Өзендер

Пән: География
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

І. Кіріспе

1) Өзендер

ІІ. Негізгі бөлім

Өзен ағыны
Өзендердің қоректенуі
Өзендердегі тіршілік

ІІІ. Қорытынды бөлім.

Өзендер. Өзен дегеніміз өзі қалыптастырған ояңда - арнада ұзақ уақыт ағып жатқан табиғи су ағыны. Өзеннің басын, оның бастауын көптеген жағдайда шартты түрде ғана анықтауға болады. Өзендер өздері қоректендіретін жылғалардық бұлақтар мен атмосфералық жауын-шашындардың ұласып қосылуынан басталады, батпақтардан, көлдерден, мұздықтардан т. б. ағып шығады. Өзеннің аяғы - оның сағасы әдетте теңізге, көлге басқа ірірек өзенге барып құятын жері. Бірақ өзен суы көп мөлшерде булануға, фильтрацияға, суаруға, суландыруға шығындалатын құрғақ климатта, өзендер жиі сарқылып құм ішіне сіңіп кетеді. Мұндай сағаларды соқыр тұйық саға деп атайды. Өзеннің барлық ағысын шартты тұрде үш - жоғары, орташа және төменгі бөлікке бөлуге болады. Әдетте судың мөлшері жоғары ағыстан төменгі ағысқа қарай арта түседі, арнаның түп енісі кемиді де, тасқынның шаю әрекеті азая түседі.

Қандай да болсын территорияда ағып өтетін барлық өзендер өзен торын түзеді, ол көлдермен, батпақтармен және мұздыктармен бірге гидрографиялық тор құрайды.

Өзен торы әзен системаларынан тұрады.

Өзен системасы басты өзенді (әдетте аты да солай болып келеді) және салаларын қамтиды. Көптеген өзен системаларында басты өзен төменгі ағысында ғана айқын көрінеді, орта, әсіресе жоғарғы ағысында оны анықтау өте қиынға түседі. Бас езеннің белгілері ретінде ұзындығын, сулылығын өзен, системасындағы осьтік жағдайын, өзен аңғарларының салыстырмалы жасын (салаларына қарағанда аңғары неғұрлым ескі) қабылдауға болады. Қөптеген ірі өзен системаларының басты өзендері қатарынан барлық осы белгілеріне сай келе бермейді (мысалы Миссури, Миссисипиден ұзынырақ және суы толығырақ; Қаманың жағасына Волганың суынан Қама Волгаға суды аз әкел-мейді; Ертіс Өбьтан гөрі ұзынырақ әрі оның жағдайы басты өзен жағдайына көбірек сай келеді.

Басты өзендердің салалары бірінші реттегі салалар, олардың салалары екінші реттегі салалар т. б. деп аталады.

Өзен системасы оның өзендерін құрайтын ұзындығымен олардың иректігімен және өзен торының тығыздығымен жиілігімен сипатталады. Өзендердің ұзындығы - ірі масштабты карта бойынша өлшенетін системаның барлық өзендерінің жиынтық ұзындығы. Өзендердің иректілік дәрежесі иректілік коэффициентімен - өзен бастауы мен сағасын қосатын тура сызықтық ұзындығына қатынасымен анықталады. Өзен торының тығыздығы - қарастырылып отырған өзен торының барлық өзендерінің жиынтық ұзындығының оның алып жатқан ауданына қатынасы. Тіпті ірі масштабты емес картада түрлі табиғат жағдайларында өзен торының тығыздығы әркелкі екендігі көрінеді.

Өзен ағыны. Өзен ағыны деп жалпы атайды өйткені су өзенге өзінің су жиналатын бассейні ауданынан беткі және жер асты ағыны нәтижесінде келіп түседі.

Қоңыржай климатта күзден (1 октябрьден немесе 1 ноябрьден) басталатын өзен бассейндеріндегі бір жылдан екінші жылға ауысатын ылғал запастары аз болғанда жылдық ағын гидрологиялық жылға есептеледі. Календарлық жылға есептегенде ағын мен жауын-шашын бір-біріне сай келе алмайды. Бір жылдың аяғында жауған жауын-шашын келесі жылдын көктемінде ағады.

Өзен ағыны - табиғат жағдайларының климат, геологиялық құрылыс, қарқынды су алмасу қабаты, топырақтар, өсімдіктер, көлдер, батпақтар, сондай-ақ адамдардың табиғатты өзгертетін әрекеттері бүкіл комплексінің функциясы. Бұл бассейннің су балансы элементтерінің бірі, мұны мына теңдеу негізінде анықтауға болады: жауын-шашын+конденсация = булану + ағын.

Су балансының теңдеуінен ағым қалыптасуының аса маңызды факторы - климат екендігі көрінеді. «Бұл атмосфералық жауын-шашын (су балансының кіріс бөлігінің негізгі элементтері) мен буланушылық (баланстың шығын бөлігінің негізгі көрсеткіші) мөлшеріне байланысты ылғалдану шамасын анықтайды. Неғұрлым жауын-шашын мөлшері көп және буланушылық аз болса, ылғалдану соғұрлым жоғары және ағын соғұрлым маңыздырақ болады. Жауын-шашын мен буланушылық ағыннын потенциальдық мүмкіндіктерін анықтап береді. Шынайы ағын жағдайларының бүкіл комплексіне байланысты.

Климат ағынға тікелей ғана емес, сондай-ақ климатқа қалайда байланысты болатын топырақ, өсімдіктер, рельеф арқылы да ықпал етеді. Бұлар белгілі бір дәрежеде климатқа байланысты болады. Тікелей де басқа компоненттер арқылы да климаттың ағынға ықпалы ағымның шамасы мен сипатының зоналық айырмашылықтарында байқалады. Іс жүзінде байқалатын ағынның зоналық ағын шамасынан ауытқуы физика-географиялық жағдайлардың жергілікті, ішкі зоналық айырмашылықтарынан туады.

Өзен ағынын оның беткі және жер асты түрлерін анықтайтын факторлардың ішінде климат пен ағынның арасын байланыстырушы ролін атқаратын топырақ жамылғысы өте маңызды орын алады. Топырақ жамылғысының қасиеттеріне беткі ағын шамасы, булануға, транспирацияға және жер асты суын қоректендіруге кететін шығын байланысты болады: егер топырақ суды нашар сіңірсе, беткі ағын мол болады, топырақта ылғал аз акку-муляцияланады, булану мен транспирацияға кететін шығык шамалы болады, жер асты суыньщ қорегі мол болмайды. Осындай климаттық жағдайларда, бірақ топырақтың үлкен инфильтрациялық қабілеті болғанда беткі ағын керісінше аз, топырақта ылғал көп аккумуляцияланады, булану мен транспирацияға шығын мол, жер асты суының мол қорегі. Сипатталып жазылған екі жағдайдың екіншісінде беттік ағын шамасы біріншісіне қа-рағанда аз, бірақ оның есесіне жер асты қорегі есебінен бұл анағұрлым біркелкі келеді. Атмосфера жауын-шашынының суын сіңіре отырып, топырақ мұны ұстап, булануға лайықты зонаның шегінен тыс тереңге өткізе алады. Топырақтың су ұстағыш қабілетіне топырақтан булану мегі жер асты суын қоректендіруге кеткен шығынның қатысы байланысты болады. Суды жақсы ұстайтын топырақ булануға суды көп жұмсайды да оны тереңғе аз өткізеді. Су ұстайтын қабілеті жоғары топырақтың аса ылғалдануының нәтижесінде беткі ағын артады. Топырақ қасиеттері түрліше комбинацияланады да бұл ағынға әсерін тигізеді.

Өзендердің қоректенуі. Өзендер қоректенуінің негізінен төрт көзі бар: жауын, қар, мұздық, жер асты. Қандай да болсын қоректенуі көзінің ролі олардың уақыт ішіндегі ұштасуы мен бөлінуі, негізінен алғанда климат жағдайларына тәуелді. Мысалы, ыстық климатты елдерде қармен қоректену болмайды, тереңде жатқан грунт сулары да өзенді қореқтендірмейді, қоректенудің бірден-бір көзі жаңбыр суы. Суық климатты елдерде өзенді қоректендіруде жазда қар суларының, ал қыста жер асты суларының маңызы зор. Қоңыржай климатта қоректенудің әртүрлі көздері ұштасып келеді.

Қоректенуде еріген қар суы мақызды роль атқаратын қоңыр-жай-суық климат өзендерінің режимінде 4 фаза немесе гидрологиялық маусым: көктемгі су тасу, жазғы межень, күзгі тасқын мен қысқы межень айқын бөлінеді. Басқа климаттық жағдайлардағы меженьдер режиміне су молдығы, су қайтымы мен межень тән болып келеді.

Су тасу- жыл сайын белгілі бір маусымда қайталап отыратын деңгейінің көтерілуіне алып баратын өзендегі су мөлшерінің біршама ұзақ және едәуір көбеюі. Бұл жазықтарда қардын көктемгі еруінен, тау басындағы қар мен мұздың жазғы еруінен; жаңбырдың молдығынан болады.

Түрлі жағдайларда су тасудың басталу уақыты мен ұзақтығы әр түрлі болады. Жазықтардағы қар еруінен болатын су тасу қоңыржай климат жағдайларында көктемде, суық климатта жазда болады, тауларда көктем мен жазға созылады. Жаңбырлардан болатын су тасуы муссонды климатта көктем мен жазды қамтиды, экваторлы жерде күзге тура келеді, ал жерорта теңіздікте қыста болады, Су тасуы кезінде кейбір өзендердің ағыны жылдық ағынның 90%-дей болады.

Ағын өзгермелі, өйткені өзен бассейндеріндегі жағдайлар өзгермелі. Мұның өзгерістері периодты және периодсыз болуы мүмкін. Біріншісіне ағынның маусымдық ауытқулары жатады, екіншісі, мысалы, адамдардың іс-әрекетіне тәуелді бола алады. Ағын шамасының орташасынан ауытқуларының уақыты мен масштабын күні бұрын білудің гидроэлектр станцияларын салу, сумен жабдықтау, кеме шаруашылығы т. б. үшін маңызы өте зор.

Ағынды алдын ала болжап айту жауын-шашын мөлшерінің мүмкін боларлық өзгерістерінің, булану, қар еруі интенсивтігінің, грунт суы қорлары ауытқуларының, олардың жату тереңдігі өзгерістеріңің есебіне негізделеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.