Жастар арасындағы құқық тәртіп бұзу әрекеттерінің алдын алудағы әлеуметтік жұмыс
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Жастар арасындағы құқық бұзушылық, әлеуметтік жұмыстағы көкейкесті мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 . 12
Қараусыз қалған балалар мен жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13 . 17
Жастар арасындағы нашақорлық, және оның алдын алу ... ... ... ... ... 18 . 21
2. Жастардың девиантты мінез . құлқы, жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22 . 25
2.1 Қазақстан Республикасындағы Жастар ұйымдары ... ... ... ... ... ... ... ..26 . 29
2.2 Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...30 . 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
1. Жастар арасындағы құқық бұзушылық, әлеуметтік жұмыстағы көкейкесті мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 . 12
Қараусыз қалған балалар мен жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13 . 17
Жастар арасындағы нашақорлық, және оның алдын алу ... ... ... ... ... 18 . 21
2. Жастардың девиантты мінез . құлқы, жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22 . 25
2.1 Қазақстан Республикасындағы Жастар ұйымдары ... ... ... ... ... ... ... ..26 . 29
2.2 Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...30 . 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Біз өзіміз жүргізіліп отырған қайта құруларда, қазақстандық қоғамдағы әлеуметтік серіктестіктерінің белсенділіктерін дамыту жолында, біздің бозбалалармен бойжеткендеріміздің мүмкіндіктері мен энергиясын жүзеге асыру үшін жағдай жасай отырып, жас ұрпақтың рөлін бекітуді қажет етеміз.
Қазақстан 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясында көрсетілгендей біздің еліміздің алдына қойған мақсаттарына жетуді қамтасыз ету міндеті мен жауапкершілігі тек сіздерге жүктеледі. Барлық келешек ұрпақтың күшін біріктіру біздің өмірімізді демократияландырудың негізгі факторы, азаматтары, әсіресе жастары өзін, өз отбасын, өзінің ата –аналарын игілікті өмірмен қамтамасыз етуді жүзеге асыруға болатын гүлденген мемлекетті құрудың басты шарты болып табылады. Қазақстандық қоғам үшін жас ұрпақтың маңыздылығын статистикада дәлелдеп отыр. Қазіргі уақытта Қазақстанда жасы он алтыдан жиырма тоғызға дейінгі 3788,1 мың азамат өмір сүреді, ол халықтың төрттен бір бөлігін немесе еңбекке жарамды халықтың қырық пайызын құрайды. Міне, Қазақстан жастары туралы осындай нақты мәліметтердің өзі жас ұрпаққа арналған және осы жас ұрпақтың өзі жүзеге асыратын, жалпы қоғамның мүддесін қорғайтын мақсатты, ғылыми негізделген әлеуметтік саясаттың аса қажеттігін көрсетіп отыр. Мұндай саясатты жасау және осы жас ұрпақтың өзі жүзеге асыратын, жалпы қоғамның мүддесін қорғайтын мақсатты, ғылыми негізделген әлеуметтік саясаттың аса қажеттігін көрсетіп отыр. Мұндай саясатты жасау және оны кейіннен жүзеге асыру «әлеуметтік жұмыс» және «әлеуметтік педагогика» деп аталатын гуманитарлық пәндерге жүктеледі.
Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз демократия мен құқық тәртібі – егіз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір сүре алматынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
Біріншіден, құқық қорғау мен мемлекеттік органдардың құқық тәртібін қаматассыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру жөніндегі іс – қимылдарын үйлестіруді күшейту керек.
Екіншіден, өз назарымызды жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсу проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын қолдану міндет.
Үшіншіден, өзіміздің құқық қорғау органдарымызға есірткі қылмысы мен ұлтаралық қылымыс секілді қателіктерге қарсы күресу үшін қосымша ресурстар мен құралдар беруіміз қажет.
Төртіншіден, елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпы мемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтассыз ету, бұл іске жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек.
Қазақстан 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясында көрсетілгендей біздің еліміздің алдына қойған мақсаттарына жетуді қамтасыз ету міндеті мен жауапкершілігі тек сіздерге жүктеледі. Барлық келешек ұрпақтың күшін біріктіру біздің өмірімізді демократияландырудың негізгі факторы, азаматтары, әсіресе жастары өзін, өз отбасын, өзінің ата –аналарын игілікті өмірмен қамтамасыз етуді жүзеге асыруға болатын гүлденген мемлекетті құрудың басты шарты болып табылады. Қазақстандық қоғам үшін жас ұрпақтың маңыздылығын статистикада дәлелдеп отыр. Қазіргі уақытта Қазақстанда жасы он алтыдан жиырма тоғызға дейінгі 3788,1 мың азамат өмір сүреді, ол халықтың төрттен бір бөлігін немесе еңбекке жарамды халықтың қырық пайызын құрайды. Міне, Қазақстан жастары туралы осындай нақты мәліметтердің өзі жас ұрпаққа арналған және осы жас ұрпақтың өзі жүзеге асыратын, жалпы қоғамның мүддесін қорғайтын мақсатты, ғылыми негізделген әлеуметтік саясаттың аса қажеттігін көрсетіп отыр. Мұндай саясатты жасау және осы жас ұрпақтың өзі жүзеге асыратын, жалпы қоғамның мүддесін қорғайтын мақсатты, ғылыми негізделген әлеуметтік саясаттың аса қажеттігін көрсетіп отыр. Мұндай саясатты жасау және оны кейіннен жүзеге асыру «әлеуметтік жұмыс» және «әлеуметтік педагогика» деп аталатын гуманитарлық пәндерге жүктеледі.
Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз демократия мен құқық тәртібі – егіз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір сүре алматынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
Біріншіден, құқық қорғау мен мемлекеттік органдардың құқық тәртібін қаматассыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру жөніндегі іс – қимылдарын үйлестіруді күшейту керек.
Екіншіден, өз назарымызды жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсу проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын қолдану міндет.
Үшіншіден, өзіміздің құқық қорғау органдарымызға есірткі қылмысы мен ұлтаралық қылымыс секілді қателіктерге қарсы күресу үшін қосымша ресурстар мен құралдар беруіміз қажет.
Төртіншіден, елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпы мемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтассыз ету, бұл іске жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек.
1. «Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс» Агафонов Н.А.
2. «Социальная работа: теория и технология» Менлибаев, Туганбекова.
3. «Введение социальную работу» С.В. Тетерский.
4. «Социальная работа с молодёжью» Қазақ үн – ті 2003 ж. 109 б.
5. «Социальная государство». Волгин Н.А.
6. «Социальная рабата» Кожамкулова Л.Т.
7. «Индустрия Қазахстана» 2006 ж. №8. 14 18 стр
8. «Заң және қоғам» 2005. 22 ақпан
9. «Заң газеті»2006ж. 12 – наурыз
10. «Қазақстан Президентінің Өкімі» 1999ж. 28 тамыз.
11. «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» – Астана, 2007 ж. 28 ақпан.
12. «Қазақстан 2030 даму Стратегиясы»
13. «Егемен Қазақстан» – 2006. 23 тамыз
14. «Ақиқат» – 2006-№ 7, шілде – 64 -66 б.б.
15. «Егемен Қазақстан» – 2006 ж. 29 желтоқсан
16. «Егемен Қазақстан» 2007ж 30 қазан №333 – 334.
17. «Егемен Қазақстан» 2006.06. 23.
18. «Отбасы және Денсаулық» 2006 - №11.
19. «Алматы ақшамы» – 2006ж. -26 желтоқсан.
20. «Астана хабаршысы» – 2007 – 16 мамыр.
21. «Айқын» – 2007. 16 – мамыр.№86
22. «Алматы ақшамы» 2007 ж. 4 қыркүйек.
23. «Ақиқат».17. 02. 2007 жыл.
24. «Жас алаш» – 2007 11 – қыркүйек
25. «Жетісу» – 2006 ж. 18 қараша.
2. «Социальная работа: теория и технология» Менлибаев, Туганбекова.
3. «Введение социальную работу» С.В. Тетерский.
4. «Социальная работа с молодёжью» Қазақ үн – ті 2003 ж. 109 б.
5. «Социальная государство». Волгин Н.А.
6. «Социальная рабата» Кожамкулова Л.Т.
7. «Индустрия Қазахстана» 2006 ж. №8. 14 18 стр
8. «Заң және қоғам» 2005. 22 ақпан
9. «Заң газеті»2006ж. 12 – наурыз
10. «Қазақстан Президентінің Өкімі» 1999ж. 28 тамыз.
11. «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» – Астана, 2007 ж. 28 ақпан.
12. «Қазақстан 2030 даму Стратегиясы»
13. «Егемен Қазақстан» – 2006. 23 тамыз
14. «Ақиқат» – 2006-№ 7, шілде – 64 -66 б.б.
15. «Егемен Қазақстан» – 2006 ж. 29 желтоқсан
16. «Егемен Қазақстан» 2007ж 30 қазан №333 – 334.
17. «Егемен Қазақстан» 2006.06. 23.
18. «Отбасы және Денсаулық» 2006 - №11.
19. «Алматы ақшамы» – 2006ж. -26 желтоқсан.
20. «Астана хабаршысы» – 2007 – 16 мамыр.
21. «Айқын» – 2007. 16 – мамыр.№86
22. «Алматы ақшамы» 2007 ж. 4 қыркүйек.
23. «Ақиқат».17. 02. 2007 жыл.
24. «Жас алаш» – 2007 11 – қыркүйек
25. «Жетісу» – 2006 ж. 18 қараша.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Тақырыбы: Жастар арасындағы құқық тәртіп бұзу әрекеттерінің алдын
алудағы әлеуметтік жұмыс.
Оқытушы: Жумаксанова К.М.
Ғылыми дәрежесі: ф,ғ,к доцент
Студент:Рамаданов М.
Тобы: 212
Алматы 2008
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Жастар арасындағы құқық бұзушылық, әлеуметтік жұмыстағы көкейкесті
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..4 – 12
1. Қараусыз қалған балалар мен жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. 13 – 17
2. Жастар арасындағы нашақорлық, және оның алдын алу ... ... ... ... ... 18
– 21
2. Жастардың девиантты мінез – құлқы, жастармен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .. 22 – 25
2.1 Қазақстан Республикасындағы Жастар
ұйымдары ... ... ... ... ... ... ... ...26 – 29
2.2 Қазақстан Республикасындағы жастар
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...30 – 33
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .34
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..35
Кіріспе
Біз өзіміз жүргізіліп отырған қайта құруларда, қазақстандық қоғамдағы
әлеуметтік серіктестіктерінің белсенділіктерін дамыту жолында, біздің
бозбалалармен бойжеткендеріміздің мүмкіндіктері мен энергиясын жүзеге
асыру үшін жағдай жасай отырып, жас ұрпақтың рөлін бекітуді қажет етеміз.
Қазақстан 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясында көрсетілгендей
біздің еліміздің алдына қойған мақсаттарына жетуді қамтасыз ету міндеті
мен жауапкершілігі тек сіздерге жүктеледі. Барлық келешек ұрпақтың күшін
біріктіру біздің өмірімізді демократияландырудың негізгі факторы,
азаматтары, әсіресе жастары өзін, өз отбасын, өзінің ата –аналарын
игілікті өмірмен қамтамасыз етуді жүзеге асыруға болатын гүлденген
мемлекетті құрудың басты шарты болып табылады. Қазақстандық қоғам үшін
жас ұрпақтың маңыздылығын статистикада дәлелдеп отыр. Қазіргі уақытта
Қазақстанда жасы он алтыдан жиырма тоғызға дейінгі 3788,1 мың азамат өмір
сүреді, ол халықтың төрттен бір бөлігін немесе еңбекке жарамды халықтың
қырық пайызын құрайды. Міне, Қазақстан жастары туралы осындай нақты
мәліметтердің өзі жас ұрпаққа арналған және осы жас ұрпақтың өзі жүзеге
асыратын, жалпы қоғамның мүддесін қорғайтын мақсатты, ғылыми негізделген
әлеуметтік саясаттың аса қажеттігін көрсетіп отыр. Мұндай саясатты жасау
және осы жас ұрпақтың өзі жүзеге асыратын, жалпы қоғамның мүддесін
қорғайтын мақсатты, ғылыми негізделген әлеуметтік саясаттың аса
қажеттігін көрсетіп отыр. Мұндай саясатты жасау және оны кейіннен жүзеге
асыру әлеуметтік жұмыс және әлеуметтік педагогика деп аталатын
гуманитарлық пәндерге жүктеледі.
Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз
демократия мен құқық тәртібі – егіз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір
сүре алматынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
Біріншіден, құқық қорғау мен мемлекеттік органдардың құқық тәртібін
қаматассыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру
жөніндегі іс – қимылдарын үйлестіруді күшейту керек.
Екіншіден, өз назарымызды жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсу
проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын қолдану міндет.
Үшіншіден, өзіміздің құқық қорғау органдарымызға есірткі қылмысы мен
ұлтаралық қылымыс секілді қателіктерге қарсы күресу үшін қосымша
ресурстар мен құралдар беруіміз қажет.
Төртіншіден, елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпы
мемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтассыз ету, бұл іске
жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек.
1. Жастар арасындағы құқық бұзушылық, әлеуметтік жұмыстағы көкейкесті
мәселелер
Девианттық мінез – құлықтың өткір формасына заңды тұрғысынан жауапкершілік
қарастырылған құқық бұзушылықтар, яғни мемлекеттік немес қоғамдық не жеке
меншікке, азаматтардың құқығы мен бостандығына, басқарудың бекітілген
тәртібіне қол сұғатын құқыққа қарсы әрекеттер жатады.
Барлық құқықты бұзушылық қылмыс пен теріс қылықққа бөлінеді. Юристік
тұрғыда бір жағдайда – құқық нормаларын бұзуға қатысты болғанымен, бұлар
әртүрлі түсініктер. Олардың айырмашылығы қоғамдық қауіптілігінің дәрежесіне
байланысты. Егер жеке тұлғаның әрекеті қоғамдық қауіпті деп қылмыстық
құқыққа тиым салынса, онда қылмыс болып табылады. Теріс қылық – қылмысқа
қарағанда, қоғамдық қауіпті сипаты жоқ, қылымыстық заңда қарастырылмаған,
қоғамдық зиянды әрекет. Теріс қылықтар қылмыстан басқа, азаматтық,
әкімшілік, еңбек және басқа да құқық салаларының нормаларымен реттеледі.
ТМД елдерінің қазіргі даму кезеңі құқық бұзушылықтың, соның ішінде
қылымыстың барынша өсуімен сипатталады. Бұл процестің ерекшелігіне жастар
қылмысының, соның ішінде жасөспірімдер қылмысының ерсектерге қарағанда
жылдам қарқынды өсуі жатады. Статистика мәліметтері бойынша, Қазақстандық
қылмыстық жауапкершілікке тартылғандардың көпшілігінің жасы 18 – 29 жаста
екен, ал әрбір оныншы 18 жасқа толмаған.
Республикадағы қылмыс жасаған тұлғалардың саны, мың адам
1991 1992 1993 1994 1995
Барлық 183,9 184,0 163,4 142,1 139,4
тіркелген
қылмыстар
Барлық 111,2 116,7 97,5 89,3 97,5
қылмыс
жасаған
тұлғалар
Соның
ішінде: 14
– 17 жас, 8,9 8,4 7,9 7,0 7,5
18 – 19 жас49,7 51,7 44,0 43,8 47,2
30 жас және51,7 55,1 43,8 38,5 42,8
одан жоғары
Әлеуметтік қызметкер нақты клиентпен немесе азғантай адамдар тобымен
жұмыс істейтіндіктен, оның жас құқық бұзушылармен жүргізетін жұмысының
бірінші мәселесіне жеке бас факторы жатады, онда ол құқыққа қарсы әрекетке
бейім немесе барған жасөспірімдер мен бозбалалардың әлеуметтік –
психологиялық мінездерін зерттеп алу жатады. Осыған байланысты, әлеуметтік
қызметкердің басты назары әлеуметтік қауіптілік тобында қалыптасқан жас
адамға аударылуы керек. Әлеуметтік қауіп тобы - өздерінің әлеуметтік
жағдайларымен өмір салттарының күшіне қарай қауіпті теріс қылықтарға бейім
болып, нәтижесінде қоғамның қалыпты өміріне қауіп төндіретін ( немесе
төндіруі мүмкін) біріккен адамдар тобы. Дәстүрлі типтік қауіптілік
топтарына, қоғамның әлеуметтік ауруларының көрінісі ретінде қарастырылатын
алқаштар, нашақорлар, жезөкшелер, гомосексуалдар, бомждар жатады. Осы бір
қауіптік топтар әкелетін әлеуметтік шығын адамгершілік ұстанымдарының
азғындауынан жеке адамаралық қатнастарыдың бұзылуынан, қоғамда әлеуметтік
паразитизмнің, зорлықтың және қылмыстың өсуінен көрінеді. Мысалы статистика
көрсетіп отырғандай, бомждардың 1 % өсуі қылмыстың 5 % өсуіне себепкер
болады екен.
Жастардың әлеуметтік қауіптік тобының әлеуметтік толысуы мен ересектер
тобына енуі кезеңінде теріс қылықтарға бейімдеуі ерекше болады, өйткені бұл
уақытта олардың психикасы тұрақсыз, әрі мінез –құлықтары қалыптаспаған
болып келеді. Алқаштардың, нашақорлардың, рецидивистердің балалары
өздерінің осы отбасында дүниеге келуімен – ақ қауіпті топтың аса ауыр
тобына жатады, олардың болашақта қылмыскер болуы қалыпты отбасына
балаларына қарағанда 3 – 4 есе жоғары. Қауіпті топтарға толық емес,
отбасынан шыққан, жалғыз шешесі мен немесе әкесімен тұратын балаларды да
жатқызуымызға болады. Әкесі болсын, шешесі болсын заңды жоғары ұстанатын
және ішімдікті аузына азаматтар болса да, бұл балалар үшін, екі ата
–анасымен де тұратын балаларға қарағанда, қылмыскер ортасына түсу
мүмкіндігі 1,5 есе жоғары. Одан да басқа ... әл –ауқаты жоғары, толық
огтбасыларынан шыққан балалардың өздері мінез –құлықтары мен психикасында,
қолайсыз жағдайларда қайғыға ұшыратуға апаратын, ерекше белгілерге ие
болғанда, қауіпті топқа жатқызылуы мүмкін деген осындай пікірлер де орын
алған. Бұл мынандай балалар:
• басқа дамға жаны ашымайтын, өзін оның орнына қоя білмейтін;
• еңбек ете білмейді, не оны жақсы көрмейді, оның күрделенген нұсқасы: олар
сонымен қатар өмірдің деңгейіне жоғары талаптар қояды;
• қорқақ және дербес емес, өзінің қадір – қасиетін бағалай білмейтін,
көсбасшылардың басқаруында қалатын;
• эмоцианалды дамымаған, беріліп жақсы көру мен тереңінен сезіне білу
қасиеттері жоқ;
• өзінің қылықтарының саналы түрде бағалай алмайтын, түк құрымаса, алдыңғы
күнін болжай алмайтын;
• рухани және мәдени қызығушылықтары жоқ, оның барлық қажеттіліктері түкке
тұрғысыз нәрселердің маңайына шоғырланған: дәмді тамақ ішу, видик көру,
керемет прикид кию, клевый дос немесе құрбы тауып алу;
• қызғаншақ өзгенің табысы мен қуанышына қуна алмайтын.
Қазақстандық заңгер М. Нарықбаевтың жастар қылымысына әсер ететін жас
адамның әлеуметтік – психологиялық мінезіне қатысты пікіріне келер болсақ,
жас адамдар жасамайтын зорлық жасап істеген қылмыстың өсуінің проблемасына
талдау жасай отырып, ол ересектерге қарағанда жастар әдетте, еріктері төмен
дамыған қабылдағыш, мінездері үлкен конформизмді болып келеді деген.
Жастарды әлі де болса өзіндік қалыптасып қалған көзқарастары мен қағидалары
жоқ, олар қоғамға қарсы элементтердің теріс әсерлеріне тез елігіп кетеді.
Адамның жас кезінде мінезінің және темпираментінің тұрақсыздығы зор рөл
атқарады. Жастар да қызулық пен қозғыштық басым болады да, өмірлік тәжірбие
арқылы бекітілетін және құрылатын ұстамдылық сияқты салмақты дағдылар
аздау. Бұл жастағы тұлғалардың өздеріне тән ерекшеліктеріне ауыр зорлау
арқылы жасалатын қылмыстарды бұзықтықпен жасауы жатады. Мұндай бұзықтықпен
жасаудың себебіне өзін көрсетуге деген гипертрофирленген ұмтылыс, көп
жағдайда оның әрекетін өз қалауынша жұмсаған басқа адамдардың осы әрекетке
деген бағасын, реакциясын жатқызуға болады.
Жас құқық бұзушылардың құқықа қарсы мінездерінің табиғатын, сипатын
түсіну үшін қоғамға қарсы теріс қылықтың қалыптасу процесінің механизмін
білу де маңызды. Адамның кез – келген мінезі, соның ішінде қоғамға қарсы
мінездері орта мен жеке адамның өзара әрекеттестігінің формасы деп
есптесек, онда оны мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
а) қоғамға қарсы бағытталған жеке адамның қалыптасуы;
ә)субъектіде қоғамға қарсы теріс қылық жасауға нақты шешім қабылдауының
қалыптасуы;
б) бұл теріс қылықты жасай отырып, осы шешімді жүзеге асыру және оның
зиянды салдарының болуы.
Осы кезеңдердің әрбірінде жас адамның сыртқы ортамен өзара әрекеттестігі
әртүрлі. Бірінші кезеңде орта жеке бастың ұстанымдары мен құндылықтарына
әсер ете алады. Жас құқық бұзушылардың жеке басының қалыптасу процесін
зерттегенде көбіне субъект осы тұста қолайсыз өмірлік жағдайларды бастан
өткіздіктен, оның жеке басының қалыптасуы, соның ішінде өзін өзі тәрбиелеуі
қарама- қайшы, көбіне теріс қалыптасатынын көруге болады. Екінші кезеңде -
шешімдерді қабылдауды қоғамға қарсы теріс қылықтар шешеді – ортамен өзара
әрекеттестігі субъектінің санасына орта анықтап берген мінездердің
қалыптасумен көрінеді. Орта мен өзінің теріс қылықтары моделі құрылады да,
оны бағалай отырып жас адам белгілі – бір шешімге келеді. Үшінші кезеңде –
субъект белсенді теріс қылық жасаушы ретінде көрінеді, ол ортаға қоғам үшін
теріс бағыттан әрекет етеді де, құқық бұзушылықтар, қылмыс жасайды.
Қоғамға қарсы теріс қылықтардың қалыптасуының бұл кезеңдері ұзақтығына
қарай әртүрлі. Қылмыстық статистика көрсетіп отырғандай, жеке тұлғаның
қоғамға қарсы бағыты ұзақ уақыт қалыптасады екен, әдетте ол жылдар бойы
қалыптасады, ал кәмелетке толмағандардың қылмысын зерттегенде, бұл
процестің орташа ұзақтығы шамамен екі жыл деп көрсеткен.
Шешім қабылдау одан аз уақытты алады. Бұл жағдайларда ол күндермен,
тіпті минуттармен өлшенеді. Ол қабылдайын деп отырған шешімдерге де
байланысты. Сондай –ақ, үшінші кезеңнің – теріс қылықты физикалық тұрғыда
жүзеге асырудың да ұзақтығы әртүрлі. Ол көздеп атуды қажет ететін бірнеше
секундтан бірнеше күнге дейін созылады.
Әлеуметтік педагог пен әлеуметтік қызметкердің әрекет етуінің негізінде
ең алдымен, жоғарғы да аталған кезеңдердің біріншісі, яғни қоғамға қарсы
теріс қылықтарының қалыптасу процесі болып табылатыны түсінікті де,
сондықтан осы бағыттағы профилактикалық жұмыстардың тиімді жүргізілуі жеке
тұлғаның дамуындағы кемшіліктері ерте анықтауға әсер етеді. Осыдан
психологтар, педагогтар, криминологтар, әлеуметтік қызметкерлер құқық
бұзушылар шығуы мүмкін деп балалық және өспірімдік шақтарға үлкен назар
аударады. Құқық бұзушылықтардың алдын – алу бойынша жүргізетін әлеуметтік
қызметкердің әрекетінің стратегиясы мен тактикасын жасауда негізгі
айқындама ретінде психологтар мен криминологтардың кәмелетке толмаған құқық
бұзушыларды жіктеуді алу керек. Жастар қылмысы саласындағы әлеуметтік
қызметкерлердің әрекеттерінің келесі бір құрамдас бөлігіне – құқық бұзған,
сол үшін сотталып, жазасын өтеп жатқан жас адамдармен жұмыстар жүргізу
жатады.
Д.И. Фельдштейн жасөспірім – құқық бұзушыларды, жеке бастарының
қоғамға қарсы бағыттылығының дәрежесін есепке ала отырып, бес топқа бөледі.
Бірінші топтың өкілдері қара дүрсін, аморальдық қажеттіліктері бар,
қоғамға қарсы көзқарастары мен түсініктері қалыптасқандар болып
сипатталады. Оларда жолдастық, батылдық сияқты түсініктер теріс
қалыптасқан, ұят сезімі жоқ. Олар өзімшіл, ызалы, агрессивті, басқалардың
қайғысына немқұрайлы қарайды. Жасаған құқық бұзушылықтарын саналы түрде
сезіну, еңбекқорлықтың жоқтығы және уақытты жақсылық өткізуге ұмтылыс,
жалқаулық, пайдакүнемдік осы топтағы жасөспірім – құқық бұзушыларға тән
ерекшеліктер болып табылады. Мұндай жасөспірімдерді түзету үшін қойған
мақсаттарға жетуге деген жігерлерін, көзге түсуге деген ұмтылыстарын,
жартылай өздерінің әлеуметтік толықтай қалыптаспағандарын саналы сезінулері
пайдаланып қоғамдық – пайдалы еңбекке ұсынылады.
Екінші топты сұраныстары бұзылған, бірінші топтағыларға еліктеуге
тырысатын жасөспірімдерді жатқызуға болады. Олар дарашылдар, бейімсіздер,
әлсіздер мен кішілерге ғана әлдері келетіндер. Оларға импульстілік,
тұрақсыздық, көңіл – күйдің тез ауысуы тән. Олар құқықты негізінен жағдайға
қарай аяқ астынан туындай қалған жеке себептерінің бағыттылығына қарай
бұзады. Бұл топтағы жасөспірімдерге өзін - өзі асыра бағалау сезімі, қулық,
өтірік айту, шыжбалақтық, қырсықтық, адамдарға деген сенімнің болмауы тән.
Қайтадан бұларды тәрбиелеу үшін қоршаған ортаны және ол үйренген мінез –
құлық формаларын өзгерту маңызды, оларға деген сезімді білдіру керек,
жетістіктерін қолдап, тек бағынуды ғана емес, басқара білу керектігін
түсіндіріп, оған дағдыландыру қажет.
Үшінші топтың құқық бұзушы – жасөспірімдері үшін бұзылған және теріс
қажеттіліктер мен көзқарастар арасындағы қарама – қайшылық тән, бірақ
соңғысы олардың мінездерін реттемейді. Ләззат алуға деген өзімшіл
ұмтылыстар мен жігерсіздік, жағдайға қарсы тұра аламаушылық оны
ассоцияналдық қылықтар жасауға итермелейді. Оларды тәрбиелеуде қарқынды
және ширыққан еңбек әрекеті, өзін көрсетуге мүмкіндік беретін жұмыс
пайдалы болып табылады.
Төртініші топқа қажеттіліктері әлсіз бұзылған жасөспірімдер жатады.
Оларға жігерсіздік, еліктегіштік, жеңілтектік, өз күшіне сенбеушілік,
өзінен күштірек құрдастарына жарамсақтану тән.
Бесінші топтың өкілдері – құқық бұзушылық жолға кездейсоқ түскен
жасөспірімдер. Олар еңбекқор, тыңғылықты, бірақ жігерсіз, микро ортаның
әсеріне тез елігіп кететіндер. Соңғы екі топтың жасөспірімдердің қалыпты
өмірге қызығушылықтарын оятып, болашығының жақсаруына жағдай жасап, пайдалы
іске тарту маңызды. Оларға жүйелі бақылау жасап, әрекеттеріне баға беріп,
жеке жауапкершіліктерін ояту керек.
Келтірілген құқық бұзушы – жасөспірімдерді жіктеуде негізгі белгі
ретінде қажеттіліктердің бұзылуы мен оның дәрежесінің көрсетілуі тегін
емес. Егер жас құқық бұзушылардың қажеттіліктері мен қызығушылықтарына
талдау жасаса, онда көпшілігінің қарапайым қажеттіліктерінің шектеулі
екенін көруге болады, олардың рухани байлықтар дамымаған, қызығушылықтары
көп жағдайларда қарапайым, әрі бір жақты. Жас адамдардың қылмыстық мінез
–құлқын зерттегенде бұрмаланған қажеттіліктеріне талдау жасау, басқаша
айтқанда қажеттіліктерінің бұзылуына талдау жасау өте маңызды. Көптеген
бұрмаланған қажеттіліктер заңды дәріптейтін адамға тән қажеттіліктер тобына
( материалдық, әлеуметтік қарым – қатынас, танымдық және т.б.) да тән,
бірақ олар өзінің мазмұнына қарқындылығына байланысты ерекшеленеді.
Қазақстандағы Маңғыстау облысында жастардың, әсіресе, мектеп
қабырғасында жүрген жасөспірімдердің қатысуымен жасалатын қылмыстың арта
түсуі жергілікті билікті алаңдатып отыр. Мысалы, Ақтау қаласы бойынша
былтыр 92 қылмыс тіркелсе, биыл жыл басынан бері оқушылардың қолымен төрт
қылмыс жасалған. Үстіміздегі жылдың көрсеткіші бойынша жасөспірімдер
қолымен жасалатын ауыр қылмыс өткен жылмен салыстырғанда біршама көбейіпті.
Оның бір себебі, білім беру орындарындағы тәрбие жұмыстарының төмендігінде
болса керек. Осыған орай, құқық қорғау органдарының, білім беру
мекемелерінің қызметкерлері тағы да басқа жауапты орындар өкілдерінің
қатысуымен дөңгелек үстел ұйымдастырылып, онда мектептер мен колледждердегі
тәрбиелік жұмыстарды жетілдіру туралы ұсыныстар айтылды.
Қазіргі мәлімет бойынша, облыс халқының 29 пайызын жастар құрайды.
Аймақта жастар саясатын қолдайтын көптеген ұйымдар ашылып, түрлі орталықтар
жұмыс істеуде. Соған қарамастан, жасөспірімдер қолымен жасалатын ауыр
қылмыс түрлерінің көбеюі жастардың қоғамдық санасының өзгергенін көрсетеді
деді дөңгелек үстелге қатысқандар. Тәрбие басы – отбасынан басталатынын
баса айтқан құқық қорғау органдарының қызметкерлері, қылмыстық оқиғалар
көбіне ата-ананың қадағалауынсыз, бақылауынсыз қалған жастардың қолымен
жасалғанын жеткізді. Өткен жылғы мәлімет бойынша, 1200-ден астам ата-ана
бала тәрбиесіне салғырт қарағаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
Биылғы жылдың басында қаланы шулатқан қайғылы оқиғаға да туған күн кешін
үлкендердің қатысуынсыз өткізуге рұқсат берген ата-аналар кінәлі. Себебі
төбелеске қатысқан жасөспірімдердің тәртібі мен мінезі, үлгерімі мұғалімдер
тарапынан жақсы деп бағаланып келген.
Жиын барысында жастар арасындағы қылмысты азайту үшін білім беру
мекемелеріндегі оқу бағдарламасына бірлік пен татулықты, достықты және
ұлттық тәрбиені жастар бойына сіңіру туралы өзгерістер енгізу деген
ұсыныстар айтылды. Себебі соңғы кездері жастардың құқықтық білімін
жетілдіру үшін жауапты мекеме өкілдерінің қатысуымен кәмелет жасына
жетпеген жастар мен олардың ата-аналарымен кездесулер өткізуге мән беріле
бастапты. Жақында сондай кездесулердің бірі №14 мектепте өтті. Мектеп
оқушылары қалалық ішкі істер басқармасы мен жас кәсіпкерлердің қоғамдық
бірлестігі өкілдерімен кездесті. Құқық қорғау органдарының мәліметтері
бойынша, облысымызда өткен жылы жасөспірімдердің қатысуымен жасалған ауыр
қылмыс түрлері көбейіп отырғанымен, жалпы қылмыс саны 21,6 пайызға
төмендепті. Былтыр 109 қылмыс жасалса, оның 60 пайызы ауыр қылмыстар.
Қылмыстық оқиғалар көбіне қоғамдық жұмыспен айналыспайтын, бос жүрген
жасөспірімдердің қатысуымен орын алады екен. Спорттық үйірмелерге қатысып
жүрген жасөспірімдердің айтуынша, рухани әлсіз балалар, өз күштеріне
сенбегендіктен, суық қару қолдануға бейім келетін көрінеді. Тәрбиелік мәні
зор мұндай кездесулер алдағы уақытта барлық оқу орындарында жалғасын
табады.
Жастар қылмысы саласындағы әлеуметтік қызметкерлердің әрекеттерінің
келесі бір бір құрамдас бөлігіне – құқықты бұзған, сол үшін сотталып,
жазасын өтеп жатқан жас адамдармен жұмыстар жүргізу жатады. Бүгінде кеңінен
таралған жазаның түріне кінәліні қоғамнан мәжбірлеп бөлектеп, құқықтық
шектерден тұратын басбостандықтарынан айыру жатады. Басбостандығынан
айырылуға сотталғандар жазаларын түзету және тәрбиелеу колониясында өтейді.
Жазаны өтеу орындарында жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың өзіндік
ерекшеліктері бар:
• олар жабық және бөлектенген мекемелерде жүзеге асырылады;
• оның обьектісіне әлеуметтік жағынан жағдайсыздығы жоғары индексті және
стреске бейімдігі жоғары тұлғалар жатады;
• түрме персоналы және түрме әлемі деп аталатын менталитетке
негізделген этико – құқықтық тұжырымдарға қарсы келу антогонизмінің
жағдайында жүргізіледі;
• ол жазаны өтеп болғанннан кейін де тоқтатылмайды, себебі бұрынғы
қамаудағы адам сыртқы ортаға бейімделуі қайта әлеуметтендіруді қажет
етеді.
Бас бостандығыннан айыру мерзімі аяқталғаннан кейін қалыпты әлеуметтік
ортаға қалыпты жағдайларға қайта бейімделу процесі өте күрделі құбылыс,
интеллекті, құқықты сезінуі, мораль, білімі, мамандығы, еңбек дағдылары т.б
жатады. Басты рөлде мұнда отбасы ойнайды. Егер сотталған отбасының әл
–ауқаты жақсы болса, ол әлеуметтік бейімделуі үшін оңай болады, ол жұмысқа
орналасуға немесе оқуға көп септігін тигізеді. Егер отбасы қандай да бір
себептермен жазасын өтеу орындарынан келген ұлына немесе қызына қатысты өз
міндеттерін орындай алмаса, онда мұндай отбасыларымен шаралар кешенін
қолданған дұрыс.
Теріс жолға түсіп кеткендерге қолдау көрсеткен әлеуметтік қызметкер
оның отбасына әсер етіп, онымен дұрыс қарым – қатнас орнауына жағдай жасауы
керек, ол әлеуметтік оқшаулануды жеңуге, жаңа әлеуметтік топтарға ықпал
етуіне көмектеседі.
1.1 Қараусыз қалған балалар мен жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыс
Жастар ортасындағы теріс мінез – құлық қалыптарының кеңінен тараған
түрлеріне қараусыздық пен қаңғыбастық жатады. Бірінші түсінік жастар
ортасындағы жасы кіші – балалар және жасөспірімдерге қолданылады, екіншісі
олардан ересектегі жастар тобына қолданылады.
Қараусыздық, қараусыз өткен балалық – кең тараған, күрделі қоғамдық
апат. Қараусыз қалғандар – педогогикалық бақылаумен қамқорлықтан шет
қалған, қоғамдық өмірілері денсаулықтарына зиянды жағдайларда өмір сүретін
жасөспірімдер. Қараусыз қалғандар деп ата – анасынан ( немесе қамқорлығынан
) және үйлерінен айырылғандарды ғана есептемеу керек. Егер ата – аналары (
қамқоршылары ) балаларына тамақ бермей, қатал ұстап, өзі үлгі көрсетіп
қылмыс жасауға итермелесе, мұндай ата – аналардың балалары да қараусыз
қалған болып есептеледі.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі қаңғыбастық жастардың өкілдерін ғана емес,
олардан да ересек адамдарды қамтиды. Ол тұлғалардың белгілі бір тұрағынсыз
еліміздің аймағында, болмаса жергілікті жерден, қаладан тыс жерлерде ұзақ
уақыт бойы қаңғырып жүруімен сипатталады. Қаңғыбастық қоғамдағы әлеуметтік
– экономикалық әл –ауқатсыздықтың көрсеткіші болып табылады. Ұзақ уақыт
бойы қаңғыбастық тәртіп жүзінде азаматтардың қоғамдық пайдалы еңбектен бас
тартуы, паразиттік өмір салтын сүру, әлеуметтік жалқаулық белгілері ретінде
қуаланған болатын. 1995 жылы Қазақстанның Қылмыстық кодексінің 201 1 бабы
бойынша қаңғыбастық өмір кешетін тұлғаларды еңбекпен түзету жұмыстарымен
жазалау немесе бір – екі жылға бас бостандығынан айыру сияқты жазаларға
тарту да көрсетілген еңбек пен тұрақты орнын ауыстыруға бостандық беру
кепілдігіне қайшы келді.
Жазаны алып тастау, әрине, проблеманы алып тастамайды. ТМД елдерінің
барлығында, соның ішінде Қазақстан қараусыздық пен қаңғыбастық өткір, әрі
аумақты проблема болып, әлеуметтік қыфзметкер жағынан аса басты назар
аударуды қажет етіп отыр.
Қазақстандағы бұл құбылыстың аумағы туралы мынандай жанама мәліметтер
келтіруге болады: Семей қаласында ( республикадағы осы көрсеткіші аса
қолайсыз емес қала ) жасөспірімдердің уақытша бөлу, бейімдеу және
реаблитациялау Орталағын әр күн сайын 20 – дан астам қараусыз қалған
балалар – кірлеген, жүдеген, педикулезбен, басқа да тері ауруларымен
балалар баспана қылады екен. 2000 жылы 6 ай ішінде Алматы қаласының
жасөспірімдерін уақытша бөлу, бейімдеу және реаблитациялау Орталығына 1000
бала әкелініп, тапсырылған, олардың 231 Алматы қаласының тұрғындары, 489
Қазақстанның алыс және жақын аймақтарынан келген, 257 – ТМД елдерінен
(Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстанннан) келсе, олардың 75 – і 3 – 7 жас
аралығында, 8 – 13 – ке дейін – 496 бала, 223 – 14 –тен 16 – ға дейін, 205
– і 16 –18 – ге дейінгі балалар болып шыққан. РАН тұрғындардың әлеуметтік –
экономикалық проблемаларының институтының жүргізген зерттеулері мынандай
қараусыз қалған адамның типтік портретін жасаған. Бұл жасы 8 –ден 15 жас
аралығындағы жасөспірім, әдетте қалалық тұрғын, олардың 83 % ұлдар, бірақ
соңғы уақыттары қыз балалар көбейіп келеді, 57 % үлгерімі нашар балалар,
кейбірі бірнеше жыл бірі сыныпта отыр, көпшілік қараусыз қалғандардың
отбасы бар, 8 % отбасы толық, 24 % толық емес, 16 % ата –аналарымен,
аталарымен, әжелерімен тұрады, қалғандары қашып кеткен.
Осы зерттеулерден байқағанымыздай, 1996 – 2000 жылдары пайда болған
қараусыз қалғандар үрдісінің шамамен 70 % топтарға біріккен, оларды ересек
жасөспірімдер, немесе ересек адамдар басқарады. Қоғамдағы дарашылдық
идеясының кеңінен тарауы жасөспірімдер үшін де өз ізін қалдырды, сол
себепті мұндай топтар азайған. Одан да басқа себептер бар: оқығысы келетін
оқушылардың саны екіге азайған, бұл балалар аса еңбектенбей – ақ ақша
тауып, өмір сүруге болатынын түсінген. 1996 жылы қараусыз қалғандарды
сұрағанда, оларда әлі де болса, қоғамға көмектесетініне кішкентай болса
үміттері бар екені анықталған. Қазіргі қараусыз қалғандар қатал, өзгелерге
сенімсіздеу, ештеңеге сенбейді: ешқандай көмек керек жоқ деген балалар
тобының саны екіге өсті, ешкім оларға көмектесе алмайды деген балалар саны
17 % - дан, 56 - % - ға дейін өсті. Қараусыздық пен қаңғыбастық – баланың,
жасөспірімнің, жас адамның жеке драмасы емес, ол әлеуметтік апат,
әлеуметтік қауіп, ол мыналардан көрінеді:
• алғашқы қоғамдық ырғақтан ( оқу, еңбек ) үлкен адамдар тобы қысқартылады,
қоғамның еңбек және білім беру әлеуеті азаяды, себебі қараусыз қалғандар
мүлдем оқымайды, көпшілігінің білімдері орта және арнаулы орта;
• қылмыс үшін және криминалдық факторға қолайлы орта қалыптасады:
мамандардың ойынша, 85% қараусыз қалғандар мен 35 % бомждар суық қаруға
ие, олар көптеген төбелес, ұрлық, тонау, ауыр қылмыстардың қатысушылары;
• әлеуметтік түпте жатқан өкілдердің антисанитарлық жағдайлада өмір
сүруінен олар көбінесе әртүрлі аурулардың құрбандары, әрі тасушылары
болып келеді: мемлекет қаңғыбастықтың санитарлық – гигиеналық
аспектілерімен айналысуға мәжбүр болып отыр.
Қараусыз қалған және бомждарға айналған жас адамдарға әлеуметтік көмек
көрсетуді ұйымдастырмастан бұрын, қараусыздықты болдырмау, қаңғыбастықты
барынша шектеу үшін олардың пайда болуын макро және микросоциалдық деңгейде
себептерін білу өте маңызды. Әлеуметтік – экономикалық себептерге ұзақ
уақыт бойы еңбек салтын бұзатын және адамдардың бұзылуына әкеп соғатын
мынандай факторлар жатады: экономикалық дағдарыс, жұмыссыздық, аштық,
эпидемиялар, әскери жанжалдар әсерінен болатын үдемелі миграциялық
процестер.
Әлеуметтік – экономикалық себептердің салдары болып есептелетін
әлеуметтік – психологиялық себептер ең алдымен отбасындағы дағдарыспен,
айырылысудың көбеюімен, ата – анасының бірінен айырылу, отбасындағы көңіл –
күйдің ширығуы, балаларға қатал қарау, денесіне жарақат салардай жазалау,
кейде ересектер тарапынан сексуалдық зорлаулармен байланысты. Сонымен
қатар, жиі кездесетін факторларға маскүнемдік пен алқаштық, таксикомания,
нашақорлық жатады.
Қараусыздықтың психологиялық себебіне жасөспірімдер арасында
психофизикалық аномалияның, асоциалдық мінез –құлық белгілерінің, кері
қылықтарға бейімділік, қылмыстық романтикаға қызығушылық сияқты
құбылыстардың өсуін жатқызуға болады. Кейбір ғалымдар оларды генетикалық
бейімделуден болған дейді. Болашақ ұрпақтың 3 – 4% осыларға жатады деген
болжау бар.
Қоғамның дамуының өтпелі кезеңінде, әлеуметтік – экономикалық өмірдің
тұрақсыздығы жағдайында, реформаларды жүзеге асыру кезі халықтың негізгі
бөлігі үшін ауыр болады, балалардың, жасөспірімдердің өміріне теріс әсер
еттіп, қараусыздықты тудыратын қосымша факторлар іске қосмылады. Ондай
факторларға мыналарды жатқызуға болады:
1. халықтың өмір сүруінің төмендеуі, отбасындағы балаларды асырау
жағдайларының нашарлауы;
2. нарықтық қатнастар мен мемлекеттің бюджеттік арнайы ақша бөлінуінің
қысқаруына байлынысты балалармен жасөспірімдердің демалыстары мен бос
уақыттарын өткізуді қамтамассыз ететін инфрақұрылымның таратылуы;
3. үлкендердің еңбек ақыларын кешіктіруге, жұмыссыздыққа және т.б.
жағдайлар әсерінен психоэмоцианалды күштің өсуі, өз кезегінде жас ұрпаққа
тікелей әсер етпей қоймайды;
4. балалармен отбасында және интернаттық мекемелерде олардың тағдырларына
жауапкершіліктің төмендеуіне байланысты қатал қарауының кеңінен тарлуы,
мемлекет пен қоғам тарапынан олардан алшақтықтың тереңдеуі;
5. білім беру мәдениет салаларының комерциялануы.
Барлық осы факторлар қандай да бір дәрежеде ТМД елдерінде, соның ішінде
Қазақстанда да орын алған. Жоғары да көрсетілген факторлардың қалай болса
да отбасына келіп тірелетінін байқау қиын емес, себебі осы отбасы
қараусыздыққа жіберудің механизмі рөлін орындайды.
Қараусыз қалағандардың негізгі психофизикалық қасиеттері үйсіз өмірде
қалыптасады, мазмұны көшедегі қатал күрес пен үлкендердің тәрбиелік көмегі
мен қалыпты балалардың ортасынан қалыптасты. Қараусыз қалғандарды өзін -
өзі сақтау инстинкті өте жоғары дамыған, оны өзімен жасты балалар мен
жасөспірімдерден байқай алмаймыз. Эмоцианалды қозушылық жақсы байқалады,
оны көбіне жасанды қоздырғыштар – алкогол, есірткі, тұрмыстық химия
заттарын қолдану арқылы күшейтіп отырады. Жыныстық өмірдің элементтері
қалыпты жастық физиологиялық нормадан бұрын жетіледі де, ол тәртіпсіз
жыныстық қатнастарға бару, жезөкшелікке әкеп соғады.
Үйсіз өмірдің салдарынан психикалық және физикалық денсаулық пен
дамудың жағдайын бұзады. Көптеген қараусыз қалғандарда асқазан – ішек
трактасының жұмысының бұзылуы, бронх - өкпе жүйесінің бұзылуы, аллергиялық
аурулар, венериялық аурулар кездеседі.
Қараусыз қалу және қаңғыбастық жолына түскен көптеген жастарды
өмірдің жиегіне шығарып тастау, әрине, әлеуметтік қызметкер мен
әлеуметтік педагогтардың, мемлекеттік және қоғамдық институттардың кәсіби
назар аударуы қажет.
Жастардың осы котегорияларымен әлеуметтік жұмыс жүргізуді ұйымдастыру
және жүзеге асыру кезінде, біріншіден, жеке тұлғаның әлеуметтік
байланыстарының процесін болдырмайтын моральдық, психологиялық,
экономикалық қолдау көмектесетінін ескеру керек, мұнда кейде
десоциализацияның алдын алу үшін көбіне экономикалық, ресурстық және
ұйымдастырушылық қолдаулар бұл байланыстардан гөрі тиімді екенін де білген
жөн: екіншіден, егер жеке тұлға өзінің әлеуметтік қауымдастығынан шығып
қалған болса, онда әлеуметтік қызметкер әлеуметтік – психологиялық
бұзылуларды болдырмау үшін, жаңа мәртебе табу үшінде көмек көрсетуге
міндетті; үшіншіден, жеке тұлғаның өз бетімен сырттан келетін көмексіз,
соның ішінде әлеуметтік қызметкердің көмегінсіз әлеуметтік шұңқырдан
шығуы мүмкін емес: осы әлеуметтік шұңқырдың 36 % тұрғыны ғана шығуы болады
деп есептесе, 43 % экономикалық проблемалары бойынша РАН институтының
мәліметтері бойынша.
Қараусыз қалған және қаңғыбас жастармен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыстарды үш кезеңге бөлуге болады:
Бірінші кезең, баланы қаңғыбастық жолға итермелейтін отбасының әл
–ауқатсыздық белгілері байқалған кезден бастап отбасымен жұмыс;
Екінші кезең, қараусыз қалғандар мен қаңғыбастармен жұмыс;
Үшінші кезең, бұрынғы қараусыз қалғандармен олардың қайтадан бейімделуімен
жұмыс.
Әлеуметтік қызметкердің бірінші кезеңде табысты жұмыс жүргізуі одан
кейінгі екі кезеңде жүргізетін әлеуметтік жұмыстар ауқымын азайтып, бұл
құбылыстың көлемін азайтатыны сөзсіз.
Қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық жағдайдың нашарлауы кейбір отбасыларына
өз балаларына толықтай жағдай жасауды қамтамассыз етуге кедергі келтіреді.
Әсіресе өз балалары үшін жауапкершілікті ала алмайтын немесе алудан
бастартқан отбасыларында жағдай мүлдем күрделі. Мұнда балалар маскүнемдік,
нашақорлық және т.б. құбылыстарды тікелей бастан өткізеді. Осындай
отбасындағы тәрбие әлеуеті жоқ, балалар жиі зорлық көреді, олардың
денелеріне зақым келтіреді, тіпті сексуальдық тұрғыда зорлық көрсету
адамның абыройын тәлкілейтін жағдайлар да жиі кездеседі. Өткір болмаса да
алаңдатушылық туғызып отырған тағы бір құбылыс, толық емес және жиі
жанжалдасатын отбасыларында ата – аналары айырылысу алдында тұрған
отбасыларында байқалатын балалардың депривациясы. Ата – анасының бәрінің
болмауы, материалдық қиындықтар тудырып ғана қоймай, қатнастардың
психологиялық құрылымын бұзатындығын, рухани қиындықтар да туғызады.
* Баласының қараусыз қалуы көкейкесті мәселесі болып тұрған отбасымен
жүргізетін әлеуметтік жұмысты былай бөлуге болады:
• отбасының тұрақтылығын қолдауға бағытталған;
• жедел, балаға ата – анасы тарапынан төніп тұрған жағдайда.
Әлеуметтік қызметтің, әлеуметтік қызметкердің жедел араласуы балаға ата
–анасы тарапынан қатыгездік көрсетудің байқалуымен байланысты оны тез ол
жерден әкету қажеттігі туғанда жасалады. Жедел араласу отбасында туындаған
төтенше және аяқ астынан болған өткір жанжал жағдайында да немесе
әлеуметтік қызметкердің отбасындағы жағдайды тұрақтындырудағы шаралары
тиімсіз болғанда да жасалауы мүмкін.
Әлеуметтік қызметтің жедел шарасын қолдану балаларға зорлық жасау
проблемасына байланысты да болады. Бұл жаңа феномен емес, дегенмен
отбасыларында пайда болған өткір проблема ретінде соңғы уақытта қаралып
жүр. Зорлық көрсетуге балалардың денесіне жасалатын зақымдар ғана емес,
оларға жасалатын психикалық қанаудың әртүрлі нысандары жатады. Мұндай
жағдайларды әлеуметтік қызметкердің жұмысы ондай ата –аналарға қарсы заңды
санкциялар қолдану туралы мәселе көтеруден тұрады. Ата –аналары өздері
балаларын қаңғыбастыққа, қайыр тілеуге мәжбүрлесе, оларға қолданылатын
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде баптар бар, соларға сәйкес
қылмыстық іс қолданылады.
Келесі кезең – қараусыз қалғандар мен қаңғыбастармен жүргізілетін
әлеуметтік жұмыс. Бұл кезеңде әлеуметтік қараусыз қалғандардың тұлғасымен
әртүрлі құрылымдар жұмыс істейді: полиция, кәмелетке толмағандар ісі
бойынша инспекция, жасөспірімдерді уақытша бөлу, бейімдеу және реаблитация
Орталақтары, жергілікті басқару органдарының кәмелетке толмағандардың
ісімен айналысатын Комиссия және т.б.
ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстан елдерінде Қазақстанда соңғы
уақыттары қараусыз қалған, бейімделмеген жасөспірімдер үшін арнаулы
реаблитациялық әлеуметтік қызметтер кеңінен таралып отыр. Бұл мекемелердің
атаулары әртүрлі – баспаналар, тәрбие үйлері, орталықтар және т.б., бірақ,
олардың мақсаттары біреу – баланың отбасылық байланысын қайта қалпына
келтіру немесе алмастыру. Мұнда негізгі үш бағытты алып көрсетуге болады:
1. баланы өз отбасына қайтару;
2. оған қамқар болатын отбасын табу;
3. сол мекемеде отбасылық жағдай жасау.
Сонымен әлеуметтік жағынан қараусыз қалған балалардың реаблитациялық
кезінде реаблитациялық мекеменің онымен байланысқа түсіп, жаңа ортаға, жаңа
қатнастар жүйесіне бейімделуі үшін мыналар қажет: жақсы тұрмысты қамтамасыз
ететін, білім алуға және еңбеке теуге тартуға қайта оралуға мүмкіндік
жасаудың жағдайлар кешені: медико – психологиялық тексеруден және қалпына
келтіруден өткізу және патронаж.
1.2. Жастар арасындағы нашақорлық, және оның алдын алу
Елбасы нашақорлыққа қарсы күрес жүргізудің 2014 жылға дейінгі
стратегиясы мен 2008 жылға дейінгі іс-әрекет ету бағдарламасын бекіткені
белгілі. Егер өткен жылы тіркеуде есірткіге тәуелді 48 мың адам тұрса,
үстіміздегі жылы бұл сан 5 мыңға ұлғайып отыр. Республика бойынша 280
адамға бір нашақордан келеді екен. Есірткінің ең көп тараған жері және
нашақорлықпен көп ауыратындар Астана, Алматы қалалары мен Қарағанды,
Ақмола, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Павлодар облыстарында көрінеді. Әрине, ең
басты алаңдатарлық мәселе, есірткінің балалар мен жастар арасында көптеп
таралуы дер едік.
Заң бойынша есірткіні тұтынатындар мен оны тарататындар қоса жауапқа
тартылады. Үстіміздегі жылдың 5 айы ішінде ішкі істер органдары
қызметкерлерінің күшімен 4 мың нашақорлық қылмыс тіркелген. Бұл өткен жылғы
осы мерзіммен салыстырғандағы көрсеткіштен 4 есе асып отыр. Оның 4,5
пайызын есірткі сатушылар құрайды. Жыл басынан бері есірткі сату ісімен
маманданған 6 қылмыстық топ ұсталды. Заңсыз айналымнан 3 тонна 700 кило
түрлі есірткілік заттар тәркіленген. Оның жүзден аса килосын героин
құрайды. Жыл басынан бері елімізде 94 түрлі контрабандалық қылмыстар
анықталған. Бұл контрабандалық қылмыстар саны да биыл 13 пайызға артып
отыр. Осыған байланысты есірткі саудасының алдын алу шараларын жүргізу
қатаң қолға алынды. Соның арқасында шекарадан кеден арқылы өткен
контрабандалық қылмыстар да анықталып отыр. Түнгі клубтар мен ойын-сауық
отауларында нашақорлық қылмыстарына қатысты жұмыстар жалғасын тауып келеді.
Біздің республикамызда жастардың бірнеше демалатын ойын-сауық орны бар,
соларда жыл басынан бері 60 шақты есірткіні тұтыну фактілері анықталды. Ал
өткен жыл бойына бар-жоғы 25 факті анықталған еді.
Нашақорлық – жастар арсындағы девианттық мінез – құлықтың ең қауіпті
нысандарының бірі. Қазір бұл қасірет қазақ жерінде де өз кесепаттарын
тигізуде. Нашақорлықпен және наркобизнеспен күресу бойынша республикалық
Агенстволардың мәліметтері бойынша, 45 мыңнан астам адам нашақорлар ресми
түрде тіркелген екен. 50 пайыздай нашақорлар – 18 – ден, 35 жас
аралағындағы жастар. Есірткі қолданушылардың жас табалдырығы төмендеп
барады: егер бірнеше жыл бұрын ол 15 – 16 жасты құраса, қазір ол 11 – 13
жаста, 1990жылы республикада ресми түрде 68 кәмелетке толмаған нашақорлар
тіркелсе, 1997 жылы – 677 тіркелген, ал 2000 жылдың алты айында 1875
тіркелген. Қазақстаннның социологтары мен саясаттанушыларының мәліметтері
бойынша қазіргі уақытта жасөспірімдердің, бозбалалар мен бойжеткендердің 5
- 6 % есірткі қабылдаса, 9 – 10 % оны өмірлерінде бір рет болса да тартып
көрген. Жастар нашақорлығы республиканың барлық қалаларын қамтып отыр, ол
ең алдымен: Алматы, Астана, Атырау, Көкшетау, Қарағанды, Теміртау, Өскемен,
Орал қалалары. Республиканың Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан
облыстары осы мәселе бойынша аса алаңдатушылық туғызып отыр.
Болашақты болжасақ оның еш қуанарлығы жоқ. Оның қиыны ТМД елдерінің
әлемдік наркобизнес жүйесіне тартылуы. Қазақстан есірткіні Ауғанстан мен
Пәкістан, Ресей мен Батыс Еуропаға тасудың таптырмас көпірі болып отыр.
Нашақорланудың әлеуметтік салдары өте ауыр. Нашақорлар қоғамдық өмірден
– еңбектен, саясаттан, отбасынан және т.б. алшақтайды, ол жеке бастың дене,
әлеуметтік деградациясы кесірінен болады. Есірткіге құлша тәуелді болу
оларды аморальдық қылықтарды, қылмыстық істерді жасауға итермелейді.
Есірткіні шектен тыс қабылдау өлімнің өсуіне, соматикалық және психикалық
аурулардың дамуына әкеп соғады. Нашақорлық жас ұрпаққа кері әсер етеді:
балалар күрделі дене және психикалық ауытқулармен туады, ол өз кезегінде
отбасының айырылысып, елдің генефондына қауіп төндіреді.
Қазіргі уақыттағы нашақорландыру ұлттық қауіпсіздікке келтіретін қауіп
ретінде қарастырылып отырылуы тегін емес, ал есірткіні қабылдау деңгейі,
егер оны халықтың 5 % қабылдай бастаса, ол ұлттың генефонына келетін зардап
болып есептеледі. Жастардың девиантты мінез – құлқының осы түрімен кәсіби
түрде айналысатын әлеуметтік қызметкерлер мен әлеуметтік пеагогтар үшін
нашақорландыру мен нашақорлық туралы жалпы біліп қана қою жеткіліксіз.
Жастарды есірткіге апаратын ерекше себептерді білу де өте маңызды.
Соңғы уақыттары жастарды нашақорландырудың әлеуемттік демографиялық
құрылымы едәуір өзгеріске ұшырады. Қазіргі есірткіні жиі қолданушылар
қатарынан әлеуметтік жағынан жеткілікті бейімделген және әл –ауқатты
адамдарды көруге болады. Сонымен қатар нашақорлықтанудың жастардың
элитарлық тобының – студенттердің арасында өріс алуы жиі байқалады. Жастар
ортасындағы нашақорлық пен нашақорлар туралы теріс қабылдау табалдырығы
төмендеп келеді. Жастардың есірткілерді қолдануға деген жаппай бейтарап,
кей жерде тіпті қолдайтын қарым – қатнасы жастар мәдениетінің жалпы
құлдырауы, рухани құндылықтырының девальвациясы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Тақырыбы: Жастар арасындағы құқық тәртіп бұзу әрекеттерінің алдын
алудағы әлеуметтік жұмыс.
Оқытушы: Жумаксанова К.М.
Ғылыми дәрежесі: ф,ғ,к доцент
Студент:Рамаданов М.
Тобы: 212
Алматы 2008
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Жастар арасындағы құқық бұзушылық, әлеуметтік жұмыстағы көкейкесті
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..4 – 12
1. Қараусыз қалған балалар мен жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. 13 – 17
2. Жастар арасындағы нашақорлық, және оның алдын алу ... ... ... ... ... 18
– 21
2. Жастардың девиантты мінез – құлқы, жастармен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .. 22 – 25
2.1 Қазақстан Республикасындағы Жастар
ұйымдары ... ... ... ... ... ... ... ...26 – 29
2.2 Қазақстан Республикасындағы жастар
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...30 – 33
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .34
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..35
Кіріспе
Біз өзіміз жүргізіліп отырған қайта құруларда, қазақстандық қоғамдағы
әлеуметтік серіктестіктерінің белсенділіктерін дамыту жолында, біздің
бозбалалармен бойжеткендеріміздің мүмкіндіктері мен энергиясын жүзеге
асыру үшін жағдай жасай отырып, жас ұрпақтың рөлін бекітуді қажет етеміз.
Қазақстан 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясында көрсетілгендей
біздің еліміздің алдына қойған мақсаттарына жетуді қамтасыз ету міндеті
мен жауапкершілігі тек сіздерге жүктеледі. Барлық келешек ұрпақтың күшін
біріктіру біздің өмірімізді демократияландырудың негізгі факторы,
азаматтары, әсіресе жастары өзін, өз отбасын, өзінің ата –аналарын
игілікті өмірмен қамтамасыз етуді жүзеге асыруға болатын гүлденген
мемлекетті құрудың басты шарты болып табылады. Қазақстандық қоғам үшін
жас ұрпақтың маңыздылығын статистикада дәлелдеп отыр. Қазіргі уақытта
Қазақстанда жасы он алтыдан жиырма тоғызға дейінгі 3788,1 мың азамат өмір
сүреді, ол халықтың төрттен бір бөлігін немесе еңбекке жарамды халықтың
қырық пайызын құрайды. Міне, Қазақстан жастары туралы осындай нақты
мәліметтердің өзі жас ұрпаққа арналған және осы жас ұрпақтың өзі жүзеге
асыратын, жалпы қоғамның мүддесін қорғайтын мақсатты, ғылыми негізделген
әлеуметтік саясаттың аса қажеттігін көрсетіп отыр. Мұндай саясатты жасау
және осы жас ұрпақтың өзі жүзеге асыратын, жалпы қоғамның мүддесін
қорғайтын мақсатты, ғылыми негізделген әлеуметтік саясаттың аса
қажеттігін көрсетіп отыр. Мұндай саясатты жасау және оны кейіннен жүзеге
асыру әлеуметтік жұмыс және әлеуметтік педагогика деп аталатын
гуманитарлық пәндерге жүктеледі.
Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз
демократия мен құқық тәртібі – егіз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір
сүре алматынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
Біріншіден, құқық қорғау мен мемлекеттік органдардың құқық тәртібін
қаматассыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру
жөніндегі іс – қимылдарын үйлестіруді күшейту керек.
Екіншіден, өз назарымызды жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсу
проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын қолдану міндет.
Үшіншіден, өзіміздің құқық қорғау органдарымызға есірткі қылмысы мен
ұлтаралық қылымыс секілді қателіктерге қарсы күресу үшін қосымша
ресурстар мен құралдар беруіміз қажет.
Төртіншіден, елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпы
мемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтассыз ету, бұл іске
жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек.
1. Жастар арасындағы құқық бұзушылық, әлеуметтік жұмыстағы көкейкесті
мәселелер
Девианттық мінез – құлықтың өткір формасына заңды тұрғысынан жауапкершілік
қарастырылған құқық бұзушылықтар, яғни мемлекеттік немес қоғамдық не жеке
меншікке, азаматтардың құқығы мен бостандығына, басқарудың бекітілген
тәртібіне қол сұғатын құқыққа қарсы әрекеттер жатады.
Барлық құқықты бұзушылық қылмыс пен теріс қылықққа бөлінеді. Юристік
тұрғыда бір жағдайда – құқық нормаларын бұзуға қатысты болғанымен, бұлар
әртүрлі түсініктер. Олардың айырмашылығы қоғамдық қауіптілігінің дәрежесіне
байланысты. Егер жеке тұлғаның әрекеті қоғамдық қауіпті деп қылмыстық
құқыққа тиым салынса, онда қылмыс болып табылады. Теріс қылық – қылмысқа
қарағанда, қоғамдық қауіпті сипаты жоқ, қылымыстық заңда қарастырылмаған,
қоғамдық зиянды әрекет. Теріс қылықтар қылмыстан басқа, азаматтық,
әкімшілік, еңбек және басқа да құқық салаларының нормаларымен реттеледі.
ТМД елдерінің қазіргі даму кезеңі құқық бұзушылықтың, соның ішінде
қылымыстың барынша өсуімен сипатталады. Бұл процестің ерекшелігіне жастар
қылмысының, соның ішінде жасөспірімдер қылмысының ерсектерге қарағанда
жылдам қарқынды өсуі жатады. Статистика мәліметтері бойынша, Қазақстандық
қылмыстық жауапкершілікке тартылғандардың көпшілігінің жасы 18 – 29 жаста
екен, ал әрбір оныншы 18 жасқа толмаған.
Республикадағы қылмыс жасаған тұлғалардың саны, мың адам
1991 1992 1993 1994 1995
Барлық 183,9 184,0 163,4 142,1 139,4
тіркелген
қылмыстар
Барлық 111,2 116,7 97,5 89,3 97,5
қылмыс
жасаған
тұлғалар
Соның
ішінде: 14
– 17 жас, 8,9 8,4 7,9 7,0 7,5
18 – 19 жас49,7 51,7 44,0 43,8 47,2
30 жас және51,7 55,1 43,8 38,5 42,8
одан жоғары
Әлеуметтік қызметкер нақты клиентпен немесе азғантай адамдар тобымен
жұмыс істейтіндіктен, оның жас құқық бұзушылармен жүргізетін жұмысының
бірінші мәселесіне жеке бас факторы жатады, онда ол құқыққа қарсы әрекетке
бейім немесе барған жасөспірімдер мен бозбалалардың әлеуметтік –
психологиялық мінездерін зерттеп алу жатады. Осыған байланысты, әлеуметтік
қызметкердің басты назары әлеуметтік қауіптілік тобында қалыптасқан жас
адамға аударылуы керек. Әлеуметтік қауіп тобы - өздерінің әлеуметтік
жағдайларымен өмір салттарының күшіне қарай қауіпті теріс қылықтарға бейім
болып, нәтижесінде қоғамның қалыпты өміріне қауіп төндіретін ( немесе
төндіруі мүмкін) біріккен адамдар тобы. Дәстүрлі типтік қауіптілік
топтарына, қоғамның әлеуметтік ауруларының көрінісі ретінде қарастырылатын
алқаштар, нашақорлар, жезөкшелер, гомосексуалдар, бомждар жатады. Осы бір
қауіптік топтар әкелетін әлеуметтік шығын адамгершілік ұстанымдарының
азғындауынан жеке адамаралық қатнастарыдың бұзылуынан, қоғамда әлеуметтік
паразитизмнің, зорлықтың және қылмыстың өсуінен көрінеді. Мысалы статистика
көрсетіп отырғандай, бомждардың 1 % өсуі қылмыстың 5 % өсуіне себепкер
болады екен.
Жастардың әлеуметтік қауіптік тобының әлеуметтік толысуы мен ересектер
тобына енуі кезеңінде теріс қылықтарға бейімдеуі ерекше болады, өйткені бұл
уақытта олардың психикасы тұрақсыз, әрі мінез –құлықтары қалыптаспаған
болып келеді. Алқаштардың, нашақорлардың, рецидивистердің балалары
өздерінің осы отбасында дүниеге келуімен – ақ қауіпті топтың аса ауыр
тобына жатады, олардың болашақта қылмыскер болуы қалыпты отбасына
балаларына қарағанда 3 – 4 есе жоғары. Қауіпті топтарға толық емес,
отбасынан шыққан, жалғыз шешесі мен немесе әкесімен тұратын балаларды да
жатқызуымызға болады. Әкесі болсын, шешесі болсын заңды жоғары ұстанатын
және ішімдікті аузына азаматтар болса да, бұл балалар үшін, екі ата
–анасымен де тұратын балаларға қарағанда, қылмыскер ортасына түсу
мүмкіндігі 1,5 есе жоғары. Одан да басқа ... әл –ауқаты жоғары, толық
огтбасыларынан шыққан балалардың өздері мінез –құлықтары мен психикасында,
қолайсыз жағдайларда қайғыға ұшыратуға апаратын, ерекше белгілерге ие
болғанда, қауіпті топқа жатқызылуы мүмкін деген осындай пікірлер де орын
алған. Бұл мынандай балалар:
• басқа дамға жаны ашымайтын, өзін оның орнына қоя білмейтін;
• еңбек ете білмейді, не оны жақсы көрмейді, оның күрделенген нұсқасы: олар
сонымен қатар өмірдің деңгейіне жоғары талаптар қояды;
• қорқақ және дербес емес, өзінің қадір – қасиетін бағалай білмейтін,
көсбасшылардың басқаруында қалатын;
• эмоцианалды дамымаған, беріліп жақсы көру мен тереңінен сезіне білу
қасиеттері жоқ;
• өзінің қылықтарының саналы түрде бағалай алмайтын, түк құрымаса, алдыңғы
күнін болжай алмайтын;
• рухани және мәдени қызығушылықтары жоқ, оның барлық қажеттіліктері түкке
тұрғысыз нәрселердің маңайына шоғырланған: дәмді тамақ ішу, видик көру,
керемет прикид кию, клевый дос немесе құрбы тауып алу;
• қызғаншақ өзгенің табысы мен қуанышына қуна алмайтын.
Қазақстандық заңгер М. Нарықбаевтың жастар қылымысына әсер ететін жас
адамның әлеуметтік – психологиялық мінезіне қатысты пікіріне келер болсақ,
жас адамдар жасамайтын зорлық жасап істеген қылмыстың өсуінің проблемасына
талдау жасай отырып, ол ересектерге қарағанда жастар әдетте, еріктері төмен
дамыған қабылдағыш, мінездері үлкен конформизмді болып келеді деген.
Жастарды әлі де болса өзіндік қалыптасып қалған көзқарастары мен қағидалары
жоқ, олар қоғамға қарсы элементтердің теріс әсерлеріне тез елігіп кетеді.
Адамның жас кезінде мінезінің және темпираментінің тұрақсыздығы зор рөл
атқарады. Жастар да қызулық пен қозғыштық басым болады да, өмірлік тәжірбие
арқылы бекітілетін және құрылатын ұстамдылық сияқты салмақты дағдылар
аздау. Бұл жастағы тұлғалардың өздеріне тән ерекшеліктеріне ауыр зорлау
арқылы жасалатын қылмыстарды бұзықтықпен жасауы жатады. Мұндай бұзықтықпен
жасаудың себебіне өзін көрсетуге деген гипертрофирленген ұмтылыс, көп
жағдайда оның әрекетін өз қалауынша жұмсаған басқа адамдардың осы әрекетке
деген бағасын, реакциясын жатқызуға болады.
Жас құқық бұзушылардың құқықа қарсы мінездерінің табиғатын, сипатын
түсіну үшін қоғамға қарсы теріс қылықтың қалыптасу процесінің механизмін
білу де маңызды. Адамның кез – келген мінезі, соның ішінде қоғамға қарсы
мінездері орта мен жеке адамның өзара әрекеттестігінің формасы деп
есптесек, онда оны мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
а) қоғамға қарсы бағытталған жеке адамның қалыптасуы;
ә)субъектіде қоғамға қарсы теріс қылық жасауға нақты шешім қабылдауының
қалыптасуы;
б) бұл теріс қылықты жасай отырып, осы шешімді жүзеге асыру және оның
зиянды салдарының болуы.
Осы кезеңдердің әрбірінде жас адамның сыртқы ортамен өзара әрекеттестігі
әртүрлі. Бірінші кезеңде орта жеке бастың ұстанымдары мен құндылықтарына
әсер ете алады. Жас құқық бұзушылардың жеке басының қалыптасу процесін
зерттегенде көбіне субъект осы тұста қолайсыз өмірлік жағдайларды бастан
өткіздіктен, оның жеке басының қалыптасуы, соның ішінде өзін өзі тәрбиелеуі
қарама- қайшы, көбіне теріс қалыптасатынын көруге болады. Екінші кезеңде -
шешімдерді қабылдауды қоғамға қарсы теріс қылықтар шешеді – ортамен өзара
әрекеттестігі субъектінің санасына орта анықтап берген мінездердің
қалыптасумен көрінеді. Орта мен өзінің теріс қылықтары моделі құрылады да,
оны бағалай отырып жас адам белгілі – бір шешімге келеді. Үшінші кезеңде –
субъект белсенді теріс қылық жасаушы ретінде көрінеді, ол ортаға қоғам үшін
теріс бағыттан әрекет етеді де, құқық бұзушылықтар, қылмыс жасайды.
Қоғамға қарсы теріс қылықтардың қалыптасуының бұл кезеңдері ұзақтығына
қарай әртүрлі. Қылмыстық статистика көрсетіп отырғандай, жеке тұлғаның
қоғамға қарсы бағыты ұзақ уақыт қалыптасады екен, әдетте ол жылдар бойы
қалыптасады, ал кәмелетке толмағандардың қылмысын зерттегенде, бұл
процестің орташа ұзақтығы шамамен екі жыл деп көрсеткен.
Шешім қабылдау одан аз уақытты алады. Бұл жағдайларда ол күндермен,
тіпті минуттармен өлшенеді. Ол қабылдайын деп отырған шешімдерге де
байланысты. Сондай –ақ, үшінші кезеңнің – теріс қылықты физикалық тұрғыда
жүзеге асырудың да ұзақтығы әртүрлі. Ол көздеп атуды қажет ететін бірнеше
секундтан бірнеше күнге дейін созылады.
Әлеуметтік педагог пен әлеуметтік қызметкердің әрекет етуінің негізінде
ең алдымен, жоғарғы да аталған кезеңдердің біріншісі, яғни қоғамға қарсы
теріс қылықтарының қалыптасу процесі болып табылатыны түсінікті де,
сондықтан осы бағыттағы профилактикалық жұмыстардың тиімді жүргізілуі жеке
тұлғаның дамуындағы кемшіліктері ерте анықтауға әсер етеді. Осыдан
психологтар, педагогтар, криминологтар, әлеуметтік қызметкерлер құқық
бұзушылар шығуы мүмкін деп балалық және өспірімдік шақтарға үлкен назар
аударады. Құқық бұзушылықтардың алдын – алу бойынша жүргізетін әлеуметтік
қызметкердің әрекетінің стратегиясы мен тактикасын жасауда негізгі
айқындама ретінде психологтар мен криминологтардың кәмелетке толмаған құқық
бұзушыларды жіктеуді алу керек. Жастар қылмысы саласындағы әлеуметтік
қызметкерлердің әрекеттерінің келесі бір құрамдас бөлігіне – құқық бұзған,
сол үшін сотталып, жазасын өтеп жатқан жас адамдармен жұмыстар жүргізу
жатады.
Д.И. Фельдштейн жасөспірім – құқық бұзушыларды, жеке бастарының
қоғамға қарсы бағыттылығының дәрежесін есепке ала отырып, бес топқа бөледі.
Бірінші топтың өкілдері қара дүрсін, аморальдық қажеттіліктері бар,
қоғамға қарсы көзқарастары мен түсініктері қалыптасқандар болып
сипатталады. Оларда жолдастық, батылдық сияқты түсініктер теріс
қалыптасқан, ұят сезімі жоқ. Олар өзімшіл, ызалы, агрессивті, басқалардың
қайғысына немқұрайлы қарайды. Жасаған құқық бұзушылықтарын саналы түрде
сезіну, еңбекқорлықтың жоқтығы және уақытты жақсылық өткізуге ұмтылыс,
жалқаулық, пайдакүнемдік осы топтағы жасөспірім – құқық бұзушыларға тән
ерекшеліктер болып табылады. Мұндай жасөспірімдерді түзету үшін қойған
мақсаттарға жетуге деген жігерлерін, көзге түсуге деген ұмтылыстарын,
жартылай өздерінің әлеуметтік толықтай қалыптаспағандарын саналы сезінулері
пайдаланып қоғамдық – пайдалы еңбекке ұсынылады.
Екінші топты сұраныстары бұзылған, бірінші топтағыларға еліктеуге
тырысатын жасөспірімдерді жатқызуға болады. Олар дарашылдар, бейімсіздер,
әлсіздер мен кішілерге ғана әлдері келетіндер. Оларға импульстілік,
тұрақсыздық, көңіл – күйдің тез ауысуы тән. Олар құқықты негізінен жағдайға
қарай аяқ астынан туындай қалған жеке себептерінің бағыттылығына қарай
бұзады. Бұл топтағы жасөспірімдерге өзін - өзі асыра бағалау сезімі, қулық,
өтірік айту, шыжбалақтық, қырсықтық, адамдарға деген сенімнің болмауы тән.
Қайтадан бұларды тәрбиелеу үшін қоршаған ортаны және ол үйренген мінез –
құлық формаларын өзгерту маңызды, оларға деген сезімді білдіру керек,
жетістіктерін қолдап, тек бағынуды ғана емес, басқара білу керектігін
түсіндіріп, оған дағдыландыру қажет.
Үшінші топтың құқық бұзушы – жасөспірімдері үшін бұзылған және теріс
қажеттіліктер мен көзқарастар арасындағы қарама – қайшылық тән, бірақ
соңғысы олардың мінездерін реттемейді. Ләззат алуға деген өзімшіл
ұмтылыстар мен жігерсіздік, жағдайға қарсы тұра аламаушылық оны
ассоцияналдық қылықтар жасауға итермелейді. Оларды тәрбиелеуде қарқынды
және ширыққан еңбек әрекеті, өзін көрсетуге мүмкіндік беретін жұмыс
пайдалы болып табылады.
Төртініші топқа қажеттіліктері әлсіз бұзылған жасөспірімдер жатады.
Оларға жігерсіздік, еліктегіштік, жеңілтектік, өз күшіне сенбеушілік,
өзінен күштірек құрдастарына жарамсақтану тән.
Бесінші топтың өкілдері – құқық бұзушылық жолға кездейсоқ түскен
жасөспірімдер. Олар еңбекқор, тыңғылықты, бірақ жігерсіз, микро ортаның
әсеріне тез елігіп кететіндер. Соңғы екі топтың жасөспірімдердің қалыпты
өмірге қызығушылықтарын оятып, болашығының жақсаруына жағдай жасап, пайдалы
іске тарту маңызды. Оларға жүйелі бақылау жасап, әрекеттеріне баға беріп,
жеке жауапкершіліктерін ояту керек.
Келтірілген құқық бұзушы – жасөспірімдерді жіктеуде негізгі белгі
ретінде қажеттіліктердің бұзылуы мен оның дәрежесінің көрсетілуі тегін
емес. Егер жас құқық бұзушылардың қажеттіліктері мен қызығушылықтарына
талдау жасаса, онда көпшілігінің қарапайым қажеттіліктерінің шектеулі
екенін көруге болады, олардың рухани байлықтар дамымаған, қызығушылықтары
көп жағдайларда қарапайым, әрі бір жақты. Жас адамдардың қылмыстық мінез
–құлқын зерттегенде бұрмаланған қажеттіліктеріне талдау жасау, басқаша
айтқанда қажеттіліктерінің бұзылуына талдау жасау өте маңызды. Көптеген
бұрмаланған қажеттіліктер заңды дәріптейтін адамға тән қажеттіліктер тобына
( материалдық, әлеуметтік қарым – қатынас, танымдық және т.б.) да тән,
бірақ олар өзінің мазмұнына қарқындылығына байланысты ерекшеленеді.
Қазақстандағы Маңғыстау облысында жастардың, әсіресе, мектеп
қабырғасында жүрген жасөспірімдердің қатысуымен жасалатын қылмыстың арта
түсуі жергілікті билікті алаңдатып отыр. Мысалы, Ақтау қаласы бойынша
былтыр 92 қылмыс тіркелсе, биыл жыл басынан бері оқушылардың қолымен төрт
қылмыс жасалған. Үстіміздегі жылдың көрсеткіші бойынша жасөспірімдер
қолымен жасалатын ауыр қылмыс өткен жылмен салыстырғанда біршама көбейіпті.
Оның бір себебі, білім беру орындарындағы тәрбие жұмыстарының төмендігінде
болса керек. Осыған орай, құқық қорғау органдарының, білім беру
мекемелерінің қызметкерлері тағы да басқа жауапты орындар өкілдерінің
қатысуымен дөңгелек үстел ұйымдастырылып, онда мектептер мен колледждердегі
тәрбиелік жұмыстарды жетілдіру туралы ұсыныстар айтылды.
Қазіргі мәлімет бойынша, облыс халқының 29 пайызын жастар құрайды.
Аймақта жастар саясатын қолдайтын көптеген ұйымдар ашылып, түрлі орталықтар
жұмыс істеуде. Соған қарамастан, жасөспірімдер қолымен жасалатын ауыр
қылмыс түрлерінің көбеюі жастардың қоғамдық санасының өзгергенін көрсетеді
деді дөңгелек үстелге қатысқандар. Тәрбие басы – отбасынан басталатынын
баса айтқан құқық қорғау органдарының қызметкерлері, қылмыстық оқиғалар
көбіне ата-ананың қадағалауынсыз, бақылауынсыз қалған жастардың қолымен
жасалғанын жеткізді. Өткен жылғы мәлімет бойынша, 1200-ден астам ата-ана
бала тәрбиесіне салғырт қарағаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
Биылғы жылдың басында қаланы шулатқан қайғылы оқиғаға да туған күн кешін
үлкендердің қатысуынсыз өткізуге рұқсат берген ата-аналар кінәлі. Себебі
төбелеске қатысқан жасөспірімдердің тәртібі мен мінезі, үлгерімі мұғалімдер
тарапынан жақсы деп бағаланып келген.
Жиын барысында жастар арасындағы қылмысты азайту үшін білім беру
мекемелеріндегі оқу бағдарламасына бірлік пен татулықты, достықты және
ұлттық тәрбиені жастар бойына сіңіру туралы өзгерістер енгізу деген
ұсыныстар айтылды. Себебі соңғы кездері жастардың құқықтық білімін
жетілдіру үшін жауапты мекеме өкілдерінің қатысуымен кәмелет жасына
жетпеген жастар мен олардың ата-аналарымен кездесулер өткізуге мән беріле
бастапты. Жақында сондай кездесулердің бірі №14 мектепте өтті. Мектеп
оқушылары қалалық ішкі істер басқармасы мен жас кәсіпкерлердің қоғамдық
бірлестігі өкілдерімен кездесті. Құқық қорғау органдарының мәліметтері
бойынша, облысымызда өткен жылы жасөспірімдердің қатысуымен жасалған ауыр
қылмыс түрлері көбейіп отырғанымен, жалпы қылмыс саны 21,6 пайызға
төмендепті. Былтыр 109 қылмыс жасалса, оның 60 пайызы ауыр қылмыстар.
Қылмыстық оқиғалар көбіне қоғамдық жұмыспен айналыспайтын, бос жүрген
жасөспірімдердің қатысуымен орын алады екен. Спорттық үйірмелерге қатысып
жүрген жасөспірімдердің айтуынша, рухани әлсіз балалар, өз күштеріне
сенбегендіктен, суық қару қолдануға бейім келетін көрінеді. Тәрбиелік мәні
зор мұндай кездесулер алдағы уақытта барлық оқу орындарында жалғасын
табады.
Жастар қылмысы саласындағы әлеуметтік қызметкерлердің әрекеттерінің
келесі бір бір құрамдас бөлігіне – құқықты бұзған, сол үшін сотталып,
жазасын өтеп жатқан жас адамдармен жұмыстар жүргізу жатады. Бүгінде кеңінен
таралған жазаның түріне кінәліні қоғамнан мәжбірлеп бөлектеп, құқықтық
шектерден тұратын басбостандықтарынан айыру жатады. Басбостандығынан
айырылуға сотталғандар жазаларын түзету және тәрбиелеу колониясында өтейді.
Жазаны өтеу орындарында жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың өзіндік
ерекшеліктері бар:
• олар жабық және бөлектенген мекемелерде жүзеге асырылады;
• оның обьектісіне әлеуметтік жағынан жағдайсыздығы жоғары индексті және
стреске бейімдігі жоғары тұлғалар жатады;
• түрме персоналы және түрме әлемі деп аталатын менталитетке
негізделген этико – құқықтық тұжырымдарға қарсы келу антогонизмінің
жағдайында жүргізіледі;
• ол жазаны өтеп болғанннан кейін де тоқтатылмайды, себебі бұрынғы
қамаудағы адам сыртқы ортаға бейімделуі қайта әлеуметтендіруді қажет
етеді.
Бас бостандығыннан айыру мерзімі аяқталғаннан кейін қалыпты әлеуметтік
ортаға қалыпты жағдайларға қайта бейімделу процесі өте күрделі құбылыс,
интеллекті, құқықты сезінуі, мораль, білімі, мамандығы, еңбек дағдылары т.б
жатады. Басты рөлде мұнда отбасы ойнайды. Егер сотталған отбасының әл
–ауқаты жақсы болса, ол әлеуметтік бейімделуі үшін оңай болады, ол жұмысқа
орналасуға немесе оқуға көп септігін тигізеді. Егер отбасы қандай да бір
себептермен жазасын өтеу орындарынан келген ұлына немесе қызына қатысты өз
міндеттерін орындай алмаса, онда мұндай отбасыларымен шаралар кешенін
қолданған дұрыс.
Теріс жолға түсіп кеткендерге қолдау көрсеткен әлеуметтік қызметкер
оның отбасына әсер етіп, онымен дұрыс қарым – қатнас орнауына жағдай жасауы
керек, ол әлеуметтік оқшаулануды жеңуге, жаңа әлеуметтік топтарға ықпал
етуіне көмектеседі.
1.1 Қараусыз қалған балалар мен жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыс
Жастар ортасындағы теріс мінез – құлық қалыптарының кеңінен тараған
түрлеріне қараусыздық пен қаңғыбастық жатады. Бірінші түсінік жастар
ортасындағы жасы кіші – балалар және жасөспірімдерге қолданылады, екіншісі
олардан ересектегі жастар тобына қолданылады.
Қараусыздық, қараусыз өткен балалық – кең тараған, күрделі қоғамдық
апат. Қараусыз қалғандар – педогогикалық бақылаумен қамқорлықтан шет
қалған, қоғамдық өмірілері денсаулықтарына зиянды жағдайларда өмір сүретін
жасөспірімдер. Қараусыз қалғандар деп ата – анасынан ( немесе қамқорлығынан
) және үйлерінен айырылғандарды ғана есептемеу керек. Егер ата – аналары (
қамқоршылары ) балаларына тамақ бермей, қатал ұстап, өзі үлгі көрсетіп
қылмыс жасауға итермелесе, мұндай ата – аналардың балалары да қараусыз
қалған болып есептеледі.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі қаңғыбастық жастардың өкілдерін ғана емес,
олардан да ересек адамдарды қамтиды. Ол тұлғалардың белгілі бір тұрағынсыз
еліміздің аймағында, болмаса жергілікті жерден, қаладан тыс жерлерде ұзақ
уақыт бойы қаңғырып жүруімен сипатталады. Қаңғыбастық қоғамдағы әлеуметтік
– экономикалық әл –ауқатсыздықтың көрсеткіші болып табылады. Ұзақ уақыт
бойы қаңғыбастық тәртіп жүзінде азаматтардың қоғамдық пайдалы еңбектен бас
тартуы, паразиттік өмір салтын сүру, әлеуметтік жалқаулық белгілері ретінде
қуаланған болатын. 1995 жылы Қазақстанның Қылмыстық кодексінің 201 1 бабы
бойынша қаңғыбастық өмір кешетін тұлғаларды еңбекпен түзету жұмыстарымен
жазалау немесе бір – екі жылға бас бостандығынан айыру сияқты жазаларға
тарту да көрсетілген еңбек пен тұрақты орнын ауыстыруға бостандық беру
кепілдігіне қайшы келді.
Жазаны алып тастау, әрине, проблеманы алып тастамайды. ТМД елдерінің
барлығында, соның ішінде Қазақстан қараусыздық пен қаңғыбастық өткір, әрі
аумақты проблема болып, әлеуметтік қыфзметкер жағынан аса басты назар
аударуды қажет етіп отыр.
Қазақстандағы бұл құбылыстың аумағы туралы мынандай жанама мәліметтер
келтіруге болады: Семей қаласында ( республикадағы осы көрсеткіші аса
қолайсыз емес қала ) жасөспірімдердің уақытша бөлу, бейімдеу және
реаблитациялау Орталағын әр күн сайын 20 – дан астам қараусыз қалған
балалар – кірлеген, жүдеген, педикулезбен, басқа да тері ауруларымен
балалар баспана қылады екен. 2000 жылы 6 ай ішінде Алматы қаласының
жасөспірімдерін уақытша бөлу, бейімдеу және реаблитациялау Орталығына 1000
бала әкелініп, тапсырылған, олардың 231 Алматы қаласының тұрғындары, 489
Қазақстанның алыс және жақын аймақтарынан келген, 257 – ТМД елдерінен
(Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстанннан) келсе, олардың 75 – і 3 – 7 жас
аралығында, 8 – 13 – ке дейін – 496 бала, 223 – 14 –тен 16 – ға дейін, 205
– і 16 –18 – ге дейінгі балалар болып шыққан. РАН тұрғындардың әлеуметтік –
экономикалық проблемаларының институтының жүргізген зерттеулері мынандай
қараусыз қалған адамның типтік портретін жасаған. Бұл жасы 8 –ден 15 жас
аралығындағы жасөспірім, әдетте қалалық тұрғын, олардың 83 % ұлдар, бірақ
соңғы уақыттары қыз балалар көбейіп келеді, 57 % үлгерімі нашар балалар,
кейбірі бірнеше жыл бірі сыныпта отыр, көпшілік қараусыз қалғандардың
отбасы бар, 8 % отбасы толық, 24 % толық емес, 16 % ата –аналарымен,
аталарымен, әжелерімен тұрады, қалғандары қашып кеткен.
Осы зерттеулерден байқағанымыздай, 1996 – 2000 жылдары пайда болған
қараусыз қалғандар үрдісінің шамамен 70 % топтарға біріккен, оларды ересек
жасөспірімдер, немесе ересек адамдар басқарады. Қоғамдағы дарашылдық
идеясының кеңінен тарауы жасөспірімдер үшін де өз ізін қалдырды, сол
себепті мұндай топтар азайған. Одан да басқа себептер бар: оқығысы келетін
оқушылардың саны екіге азайған, бұл балалар аса еңбектенбей – ақ ақша
тауып, өмір сүруге болатынын түсінген. 1996 жылы қараусыз қалғандарды
сұрағанда, оларда әлі де болса, қоғамға көмектесетініне кішкентай болса
үміттері бар екені анықталған. Қазіргі қараусыз қалғандар қатал, өзгелерге
сенімсіздеу, ештеңеге сенбейді: ешқандай көмек керек жоқ деген балалар
тобының саны екіге өсті, ешкім оларға көмектесе алмайды деген балалар саны
17 % - дан, 56 - % - ға дейін өсті. Қараусыздық пен қаңғыбастық – баланың,
жасөспірімнің, жас адамның жеке драмасы емес, ол әлеуметтік апат,
әлеуметтік қауіп, ол мыналардан көрінеді:
• алғашқы қоғамдық ырғақтан ( оқу, еңбек ) үлкен адамдар тобы қысқартылады,
қоғамның еңбек және білім беру әлеуеті азаяды, себебі қараусыз қалғандар
мүлдем оқымайды, көпшілігінің білімдері орта және арнаулы орта;
• қылмыс үшін және криминалдық факторға қолайлы орта қалыптасады:
мамандардың ойынша, 85% қараусыз қалғандар мен 35 % бомждар суық қаруға
ие, олар көптеген төбелес, ұрлық, тонау, ауыр қылмыстардың қатысушылары;
• әлеуметтік түпте жатқан өкілдердің антисанитарлық жағдайлада өмір
сүруінен олар көбінесе әртүрлі аурулардың құрбандары, әрі тасушылары
болып келеді: мемлекет қаңғыбастықтың санитарлық – гигиеналық
аспектілерімен айналысуға мәжбүр болып отыр.
Қараусыз қалған және бомждарға айналған жас адамдарға әлеуметтік көмек
көрсетуді ұйымдастырмастан бұрын, қараусыздықты болдырмау, қаңғыбастықты
барынша шектеу үшін олардың пайда болуын макро және микросоциалдық деңгейде
себептерін білу өте маңызды. Әлеуметтік – экономикалық себептерге ұзақ
уақыт бойы еңбек салтын бұзатын және адамдардың бұзылуына әкеп соғатын
мынандай факторлар жатады: экономикалық дағдарыс, жұмыссыздық, аштық,
эпидемиялар, әскери жанжалдар әсерінен болатын үдемелі миграциялық
процестер.
Әлеуметтік – экономикалық себептердің салдары болып есептелетін
әлеуметтік – психологиялық себептер ең алдымен отбасындағы дағдарыспен,
айырылысудың көбеюімен, ата – анасының бірінен айырылу, отбасындағы көңіл –
күйдің ширығуы, балаларға қатал қарау, денесіне жарақат салардай жазалау,
кейде ересектер тарапынан сексуалдық зорлаулармен байланысты. Сонымен
қатар, жиі кездесетін факторларға маскүнемдік пен алқаштық, таксикомания,
нашақорлық жатады.
Қараусыздықтың психологиялық себебіне жасөспірімдер арасында
психофизикалық аномалияның, асоциалдық мінез –құлық белгілерінің, кері
қылықтарға бейімділік, қылмыстық романтикаға қызығушылық сияқты
құбылыстардың өсуін жатқызуға болады. Кейбір ғалымдар оларды генетикалық
бейімделуден болған дейді. Болашақ ұрпақтың 3 – 4% осыларға жатады деген
болжау бар.
Қоғамның дамуының өтпелі кезеңінде, әлеуметтік – экономикалық өмірдің
тұрақсыздығы жағдайында, реформаларды жүзеге асыру кезі халықтың негізгі
бөлігі үшін ауыр болады, балалардың, жасөспірімдердің өміріне теріс әсер
еттіп, қараусыздықты тудыратын қосымша факторлар іске қосмылады. Ондай
факторларға мыналарды жатқызуға болады:
1. халықтың өмір сүруінің төмендеуі, отбасындағы балаларды асырау
жағдайларының нашарлауы;
2. нарықтық қатнастар мен мемлекеттің бюджеттік арнайы ақша бөлінуінің
қысқаруына байлынысты балалармен жасөспірімдердің демалыстары мен бос
уақыттарын өткізуді қамтамассыз ететін инфрақұрылымның таратылуы;
3. үлкендердің еңбек ақыларын кешіктіруге, жұмыссыздыққа және т.б.
жағдайлар әсерінен психоэмоцианалды күштің өсуі, өз кезегінде жас ұрпаққа
тікелей әсер етпей қоймайды;
4. балалармен отбасында және интернаттық мекемелерде олардың тағдырларына
жауапкершіліктің төмендеуіне байланысты қатал қарауының кеңінен тарлуы,
мемлекет пен қоғам тарапынан олардан алшақтықтың тереңдеуі;
5. білім беру мәдениет салаларының комерциялануы.
Барлық осы факторлар қандай да бір дәрежеде ТМД елдерінде, соның ішінде
Қазақстанда да орын алған. Жоғары да көрсетілген факторлардың қалай болса
да отбасына келіп тірелетінін байқау қиын емес, себебі осы отбасы
қараусыздыққа жіберудің механизмі рөлін орындайды.
Қараусыз қалағандардың негізгі психофизикалық қасиеттері үйсіз өмірде
қалыптасады, мазмұны көшедегі қатал күрес пен үлкендердің тәрбиелік көмегі
мен қалыпты балалардың ортасынан қалыптасты. Қараусыз қалғандарды өзін -
өзі сақтау инстинкті өте жоғары дамыған, оны өзімен жасты балалар мен
жасөспірімдерден байқай алмаймыз. Эмоцианалды қозушылық жақсы байқалады,
оны көбіне жасанды қоздырғыштар – алкогол, есірткі, тұрмыстық химия
заттарын қолдану арқылы күшейтіп отырады. Жыныстық өмірдің элементтері
қалыпты жастық физиологиялық нормадан бұрын жетіледі де, ол тәртіпсіз
жыныстық қатнастарға бару, жезөкшелікке әкеп соғады.
Үйсіз өмірдің салдарынан психикалық және физикалық денсаулық пен
дамудың жағдайын бұзады. Көптеген қараусыз қалғандарда асқазан – ішек
трактасының жұмысының бұзылуы, бронх - өкпе жүйесінің бұзылуы, аллергиялық
аурулар, венериялық аурулар кездеседі.
Қараусыз қалу және қаңғыбастық жолына түскен көптеген жастарды
өмірдің жиегіне шығарып тастау, әрине, әлеуметтік қызметкер мен
әлеуметтік педагогтардың, мемлекеттік және қоғамдық институттардың кәсіби
назар аударуы қажет.
Жастардың осы котегорияларымен әлеуметтік жұмыс жүргізуді ұйымдастыру
және жүзеге асыру кезінде, біріншіден, жеке тұлғаның әлеуметтік
байланыстарының процесін болдырмайтын моральдық, психологиялық,
экономикалық қолдау көмектесетінін ескеру керек, мұнда кейде
десоциализацияның алдын алу үшін көбіне экономикалық, ресурстық және
ұйымдастырушылық қолдаулар бұл байланыстардан гөрі тиімді екенін де білген
жөн: екіншіден, егер жеке тұлға өзінің әлеуметтік қауымдастығынан шығып
қалған болса, онда әлеуметтік қызметкер әлеуметтік – психологиялық
бұзылуларды болдырмау үшін, жаңа мәртебе табу үшінде көмек көрсетуге
міндетті; үшіншіден, жеке тұлғаның өз бетімен сырттан келетін көмексіз,
соның ішінде әлеуметтік қызметкердің көмегінсіз әлеуметтік шұңқырдан
шығуы мүмкін емес: осы әлеуметтік шұңқырдың 36 % тұрғыны ғана шығуы болады
деп есептесе, 43 % экономикалық проблемалары бойынша РАН институтының
мәліметтері бойынша.
Қараусыз қалған және қаңғыбас жастармен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыстарды үш кезеңге бөлуге болады:
Бірінші кезең, баланы қаңғыбастық жолға итермелейтін отбасының әл
–ауқатсыздық белгілері байқалған кезден бастап отбасымен жұмыс;
Екінші кезең, қараусыз қалғандар мен қаңғыбастармен жұмыс;
Үшінші кезең, бұрынғы қараусыз қалғандармен олардың қайтадан бейімделуімен
жұмыс.
Әлеуметтік қызметкердің бірінші кезеңде табысты жұмыс жүргізуі одан
кейінгі екі кезеңде жүргізетін әлеуметтік жұмыстар ауқымын азайтып, бұл
құбылыстың көлемін азайтатыны сөзсіз.
Қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық жағдайдың нашарлауы кейбір отбасыларына
өз балаларына толықтай жағдай жасауды қамтамассыз етуге кедергі келтіреді.
Әсіресе өз балалары үшін жауапкершілікті ала алмайтын немесе алудан
бастартқан отбасыларында жағдай мүлдем күрделі. Мұнда балалар маскүнемдік,
нашақорлық және т.б. құбылыстарды тікелей бастан өткізеді. Осындай
отбасындағы тәрбие әлеуеті жоқ, балалар жиі зорлық көреді, олардың
денелеріне зақым келтіреді, тіпті сексуальдық тұрғыда зорлық көрсету
адамның абыройын тәлкілейтін жағдайлар да жиі кездеседі. Өткір болмаса да
алаңдатушылық туғызып отырған тағы бір құбылыс, толық емес және жиі
жанжалдасатын отбасыларында ата – аналары айырылысу алдында тұрған
отбасыларында байқалатын балалардың депривациясы. Ата – анасының бәрінің
болмауы, материалдық қиындықтар тудырып ғана қоймай, қатнастардың
психологиялық құрылымын бұзатындығын, рухани қиындықтар да туғызады.
* Баласының қараусыз қалуы көкейкесті мәселесі болып тұрған отбасымен
жүргізетін әлеуметтік жұмысты былай бөлуге болады:
• отбасының тұрақтылығын қолдауға бағытталған;
• жедел, балаға ата – анасы тарапынан төніп тұрған жағдайда.
Әлеуметтік қызметтің, әлеуметтік қызметкердің жедел араласуы балаға ата
–анасы тарапынан қатыгездік көрсетудің байқалуымен байланысты оны тез ол
жерден әкету қажеттігі туғанда жасалады. Жедел араласу отбасында туындаған
төтенше және аяқ астынан болған өткір жанжал жағдайында да немесе
әлеуметтік қызметкердің отбасындағы жағдайды тұрақтындырудағы шаралары
тиімсіз болғанда да жасалауы мүмкін.
Әлеуметтік қызметтің жедел шарасын қолдану балаларға зорлық жасау
проблемасына байланысты да болады. Бұл жаңа феномен емес, дегенмен
отбасыларында пайда болған өткір проблема ретінде соңғы уақытта қаралып
жүр. Зорлық көрсетуге балалардың денесіне жасалатын зақымдар ғана емес,
оларға жасалатын психикалық қанаудың әртүрлі нысандары жатады. Мұндай
жағдайларды әлеуметтік қызметкердің жұмысы ондай ата –аналарға қарсы заңды
санкциялар қолдану туралы мәселе көтеруден тұрады. Ата –аналары өздері
балаларын қаңғыбастыққа, қайыр тілеуге мәжбүрлесе, оларға қолданылатын
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде баптар бар, соларға сәйкес
қылмыстық іс қолданылады.
Келесі кезең – қараусыз қалғандар мен қаңғыбастармен жүргізілетін
әлеуметтік жұмыс. Бұл кезеңде әлеуметтік қараусыз қалғандардың тұлғасымен
әртүрлі құрылымдар жұмыс істейді: полиция, кәмелетке толмағандар ісі
бойынша инспекция, жасөспірімдерді уақытша бөлу, бейімдеу және реаблитация
Орталақтары, жергілікті басқару органдарының кәмелетке толмағандардың
ісімен айналысатын Комиссия және т.б.
ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстан елдерінде Қазақстанда соңғы
уақыттары қараусыз қалған, бейімделмеген жасөспірімдер үшін арнаулы
реаблитациялық әлеуметтік қызметтер кеңінен таралып отыр. Бұл мекемелердің
атаулары әртүрлі – баспаналар, тәрбие үйлері, орталықтар және т.б., бірақ,
олардың мақсаттары біреу – баланың отбасылық байланысын қайта қалпына
келтіру немесе алмастыру. Мұнда негізгі үш бағытты алып көрсетуге болады:
1. баланы өз отбасына қайтару;
2. оған қамқар болатын отбасын табу;
3. сол мекемеде отбасылық жағдай жасау.
Сонымен әлеуметтік жағынан қараусыз қалған балалардың реаблитациялық
кезінде реаблитациялық мекеменің онымен байланысқа түсіп, жаңа ортаға, жаңа
қатнастар жүйесіне бейімделуі үшін мыналар қажет: жақсы тұрмысты қамтамасыз
ететін, білім алуға және еңбеке теуге тартуға қайта оралуға мүмкіндік
жасаудың жағдайлар кешені: медико – психологиялық тексеруден және қалпына
келтіруден өткізу және патронаж.
1.2. Жастар арасындағы нашақорлық, және оның алдын алу
Елбасы нашақорлыққа қарсы күрес жүргізудің 2014 жылға дейінгі
стратегиясы мен 2008 жылға дейінгі іс-әрекет ету бағдарламасын бекіткені
белгілі. Егер өткен жылы тіркеуде есірткіге тәуелді 48 мың адам тұрса,
үстіміздегі жылы бұл сан 5 мыңға ұлғайып отыр. Республика бойынша 280
адамға бір нашақордан келеді екен. Есірткінің ең көп тараған жері және
нашақорлықпен көп ауыратындар Астана, Алматы қалалары мен Қарағанды,
Ақмола, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Павлодар облыстарында көрінеді. Әрине, ең
басты алаңдатарлық мәселе, есірткінің балалар мен жастар арасында көптеп
таралуы дер едік.
Заң бойынша есірткіні тұтынатындар мен оны тарататындар қоса жауапқа
тартылады. Үстіміздегі жылдың 5 айы ішінде ішкі істер органдары
қызметкерлерінің күшімен 4 мың нашақорлық қылмыс тіркелген. Бұл өткен жылғы
осы мерзіммен салыстырғандағы көрсеткіштен 4 есе асып отыр. Оның 4,5
пайызын есірткі сатушылар құрайды. Жыл басынан бері есірткі сату ісімен
маманданған 6 қылмыстық топ ұсталды. Заңсыз айналымнан 3 тонна 700 кило
түрлі есірткілік заттар тәркіленген. Оның жүзден аса килосын героин
құрайды. Жыл басынан бері елімізде 94 түрлі контрабандалық қылмыстар
анықталған. Бұл контрабандалық қылмыстар саны да биыл 13 пайызға артып
отыр. Осыған байланысты есірткі саудасының алдын алу шараларын жүргізу
қатаң қолға алынды. Соның арқасында шекарадан кеден арқылы өткен
контрабандалық қылмыстар да анықталып отыр. Түнгі клубтар мен ойын-сауық
отауларында нашақорлық қылмыстарына қатысты жұмыстар жалғасын тауып келеді.
Біздің республикамызда жастардың бірнеше демалатын ойын-сауық орны бар,
соларда жыл басынан бері 60 шақты есірткіні тұтыну фактілері анықталды. Ал
өткен жыл бойына бар-жоғы 25 факті анықталған еді.
Нашақорлық – жастар арсындағы девианттық мінез – құлықтың ең қауіпті
нысандарының бірі. Қазір бұл қасірет қазақ жерінде де өз кесепаттарын
тигізуде. Нашақорлықпен және наркобизнеспен күресу бойынша республикалық
Агенстволардың мәліметтері бойынша, 45 мыңнан астам адам нашақорлар ресми
түрде тіркелген екен. 50 пайыздай нашақорлар – 18 – ден, 35 жас
аралағындағы жастар. Есірткі қолданушылардың жас табалдырығы төмендеп
барады: егер бірнеше жыл бұрын ол 15 – 16 жасты құраса, қазір ол 11 – 13
жаста, 1990жылы республикада ресми түрде 68 кәмелетке толмаған нашақорлар
тіркелсе, 1997 жылы – 677 тіркелген, ал 2000 жылдың алты айында 1875
тіркелген. Қазақстаннның социологтары мен саясаттанушыларының мәліметтері
бойынша қазіргі уақытта жасөспірімдердің, бозбалалар мен бойжеткендердің 5
- 6 % есірткі қабылдаса, 9 – 10 % оны өмірлерінде бір рет болса да тартып
көрген. Жастар нашақорлығы республиканың барлық қалаларын қамтып отыр, ол
ең алдымен: Алматы, Астана, Атырау, Көкшетау, Қарағанды, Теміртау, Өскемен,
Орал қалалары. Республиканың Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан
облыстары осы мәселе бойынша аса алаңдатушылық туғызып отыр.
Болашақты болжасақ оның еш қуанарлығы жоқ. Оның қиыны ТМД елдерінің
әлемдік наркобизнес жүйесіне тартылуы. Қазақстан есірткіні Ауғанстан мен
Пәкістан, Ресей мен Батыс Еуропаға тасудың таптырмас көпірі болып отыр.
Нашақорланудың әлеуметтік салдары өте ауыр. Нашақорлар қоғамдық өмірден
– еңбектен, саясаттан, отбасынан және т.б. алшақтайды, ол жеке бастың дене,
әлеуметтік деградациясы кесірінен болады. Есірткіге құлша тәуелді болу
оларды аморальдық қылықтарды, қылмыстық істерді жасауға итермелейді.
Есірткіні шектен тыс қабылдау өлімнің өсуіне, соматикалық және психикалық
аурулардың дамуына әкеп соғады. Нашақорлық жас ұрпаққа кері әсер етеді:
балалар күрделі дене және психикалық ауытқулармен туады, ол өз кезегінде
отбасының айырылысып, елдің генефондына қауіп төндіреді.
Қазіргі уақыттағы нашақорландыру ұлттық қауіпсіздікке келтіретін қауіп
ретінде қарастырылып отырылуы тегін емес, ал есірткіні қабылдау деңгейі,
егер оны халықтың 5 % қабылдай бастаса, ол ұлттың генефонына келетін зардап
болып есептеледі. Жастардың девиантты мінез – құлқының осы түрімен кәсіби
түрде айналысатын әлеуметтік қызметкерлер мен әлеуметтік пеагогтар үшін
нашақорландыру мен нашақорлық туралы жалпы біліп қана қою жеткіліксіз.
Жастарды есірткіге апаратын ерекше себептерді білу де өте маңызды.
Соңғы уақыттары жастарды нашақорландырудың әлеуемттік демографиялық
құрылымы едәуір өзгеріске ұшырады. Қазіргі есірткіні жиі қолданушылар
қатарынан әлеуметтік жағынан жеткілікті бейімделген және әл –ауқатты
адамдарды көруге болады. Сонымен қатар нашақорлықтанудың жастардың
элитарлық тобының – студенттердің арасында өріс алуы жиі байқалады. Жастар
ортасындағы нашақорлық пен нашақорлар туралы теріс қабылдау табалдырығы
төмендеп келеді. Жастардың есірткілерді қолдануға деген жаппай бейтарап,
кей жерде тіпті қолдайтын қарым – қатнасы жастар мәдениетінің жалпы
құлдырауы, рухани құндылықтырының девальвациясы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz