүзеге асыру, 2011 жыл 28қаңтар № 28. 4 бет.
69. ҚР сот жүйесін дамыту тұжырымдамасы. (жоба) Юридическая газета-2008 тамыз-3 бет.
70. Тлегенова Ф. А. Принцип осуществелния правосудия только судом // Право и государство. – 1997.- №3. –С. 16-24.
71. Гордон Р. Судебный контроль и внутригосударственное право // Судебный контроль и права человека: Материалы российского-британского семинара, Москва, 12-13 сентябрь,1994 г. –М.:Прва человека, 1996.-С.65.
72. Шалумов М. Судебный контроль и прокурорский надзор: не междоусобица, а взаимодействие // Российская юстиция. – 2001. -№4.С.15-16.
73. Тыныбеков С. Организационные формы и деятельность адвокатуры в Республике Казахстан: Учебное пособие. – Алматы. Қазақ Университеті, 1997. -5с.
74. Кубеев Е.К. Конституционный строй Республики Казахстан (социальные и духовные основы). – Караганда, 1998. -87-99с.
75. Делегаты съезда предлагают // Российская юстиция. – 2001. -№4. –С. 5.
76. Рахметуллин А. Суд первой инстанции – решающее звено судебной системы и его проблемы // Суды и их роль в укреплении государственной независимости: Материалы Международной научной-практической конференции, посвященной 10-летию независимости Республики Казахстан. – Астана.2001.-С 45-46.
77. Руднев В. Пенитенциарный судья: к вопросу о судебном контроле за исполнением наказаний // Российкая юстиция. – 2001. -№8. – С. 32-34.
78. Темирбулатов С. Некоторые вопросы теории судебного администрирования // Суды и их роль в укреплении государственной независимости: Материалы Международной научной-практической конференции, посвященной 10-летию независимости Республики Казахстан. – Астана.2001.-С. 128-129.
79. Лебедев В. Судебная власть в стране стала реальностью // Российская юстиция. -2001. - №1. –С. 5.
80. Судебная система России: Учеб. Пособие. – М.: Дело, 2000. –С.29.
81. О статусе судей и судебной системе // Российская юстиция. 2001. №8. -С. 2.
82. «Егемен Қазақстан», Судьялар жұмысы сараланды.. 2010 жыл, шілде. 7 бет.
83. Қазақстан Республикасының Президентi туралы Қазақстан Республикасының 1995 ж. 26 желтоқсандағы № 2733 Конституциялық Заңы. 8 бет.
84. Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы Қазақстан Републикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы № 132 Конституциялық заңы. 24 бет.
85. Шарипов Ш.М. «Судья тәуелсіздігі – сот билігінің демократиялық принципі». Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін даярланған диссертациялық жұмыс. Алматы,2001 жыл, 139 бет.
86. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексі. –Алматы: «Жеті Жарғы», 1998.
87. "Казахстан Сегодня" ақпараттық агенттігі, Конституциялық реформа аясында парламент сот жүйесі мен ҚР Конституциялық кеңесіне қатысты бірқатар заң жобаларын қабылдауы қажет – Дьяченко. 2008, 15 мамыр. 15 бет.
88. Жекебаев У. Соттардың мемлекеттік биліктегі орны // Проблемы реализации судебно- правовой реформы в постсоветских государствах: опыт и суждения. – Астана, 2001 –С. 8.
89. Алексеева Л. Б., Симкин Л.С. Правосудие, закон и нравственность // Право и власть. – М., 1990.38 бет.
90. Бонер А.Г. Применение нормативных актов в гражданском процессе. –М., 1980. 47бет.
91. Указ президента Республики Казахстан «О мерах по совершенствованию правоохранительной деятельности» от 22 января 2001г. // Казахстанская правда. – 2001. -23январь.
92. Гуценко К. Ф., Ковалев М. А. Правоохранительные органы. –М., 1997. – С.489.
93. Ибрагимов Х.Ю. Правоохранительные органы Республики Казахстан. – Алматы: Дәнекер, 2000.-11-бет.
94. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право Республики Казахстан. – Алматы: Жеті жарғы, 1998.C. 356.
95. Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. – М.: Юристь, 1997. C. 578.
96. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 17 тамыздағы «Қазақстан Республикасында құқық қорғау қызметі мен сот жұйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы» атты Жарлығы. 8 бет.
97. Тасболатов Қ. Сот қызметі- ел қызметі // Егемен Қазақстан газеті, 2007 жыл, қаңтар. 7б.
98. Басты борыш- әділ шешім айту. // Егемен Қазақстан, № 124-125. 2008 жыл, 29 сәуір. 3 бет.
99. Журсимбаев С. Плюсы и минусы суда присяжных // Заң және Заман №5, 2001.
100. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының (сот жүйесінің) 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. 3-8 беттер.
101. Заң газеті, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2010 ж.
102. «Стратегиялық даму жоспары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығы, 5 бет.
103. «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауы.
104. «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 1998 жылғы 30 маусымдағы № 253 Заңы; 19 бет.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 111 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 111 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-6
1. АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ЖӘНЕ ЗАҢДЫ
МҮДДЕЛЕРІН ҚОРҒАУДАҒЫ СОТ ОРГАНДАРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...7
1. Сот органдарының конституциялық құқықтық мәртебесі ... ... ... .7-17
2. Сот органдарының заңдылықты нығайтудағы рөлі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .17 -21
3. Сот органдарының адам жәнет азаматтардың бұзылған құқықтары мен
бостандықтарын қалпына келтірудегі алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1-37
2. СОТ БИЛІГІ – МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ БІР ТАРМАҒЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
1. ҚР сот билігі тарихы, жай-күйі және қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ..38-49
2. ҚР конституциясының, заңдарының орындалуын қамтамасыз ету-сот
билігінің негізгі
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
9-55
3. Сот билігінің басқа билік тармақтарымен ара-қатынасы ... ... ... .55-
62
3. СОТ ОРГАНЫНЫҢ ӘДІЛ СОТТЫЛЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .63
1. Сот төрелігі-мемлекеттік қызметтің ерекше бір саласы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63-71
2. ҚР сот жүйесінің қызметін жетілдіру мен құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...71-8 5
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 86-89
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...90-96
ГЛОССАРИЙ
Сот билігі – бұл бұзылған немесе дауласып жатқан құқық пен факті
туралы бүкіл істер мен дауларды азаматтық, қылмыстық және заңда белгіленген
басқа да іс жүргізу нысанында қарап және шешіп жатқан жағдайларда соттың
биліктік өкілеттігі мен мүмкіншілігі.
Сот төрелігі - бұл заң тәртібін сақтай отырып сот мәжілісінде
азаматтық, қылмыстық және басқа да істерді қарау мен шешу және материалдық
құқық нормаларды қолдану арнайы мемлекеттік органдармен – соттармен
жүргізілетін қызмет.
ҚР сот жүйесі -ҚР Конституциясына және ҚР сот жүйесі мен судьяларының
мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңына сәйкес ҚР Жоғарғы Соты мен
жергілікті соттар құрайды.
Судья мәртебесі – Қазақстан Рсепубликасының барлық соттарының
мәртебесі бірдей болады және бір- бірінен тек өкілеттіктермен ерекшеленеді.
Олардың құқықтық мәртебесі Қазақстан Републикасының Конституциясында және
Қазақстан Републикасының сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы
конституциялық заңда көзделген.
Судьяның тәуелсіздігі – судьяның тәуелсіздігі заңмен қорғалады.
Судьялар сот төрелігін жүзеге асыруы кезінде тәуелсіз және Қазақстан
Республикасы Конституциясы мен заңға ғана бағынады.
Сот төрелігінің қағидаттары – мемлекеттік қызметтің осы түрінің елеулі
жақтарын айқындайтын жалпы басшылыққа алынатын негізгі ережелер. Бұл
ережелер сот төрелігін ұйымдастыру мен жүзеге асырудың барлық мәселелерін
шешу, қоғамның мемлекеттік тетігі мен саяси жүйесінде оның рөлі мен орнын
айқындауда негіз болып табылады.
Қадағалау ретінде - тек қана заң күшіне енген сот шешімдерін қарауға
болады.
Жоғары Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасы - судьялар
корпусының қалыптасуына маңызды роль атқаратын тәуелсіз органдар болып
табылатын. 2008 жылғы қарашаның 17-сінен бастап бұл органдардың қызметі
біріктіріліп ҚР жоғарғы Сот Кеңесі қайта құрылды.
Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі - соттарды қалыптастыру,
судьялардың тәуелсіздігі мен оларға ешкімнің тиіспеу кепілдіктері
жөнінде Қазақстан Республикасы
Президентінің конституциялық өкілет тіктерінқамтамасыз ету мақсатында заңды
тұлға құрмастан құрылатын мекеме.
Адам құқығы - адам баласы үйелменінің барлық мүшелеріне тән қадір-
қасиетін, құқықтарының теңдігі мен тартып алынбайтындығын тану, бостандық
пен әділдіктің және жалпыға бірдей бейбітшіліктің негізі, табиғи құқық,
табиғи бостандықтар субъектілері оған мемлекеттің ешқандай қатысы жоқ.
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста сот
органдарының конституциялық –құқықтық мәртебесі, сот органдарының
заңдылықты нығайтудағы рөлі және бұзылған құқық пен бостандықтарды қалпына
келтірудегі алатын орнына, сот билігінің басқа билік тармақтарымен ара-
қатынасын анықтауға және оның қазіргі таңдағы құқықтық мәселелеріне
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазiр Қазақстанда дербес сот билiгi
құрылды деп айтуға толық негiз бар. Судьялардың қоғам қажеттiлiгiне сай сот
төрелiгiн жүргiзу жауапкершiлiгi, кәсiби деңгейi мен қызмет этикасы
нормаларын сақтауы бағытында iс-шаралар атқарылып келедi. Әйтсе де сот
реформасының ең негiзгi қағидаттары ретiнде сот жүйесi тиiмдi қызмет
жасайтын және судьялардың нақты тәуелсiздiгiн қамтамасыз ететiн халықаралық
жалпыға бiрдей танылған тәжiрибелердiң алынуы сұралып тұр. Бұл қағидаттар
Конституцияда айқындалған. Iс жүзiнде осы қағидаттарға сүйенгенмен оның
атқарылуында әлсiздiк танытылып келдi. Ал сот қызметiнiң сапа белгiсi
статистикалық мәлiметтерге байланысты анықталады. Әдетте статистика
ақпараттық танымға бой алдыратыны да бар. Сот – орган емес, ол —
мемлекеттiк билiк. Сот шешiмдерiнiң әдiлдiгiне қарап, қоғам оған баға
бередi. Соттарға көрсетiлген құрмет, бiрiншi кезекте мемлекетке көрсетiлген
құрмет. Ал оларға құрмет көрсетiлуi үшiн, соттардың тәуелсiздiгi алдыңғы
кезекте тұруы тиiс. Заңға ғана бағынатын қоғам алға жылжиды. Бұл жерде:
Екi жақты тыңдап алмай, үкiм шығарма деген Солон принципi ескерiлген. Сот
жүйесiнде адам баласының ой-санасынан өткен төрелiк ету мәселесiн өзгерту
өте қиын. Әйтсе де iс-тәжiрибе ретiнде АҚШ-тың, Францияның, Англияның,
Ресейдiң Алқа билерiнiң сот iсiне қатысуы зерделенiп, өндiрiске алынғаны
дұрыс шешiм болды. Демократиялық қауымдастықта кең ауқымды сот жүйесiн одан
әрi дамыту елiмiздiң бүгiнгi таңдағы басты мақсаттарының бiрi болып
саналады. Бүгiнгi саясаттың ертеңгi күндi болжап отыру арқылы ғана өмiр
сүре алатындығы сияқты, болашақтың жаһандық құқықтық моделiн аңдып отыру
арқылы ғана бiз онымен бәсекеге түсе аламыз. Демек, ең алдымен жаһандық
айналымға iлеспекшi жаңа тұрпатты құқықтық реформамыздың алысты көздейтiн
стратегиялық бағыт-бағдарын әрбiр азамат бiрден сезiнетiндей, олардың iс-
әрекеттерiне қарап, өзгерiстер дәуiрi ортасындағы өз мәселесiн шешудiң
жолын таба алатындай тәрбие қажет. Бұл үшiн соттың жұмысын ұйымдастыру мен
судьялардың iс жүргiзу барысындағы кейбiр мәселелердi түбегейлi шешу керек.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың маңыздылығы ескерiле
отырып, өлiм жазасы сот өндiрiсiнен алынып тасталды. Бұрын өлiм жазасына
мораторий жарияласақ, ендi ол шектелдi. Мұның өзi бiздiң қоғамның құқықтық
мемлекет құрудағы тағы бiр үлкен қадамы болмақ. Атақты Низами: Осы жеңiс
жолында тек екi адам ғана тұр, олар: судья және емшi деген екен. Өмiрдiң
бар құбылысын, кездейсоқ жағдайлар мен адамдардың басына түсетiн қайғы
немесе ауыртпалықты түсiну керек және сол мәселенiң не сол адамның
тағдырының шешiлуi кiмнiң қолында — соны бiлу керек. Осы түйiндi шешу
қажет. Ондай шешiмдi қабылдау тек судьяға ғана бұйырған. Демек, мұнда
қоғамның ең басты құндылығы болып саналатын адам тағдыры тұр. Ал құқықтары
мен бостандықтары туралы Еуропа пактiлерiнде тұтқындау мәселесiн тек қана
сот шешедi. Биылғы жылғы Конституциялық өзгерiстердiң сот жүйесiне қатысты
жағы адам құқығы мен бостандықтарын қорғауға бағытталған. Сол себептен біз
осы сот жүйесін зерттеу дұрыс деп таптық.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты. Қазақстан Республикасының
сот мәртебесін, сот органдарының басқа мемлекеттік органдармен арақатынасын
зерттеу және оның негізгі міндеттерін, адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын және олардың заңды мүдделерін қорғаудағы рөлін және олардың
құқықтық мәселелерін анықтау.
Диссертациялық жұмыстың міндеттері. Осы мақсаттардан келесі міндеттер
туындайды:
- Сот органдарының конституциялық – құқықтық мәртебесін анықтау;
- Сот органдарының құқықтар мен бостандықтарды қорғаудағы және
заңдылықты нығайтудағы рөлін анықтау;
- Сот билігінің басқа билік тармақтарымен ара-қатынасын анықтау;
- ҚР сот жүйесінің қызметін жетілдіру мен құқықтық мәселелері
айқындау;
Демократиялық қоғамдағы кең ауқымды сот жүйесін дамыту еліміздің басты
басымдықтарының бірі болып саналады. Алайда оны жетiлдiрiп отыру қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Отандық ғалымдардың ішінде осы мәселемен
айналысқан авторлардың ішінде С. Зиманов, С.С. Сартаев, А.Н. Ағыбаев, Ш.М.
Шарипов, К.Д. Мурзаев, Қ.Е. Қаржаубаев, Н.А. Жұманбаева, Б.Д. Мақұлбеков,
Қ.Ә. Мәмилердің зерттеулерінде қарастырылып, терең талқыларға салынған.
Ал кеңестік және қазіргі Ресей ғалымдарынан Н.Г. Ветрова, Н.А. Чечина,
Н.С. Алексеев, К.Ф. Гуценко, М.А. Ковалев, Л.А. Шиловтар зерттеулерінде
қарастырылған.
Соттың адам мен азаматтардың құқықтарын қорғау туралы, сот әділдігін
жүзеге асырудағы басты қағидалары әділ сот органының басқа органдармен
арақатынасы туралы жоғарыдағы ғалымдардың ғылыми жұмыстарында баяндалған.
Диссертациялық зерттеудің обьектісі. Сот әділдігінің конституциялық
және салалық заңдардан туындайтын құқықтық мәртебесі, олардың адам мен
азаматтардың құқығы мен бостандықтарын қорғаудағы, қалпына келтірудегі
алатын орны мен маңыздылығы.
Диссертациялық зерттеудің пәні. Сот билігі мемлекеттік биліктің бір
тармағы ретіндегі рөлі, сот жүйесінің қызметін жетілдіру мен құқықтық
мәселелері.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмысымда
қазіргі таңда өзекті мәселе болып табылып отырған адам мен азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы маңызды орынға ие сот органының
қызметін жетілдіру, сонымен қатар қазіргі таңдағы ол органның кейбір
проблемалары, яғни құқықтық мәселелері. Судья- халықтың айрықша таза, әрі
кіршіксіз ары. Осыған байланысты сот реформасын жүзеге асырудың және
конституциялық заңдылықты және елде құқықтық тәртiптiң күштi қорғаушысы
болатын сот жүйесiн қалыптастырудың маңыздылығы артып отыр. Әрине, біз
бүгінгі таңда көп нәрсеге қол жеткіздік, бұл сөзсіз мойындалады. Бірақ,
атқаратын іс бұдан да көп. Біз басқа елдердің тәжірибесін басшылыққа алып,
судьялыққа кандидаттарға қойылатын талаптарды күшейту керекпіз, яғни оларға
арнайы білім мен біліктілік алқасынан өтуден басқа психологиялық тесттен
өтуді және жас мөлшерін ұлғайтуды енгізу керек деп есептеймін. Себебі ол
адам мен азаматтардың алдағы өмірін шешетін болғандықтан ол өзінің ісіне
толықтай жауап беру қажет. Сонымен қатар қазіргі таңдағы үлкен проблема
болып отырған сыбайлас жемқорлық мәселесімен күресу керек. Сыбайлас
жемқорлық – қауіпті әлеуметтік құбылыс. Сонымен қатар судьялардың кәсіби
біліктілігінің төмендігі мен адамгершілік-этикалық бейнесінің лайықсыздығы,
сот өндірісі процессінің жетілдірілмеуі мен сот шешімдерінің сапалы
орындалмауы болып отыр. Міне осы мәселелерге байланысты кейбір ұсыныстар.
Сот үдерісіндегі айқындық пен ашықтықты қамтамасыз ету мақсатында дыбыс
және бейне жазбалар секілді техникалық құралдарды қолдануды ұсынамын,
сонымен қатар судьялыққа кандиттарға талапты күшейту керек.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, сегіз
бөлімшені біріктіретін үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ЖӘНЕ ЗАҢДЫ МҮДДЕЛЕРІН
ҚОРҒАУДАҒЫ СОТ ОРГАНДАРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Сот органдарының конституциялық құқықтық мәртебесі.
Қазақстан Республикасының сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады және
сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады, сонымен қатар
өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге
де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз етуді мақсат етіп қоятын мемлекеттік орган. [1, 28б.].
Кеңестік тұжырымдамалар нарық реформасының жүзеге асырылуына кедергі
келтірді, билік бөлу схемасының қанағаттандырғысыздығы, сот реформасында
ешқандай өзгеріс болған жоқ. Сондықтан 1993 жылы Қазақстан Республикасының
Конституциясында баянды етілген адам құқықтары мен бостандықтарын,
демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құруда кеңестік тоталитаризмнің
кеселдерінен заң сапасын тазартуды талап етті [2, 9б.]. Сол себептен осы
талаптарға сай міндеттерді шешуде 1994 жылы 12 ақпанда Қазақстан
Республикасының Президентінің № 1569 қаулысымен бекітілген Қазақстан
Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасын құжат
есебінде қабылдады [3, 13б.]. Сонымен қатар, сот- құқытық
реформалар бағдарламасында судьяларды өмір бойына тағайындау қаралған [4,
5б.].
Көп елде судья өмір бойына, көбіне белгілі бір жасқа толғанға дейін
тағайындалады. Бірақ оның белгілі жасы Ұлыбританияда 72 болу керек, содан
соң қызметінен кетуіне өтініш жасай алады, ал Жапонияда – 65, ал басқа
елдерде бұл жас шегі 65- 70 жас болып келеді. Тек кейбір елдерде ғана судья
белгілі бір мерзімге тағайындалады, бірақ ол мерзім ұзартыла береді.
Украинада, Словакияда, Чехияда, т.б. алғашқы рет судья белгілі бір мерзімге
тағайындалды [5, 12б.].
Биліктің ерекше тармағы ретінде сот билігінде белгілі бір өзіндік ерекше
белгілері бар:
1. Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айрықшалығы болып
табылады. Ешбір басқа билік тармағының – заң шығарушы, атқарушы, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Президенті де өкілеттіктерін иеленбейді. Тек сотар
ғана әділ сотты жүзеге асырады, бұл Конституцияның 75-бабында “Қазақстан
Республикасында әділ төрелігін тек сот қана жүзеге асырады” деп
жазылған.
2. Сот билігінің басқа бір өзіндік белгісі оның өкілеттіктерін асырудың
ерекше рәсімі болып табылады, біршама егеменді бөліктерден тұратын
федеративтік мемлекетте әртүрлі азаматтық, қылмыстық, әкімшілік,
процессуалдық заңдар болуы, олардың кейбірінің тиісті мемлекеттік бірліктер
шеңберінде әрекет етуі және өзіндік ерекшелік белгілері болуы мүмкін.
3. Сот билігінің елеулі бір нышаны мемлекеттік қызметкерлердің ерекше
санаты болып табылатын судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимі болып
табылады. Конституцияға сәйкес Республиканың жиырма бес жасқа толған,
жоғары заң мамандығы білімі, заң мамандығы бойынша кем дегенде екі жыл
жұмыс стажы және біліктілік емтиханын тапсырған азаматтары судья бола
алады.
4. Сот билігінің өзіндік бір нышаны оның қызметін іштен бақылаудың
ерекше жүйесі болып табылады. Әділ сотты жүзеге асыра отырып, соттар
Конституция мен заңға ғана бағынатын болғандықтан, заң шығарушы, сондай-ақ
атқарушы биліктің де олардың шешімдерінің заңдылығын бақылауды жүзеге
асыруға құқығы жоқ. Соттардың қызметін бақылау соттық қадағалау арқылы және
прокурорлық қадағалау арқылы жүзеге асырылады. Жоғарғы Сот қадағалау
тәртібінде төмен тұрған соттар қарастырған істерді қарастырады [6, 4б.].
Өне бойына еліміздің Конституциясы мен заңдарын және ең бастысы, адами
құндылықтар мен ізгілікті арқау еткен сот жүйесі бүгінде шынайы
әділеттіліктің мінберіне айналып келеді. Бұл үшін Елбасы Жолдауында баса
көрсетілгендей, сот жүйесіндегі реформаларды одан әрі тереңдете жүргізу
мақсатында бірқатар заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізу және жаңа
заң жобалары жасалды. Мұның барі соттың жоғарғы конституциялық мәртебеге
лайықты екенін көрсетіп отыр [7, 8б.].
Сот органдарының конституциялық- құқықтық мәртебесі сонымен қатар
Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
Қазақстан Республикасының 2000ж. 25 желтоқсандағы № 132-II Конституциялық
Заңынмен айқындалады. Онда Қазақстан Республикасында сот билiгi тұрақты
судьялар, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда және тәртiппен қылмыстық
сот iсiн жүргiзуге тартылған алқа заседательдерi арқылы соттарға ғана
тиесiлi. Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге
асырады. Соттың ерекше өкiлеттiгiн басқа органдарға берудi көздейтiн заң
актiлерiн шығаруға тыйым салады. Сот билiгi Қазақстан Республикасының
атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Республика Конституциясының,
заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық
шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етедi. Судьялар сот
төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және тек Конституция мен заңға ғана
бағынады. Судьялардың мәртебесi мен тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн
заңдарды немесе өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдауға жол
берiлмейдi делінген [8, 5б.].
Демократиялық қоғамдастықтағы кең ауқымды сот жүйесін дамыту еліміздің
басты басымдықтарының бірі болып саналады. Біздің сот жүйесі дала
демократиясынан тамыр тартады. Халқымызда Тура биде туған жоқ, туғанды
биде иман жоқ деген қағида бар. Мұның мағынасы билік айтушы ешкімді
алаламайтын адал, қара қылды қақ жарған әділ болуы керек деген екенін
сіздер жақсы білесіздер. Біз ұлттық сот жүйесін тек әділдікке негізделіп,
заңға ғана бағынатын заман талаптарына сай қалыптастыруымыз қажет. Құқық
жоқ жерде бостандық та, демократия да жоқ. Қазақстан саяси, экономикалық
және әлеуметтік жедел жаңару жолына түсті. Ал бұл мақсат құқық теңдігі мен
сот әділдігі салтанат құрғанда ғана баянды болмақ. Қарапайым халықтан
бастап, биік беделді әлемдік қауымдастық өкілдері біздің реформаларымыздың
табыстылығы мен сенімділігін құқық қорғау органдарының, ең алдымен,
тәуелсіз сот жүйесінің әділ жұмысымен өлшейтін болады. Ендеше сіздерге
жүктелер міндет пен көрсетілетін сенімнің жүгі қашанда ауыр деп соттардың
мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың Қазақстан Республикасы судьяларының IV съезінде сөйлеген сөзі
еді [9, 7б.].
Жалпы Мемлекеттік бағдарлама – құқықтық қайта құруларды кешенді және
республика көлемінде жүргізілуге тиіс жұмыстар бағытын ғана белгілеген
құжат. Демек, реформа, біз қарастырған сот жүйесімен шектелмейді, оның
құрамдас бөлігі заңдар және заң шығару процесі, әділет органдары,
прокуратура, тағы басқа құқық қорғау органдарында жаңа құқықтық
қатынастарға сәйкестендіруді талап етеді. Ал, сот- құқықтық реформаның
түпкі мақсаты- Конституциялық нормалардың қатаң сақталуын, орындалуын
көздейді. Өзінің тарихи маңыздылығы және көлемділігі бойынша терең
құқықтық реформа әлеуметтік экономикалық реформаға тең және оның негізі
ретінде адамдардың құқықтарын бекіту нарықтық экономиканы қалыптастыруды,
демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекетті құру мәселелері бекітілуі тиіс
[10, 78б.].
Өзінің ұлы еңбегінде Ш. Л. Монтескье, сот әділдігін жүзеге асыруда –
тек сот қызметінің негізгі міндеттеріне тоқталмай, сонымен қатар, атқарушы
және сот билігінің өз қызметтерін атқаруда заң ережелерін сақтауын және
бұл заңның бәріне де тән екенін атап көрсетеді. Ш. Л. Монтескьенің жасаған
билік бөлу тұжырымдамасының негізі адамның құқықтары мен бостандықтарын
толық айқындайтындықтан билік бөлу теориясының классикалық ядросының түйіні
болды. Ш. Л. Монтескье ілімі мемлекеттік билікті бұдан былай дұрыс түсінуге
орасан ықпал етіп, көптеген елдердің Ата заңдарын қалыптастыруға негіз
болды [2, 32б.].
Сот билігін ұйымдастыруда Ш.Л. Монтескьенің қызықты көз қарастары бар,
мәселен, сот билігі арнайы бір тұрақты орган есебінде жұмыс атқармай- ақ,
ол тек ... белгілі уақыт аралығында халық арасынан, заңды жолмен құрылып,
қажеттілігі ақталған соң таратылады. Екіншіден, сотты сайлау керек, тек
кейбір жағдайларда ғана тағайындалуы тиіс. Үшіншіден, сот алқалы түрде
жүргізілуі керек. Төртіншіден, сот сол уақыттағы қолданып жүрген заңды
дәлме- дәл қолдануы керек. Бесіншіден, соттың шығарған үкімінде тек
судьяның жеке пікірі емес, ол заңда да тікелей көрсетіліп тұрылуы керек
[11, 32 б.].
Қазіргі уақытта бүкіл әлем кезеңмен даму арқылы, құқықтық мемлекет
және азаматтық қоғам құру процесінде, ол қандай темппен, қандай нысанымен
дамыса да жан- жақты және жалпылама болып табылады. Бұл процесте судья
фигурасы айтарлықтай және негізгі болса да, қанша биіктен көрінсе де, әлі
де болса осалдау. Демек, осыларды негізге ала отырып, мемлекет сот
билігінің жағжайын жақсарту және қорғау үшін әр түрлі шараларды қолдануда:
судьяларды ұзақ уақытқа тағайындап, олардың өмір бойлық екенін белгіледі;
олардың ауыстырылмайтындығын көрсете отырып- сот билігінің негізгі
қызметінің кепілі болып – мемлекеттің Президенті екенін, яғни, ең жоғарғы
билік екенін атап көрсетті, академик С.З. Зиманов [12, 17б.].
Міне, сондықтан өмір талабына сай әр түрлі заңдар қабылданып, жатыр.
Сот – құқықтық реформаның 3 кезеңіне сай 2000 жылғы 1 қыркүйек айындағы
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының сот
жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы Жарлығы
қабылданды. Осы жарлықтың 4- бөлімінің 2-тармағында көрсетілгендей: ...
Әділет біліктілік алқасының қызметін қамтамасыз ету функцияларын, әділет
біліктілік алқасының қызметін қамтамасыз етумен айналысатын қызметкерлердің
санын бір мезгілде қоса бере отырып, Қазақстан Республикасы Президентінің
әкімшілігіне табыс етуді жүзеге асырады [13, 4б.].
Сонымен, осы күндері судья қызметіне, Қазақстан Президентінің
әкімшілігідегі әділет біліктілік алқасында талапкерлер емтихан тапсыруда
[2, 56б.].
Отанын қорғап өткен ата баба арманы – Тәуелсіздік еліміздің өзге
саласы секілді сот саласына да оң серпілістерін әкелді. Қабылданған сот
шешіміне қазіргі күні тараптар тарапынан білдірілген күмән, яғни шағым сот
беделіне нұқсан келтірумен қатар, көңілге сенім ұялатады. Демек, бұл – Ата
Заңымызда аталған тәуелсіз мемлекетіміз- зайырлы, демократиялық, құқықтық
мемлекет екендігінің көрінісі. Оның әрбір тұрғынының өз құқығын заңды түрде
қорғай білуі, олардың құқықтық сауатының жоғары болуын талап етеді. Судья
ісіне немесе қабылданған шешімге заңды түрде білдірілген шағым – халықтың
құқықтық сауатының артуының дәлелі деп білемін. Қазірге кезде өз құқығын
тек сот арқылы ғана қорғай алатынына көпшіліктің көзі жеткен. Және
бұрынғыдай емес халықтың сотқа деген сенімінің арта түскені де аңғарылады.
Мемлекеттің қоғам мен жеке адамға қатысты құқық қорғау саласындағы
қызметін саралауға нақ осындай көз-қарас тұрғысынан келу қажеттігін
Қазақстандық ғалымдардың бірі Х. К. Халықовтың теориялық тұжырымы дәлелдеп
отыр. Заңгер- ғалым сот органы – мемлекеттік биліктің ең маңызды
тармақтарының бірі деп көрсетті. Оның қоғамның саяси және әлеуметтік
жүйелеріндегі мәртебесі, орны мен рөлі қазіргі кезеңде ең қымбат
қазыналары: адам, оның құқықтары, бостандық пен заңдылық болып табылатын
өркениетті азаматтық қоғам және демократиялық құқықтық мемлекет орнату
міндеттерімен айқындалады. Сот органы адам тағдырындағы ең жоғары
әділеттілік таразысы тәріздес. Ондағы нақ осы қасиет мемлекеттік билік
тармақтарының ешқайсысында жоқ. Осылардың бәрі сот органдары мәселесінің
жалпы теориялық бағыттарын айқындайтын фактор болып табылады. Ал, әміршіл
кеңестік тәртіптен демократиға өтудің, күрделі де қиын кезеңдерін бастан
кешіп отырған бүгінгі Қазақстанның нақты өмірінде сот билігі қалай әрекет
етеді, сот билігінің өзінің қалыптасу процесі қалай өтуде және ол қандай
қиындықтарға кезігіп отыр – міне осылардың бәрі ғылыми да, тәжірибелік
тұрғыдан да өзекті мәселелер болып табылады [14, 59б.].
Біздің қазіргі даму кезеңіміздің өзіндік ерекшелігі басқаларымен қатар
социалистік қоғамның негіздерін қалау жағдайында өз негізіне орнатылып,
дамыған, социализм кезеңінде қалыптасқан билеуші күш ретіндегі мемлекеттің
рөлі мен қызметінің елеулі өзгеріске ұшырауында жатыр деп дәйекті тұжырым
жасайды. Жалпы алғанда, талдап, саралауды қажет ететін бір қатар тарихи
себептердің нәтижесінде мемлекеттік басқару әлеуметтік басқарудың жетекші
нысаны ретінде танылып отырса да, көп жағдайда оның қоғам дамуында өзіндік
рөлі бар әлеуметтік өзін-өзі реттеудің айқын көрініс тапқан нысанын –
тетігін шын мәнінде дамытып, жетілдірмейінше тиімді бола бермейтініне дәл
қазір көз жетіп отыр [15, 8б.]
2001 жылы 26 маусымда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітілген Судьялыққа кандидаттарға тағылымдамадан өту туралы Ережесі
қабылданды [16,7б.]. Осы ереже Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен
судьялар мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына
сәйкес судьялыққа кандидаттың тағылымдамадан өтуінің шарттары мен тәртібін
айқындайды.
Қазақстан өзін әлемдік құқықтық кеңістіктің субъектісі ретінде
орнықтыруы, халықаралық экономикалық қатынастар жасауы, экономиканың жаңаша
сипатының қалыптасуы сот жүйесінің түбірімен өзгеруінің негізгі алғышарты
болды. Тәуелсіздік жылдарында биліктің басқа тармақтары секілді сот билігі
де үлкен өзгерістерді бастан кешіріп, құқықтық мемлекеттің қажеттілігіне
және заман талабына сәйкес жетілдірілді, дамытылды. Сол жылдардан бастап
сот саласында мемлекеттік биліктің өз алдына дербес бір тармағы – сот
билігінің қалыптасуына жол салған түбегейлі өзгерістер жүзеге асты - сот
мемлекеттік билік жүйесіне айналды.
Сот жүйесі – мемлекеттің негізін құрайтын, еліміздің әлеуметтік,
экономикалық және саяси жаңғыруы жолындағы демократиялық даму тетіктерінің
бірі болып табылады. Азаматтардың мемлекеттік құқықтық саясатқа қатысы
және қоғам тарапынан билікке сенім білдіру деңгейі сот төрелігін тиімді
жүзеге асыруға тікелей байланысты. Пәрменді және тәуелсіз сот билігі
мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы үйлесімді өзара байланыстың
қағидатты кепілінің бірі, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың
басты құралы болып табылады. Мемлекет Басшысының 2009 жылғы 24 тамыздағы
Жарлығымен бекітілген 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған
құқықтық саясат тұжырымдамасында (бұдан әрі - Тұжырымдама) көрсетілген сот-
құқық жүйесін дамытудың негізгі бағыттарының бірі соттарды одан әрі
мамандандыру, соның ішінде салық сотын құру мүмкіндігі жөнінде шаралар
қабылдау болып табылады [17, 6-7б.].
2009 жылдың 10 желтоқсанында елімізде Қазақстан Республикасының
Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот
жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы ҚР Заңы қабылданды. Заңды қабылдаудың басты мақсаты - сот ісін
жүргізуді жетілдіре отырып, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың
тиімділігін арттыру, азаматтардың өз құқықтары мен заңды мүдделерін сот
арқылы қорғалуы барысында сот төрелігіне қол жетімділікті кеңейтуді
көздейді [18, 20б.]. Міне осы халықтың ары мен намысын қорғайтын органның
мәртебесін осындай заңдар, нормативтік құқықтық актілер, қаулылар мен
жолдауларда, әртүрлі іс- шаралардан айқындалады.
Салық Зимановтың Қоғамды демократияландырудағы соттың алатын орны мен
рөлін қамтамасыз ету және қорғау деген мақаласында Сот билігінің жағдайын
жақсарту- ол демократияны алға жылжыту, ал демократияны алға жылжыту
дегеніміз, ол отанды құтқару - деген тамаша сөздерін айтұға болады. Міне,
сондықтан да сот билігін демократияландыру үшін мына принциптер негізге
алынуы тиіс:
1. Судьялардың тәуелсіздігі мен олардың тек қана заңға бағынуы.
2. Соттардың жарыспалылығы мен тең құқылығы.
3. Сотта істі қараудың жариялылығы.
4. Сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы.
5. Сотталушының соңғы сөз алу құқығы [2, 71б.].
Құқықтық қоғамға барар жолда, құқықтың өзінің еркін демократиялық қоғам
үшін соншалықты қажет шынайы да өркениетті болмысына және мұратты ісіне
қайта оралуында, - С. С. Алексеев ең елеулілері деп мәселенің үш саласын
көрсетеді, олар:
1) Жеке құқықты қайта қалпына келтіріп, құқық жүйесінен оның лайықты,
мәртебелі орнын беру;
2) Жалпы жұрт таныған адам құқықтары мен бостандықтарына демократиялық
құқық жүйесінің негізін құрайтын шешуші буын ретінде маңыз беру;
3) Қоғам өмірінде сот рөлін шұғыл көтеру [19, 47-50б.].
Шын мәнінде, қазіргі кезде құқық жасау ісіндегі кемшіліктерді жою жолында
соттар рөлінің барған сайын аса кедергі жасайтын фактор көптеген
азаматтарымыздың заңды мүдделерін қорғау жөнінде өздеріне мемлекет берген
құқықтарын өзінің білмейтіндігі болып отыр. Құқықтық мемлекет идеясы ежелгi
дүниеде туындаған. Ежелгi грек философтарының еңбектерiнде азаматтарды
қоғам мүшесi деп есептеу негiзделген, сондықтан да олардың сол қоғам
тудырған заңдарды орындау мiндеттi болып саналған. Алайда қоғам iшiнде
адамдардың өз құқықтары мен мiндеттерi болған. Адамның қоғамға бағынуы
олардың тұлғасын басып-жаншуға дейiн жетпеуi керек. Ал мемлекет қол
астындағыларды заңмен басқаруды басшылыққа алған азаматтық өмiрдiң мiндеттi
нормаларын орнатады [20, 15б.].
Жоғарыда көрсеткеніміздей және бұл қазіргі заң ғылыми тұрғысынан
түсіндірілгендей, сот билігі тікелей Қазақстан Республикасы атынан жүзеге
асырылады және оның мақсат- міндеттері адам және азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғауды, Республика
Конституциясының, заңдарының өзге де қағидалық-құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының орындауын қамтамасыз етуді мақсат етеді [21, 25б.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының осы аса маңызды қағидасына заң
ғылымының докторы, профессор Ғ. Сапарғалиевтың редакциялауымен жарық көрген
түсіндірмеде ғылыми- теориялық түсінік берілген, онда сот билігін тікелей
жүзеге асыру өзінің мәні жағынан заңдылықты сақтау, судьялардың
тәуелсіздігін қамтамасыз ету, барлық адамдардың заң мен сот алдында
теңдігі, тараптардың жарыспалылығы мен тең құқықтығы, істі қараудың
жариялылығы сияқты принциптерге негізделеді [22, 350б.]- делінген.
Профессор Ғ.С. Сапарғалиев өзінің Қазақстан Республикасындағы
Конституциялық құрылыстың қалыптасуы деген еңбегінде – Конституция
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етеді. Конституцияның қағидаларына сүйене отырып, азаматтар
өздерінің құқығы мен бостандықтарын қорғауды үйренуі қажет. Конституцияда
жазылғандай, сот билігі Конституцияның негізінде пайда болған барлық істер
мен дауларға қолданылады. Бұл жерде Конституциялық қағидалардың тек қана
жеке адамдарға ғана емес, сонымен қатар заңды тұлғаларға да қатысты тікелей
әрекеті байқалады деді [23, 151б.].
Жаңа қоғамдық қатынастарды орнықтыру олардың құқықтық қамтамасыз
етілуіне уақытылы түзетулер енгізумен, сапалы заңдардың қабылдануымен,
жоғары деңгейдегі құқық қолданумен, құқық қорғау органдарының кінәратсіз
әрі үйлесімді жұмыс істеуімен, сот беделінің шүбәсіздігін мойындаумен
ұштастырылып отыр. Қазақстанда тәуелсіз сот жүйесінің негіздері қаланып,
заңның жоғарылығы дәйекті қамтамасыз етіліп келеді. Қоғамда сот билігіне
деген сенім барған сайын арта түсуде.
Тәуелсіз ел ретіндегі даму тарихының екінші он жылдығының белесінен
өткен Қазақстан Республикасы экономикасымен, жарасымды ішкі ахуалымен ғана
емес, салиқалы сыртқы саясатымен де әлем назарын аударып отыр. Қазақстан
Республикасы адамдардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі мен жұмыспен
қамтамасыз етілуіне, саяси тұрақтылық пен азаматтардың топтасуына
негізделген мемлекет болып, бүгінгі күні қоғамдық өмірдің барлық
салаларында алға басушы ел ретінде танылып, экономикасы, білімі және
мәдениеті тұрақты мемлекеттер қатарынан көрінуде.
Еліміздегі сот саласында жасалып жатқан реформалар айтарлықтай. Оның
бірден-бір көрінісі – Орталық Азия судьяларының халықаралық қауымдастығының
бастамасымен ТМД елдерінің судьялар кеңесі, халықаралық Заңгерлер одағы,
шетелдік судьялар одақтарымен тығыз қарым-қатынас жасалып, еліміз сот
саласында жаңа белестерге қол жеткізді. Бұл да тәуелсіз еліміздің
демократиялануының айқын белгісі дер едім.
Сот билігіне мемлекет атынан әрекет етуге берілген бұл құқық оған
берілген өкілеттік шегінде жүзеге асырылады. Адамның және азаматтың
танылған және кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
қатысты сот билігінің мәртебесін айқындай отырып, Конституция бұл құқықтар
мен бостандықтардың конституциялық құрылысты, қоғамдық тәртіпті, адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын, денсаулығын және қоғамдық имандылықты қорғау
мақсатында қажет болған жағдайда тек заңмен ғана шектелуі мүмкін екенін
көздейді [21, 28б.].
Елбасы Жолдауында айтылғандай, Қазақстан өз дамуында жаңа серпiлiс
жасау үстiнде. Осындай жағдайда, яғни, жаһанданған коғамымыз бен оның
ұлттық құқық қорғау жүйесi арасындағы үнқатысуы қандай зандылықтарға
негiзделуi керек деген мәселенiң басы ашық. Бұл мақсаттағы құқық қорғау
жүйесiнiң iс-қимыл факторлары мен тың идеялар жинақталған деректер базасы
да үлкен әлеуетке ие. Мұның өзiнен жаһандану дәуiрiндегi жарыста елiмiздiң
құқық қорғау жүйесi қоғамды iлгерi жетелеушi қуатты интеллектуалдық күшке
ие екендiгiн көрсетедi. Құқық қорғау органдарына нақты мiндеттердiң
жүктелiмдерi бiр тектi болып келгендiгiнен олардың арасында бiр-бiрiнiң
бастамасын сан-саққа жүгiртушiлер көп. Сондықтан олардың қызметтерiн
ажыратып, реформаны нақты жүргiзу сұралуда. Осыған орай Қазақстан
Республикасында құқық қорғау қызметi мен сот жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру
жөнiндегi шаралар туралы Президент Жарлығының ережелерiн жүзеге асырудың
ұйымдастырушылық құрылымын жеделдету қажеттiгi туындап отыр. Жүргiзiлгелi
отырған реформа қоғамдағы өзгерiстерге сәйкес жүргiзудi талап етуде.
Реформа бойынша медициналық айықтырғыш қызметiн Iшкi iстер министрлiгiнен
алып, Денсаулық сақтау министрлiгiне берiлуi, кәмелетке толмағандарды
уақытша оқшаулау, бейiмдеу және оңалту орталықтарын Бiлiм және ғылым
министрлiгiне беру мәселесi қоғамды сауықтыруға арналған жақсы бастама.
Құқықтық мемлекет деп адамзат қоғамының гуманизм, әдiлдiк, теңдiк,
демократияшылдық, сонымен қатар қайырымдылық, тұлғаны құрметтеу, аяушылық
бiлдiру сияқты құндылықтары биiк тұратын мемлекеттi айтады. Қайырымдылық
және аяушылық бiлдiру сияқты таза адамгершiлiк категориясынсыз қоғамның
өркениеттi деп танылуы мүмкiн емес. Сондықтан құқықтық мемлекет қоғам
өмiрiнiң iзгiлiктi бастауларын нығайтуға шақыратын, бiрден-бiр жоғары
әлеуметтiк құндылық болуымен қатар, адамның бостандығын, ар-намысын,
абыройын қамтамасыз ететiн және қорғайтын маңызды құрал болмақ. Осыған
байланысты сот реформасын жүзеге асырудың және конституциялық заңдылықты
және елде құқықтық тәртiптiң күштi қорғаушысы болатын сот жүйесiн
қалыптастырудың маңыздылығы артып отыр. Осыған орай Елбасы құқық қорғау
саласында ауқымды реформаларды жүзеге асыру бағытында Қазақстан
Республикасында құқық қорғау қызметi мен сот жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру
жөнiндегi шаралар туралы Заңға қол қойды [20, 18б.].
Сот төрелігі – адам мен азаматтың, мемлекеттік жəне мемлекеттік емес
ұйымдардың, лауазымды адамдардың аса маңызды құқықтары мен заңды мүдделерін
жүзеге асыруға тікелей қатысы бар құқық қорғау қызметінің функциясы. Оның
міндеттеріне басқа да құқық қорғау функцияларын да орындау бағындырылған.
Мысалы, қылмыстық іс бойынша сот төрелігі, егер осы іс алдын ала құзіретті
органдар жан жақты жəне толық тергемесе,егер олар барлық қажетті
дəлелдемелерді анықтамасыа жəне заңды, негізді жəне əділ жүзеге асырылмаған
болар еді. Сондықтан, сот төрелігі – құқық қорғау қызметінің тұтастай
алғандағы жүрегі [24, 10-11б.].
Қазақстан Республикасы сот жүйесін құрайтын соттар бір-бірінен өз
құрылымы мен құзіретінің көлемі бойынша ажыратылады. Сот билігін жүзеге
асыру бойынша бірдей құрылымы мен құзіреті бар соттар сот жүйесінің
буындарын құрайды. Əдетте, əрбір əкімшілік- аумақтық бөлшекте тиісті
буындар құрылады. Судья істі қараған кезде адал болуға жəне қаралған
дəлелдемелерді бағалауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша шешім
қабылдауға тиіс жəне бұл ретте тек Қазақстан Республикасының
Конституциясына жəне заңды басшылыққа алады. Бұл орайда судьялар тек
Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келмейтін нормативтік
құқықтық актілерді қолдана алады. Судья қаралған немесе қаралып жатқан сот
істерінң мəні жөнінде қандай да бір түсінік беруге міндетті емес. Нақты іс
бойынша өз пікірін судья тек кеңесу бөлмесінде айтуға құқылы. Алайда
судьяның тəуелсіздігін жауапкершілік немесе бəріне рұхсат етушілік ретінде
ұғынуға болмайды. Заңда іс қараған кезде заңдылықты бұзғаны үшін теріс
қылық жасағаны үшін судьяларға жауапкершілік көзделген [25,5б.].
“Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы” Конституциялық заңға 2008 жылғы 17 қарашада өзгерістер мен
толықтырулар енгізілуі республиканың сот жүйесі үшін маңызды оқиға болды.
Осы заң сот ісін жүргізудің үш буынды жүйесінің негізін қалады. Сонымен
қатар, 2009 жылғы 10 желтоқсанда “Қазақстан Республикасының Қылмыстық,
Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін
жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Заң
қабылданып, 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап сот ісін жүргізудің үш буынды
жүйесі іске қосылды. Осы заңға сәйкес, аудандық сот – бірінші сатыдағы сот,
облыстық сот – апелляциялық және кассациялық сатыдағы сот, Жоғарғы Сот –
тек қадағалау сатысының соты ретінде жұмыс істей бастады. Өзге де бірқатар
оң өзгерістер жасалды. Міне, осылайша, жаңа тұрпатты сот жүйесін құру
жөніндегі міндет бүгінгі таңда өз шешімін тауып, сот органдары елімізде
заңдылық пен тәртіпті нығайту бағытында ауқымды жұмыстарды жүзеге асыруда
[26, 8б.].
Президент судьялардың V съезінде: Әділ және сатылмайтын сот –
демократиялық және құқықтық мемлекеттің аса маңызды негізі. Судья – бұл
халықтың намысы. Соттарда мыңдаған адамдардың тағдыры, өзара даулары
шешілетіні, олардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалатыны баршаға
мәлім. Соттар қызметінің тиімділігі, олардың шығаратын шешімдерінің
әділеттілігі мен жедел және толық орындалуы – кез келген мемлекеттің
демократиялық дамуының негізгі көрсеткіші. Соттардың шешімдеріне қарап
қоғамның мемлекетке деген көзқарасы қалыптасады, заңның үстемдігін
қамтамасыз ету және азаматтардың мүдделерін қорғау қабілеті бағаланады.
Соттар – демократиялық мемлекеттің негізгі құқықтық институты. Әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформалардың табысты болуы көп жағдайда тікелей
соған байланысты, – деген болатын. Иә, мемлекеттің өркендеуі, экономиканың
нығаюы елдегі құқықтық жүйенің беріктігімен өлшенеді. Ата Заңымыз адам
құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беріп, адам құндылықтарына ең қымбат
қазына ретінде қарайтын мемлекет ретінде сипатталады. Алқалы жиында Жоғарғы
Соттың төрағасы Мұсабек Әлімбеков баяндама жасады [27, 4б.].
2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап облыстық соттардағы бұрын болып келген
қылмыстық және азаматтық істерді қарайтын сот алқалары таратылып, тиісінше
апелляциялық және кассациялық сатылар өз жұмысын бастады. Сонымен қатар,
облыстық соттардағы қадағалау алқалары таратылды. Сөйтіп, заңды күшіне
енген сот актілерін қадағалау ретімен тексеру жүргізуді Жоғарғы сот қана
жүзеге асыратын болды, яғни, сот актілерін қадағалау тәртібімен қарау
құзыреті Жоғарғы сотқа берілді. Бұл құрылымдық өзгерістер соттарда істерді
тез және кәсіби жоғары деңгейде қарауға мүмкіндік беруіне бағытталып отыр.
Қазіргі күні еліміздің сот-құқықтық реформасы өзінің жаңа кезеңіне аяқ
басты. Елбасының сот-құқықтық реформаны жетілдіруге бағыт талған Қазақстан
Республикасында құқық қорғау қызметі мен сот жүйесінің тиімділігін арттыру
жөніндегі шаралар туралы Жарлығының қабылдануы сот жүйесіндегі күн
тәртібінде тұрған бірқатар өзекті мәселелердің мемлекеттік тұрғыдан
шешілуіне негіз болары анық. Осы ретте, аталмыш Жарлыққа сай, сот
әкімшілігін жетілдіру мақсатында Жоғарғы сот жанындағы Сот әкімшілігі
жөніндегі комитеттің таратылып, оның материалдық-техникалық және басқа
мәселелері бойынша қызметтері мен өкілеттіктері жаңадан құрылған
департаментке берілгені белгілі. Сонымен қатар, аталған комитеттің сот
актілерін орындау міндеттері Әділет министрлігіне ауысты. Алдағы кезеңде
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы
конституциялық заңына, Қылмыстық кодекске, Қылмыстық-іс жүргізу кодексіне
және т.б. нормативтік-құқықтық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар
енгізілетіні осы жарлықпен белгіленген [28, 8б.].
Сот әділдігі түсінігін қалыптастыру мен бір жүйеге келтіру әрекеті
әдебиеттерде әлденеше рет қарастырылады. Сонымен, бұл орайда заң
ғылымдарының докторы, профессор К.Х. Халиқов сот әділдігін судья қызметі
арқылы дәстүрлі түрде анықтау дұрыс емес [14, 18б.]. Өйткені сот әділдігі
және сот өзара анықталады, деп әділ айтқан. Көпшілік мақұлдаған сот
әділдігі түсінігін К.Х. Халиқов қарама- қайшылық ретінде қарастырды.
Дәлірек айтқанда, сот әділдігі судьяның бар болуымен ғана қажет, осыған
сәйкес керісінше – сот тек қана сот әділдігін жүзеге асыру үшін ғана керек
және мемлекеттік мәжбүрлеудің мәнді шараларын қолдану рұқсат ету негізінде
ғана соттық юрисдикцияны қоғамдық тартысқа жатқызу туралы шешімдерді, және
тек қана жалпы сот әділдігі түсінігін анықтау қажеттігін ғана емес,
сонымен қатар, мемлекеттік мәжбүрлеудің мәнді шараларын қажетті жағдайларда
қолданумен нақты қоғамдық тартыстарға құқықты қолдану – қоғамдық
қатынастарды қорғаудың мемлекеттік қызметтің ерекше түрі сияқты сот
әділдігі өзінің мағанасы туралы түсінікті қарастырады.
К.Х. Халиқовтың зор қызметі, оның қылмыстық істер туралы сот әділдігі
концепцияларының белгілерін ұсынуы болып табылады. Сот билігінің мемлекет
атынан әрекет ету құқығы, оған берілген өкілеттік шегінде жүзеге асырылады.
Адамның және азаматтың танылған және кепілдік берілген құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға қатысты сот билігінің мәртебесін айқындай отырып,
Конституция бұл құқықтар мен бостандықтардың конституциялық құрылысын,
қоғамдық тәртіпті адамдардың құқықтары мен бостандықтарының, денсаулық және
қоғамдық имандылықты қорғау мақсатында қажет болған жағдайда тек заңмен
ғана шектеуі мүмкін екенін көздейді.
1.2 Сот органдарының заңдылықты нығайтудағы рөлі мен маңызы.
Тарихтың тереңіне бой тартсақ, қазіргі Қазақ мемлекетінің ел болып
еңсе көтерген дәуірден бергі табиғи болмыс-бітімімен бірге қайнасып, бойына
сінген әдет ғұрып, салт-санасынан екшеліп шыққан заңдар үлгісі – билер
бітімі сот ісін биік беделге жеткізгенін дәлелдейді. Қоғамдық және
мемлекеттік құрылысты реформалау процесі құқық ғылымының алдына жаңа
міндеттерді қойды. Қазіргі жағдайда және қоғам мен мемлекеттің дамуындағы
жаңа бағыттар тұрғысынан алғанда сот жүйесі сияқты осынау аса маңызды
мемлекеттік- құқықтық институтқа мұқтаждық туып отыр. Оның мәнінің
жекелеген қырлары, мазмұны, функциялары, одан әрі даму жолдары мемлекет пен
құқық теориясының, конституциялық құқықтық салаларындағы, құқық жүйесіндегі
азаматтық процес басқа да салалардың нысаны болып отыр [29, 319б.].
Сот жүйесі – мемлекеттің негізін құрайтын, еліміздің әлеуметтік,
экономикалық және саяси жаңғыруы жолындағы демократиялық даму тетіктерінің
бірі болып табылады. Азаматтардың мемлекеттік құқықтық саясатқа қатысы
және қоғам тарапынан билікке сенім білдіру деңгейі сот төрелігін тиімді
жүзеге асыруға тікелей байланысты. Пәрменді және тәуелсіз сот билігі
мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы үйлесімді өзара байланыстың
қағидатты кепілінің бірі, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың
басты құралы болып табылады. Тәуелсіз сот билігін құрудың қажеттілігі мен
өзектілігі Сот тәуелсіздігі факторы бойынша Дүниежүзілік экономикалық
форумның Бәсекеге қабілеттіліктің жаһандық индексін өлшегенде әлсіз
позицияларымен де расталады. Бұған дейін сот билігі ұғымына сот жүйесіне
сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі қатынастармен өзара байланысқан барлық
соттардың жиынтығы ретінде және Жоғарғы сот басқаратын, сот қызметін
ұйымдастыруды саяси-құқықтық қамтамасыз етуді ғана қажет ететін сот
органдары жүйесі ретінде оңай көзқараспен қарау басым болды [30, 160б.].
Сот-құқық реформасы сот жүйесінің тиімділігіне байланысты түбегейлі
түйткілдерді шешуді көздейді, бұл мемлекеттің де, қоғамның да бірінші
кезекте назар аударатын нысанасы болуға тиіс. Мемлекет Басшысы
Н.Ә.Назарбаевтың өзінің судьялардың V съезінде сөйлеген сөзінде атап
көрсеткеніндей, әдiл және сатылмайтын сот - демократиялық және құқықтық
мемлекеттiң аса маңызды негiзi [17, 4-5б.].
Профессор Ғ.С. Сапарғалиев өзінің Қазақстан Республикасындағы
Конституциялық құрылыстың қалыптасыу деген еңбегінде – Конституция
азаматтардың құқытары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етеді. Конституцияның қағидаларына сүйене отырып, азаматтар
өздерінің құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында сотқа жүгіне
алады. Конституцияда жазылғандай, сот билігі Конституцияның негізінде пайда
болған барлық істер мен дауларға қолданылады. Сот билігіне мемлекет атынан
әрекет етуге берілген бұл құқық оған берілген өкілеттік шегінде жүзеге
асырылады [31, 16б.].
Қазақстан Республикасының Конституциясында жария етiлген, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, құқықтың үстемдiгi,
бiртұтас мемлекеттiк билiктiң тармақтарға бөлiнуi және олардың тежемелiк
әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы келiсе қызмет iстеуi принциптерiне
негiзделген демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтiк мемлекет құру
бағытының заңнамада дәйектi түрде iске асырылуын қамтамасыз ету керек [32,
13б.].
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2010-2014 жылдарға арналған
стратегиялық жоспарын іске асыру сот жүйесі қызметінде оң өзгерістердің
бастауы болды. Жеке адамның құқықтарын қорғауды және сот төрелігінің қол
жетімділігін қамтамасыз ететін рәсімдер мен шараларды реттейтін нормативтік
құқықтық актілер қабылданды.
Мәселен, халыққа жақындастырып құрылған мамандандырылған соттар
ойдағыдай жұмыс істеуде. Судьяларды әлеуметтік қорғауды арттыру шаралары
қабылданды, олардың еңбегіне ақы төлеу едәуір арттырылды. Судьяларды
қажетті қызметтік үй-жайлармен қамтамасыз ету, соттарды материалдық-
техникалық жарақтандыруды жақсарту және оларды ақпараттандыру деңгейін
арттыру проблемалары шешілуде.
2010 жылғы 1 қаңтардан бастап сот билігін ұйымдастыруды және
қылмыстық сот ісін жүргізуді жетілдіруге байланысты Қазақстан
Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу
кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Заң қолданысқа енгізілді [17, 9б.].
Құқықтық мемлекет тұжырымдамасына қоғамтанудың ең әйгілі символдарының
бірі болып табылатын биліктің бөліну теориясы тән. Барлық мемлекеттер осы
доктринаны конституциялық деңгейде немесе билік және басқару органдарының
құзырын анықтайтын қағидатты заң актілері денгейінде мойындайды [33, 2б.].
Ш. Л. Монтескье биліктің үш тармағын ... Заң шығарушы билік,
халықаралық құқықтар мәселесін атқаратын билік және азаматтардың құқықтары
жөніндегі мәселесін атқаратын билік, сот тек әділеттікті жүзеге асыру
мақсатында қызмет етеді, сот билігін билік кепілдігі дей отырып, оның
құзыретінің бір бөлігін Парламенттің жоғарғы палатасына беріп жіберу
арқылы, заң шығарушы және атқарушы биліктеріне қарағанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-6
1. АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ЖӘНЕ ЗАҢДЫ
МҮДДЕЛЕРІН ҚОРҒАУДАҒЫ СОТ ОРГАНДАРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...7
1. Сот органдарының конституциялық құқықтық мәртебесі ... ... ... .7-17
2. Сот органдарының заңдылықты нығайтудағы рөлі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .17 -21
3. Сот органдарының адам жәнет азаматтардың бұзылған құқықтары мен
бостандықтарын қалпына келтірудегі алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1-37
2. СОТ БИЛІГІ – МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ БІР ТАРМАҒЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
1. ҚР сот билігі тарихы, жай-күйі және қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ..38-49
2. ҚР конституциясының, заңдарының орындалуын қамтамасыз ету-сот
билігінің негізгі
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
9-55
3. Сот билігінің басқа билік тармақтарымен ара-қатынасы ... ... ... .55-
62
3. СОТ ОРГАНЫНЫҢ ӘДІЛ СОТТЫЛЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .63
1. Сот төрелігі-мемлекеттік қызметтің ерекше бір саласы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63-71
2. ҚР сот жүйесінің қызметін жетілдіру мен құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...71-8 5
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 86-89
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...90-96
ГЛОССАРИЙ
Сот билігі – бұл бұзылған немесе дауласып жатқан құқық пен факті
туралы бүкіл істер мен дауларды азаматтық, қылмыстық және заңда белгіленген
басқа да іс жүргізу нысанында қарап және шешіп жатқан жағдайларда соттың
биліктік өкілеттігі мен мүмкіншілігі.
Сот төрелігі - бұл заң тәртібін сақтай отырып сот мәжілісінде
азаматтық, қылмыстық және басқа да істерді қарау мен шешу және материалдық
құқық нормаларды қолдану арнайы мемлекеттік органдармен – соттармен
жүргізілетін қызмет.
ҚР сот жүйесі -ҚР Конституциясына және ҚР сот жүйесі мен судьяларының
мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңына сәйкес ҚР Жоғарғы Соты мен
жергілікті соттар құрайды.
Судья мәртебесі – Қазақстан Рсепубликасының барлық соттарының
мәртебесі бірдей болады және бір- бірінен тек өкілеттіктермен ерекшеленеді.
Олардың құқықтық мәртебесі Қазақстан Републикасының Конституциясында және
Қазақстан Републикасының сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы
конституциялық заңда көзделген.
Судьяның тәуелсіздігі – судьяның тәуелсіздігі заңмен қорғалады.
Судьялар сот төрелігін жүзеге асыруы кезінде тәуелсіз және Қазақстан
Республикасы Конституциясы мен заңға ғана бағынады.
Сот төрелігінің қағидаттары – мемлекеттік қызметтің осы түрінің елеулі
жақтарын айқындайтын жалпы басшылыққа алынатын негізгі ережелер. Бұл
ережелер сот төрелігін ұйымдастыру мен жүзеге асырудың барлық мәселелерін
шешу, қоғамның мемлекеттік тетігі мен саяси жүйесінде оның рөлі мен орнын
айқындауда негіз болып табылады.
Қадағалау ретінде - тек қана заң күшіне енген сот шешімдерін қарауға
болады.
Жоғары Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасы - судьялар
корпусының қалыптасуына маңызды роль атқаратын тәуелсіз органдар болып
табылатын. 2008 жылғы қарашаның 17-сінен бастап бұл органдардың қызметі
біріктіріліп ҚР жоғарғы Сот Кеңесі қайта құрылды.
Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі - соттарды қалыптастыру,
судьялардың тәуелсіздігі мен оларға ешкімнің тиіспеу кепілдіктері
жөнінде Қазақстан Республикасы
Президентінің конституциялық өкілет тіктерінқамтамасыз ету мақсатында заңды
тұлға құрмастан құрылатын мекеме.
Адам құқығы - адам баласы үйелменінің барлық мүшелеріне тән қадір-
қасиетін, құқықтарының теңдігі мен тартып алынбайтындығын тану, бостандық
пен әділдіктің және жалпыға бірдей бейбітшіліктің негізі, табиғи құқық,
табиғи бостандықтар субъектілері оған мемлекеттің ешқандай қатысы жоқ.
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста сот
органдарының конституциялық –құқықтық мәртебесі, сот органдарының
заңдылықты нығайтудағы рөлі және бұзылған құқық пен бостандықтарды қалпына
келтірудегі алатын орнына, сот билігінің басқа билік тармақтарымен ара-
қатынасын анықтауға және оның қазіргі таңдағы құқықтық мәселелеріне
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазiр Қазақстанда дербес сот билiгi
құрылды деп айтуға толық негiз бар. Судьялардың қоғам қажеттiлiгiне сай сот
төрелiгiн жүргiзу жауапкершiлiгi, кәсiби деңгейi мен қызмет этикасы
нормаларын сақтауы бағытында iс-шаралар атқарылып келедi. Әйтсе де сот
реформасының ең негiзгi қағидаттары ретiнде сот жүйесi тиiмдi қызмет
жасайтын және судьялардың нақты тәуелсiздiгiн қамтамасыз ететiн халықаралық
жалпыға бiрдей танылған тәжiрибелердiң алынуы сұралып тұр. Бұл қағидаттар
Конституцияда айқындалған. Iс жүзiнде осы қағидаттарға сүйенгенмен оның
атқарылуында әлсiздiк танытылып келдi. Ал сот қызметiнiң сапа белгiсi
статистикалық мәлiметтерге байланысты анықталады. Әдетте статистика
ақпараттық танымға бой алдыратыны да бар. Сот – орган емес, ол —
мемлекеттiк билiк. Сот шешiмдерiнiң әдiлдiгiне қарап, қоғам оған баға
бередi. Соттарға көрсетiлген құрмет, бiрiншi кезекте мемлекетке көрсетiлген
құрмет. Ал оларға құрмет көрсетiлуi үшiн, соттардың тәуелсiздiгi алдыңғы
кезекте тұруы тиiс. Заңға ғана бағынатын қоғам алға жылжиды. Бұл жерде:
Екi жақты тыңдап алмай, үкiм шығарма деген Солон принципi ескерiлген. Сот
жүйесiнде адам баласының ой-санасынан өткен төрелiк ету мәселесiн өзгерту
өте қиын. Әйтсе де iс-тәжiрибе ретiнде АҚШ-тың, Францияның, Англияның,
Ресейдiң Алқа билерiнiң сот iсiне қатысуы зерделенiп, өндiрiске алынғаны
дұрыс шешiм болды. Демократиялық қауымдастықта кең ауқымды сот жүйесiн одан
әрi дамыту елiмiздiң бүгiнгi таңдағы басты мақсаттарының бiрi болып
саналады. Бүгiнгi саясаттың ертеңгi күндi болжап отыру арқылы ғана өмiр
сүре алатындығы сияқты, болашақтың жаһандық құқықтық моделiн аңдып отыру
арқылы ғана бiз онымен бәсекеге түсе аламыз. Демек, ең алдымен жаһандық
айналымға iлеспекшi жаңа тұрпатты құқықтық реформамыздың алысты көздейтiн
стратегиялық бағыт-бағдарын әрбiр азамат бiрден сезiнетiндей, олардың iс-
әрекеттерiне қарап, өзгерiстер дәуiрi ортасындағы өз мәселесiн шешудiң
жолын таба алатындай тәрбие қажет. Бұл үшiн соттың жұмысын ұйымдастыру мен
судьялардың iс жүргiзу барысындағы кейбiр мәселелердi түбегейлi шешу керек.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың маңыздылығы ескерiле
отырып, өлiм жазасы сот өндiрiсiнен алынып тасталды. Бұрын өлiм жазасына
мораторий жарияласақ, ендi ол шектелдi. Мұның өзi бiздiң қоғамның құқықтық
мемлекет құрудағы тағы бiр үлкен қадамы болмақ. Атақты Низами: Осы жеңiс
жолында тек екi адам ғана тұр, олар: судья және емшi деген екен. Өмiрдiң
бар құбылысын, кездейсоқ жағдайлар мен адамдардың басына түсетiн қайғы
немесе ауыртпалықты түсiну керек және сол мәселенiң не сол адамның
тағдырының шешiлуi кiмнiң қолында — соны бiлу керек. Осы түйiндi шешу
қажет. Ондай шешiмдi қабылдау тек судьяға ғана бұйырған. Демек, мұнда
қоғамның ең басты құндылығы болып саналатын адам тағдыры тұр. Ал құқықтары
мен бостандықтары туралы Еуропа пактiлерiнде тұтқындау мәселесiн тек қана
сот шешедi. Биылғы жылғы Конституциялық өзгерiстердiң сот жүйесiне қатысты
жағы адам құқығы мен бостандықтарын қорғауға бағытталған. Сол себептен біз
осы сот жүйесін зерттеу дұрыс деп таптық.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты. Қазақстан Республикасының
сот мәртебесін, сот органдарының басқа мемлекеттік органдармен арақатынасын
зерттеу және оның негізгі міндеттерін, адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын және олардың заңды мүдделерін қорғаудағы рөлін және олардың
құқықтық мәселелерін анықтау.
Диссертациялық жұмыстың міндеттері. Осы мақсаттардан келесі міндеттер
туындайды:
- Сот органдарының конституциялық – құқықтық мәртебесін анықтау;
- Сот органдарының құқықтар мен бостандықтарды қорғаудағы және
заңдылықты нығайтудағы рөлін анықтау;
- Сот билігінің басқа билік тармақтарымен ара-қатынасын анықтау;
- ҚР сот жүйесінің қызметін жетілдіру мен құқықтық мәселелері
айқындау;
Демократиялық қоғамдағы кең ауқымды сот жүйесін дамыту еліміздің басты
басымдықтарының бірі болып саналады. Алайда оны жетiлдiрiп отыру қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Отандық ғалымдардың ішінде осы мәселемен
айналысқан авторлардың ішінде С. Зиманов, С.С. Сартаев, А.Н. Ағыбаев, Ш.М.
Шарипов, К.Д. Мурзаев, Қ.Е. Қаржаубаев, Н.А. Жұманбаева, Б.Д. Мақұлбеков,
Қ.Ә. Мәмилердің зерттеулерінде қарастырылып, терең талқыларға салынған.
Ал кеңестік және қазіргі Ресей ғалымдарынан Н.Г. Ветрова, Н.А. Чечина,
Н.С. Алексеев, К.Ф. Гуценко, М.А. Ковалев, Л.А. Шиловтар зерттеулерінде
қарастырылған.
Соттың адам мен азаматтардың құқықтарын қорғау туралы, сот әділдігін
жүзеге асырудағы басты қағидалары әділ сот органының басқа органдармен
арақатынасы туралы жоғарыдағы ғалымдардың ғылыми жұмыстарында баяндалған.
Диссертациялық зерттеудің обьектісі. Сот әділдігінің конституциялық
және салалық заңдардан туындайтын құқықтық мәртебесі, олардың адам мен
азаматтардың құқығы мен бостандықтарын қорғаудағы, қалпына келтірудегі
алатын орны мен маңыздылығы.
Диссертациялық зерттеудің пәні. Сот билігі мемлекеттік биліктің бір
тармағы ретіндегі рөлі, сот жүйесінің қызметін жетілдіру мен құқықтық
мәселелері.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмысымда
қазіргі таңда өзекті мәселе болып табылып отырған адам мен азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы маңызды орынға ие сот органының
қызметін жетілдіру, сонымен қатар қазіргі таңдағы ол органның кейбір
проблемалары, яғни құқықтық мәселелері. Судья- халықтың айрықша таза, әрі
кіршіксіз ары. Осыған байланысты сот реформасын жүзеге асырудың және
конституциялық заңдылықты және елде құқықтық тәртiптiң күштi қорғаушысы
болатын сот жүйесiн қалыптастырудың маңыздылығы артып отыр. Әрине, біз
бүгінгі таңда көп нәрсеге қол жеткіздік, бұл сөзсіз мойындалады. Бірақ,
атқаратын іс бұдан да көп. Біз басқа елдердің тәжірибесін басшылыққа алып,
судьялыққа кандидаттарға қойылатын талаптарды күшейту керекпіз, яғни оларға
арнайы білім мен біліктілік алқасынан өтуден басқа психологиялық тесттен
өтуді және жас мөлшерін ұлғайтуды енгізу керек деп есептеймін. Себебі ол
адам мен азаматтардың алдағы өмірін шешетін болғандықтан ол өзінің ісіне
толықтай жауап беру қажет. Сонымен қатар қазіргі таңдағы үлкен проблема
болып отырған сыбайлас жемқорлық мәселесімен күресу керек. Сыбайлас
жемқорлық – қауіпті әлеуметтік құбылыс. Сонымен қатар судьялардың кәсіби
біліктілігінің төмендігі мен адамгершілік-этикалық бейнесінің лайықсыздығы,
сот өндірісі процессінің жетілдірілмеуі мен сот шешімдерінің сапалы
орындалмауы болып отыр. Міне осы мәселелерге байланысты кейбір ұсыныстар.
Сот үдерісіндегі айқындық пен ашықтықты қамтамасыз ету мақсатында дыбыс
және бейне жазбалар секілді техникалық құралдарды қолдануды ұсынамын,
сонымен қатар судьялыққа кандиттарға талапты күшейту керек.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, сегіз
бөлімшені біріктіретін үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ЖӘНЕ ЗАҢДЫ МҮДДЕЛЕРІН
ҚОРҒАУДАҒЫ СОТ ОРГАНДАРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Сот органдарының конституциялық құқықтық мәртебесі.
Қазақстан Республикасының сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады және
сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады, сонымен қатар
өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге
де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз етуді мақсат етіп қоятын мемлекеттік орган. [1, 28б.].
Кеңестік тұжырымдамалар нарық реформасының жүзеге асырылуына кедергі
келтірді, билік бөлу схемасының қанағаттандырғысыздығы, сот реформасында
ешқандай өзгеріс болған жоқ. Сондықтан 1993 жылы Қазақстан Республикасының
Конституциясында баянды етілген адам құқықтары мен бостандықтарын,
демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құруда кеңестік тоталитаризмнің
кеселдерінен заң сапасын тазартуды талап етті [2, 9б.]. Сол себептен осы
талаптарға сай міндеттерді шешуде 1994 жылы 12 ақпанда Қазақстан
Республикасының Президентінің № 1569 қаулысымен бекітілген Қазақстан
Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасын құжат
есебінде қабылдады [3, 13б.]. Сонымен қатар, сот- құқытық
реформалар бағдарламасында судьяларды өмір бойына тағайындау қаралған [4,
5б.].
Көп елде судья өмір бойына, көбіне белгілі бір жасқа толғанға дейін
тағайындалады. Бірақ оның белгілі жасы Ұлыбританияда 72 болу керек, содан
соң қызметінен кетуіне өтініш жасай алады, ал Жапонияда – 65, ал басқа
елдерде бұл жас шегі 65- 70 жас болып келеді. Тек кейбір елдерде ғана судья
белгілі бір мерзімге тағайындалады, бірақ ол мерзім ұзартыла береді.
Украинада, Словакияда, Чехияда, т.б. алғашқы рет судья белгілі бір мерзімге
тағайындалды [5, 12б.].
Биліктің ерекше тармағы ретінде сот билігінде белгілі бір өзіндік ерекше
белгілері бар:
1. Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айрықшалығы болып
табылады. Ешбір басқа билік тармағының – заң шығарушы, атқарушы, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Президенті де өкілеттіктерін иеленбейді. Тек сотар
ғана әділ сотты жүзеге асырады, бұл Конституцияның 75-бабында “Қазақстан
Республикасында әділ төрелігін тек сот қана жүзеге асырады” деп
жазылған.
2. Сот билігінің басқа бір өзіндік белгісі оның өкілеттіктерін асырудың
ерекше рәсімі болып табылады, біршама егеменді бөліктерден тұратын
федеративтік мемлекетте әртүрлі азаматтық, қылмыстық, әкімшілік,
процессуалдық заңдар болуы, олардың кейбірінің тиісті мемлекеттік бірліктер
шеңберінде әрекет етуі және өзіндік ерекшелік белгілері болуы мүмкін.
3. Сот билігінің елеулі бір нышаны мемлекеттік қызметкерлердің ерекше
санаты болып табылатын судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимі болып
табылады. Конституцияға сәйкес Республиканың жиырма бес жасқа толған,
жоғары заң мамандығы білімі, заң мамандығы бойынша кем дегенде екі жыл
жұмыс стажы және біліктілік емтиханын тапсырған азаматтары судья бола
алады.
4. Сот билігінің өзіндік бір нышаны оның қызметін іштен бақылаудың
ерекше жүйесі болып табылады. Әділ сотты жүзеге асыра отырып, соттар
Конституция мен заңға ғана бағынатын болғандықтан, заң шығарушы, сондай-ақ
атқарушы биліктің де олардың шешімдерінің заңдылығын бақылауды жүзеге
асыруға құқығы жоқ. Соттардың қызметін бақылау соттық қадағалау арқылы және
прокурорлық қадағалау арқылы жүзеге асырылады. Жоғарғы Сот қадағалау
тәртібінде төмен тұрған соттар қарастырған істерді қарастырады [6, 4б.].
Өне бойына еліміздің Конституциясы мен заңдарын және ең бастысы, адами
құндылықтар мен ізгілікті арқау еткен сот жүйесі бүгінде шынайы
әділеттіліктің мінберіне айналып келеді. Бұл үшін Елбасы Жолдауында баса
көрсетілгендей, сот жүйесіндегі реформаларды одан әрі тереңдете жүргізу
мақсатында бірқатар заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізу және жаңа
заң жобалары жасалды. Мұның барі соттың жоғарғы конституциялық мәртебеге
лайықты екенін көрсетіп отыр [7, 8б.].
Сот органдарының конституциялық- құқықтық мәртебесі сонымен қатар
Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
Қазақстан Республикасының 2000ж. 25 желтоқсандағы № 132-II Конституциялық
Заңынмен айқындалады. Онда Қазақстан Республикасында сот билiгi тұрақты
судьялар, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда және тәртiппен қылмыстық
сот iсiн жүргiзуге тартылған алқа заседательдерi арқылы соттарға ғана
тиесiлi. Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге
асырады. Соттың ерекше өкiлеттiгiн басқа органдарға берудi көздейтiн заң
актiлерiн шығаруға тыйым салады. Сот билiгi Қазақстан Республикасының
атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Республика Конституциясының,
заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық
шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етедi. Судьялар сот
төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және тек Конституция мен заңға ғана
бағынады. Судьялардың мәртебесi мен тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн
заңдарды немесе өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдауға жол
берiлмейдi делінген [8, 5б.].
Демократиялық қоғамдастықтағы кең ауқымды сот жүйесін дамыту еліміздің
басты басымдықтарының бірі болып саналады. Біздің сот жүйесі дала
демократиясынан тамыр тартады. Халқымызда Тура биде туған жоқ, туғанды
биде иман жоқ деген қағида бар. Мұның мағынасы билік айтушы ешкімді
алаламайтын адал, қара қылды қақ жарған әділ болуы керек деген екенін
сіздер жақсы білесіздер. Біз ұлттық сот жүйесін тек әділдікке негізделіп,
заңға ғана бағынатын заман талаптарына сай қалыптастыруымыз қажет. Құқық
жоқ жерде бостандық та, демократия да жоқ. Қазақстан саяси, экономикалық
және әлеуметтік жедел жаңару жолына түсті. Ал бұл мақсат құқық теңдігі мен
сот әділдігі салтанат құрғанда ғана баянды болмақ. Қарапайым халықтан
бастап, биік беделді әлемдік қауымдастық өкілдері біздің реформаларымыздың
табыстылығы мен сенімділігін құқық қорғау органдарының, ең алдымен,
тәуелсіз сот жүйесінің әділ жұмысымен өлшейтін болады. Ендеше сіздерге
жүктелер міндет пен көрсетілетін сенімнің жүгі қашанда ауыр деп соттардың
мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың Қазақстан Республикасы судьяларының IV съезінде сөйлеген сөзі
еді [9, 7б.].
Жалпы Мемлекеттік бағдарлама – құқықтық қайта құруларды кешенді және
республика көлемінде жүргізілуге тиіс жұмыстар бағытын ғана белгілеген
құжат. Демек, реформа, біз қарастырған сот жүйесімен шектелмейді, оның
құрамдас бөлігі заңдар және заң шығару процесі, әділет органдары,
прокуратура, тағы басқа құқық қорғау органдарында жаңа құқықтық
қатынастарға сәйкестендіруді талап етеді. Ал, сот- құқықтық реформаның
түпкі мақсаты- Конституциялық нормалардың қатаң сақталуын, орындалуын
көздейді. Өзінің тарихи маңыздылығы және көлемділігі бойынша терең
құқықтық реформа әлеуметтік экономикалық реформаға тең және оның негізі
ретінде адамдардың құқықтарын бекіту нарықтық экономиканы қалыптастыруды,
демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекетті құру мәселелері бекітілуі тиіс
[10, 78б.].
Өзінің ұлы еңбегінде Ш. Л. Монтескье, сот әділдігін жүзеге асыруда –
тек сот қызметінің негізгі міндеттеріне тоқталмай, сонымен қатар, атқарушы
және сот билігінің өз қызметтерін атқаруда заң ережелерін сақтауын және
бұл заңның бәріне де тән екенін атап көрсетеді. Ш. Л. Монтескьенің жасаған
билік бөлу тұжырымдамасының негізі адамның құқықтары мен бостандықтарын
толық айқындайтындықтан билік бөлу теориясының классикалық ядросының түйіні
болды. Ш. Л. Монтескье ілімі мемлекеттік билікті бұдан былай дұрыс түсінуге
орасан ықпал етіп, көптеген елдердің Ата заңдарын қалыптастыруға негіз
болды [2, 32б.].
Сот билігін ұйымдастыруда Ш.Л. Монтескьенің қызықты көз қарастары бар,
мәселен, сот билігі арнайы бір тұрақты орган есебінде жұмыс атқармай- ақ,
ол тек ... белгілі уақыт аралығында халық арасынан, заңды жолмен құрылып,
қажеттілігі ақталған соң таратылады. Екіншіден, сотты сайлау керек, тек
кейбір жағдайларда ғана тағайындалуы тиіс. Үшіншіден, сот алқалы түрде
жүргізілуі керек. Төртіншіден, сот сол уақыттағы қолданып жүрген заңды
дәлме- дәл қолдануы керек. Бесіншіден, соттың шығарған үкімінде тек
судьяның жеке пікірі емес, ол заңда да тікелей көрсетіліп тұрылуы керек
[11, 32 б.].
Қазіргі уақытта бүкіл әлем кезеңмен даму арқылы, құқықтық мемлекет
және азаматтық қоғам құру процесінде, ол қандай темппен, қандай нысанымен
дамыса да жан- жақты және жалпылама болып табылады. Бұл процесте судья
фигурасы айтарлықтай және негізгі болса да, қанша биіктен көрінсе де, әлі
де болса осалдау. Демек, осыларды негізге ала отырып, мемлекет сот
билігінің жағжайын жақсарту және қорғау үшін әр түрлі шараларды қолдануда:
судьяларды ұзақ уақытқа тағайындап, олардың өмір бойлық екенін белгіледі;
олардың ауыстырылмайтындығын көрсете отырып- сот билігінің негізгі
қызметінің кепілі болып – мемлекеттің Президенті екенін, яғни, ең жоғарғы
билік екенін атап көрсетті, академик С.З. Зиманов [12, 17б.].
Міне, сондықтан өмір талабына сай әр түрлі заңдар қабылданып, жатыр.
Сот – құқықтық реформаның 3 кезеңіне сай 2000 жылғы 1 қыркүйек айындағы
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының сот
жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы Жарлығы
қабылданды. Осы жарлықтың 4- бөлімінің 2-тармағында көрсетілгендей: ...
Әділет біліктілік алқасының қызметін қамтамасыз ету функцияларын, әділет
біліктілік алқасының қызметін қамтамасыз етумен айналысатын қызметкерлердің
санын бір мезгілде қоса бере отырып, Қазақстан Республикасы Президентінің
әкімшілігіне табыс етуді жүзеге асырады [13, 4б.].
Сонымен, осы күндері судья қызметіне, Қазақстан Президентінің
әкімшілігідегі әділет біліктілік алқасында талапкерлер емтихан тапсыруда
[2, 56б.].
Отанын қорғап өткен ата баба арманы – Тәуелсіздік еліміздің өзге
саласы секілді сот саласына да оң серпілістерін әкелді. Қабылданған сот
шешіміне қазіргі күні тараптар тарапынан білдірілген күмән, яғни шағым сот
беделіне нұқсан келтірумен қатар, көңілге сенім ұялатады. Демек, бұл – Ата
Заңымызда аталған тәуелсіз мемлекетіміз- зайырлы, демократиялық, құқықтық
мемлекет екендігінің көрінісі. Оның әрбір тұрғынының өз құқығын заңды түрде
қорғай білуі, олардың құқықтық сауатының жоғары болуын талап етеді. Судья
ісіне немесе қабылданған шешімге заңды түрде білдірілген шағым – халықтың
құқықтық сауатының артуының дәлелі деп білемін. Қазірге кезде өз құқығын
тек сот арқылы ғана қорғай алатынына көпшіліктің көзі жеткен. Және
бұрынғыдай емес халықтың сотқа деген сенімінің арта түскені де аңғарылады.
Мемлекеттің қоғам мен жеке адамға қатысты құқық қорғау саласындағы
қызметін саралауға нақ осындай көз-қарас тұрғысынан келу қажеттігін
Қазақстандық ғалымдардың бірі Х. К. Халықовтың теориялық тұжырымы дәлелдеп
отыр. Заңгер- ғалым сот органы – мемлекеттік биліктің ең маңызды
тармақтарының бірі деп көрсетті. Оның қоғамның саяси және әлеуметтік
жүйелеріндегі мәртебесі, орны мен рөлі қазіргі кезеңде ең қымбат
қазыналары: адам, оның құқықтары, бостандық пен заңдылық болып табылатын
өркениетті азаматтық қоғам және демократиялық құқықтық мемлекет орнату
міндеттерімен айқындалады. Сот органы адам тағдырындағы ең жоғары
әділеттілік таразысы тәріздес. Ондағы нақ осы қасиет мемлекеттік билік
тармақтарының ешқайсысында жоқ. Осылардың бәрі сот органдары мәселесінің
жалпы теориялық бағыттарын айқындайтын фактор болып табылады. Ал, әміршіл
кеңестік тәртіптен демократиға өтудің, күрделі де қиын кезеңдерін бастан
кешіп отырған бүгінгі Қазақстанның нақты өмірінде сот билігі қалай әрекет
етеді, сот билігінің өзінің қалыптасу процесі қалай өтуде және ол қандай
қиындықтарға кезігіп отыр – міне осылардың бәрі ғылыми да, тәжірибелік
тұрғыдан да өзекті мәселелер болып табылады [14, 59б.].
Біздің қазіргі даму кезеңіміздің өзіндік ерекшелігі басқаларымен қатар
социалистік қоғамның негіздерін қалау жағдайында өз негізіне орнатылып,
дамыған, социализм кезеңінде қалыптасқан билеуші күш ретіндегі мемлекеттің
рөлі мен қызметінің елеулі өзгеріске ұшырауында жатыр деп дәйекті тұжырым
жасайды. Жалпы алғанда, талдап, саралауды қажет ететін бір қатар тарихи
себептердің нәтижесінде мемлекеттік басқару әлеуметтік басқарудың жетекші
нысаны ретінде танылып отырса да, көп жағдайда оның қоғам дамуында өзіндік
рөлі бар әлеуметтік өзін-өзі реттеудің айқын көрініс тапқан нысанын –
тетігін шын мәнінде дамытып, жетілдірмейінше тиімді бола бермейтініне дәл
қазір көз жетіп отыр [15, 8б.]
2001 жылы 26 маусымда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітілген Судьялыққа кандидаттарға тағылымдамадан өту туралы Ережесі
қабылданды [16,7б.]. Осы ереже Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен
судьялар мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына
сәйкес судьялыққа кандидаттың тағылымдамадан өтуінің шарттары мен тәртібін
айқындайды.
Қазақстан өзін әлемдік құқықтық кеңістіктің субъектісі ретінде
орнықтыруы, халықаралық экономикалық қатынастар жасауы, экономиканың жаңаша
сипатының қалыптасуы сот жүйесінің түбірімен өзгеруінің негізгі алғышарты
болды. Тәуелсіздік жылдарында биліктің басқа тармақтары секілді сот билігі
де үлкен өзгерістерді бастан кешіріп, құқықтық мемлекеттің қажеттілігіне
және заман талабына сәйкес жетілдірілді, дамытылды. Сол жылдардан бастап
сот саласында мемлекеттік биліктің өз алдына дербес бір тармағы – сот
билігінің қалыптасуына жол салған түбегейлі өзгерістер жүзеге асты - сот
мемлекеттік билік жүйесіне айналды.
Сот жүйесі – мемлекеттің негізін құрайтын, еліміздің әлеуметтік,
экономикалық және саяси жаңғыруы жолындағы демократиялық даму тетіктерінің
бірі болып табылады. Азаматтардың мемлекеттік құқықтық саясатқа қатысы
және қоғам тарапынан билікке сенім білдіру деңгейі сот төрелігін тиімді
жүзеге асыруға тікелей байланысты. Пәрменді және тәуелсіз сот билігі
мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы үйлесімді өзара байланыстың
қағидатты кепілінің бірі, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың
басты құралы болып табылады. Мемлекет Басшысының 2009 жылғы 24 тамыздағы
Жарлығымен бекітілген 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған
құқықтық саясат тұжырымдамасында (бұдан әрі - Тұжырымдама) көрсетілген сот-
құқық жүйесін дамытудың негізгі бағыттарының бірі соттарды одан әрі
мамандандыру, соның ішінде салық сотын құру мүмкіндігі жөнінде шаралар
қабылдау болып табылады [17, 6-7б.].
2009 жылдың 10 желтоқсанында елімізде Қазақстан Республикасының
Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот
жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы ҚР Заңы қабылданды. Заңды қабылдаудың басты мақсаты - сот ісін
жүргізуді жетілдіре отырып, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың
тиімділігін арттыру, азаматтардың өз құқықтары мен заңды мүдделерін сот
арқылы қорғалуы барысында сот төрелігіне қол жетімділікті кеңейтуді
көздейді [18, 20б.]. Міне осы халықтың ары мен намысын қорғайтын органның
мәртебесін осындай заңдар, нормативтік құқықтық актілер, қаулылар мен
жолдауларда, әртүрлі іс- шаралардан айқындалады.
Салық Зимановтың Қоғамды демократияландырудағы соттың алатын орны мен
рөлін қамтамасыз ету және қорғау деген мақаласында Сот билігінің жағдайын
жақсарту- ол демократияны алға жылжыту, ал демократияны алға жылжыту
дегеніміз, ол отанды құтқару - деген тамаша сөздерін айтұға болады. Міне,
сондықтан да сот билігін демократияландыру үшін мына принциптер негізге
алынуы тиіс:
1. Судьялардың тәуелсіздігі мен олардың тек қана заңға бағынуы.
2. Соттардың жарыспалылығы мен тең құқылығы.
3. Сотта істі қараудың жариялылығы.
4. Сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы.
5. Сотталушының соңғы сөз алу құқығы [2, 71б.].
Құқықтық қоғамға барар жолда, құқықтың өзінің еркін демократиялық қоғам
үшін соншалықты қажет шынайы да өркениетті болмысына және мұратты ісіне
қайта оралуында, - С. С. Алексеев ең елеулілері деп мәселенің үш саласын
көрсетеді, олар:
1) Жеке құқықты қайта қалпына келтіріп, құқық жүйесінен оның лайықты,
мәртебелі орнын беру;
2) Жалпы жұрт таныған адам құқықтары мен бостандықтарына демократиялық
құқық жүйесінің негізін құрайтын шешуші буын ретінде маңыз беру;
3) Қоғам өмірінде сот рөлін шұғыл көтеру [19, 47-50б.].
Шын мәнінде, қазіргі кезде құқық жасау ісіндегі кемшіліктерді жою жолында
соттар рөлінің барған сайын аса кедергі жасайтын фактор көптеген
азаматтарымыздың заңды мүдделерін қорғау жөнінде өздеріне мемлекет берген
құқықтарын өзінің білмейтіндігі болып отыр. Құқықтық мемлекет идеясы ежелгi
дүниеде туындаған. Ежелгi грек философтарының еңбектерiнде азаматтарды
қоғам мүшесi деп есептеу негiзделген, сондықтан да олардың сол қоғам
тудырған заңдарды орындау мiндеттi болып саналған. Алайда қоғам iшiнде
адамдардың өз құқықтары мен мiндеттерi болған. Адамның қоғамға бағынуы
олардың тұлғасын басып-жаншуға дейiн жетпеуi керек. Ал мемлекет қол
астындағыларды заңмен басқаруды басшылыққа алған азаматтық өмiрдiң мiндеттi
нормаларын орнатады [20, 15б.].
Жоғарыда көрсеткеніміздей және бұл қазіргі заң ғылыми тұрғысынан
түсіндірілгендей, сот билігі тікелей Қазақстан Республикасы атынан жүзеге
асырылады және оның мақсат- міндеттері адам және азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғауды, Республика
Конституциясының, заңдарының өзге де қағидалық-құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының орындауын қамтамасыз етуді мақсат етеді [21, 25б.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының осы аса маңызды қағидасына заң
ғылымының докторы, профессор Ғ. Сапарғалиевтың редакциялауымен жарық көрген
түсіндірмеде ғылыми- теориялық түсінік берілген, онда сот билігін тікелей
жүзеге асыру өзінің мәні жағынан заңдылықты сақтау, судьялардың
тәуелсіздігін қамтамасыз ету, барлық адамдардың заң мен сот алдында
теңдігі, тараптардың жарыспалылығы мен тең құқықтығы, істі қараудың
жариялылығы сияқты принциптерге негізделеді [22, 350б.]- делінген.
Профессор Ғ.С. Сапарғалиев өзінің Қазақстан Республикасындағы
Конституциялық құрылыстың қалыптасуы деген еңбегінде – Конституция
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етеді. Конституцияның қағидаларына сүйене отырып, азаматтар
өздерінің құқығы мен бостандықтарын қорғауды үйренуі қажет. Конституцияда
жазылғандай, сот билігі Конституцияның негізінде пайда болған барлық істер
мен дауларға қолданылады. Бұл жерде Конституциялық қағидалардың тек қана
жеке адамдарға ғана емес, сонымен қатар заңды тұлғаларға да қатысты тікелей
әрекеті байқалады деді [23, 151б.].
Жаңа қоғамдық қатынастарды орнықтыру олардың құқықтық қамтамасыз
етілуіне уақытылы түзетулер енгізумен, сапалы заңдардың қабылдануымен,
жоғары деңгейдегі құқық қолданумен, құқық қорғау органдарының кінәратсіз
әрі үйлесімді жұмыс істеуімен, сот беделінің шүбәсіздігін мойындаумен
ұштастырылып отыр. Қазақстанда тәуелсіз сот жүйесінің негіздері қаланып,
заңның жоғарылығы дәйекті қамтамасыз етіліп келеді. Қоғамда сот билігіне
деген сенім барған сайын арта түсуде.
Тәуелсіз ел ретіндегі даму тарихының екінші он жылдығының белесінен
өткен Қазақстан Республикасы экономикасымен, жарасымды ішкі ахуалымен ғана
емес, салиқалы сыртқы саясатымен де әлем назарын аударып отыр. Қазақстан
Республикасы адамдардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі мен жұмыспен
қамтамасыз етілуіне, саяси тұрақтылық пен азаматтардың топтасуына
негізделген мемлекет болып, бүгінгі күні қоғамдық өмірдің барлық
салаларында алға басушы ел ретінде танылып, экономикасы, білімі және
мәдениеті тұрақты мемлекеттер қатарынан көрінуде.
Еліміздегі сот саласында жасалып жатқан реформалар айтарлықтай. Оның
бірден-бір көрінісі – Орталық Азия судьяларының халықаралық қауымдастығының
бастамасымен ТМД елдерінің судьялар кеңесі, халықаралық Заңгерлер одағы,
шетелдік судьялар одақтарымен тығыз қарым-қатынас жасалып, еліміз сот
саласында жаңа белестерге қол жеткізді. Бұл да тәуелсіз еліміздің
демократиялануының айқын белгісі дер едім.
Сот билігіне мемлекет атынан әрекет етуге берілген бұл құқық оған
берілген өкілеттік шегінде жүзеге асырылады. Адамның және азаматтың
танылған және кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
қатысты сот билігінің мәртебесін айқындай отырып, Конституция бұл құқықтар
мен бостандықтардың конституциялық құрылысты, қоғамдық тәртіпті, адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын, денсаулығын және қоғамдық имандылықты қорғау
мақсатында қажет болған жағдайда тек заңмен ғана шектелуі мүмкін екенін
көздейді [21, 28б.].
Елбасы Жолдауында айтылғандай, Қазақстан өз дамуында жаңа серпiлiс
жасау үстiнде. Осындай жағдайда, яғни, жаһанданған коғамымыз бен оның
ұлттық құқық қорғау жүйесi арасындағы үнқатысуы қандай зандылықтарға
негiзделуi керек деген мәселенiң басы ашық. Бұл мақсаттағы құқық қорғау
жүйесiнiң iс-қимыл факторлары мен тың идеялар жинақталған деректер базасы
да үлкен әлеуетке ие. Мұның өзiнен жаһандану дәуiрiндегi жарыста елiмiздiң
құқық қорғау жүйесi қоғамды iлгерi жетелеушi қуатты интеллектуалдық күшке
ие екендiгiн көрсетедi. Құқық қорғау органдарына нақты мiндеттердiң
жүктелiмдерi бiр тектi болып келгендiгiнен олардың арасында бiр-бiрiнiң
бастамасын сан-саққа жүгiртушiлер көп. Сондықтан олардың қызметтерiн
ажыратып, реформаны нақты жүргiзу сұралуда. Осыған орай Қазақстан
Республикасында құқық қорғау қызметi мен сот жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру
жөнiндегi шаралар туралы Президент Жарлығының ережелерiн жүзеге асырудың
ұйымдастырушылық құрылымын жеделдету қажеттiгi туындап отыр. Жүргiзiлгелi
отырған реформа қоғамдағы өзгерiстерге сәйкес жүргiзудi талап етуде.
Реформа бойынша медициналық айықтырғыш қызметiн Iшкi iстер министрлiгiнен
алып, Денсаулық сақтау министрлiгiне берiлуi, кәмелетке толмағандарды
уақытша оқшаулау, бейiмдеу және оңалту орталықтарын Бiлiм және ғылым
министрлiгiне беру мәселесi қоғамды сауықтыруға арналған жақсы бастама.
Құқықтық мемлекет деп адамзат қоғамының гуманизм, әдiлдiк, теңдiк,
демократияшылдық, сонымен қатар қайырымдылық, тұлғаны құрметтеу, аяушылық
бiлдiру сияқты құндылықтары биiк тұратын мемлекеттi айтады. Қайырымдылық
және аяушылық бiлдiру сияқты таза адамгершiлiк категориясынсыз қоғамның
өркениеттi деп танылуы мүмкiн емес. Сондықтан құқықтық мемлекет қоғам
өмiрiнiң iзгiлiктi бастауларын нығайтуға шақыратын, бiрден-бiр жоғары
әлеуметтiк құндылық болуымен қатар, адамның бостандығын, ар-намысын,
абыройын қамтамасыз ететiн және қорғайтын маңызды құрал болмақ. Осыған
байланысты сот реформасын жүзеге асырудың және конституциялық заңдылықты
және елде құқықтық тәртiптiң күштi қорғаушысы болатын сот жүйесiн
қалыптастырудың маңыздылығы артып отыр. Осыған орай Елбасы құқық қорғау
саласында ауқымды реформаларды жүзеге асыру бағытында Қазақстан
Республикасында құқық қорғау қызметi мен сот жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру
жөнiндегi шаралар туралы Заңға қол қойды [20, 18б.].
Сот төрелігі – адам мен азаматтың, мемлекеттік жəне мемлекеттік емес
ұйымдардың, лауазымды адамдардың аса маңызды құқықтары мен заңды мүдделерін
жүзеге асыруға тікелей қатысы бар құқық қорғау қызметінің функциясы. Оның
міндеттеріне басқа да құқық қорғау функцияларын да орындау бағындырылған.
Мысалы, қылмыстық іс бойынша сот төрелігі, егер осы іс алдын ала құзіретті
органдар жан жақты жəне толық тергемесе,егер олар барлық қажетті
дəлелдемелерді анықтамасыа жəне заңды, негізді жəне əділ жүзеге асырылмаған
болар еді. Сондықтан, сот төрелігі – құқық қорғау қызметінің тұтастай
алғандағы жүрегі [24, 10-11б.].
Қазақстан Республикасы сот жүйесін құрайтын соттар бір-бірінен өз
құрылымы мен құзіретінің көлемі бойынша ажыратылады. Сот билігін жүзеге
асыру бойынша бірдей құрылымы мен құзіреті бар соттар сот жүйесінің
буындарын құрайды. Əдетте, əрбір əкімшілік- аумақтық бөлшекте тиісті
буындар құрылады. Судья істі қараған кезде адал болуға жəне қаралған
дəлелдемелерді бағалауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша шешім
қабылдауға тиіс жəне бұл ретте тек Қазақстан Республикасының
Конституциясына жəне заңды басшылыққа алады. Бұл орайда судьялар тек
Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келмейтін нормативтік
құқықтық актілерді қолдана алады. Судья қаралған немесе қаралып жатқан сот
істерінң мəні жөнінде қандай да бір түсінік беруге міндетті емес. Нақты іс
бойынша өз пікірін судья тек кеңесу бөлмесінде айтуға құқылы. Алайда
судьяның тəуелсіздігін жауапкершілік немесе бəріне рұхсат етушілік ретінде
ұғынуға болмайды. Заңда іс қараған кезде заңдылықты бұзғаны үшін теріс
қылық жасағаны үшін судьяларға жауапкершілік көзделген [25,5б.].
“Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы” Конституциялық заңға 2008 жылғы 17 қарашада өзгерістер мен
толықтырулар енгізілуі республиканың сот жүйесі үшін маңызды оқиға болды.
Осы заң сот ісін жүргізудің үш буынды жүйесінің негізін қалады. Сонымен
қатар, 2009 жылғы 10 желтоқсанда “Қазақстан Республикасының Қылмыстық,
Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін
жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Заң
қабылданып, 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап сот ісін жүргізудің үш буынды
жүйесі іске қосылды. Осы заңға сәйкес, аудандық сот – бірінші сатыдағы сот,
облыстық сот – апелляциялық және кассациялық сатыдағы сот, Жоғарғы Сот –
тек қадағалау сатысының соты ретінде жұмыс істей бастады. Өзге де бірқатар
оң өзгерістер жасалды. Міне, осылайша, жаңа тұрпатты сот жүйесін құру
жөніндегі міндет бүгінгі таңда өз шешімін тауып, сот органдары елімізде
заңдылық пен тәртіпті нығайту бағытында ауқымды жұмыстарды жүзеге асыруда
[26, 8б.].
Президент судьялардың V съезінде: Әділ және сатылмайтын сот –
демократиялық және құқықтық мемлекеттің аса маңызды негізі. Судья – бұл
халықтың намысы. Соттарда мыңдаған адамдардың тағдыры, өзара даулары
шешілетіні, олардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалатыны баршаға
мәлім. Соттар қызметінің тиімділігі, олардың шығаратын шешімдерінің
әділеттілігі мен жедел және толық орындалуы – кез келген мемлекеттің
демократиялық дамуының негізгі көрсеткіші. Соттардың шешімдеріне қарап
қоғамның мемлекетке деген көзқарасы қалыптасады, заңның үстемдігін
қамтамасыз ету және азаматтардың мүдделерін қорғау қабілеті бағаланады.
Соттар – демократиялық мемлекеттің негізгі құқықтық институты. Әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформалардың табысты болуы көп жағдайда тікелей
соған байланысты, – деген болатын. Иә, мемлекеттің өркендеуі, экономиканың
нығаюы елдегі құқықтық жүйенің беріктігімен өлшенеді. Ата Заңымыз адам
құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беріп, адам құндылықтарына ең қымбат
қазына ретінде қарайтын мемлекет ретінде сипатталады. Алқалы жиында Жоғарғы
Соттың төрағасы Мұсабек Әлімбеков баяндама жасады [27, 4б.].
2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап облыстық соттардағы бұрын болып келген
қылмыстық және азаматтық істерді қарайтын сот алқалары таратылып, тиісінше
апелляциялық және кассациялық сатылар өз жұмысын бастады. Сонымен қатар,
облыстық соттардағы қадағалау алқалары таратылды. Сөйтіп, заңды күшіне
енген сот актілерін қадағалау ретімен тексеру жүргізуді Жоғарғы сот қана
жүзеге асыратын болды, яғни, сот актілерін қадағалау тәртібімен қарау
құзыреті Жоғарғы сотқа берілді. Бұл құрылымдық өзгерістер соттарда істерді
тез және кәсіби жоғары деңгейде қарауға мүмкіндік беруіне бағытталып отыр.
Қазіргі күні еліміздің сот-құқықтық реформасы өзінің жаңа кезеңіне аяқ
басты. Елбасының сот-құқықтық реформаны жетілдіруге бағыт талған Қазақстан
Республикасында құқық қорғау қызметі мен сот жүйесінің тиімділігін арттыру
жөніндегі шаралар туралы Жарлығының қабылдануы сот жүйесіндегі күн
тәртібінде тұрған бірқатар өзекті мәселелердің мемлекеттік тұрғыдан
шешілуіне негіз болары анық. Осы ретте, аталмыш Жарлыққа сай, сот
әкімшілігін жетілдіру мақсатында Жоғарғы сот жанындағы Сот әкімшілігі
жөніндегі комитеттің таратылып, оның материалдық-техникалық және басқа
мәселелері бойынша қызметтері мен өкілеттіктері жаңадан құрылған
департаментке берілгені белгілі. Сонымен қатар, аталған комитеттің сот
актілерін орындау міндеттері Әділет министрлігіне ауысты. Алдағы кезеңде
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы
конституциялық заңына, Қылмыстық кодекске, Қылмыстық-іс жүргізу кодексіне
және т.б. нормативтік-құқықтық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар
енгізілетіні осы жарлықпен белгіленген [28, 8б.].
Сот әділдігі түсінігін қалыптастыру мен бір жүйеге келтіру әрекеті
әдебиеттерде әлденеше рет қарастырылады. Сонымен, бұл орайда заң
ғылымдарының докторы, профессор К.Х. Халиқов сот әділдігін судья қызметі
арқылы дәстүрлі түрде анықтау дұрыс емес [14, 18б.]. Өйткені сот әділдігі
және сот өзара анықталады, деп әділ айтқан. Көпшілік мақұлдаған сот
әділдігі түсінігін К.Х. Халиқов қарама- қайшылық ретінде қарастырды.
Дәлірек айтқанда, сот әділдігі судьяның бар болуымен ғана қажет, осыған
сәйкес керісінше – сот тек қана сот әділдігін жүзеге асыру үшін ғана керек
және мемлекеттік мәжбүрлеудің мәнді шараларын қолдану рұқсат ету негізінде
ғана соттық юрисдикцияны қоғамдық тартысқа жатқызу туралы шешімдерді, және
тек қана жалпы сот әділдігі түсінігін анықтау қажеттігін ғана емес,
сонымен қатар, мемлекеттік мәжбүрлеудің мәнді шараларын қажетті жағдайларда
қолданумен нақты қоғамдық тартыстарға құқықты қолдану – қоғамдық
қатынастарды қорғаудың мемлекеттік қызметтің ерекше түрі сияқты сот
әділдігі өзінің мағанасы туралы түсінікті қарастырады.
К.Х. Халиқовтың зор қызметі, оның қылмыстық істер туралы сот әділдігі
концепцияларының белгілерін ұсынуы болып табылады. Сот билігінің мемлекет
атынан әрекет ету құқығы, оған берілген өкілеттік шегінде жүзеге асырылады.
Адамның және азаматтың танылған және кепілдік берілген құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға қатысты сот билігінің мәртебесін айқындай отырып,
Конституция бұл құқықтар мен бостандықтардың конституциялық құрылысын,
қоғамдық тәртіпті адамдардың құқықтары мен бостандықтарының, денсаулық және
қоғамдық имандылықты қорғау мақсатында қажет болған жағдайда тек заңмен
ғана шектеуі мүмкін екенін көздейді.
1.2 Сот органдарының заңдылықты нығайтудағы рөлі мен маңызы.
Тарихтың тереңіне бой тартсақ, қазіргі Қазақ мемлекетінің ел болып
еңсе көтерген дәуірден бергі табиғи болмыс-бітімімен бірге қайнасып, бойына
сінген әдет ғұрып, салт-санасынан екшеліп шыққан заңдар үлгісі – билер
бітімі сот ісін биік беделге жеткізгенін дәлелдейді. Қоғамдық және
мемлекеттік құрылысты реформалау процесі құқық ғылымының алдына жаңа
міндеттерді қойды. Қазіргі жағдайда және қоғам мен мемлекеттің дамуындағы
жаңа бағыттар тұрғысынан алғанда сот жүйесі сияқты осынау аса маңызды
мемлекеттік- құқықтық институтқа мұқтаждық туып отыр. Оның мәнінің
жекелеген қырлары, мазмұны, функциялары, одан әрі даму жолдары мемлекет пен
құқық теориясының, конституциялық құқықтық салаларындағы, құқық жүйесіндегі
азаматтық процес басқа да салалардың нысаны болып отыр [29, 319б.].
Сот жүйесі – мемлекеттің негізін құрайтын, еліміздің әлеуметтік,
экономикалық және саяси жаңғыруы жолындағы демократиялық даму тетіктерінің
бірі болып табылады. Азаматтардың мемлекеттік құқықтық саясатқа қатысы
және қоғам тарапынан билікке сенім білдіру деңгейі сот төрелігін тиімді
жүзеге асыруға тікелей байланысты. Пәрменді және тәуелсіз сот билігі
мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы үйлесімді өзара байланыстың
қағидатты кепілінің бірі, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың
басты құралы болып табылады. Тәуелсіз сот билігін құрудың қажеттілігі мен
өзектілігі Сот тәуелсіздігі факторы бойынша Дүниежүзілік экономикалық
форумның Бәсекеге қабілеттіліктің жаһандық индексін өлшегенде әлсіз
позицияларымен де расталады. Бұған дейін сот билігі ұғымына сот жүйесіне
сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі қатынастармен өзара байланысқан барлық
соттардың жиынтығы ретінде және Жоғарғы сот басқаратын, сот қызметін
ұйымдастыруды саяси-құқықтық қамтамасыз етуді ғана қажет ететін сот
органдары жүйесі ретінде оңай көзқараспен қарау басым болды [30, 160б.].
Сот-құқық реформасы сот жүйесінің тиімділігіне байланысты түбегейлі
түйткілдерді шешуді көздейді, бұл мемлекеттің де, қоғамның да бірінші
кезекте назар аударатын нысанасы болуға тиіс. Мемлекет Басшысы
Н.Ә.Назарбаевтың өзінің судьялардың V съезінде сөйлеген сөзінде атап
көрсеткеніндей, әдiл және сатылмайтын сот - демократиялық және құқықтық
мемлекеттiң аса маңызды негiзi [17, 4-5б.].
Профессор Ғ.С. Сапарғалиев өзінің Қазақстан Республикасындағы
Конституциялық құрылыстың қалыптасыу деген еңбегінде – Конституция
азаматтардың құқытары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етеді. Конституцияның қағидаларына сүйене отырып, азаматтар
өздерінің құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында сотқа жүгіне
алады. Конституцияда жазылғандай, сот билігі Конституцияның негізінде пайда
болған барлық істер мен дауларға қолданылады. Сот билігіне мемлекет атынан
әрекет етуге берілген бұл құқық оған берілген өкілеттік шегінде жүзеге
асырылады [31, 16б.].
Қазақстан Республикасының Конституциясында жария етiлген, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, құқықтың үстемдiгi,
бiртұтас мемлекеттiк билiктiң тармақтарға бөлiнуi және олардың тежемелiк
әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы келiсе қызмет iстеуi принциптерiне
негiзделген демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтiк мемлекет құру
бағытының заңнамада дәйектi түрде iске асырылуын қамтамасыз ету керек [32,
13б.].
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2010-2014 жылдарға арналған
стратегиялық жоспарын іске асыру сот жүйесі қызметінде оң өзгерістердің
бастауы болды. Жеке адамның құқықтарын қорғауды және сот төрелігінің қол
жетімділігін қамтамасыз ететін рәсімдер мен шараларды реттейтін нормативтік
құқықтық актілер қабылданды.
Мәселен, халыққа жақындастырып құрылған мамандандырылған соттар
ойдағыдай жұмыс істеуде. Судьяларды әлеуметтік қорғауды арттыру шаралары
қабылданды, олардың еңбегіне ақы төлеу едәуір арттырылды. Судьяларды
қажетті қызметтік үй-жайлармен қамтамасыз ету, соттарды материалдық-
техникалық жарақтандыруды жақсарту және оларды ақпараттандыру деңгейін
арттыру проблемалары шешілуде.
2010 жылғы 1 қаңтардан бастап сот билігін ұйымдастыруды және
қылмыстық сот ісін жүргізуді жетілдіруге байланысты Қазақстан
Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу
кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Заң қолданысқа енгізілді [17, 9б.].
Құқықтық мемлекет тұжырымдамасына қоғамтанудың ең әйгілі символдарының
бірі болып табылатын биліктің бөліну теориясы тән. Барлық мемлекеттер осы
доктринаны конституциялық деңгейде немесе билік және басқару органдарының
құзырын анықтайтын қағидатты заң актілері денгейінде мойындайды [33, 2б.].
Ш. Л. Монтескье биліктің үш тармағын ... Заң шығарушы билік,
халықаралық құқықтар мәселесін атқаратын билік және азаматтардың құқықтары
жөніндегі мәселесін атқаратын билік, сот тек әділеттікті жүзеге асыру
мақсатында қызмет етеді, сот билігін билік кепілдігі дей отырып, оның
құзыретінің бір бөлігін Парламенттің жоғарғы палатасына беріп жіберу
арқылы, заң шығарушы және атқарушы биліктеріне қарағанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz