Мүлікті қорғаудың қылмыстық құқықтық маңызы
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік жұмыста алаяқтық арқылы жасалатын қылмыстардың құрамы, оны саралаудың маңызы және ондай қылмыстардан айыратын теориялық негіздер, қылмыстың туу жағдайлары және алаяқтыққа байланысты заң нормасын жетілдіруге байланысты ұсыныстар жете қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік меншік пен жеке меншіктің тең құқықтылығы және теңдей қорғалатындығы туралы айтылған [1, 6 б.]. Конституция талабына лайық Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қандай меншік түрлерінің теңдей қылмыстық-құқықтық қорғауға алынатынын және барлық меншік түрлеріне қол сұғушылық үшін теңдей қылмыстық жауапкершілікті белгілейді. Бұл үшін, әрине, біз қоғам өмірінің барлық салаларында болып жатқан өзгерістерге сәйкес жұмыс жасауымыз қажет. Өкінішке орай, біздің республикамызда әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-экономикалық, жағымды әлеуметтік көріністерге кері әсерін тигізетін келеңсіз құбылыстар аз кездесіп жатқан жоқ. Құқық қорғау жүйесінде соңғы жылдары жүзеге асырылып жатқан негізгі реформалар осындай жағымсыз құбылыстарды ауыздықтауға бағытталған.
Cоңғы жылдары қылмыстардың жалпы саны азайғанымен алаяқтықтың қоғамдық қауіптілігінің аса ауырлығымен сипатталатындығын көрсетеді. Нақтырақ айтсақ алаяқтық жолмен жасалған ұйымдасқан түрлері көбеюде.
Ерекше атап өтетін жайт: кез-келген экономикалық қызмет, ең алдымен, елдегі бар материалдық, қаржылық және өзге де қорларға негізделген. Міне, сондықтан да бұл қиындықтарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі болып қала бермек.
Бұлардың барлығы экономика мен қаржы саласында қорғау, басқару және есепке алу және материалдық құндылықтарды сақтау мәселелерін түп-тамырымен өзгертуді қажет етеді. Өкінішке орай, жоғарыда атап кеткеніміздей, елімізде әлі жеке адамның немесе мемлекеттік және қоғамдық мүлікті талан-таражға салу, оның ішінде алаяқтық жоғары дәрежеде орын алып отыр.. Оның үстіне, сараптама көрсетіп отырғандай, соңғы жылдары талан-тараждан келтірілген материалдық залалдың жалпы саны мен көлемінің өсуі байқалады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында қоғамдағы ең құнды игілік-адам, оның денсаулығы, бостандығы екенін ескере отырып, адамның мүлкіне әрекет етушілерге жоғары жауапкершілік қолданылуы қажеттігін басым айтқандығына тоқтала отырып, зерттеу тақырыбының күн тәртәбәнен түспеген өзекті мәселелердің бірі екендігін көруге болады [2] .
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік меншік пен жеке меншіктің тең құқықтылығы және теңдей қорғалатындығы туралы айтылған [1, 6 б.]. Конституция талабына лайық Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қандай меншік түрлерінің теңдей қылмыстық-құқықтық қорғауға алынатынын және барлық меншік түрлеріне қол сұғушылық үшін теңдей қылмыстық жауапкершілікті белгілейді. Бұл үшін, әрине, біз қоғам өмірінің барлық салаларында болып жатқан өзгерістерге сәйкес жұмыс жасауымыз қажет. Өкінішке орай, біздің республикамызда әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-экономикалық, жағымды әлеуметтік көріністерге кері әсерін тигізетін келеңсіз құбылыстар аз кездесіп жатқан жоқ. Құқық қорғау жүйесінде соңғы жылдары жүзеге асырылып жатқан негізгі реформалар осындай жағымсыз құбылыстарды ауыздықтауға бағытталған.
Cоңғы жылдары қылмыстардың жалпы саны азайғанымен алаяқтықтың қоғамдық қауіптілігінің аса ауырлығымен сипатталатындығын көрсетеді. Нақтырақ айтсақ алаяқтық жолмен жасалған ұйымдасқан түрлері көбеюде.
Ерекше атап өтетін жайт: кез-келген экономикалық қызмет, ең алдымен, елдегі бар материалдық, қаржылық және өзге де қорларға негізделген. Міне, сондықтан да бұл қиындықтарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі болып қала бермек.
Бұлардың барлығы экономика мен қаржы саласында қорғау, басқару және есепке алу және материалдық құндылықтарды сақтау мәселелерін түп-тамырымен өзгертуді қажет етеді. Өкінішке орай, жоғарыда атап кеткеніміздей, елімізде әлі жеке адамның немесе мемлекеттік және қоғамдық мүлікті талан-таражға салу, оның ішінде алаяқтық жоғары дәрежеде орын алып отыр.. Оның үстіне, сараптама көрсетіп отырғандай, соңғы жылдары талан-тараждан келтірілген материалдық залалдың жалпы саны мен көлемінің өсуі байқалады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында қоғамдағы ең құнды игілік-адам, оның денсаулығы, бостандығы екенін ескере отырып, адамның мүлкіне әрекет етушілерге жоғары жауапкершілік қолданылуы қажеттігін басым айтқандығына тоқтала отырып, зерттеу тақырыбының күн тәртәбәнен түспеген өзекті мәселелердің бірі екендігін көруге болады [2] .
1 Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулермен толықтырулар енгізу туралы.- Алматы: ЮРИСТ, 2010-40 б
2 Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы №858 Жарлығы // Заң газеті. – 2009. - 25 тамыз.
3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы: ЮРИСТ, 2011.-148 б.
4 Архипова И.А., Милин А.Е. Приобретение или сбыт имущества, заведомо добытого преступным путем. Учебное пособие. М.: Издательство «Юрлитинформ», 2009.-168 с.
5 Каширский С.В. Квартирные кражи и их предупреждение-М.: Юрлитинформ, 2009.-216с.
6 Алауханов Е.О. Қылмыстық құқық (жалпы бөлім).Оқулық.Алматы: ҚР Құқықтық сараптама және халықаралық ғылыми зерттеулер орталығы, 2009.-456 б.
7 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық ерекше бөлім.Алматы: 2002 ж-459 б.
8 Курс уголовного права.-Т.3.Особенная часть/ под.ред.Г.Н.Борзенкова –М., 2002.-С.386-387.
9 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 2001.-С.5.
10 Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының “Бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену жөніндегі істер бойынша сот тәжірбиесі туралы” 2007 жылғы 11 шілдедегі № 8 нормативтік қаулысы.
11 Чинхоев Ш. Квалификация хищений государственного и общественного имущества в особо крупных размерах. А., 1983.-С.250
12 Кригер Г.А. Квалификация хишений социалистического имущества. М., 19714 Хакимов. И.Х. На страже собственностей. Ташкент, 1976.-С.190.
13 Гаухман Л.Д., Максимов С.В. Уголовная ответственность за преступления в сфере экономики. М.: ЮрИнФО, 1996.С.62; Уголовное право.Особенная часть. М.: НОРМА, 1998. С.192.
14 Коробеев А.И. Транспортные правонарушения: квалификация и ответственность.М.: Юридическая литература,1990.С.241.
15 Клепицкий И.А. Собственность и имущество в уголовном праве// Государство и право.1997.№5.С.74-83.
16 Кудрявцев В.Н.Общая квалификация преступлений. – М., 1972. – 35 б.
17 Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. – М., 1984. – 21-22 б.
18 Беляев В.Г. Применение уголовного законв. Волгоград, 1998. – 49 б.
19 Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступлений. Волгоград, 1976. – 24 б.
20 Кузнецов А.В. Уголовное право и личность. – М., 1977. – 65-66 б.
21 Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. – М., 1957. 124 б.
22 Фролов Е.А. Объект уголовно-правовой охраны и его участие в организации борьбы с посягательствами на собственность: Заң ғыл. докторының дис..Свердловск, 1971.-12 б.
23 Новоселов Г.П. Учение об объекте преступления. Методологичексие аспекты. – М., 2001. – 60 б.
24 Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. – М., 1996. – 147 б.
25 Мотин О.А. Частный интерес в системе объектов уголовно-правовой охраны: заң ғыл. кандидатының автореф. дис. – Волгоград, 2005. – 13 б.
26 Таций В.Я. Объект и предмет преступления в советском уголовном праве. Харьков, 1988. – 88 б.
27 Кругликов Л.Л. Проблемы теории уголовного права. Ярославль, 1999. – 12 б.
28 Пинаев А.А. Проблемы дальнейшего совершенствования советского уголовного законодательства об ответственности за хищения. Автореф. дис. ...докт. юрид. Наук. Киев. 1984. – 4 б. Ресей Федерациясының Қылмыстық заңы. Ерекше бөлігі. М.: ОЛИМП. 1997. – 175 б.; Некоторые проблемы уголовно-правовой оценки преступлений против собственности граждан. – 2-42 б.
29 Борзенков Г. Преступления против собственности//Человек и закон. 1998. № 7. – 26-31 б.
30 Кочои С.М. Ответственность за корыстные преступления против собственности. – М., 2000. – 81-82 б.
31 Куринов Б.А. Уголовная ответственность за хищения государственного и общественного имущества. – М., 1954. – 25 б.; Сирота С.И. Преступления против социалистической собственности и борьба с ними. Вороноеж, 1968. – 14 б.
32 Право собственности в СССР: Проблемы, дискуссии, предложения. – М., 1989. 4 б.
33 Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. – М., Юр. лит. 1991. – 16 б.
34 Разгильдиев Б.Т. Задачи Уголовного права Российской Федерации. Саратов, 1993. – 58 б.
35 Шульга А.В. Хищение имущества вверенного виновному: проблемы квалификации. Краснодар, 2005.-С.345
36 Матышевский П.С. Ответственность за преступления против социалистической собственности.-Киев,1983.-С.20.
37 Пинаев А.А. Уголовно-правовая борьба с хищениями.-Харьков,1975.-С.13
38 Курс уголовного права Под редакцией Г.Н. Борзенкова и В.С. Комиссарова.-М.,2002.-Т.3.-С.388-389
39 Скляров С.В.Понятие хищения в уголовном законодательства России: теоретический анализ//Государство и право.-1997
40 Гаухман Л.Д..Квалификация преступлений.-М.,
42 В.А.Сергиевский, С.М.Рахметов. Квалификация престплений.-Алматы, 1999
43 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений.- М., 2001.- С.126.
44 Нұрмашев Ү.У. Қылмыстық құқық ерекше бөлім: Алматы., 2008 ж.-Алматы.-234 б.
45 Волженкин Б.В. Квалификация хищений государственного или общественного имущества путем присвоения, растраты или злоупотребления служебным положением.- Л., 1987.-С.211.
46 Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика.- М., 2001.
47 Борзенков Г.Н. Ответственность за мошенничество. М., 2005.-С.128.
Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений.- М., 2001.- С.126.
48 Качурин Д.В. уголовная ответственность за обман и злоупотребление доверием (мошенничество) в отношении предприятий, организаций и коммерческих структур с различными формами собственности в период рыночных отношений //Дисс. канд.юрид.наук. М.: Юридический институт МВД РФ, 1996. С. 41-42.
49 Клепицкий И.А. Недвижимость как предмет хищения и вымогательства // Государство и право. 2000.- № 12.- 12 с.
50 Иващенко С.Б. Уголовная ответственность за неправомерное завладение чужим недвижимым имуществом. Автореф. Дисс. ... канд. юрид. наук. – М., 1998. – 23 с.
51 Верина В.Г. Дифференциация уголовной ответственности за преступления против собственности: проблемы теории и практики. Саратов, 2003. – 87 с.
52 Попова Ю.В. Уголовно-правовая охрана земли. Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. Краснодар, 2004. – 10 с.
53 Наумов А.В. Российское уголовное право. Курс лекций: в 3 т. Т.2. Особенная часть (І-Х главы) М., 2007.- 256 с.
54 Тенчов Э.С. Понятие хищения в зеркале законодательной техники // Юридическая техника и вопросы дифференциации ответственности в уголовном праве и процессе // Под ред. Л.Л.Кругликова. Ярославль, 1998. – 14 с.
55 Братанов В.В. Хищение культурных ценностей: уголовно-правовые и криминологические аспекты: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. .Новгород, 2001. – 3 с.
56 Яни П. Хищение: некоторые вопросы предмета и ущерба // Законность. 1996.- №10. – 15 с.
57 Бондарь А.В., Старков О.В., Упоров И.В. Мошенничество как вид преступного посягательства против собственности и особенности его проявления в сфере банковской деятельности. Сыктывкар, 2003. – 45 с.
58 Пастухов В. Несчастная собственность // Аргументы недели.- № 46 от 15 ноября 2007 г., - 9 с.
59 Алексеев С.С.Право собственности. Проблемы теории. – 97, 98 с.
60 ҚазССР Жоғарғы Сотының 1980 ж. 23 желтоқсанындағы Пленумының «Соттардың көліктегі ұрлықтар туралы істерді қарастыру кезінде заңнаманы қолдану практикасы туралы» Қаулысының 5 тармағы
61 Российское уголовное законодательство: Особенная часть: Учебник // Под ред. М.П.Журавлева и С.И.Никулина. М.: Спарк, 1998. – 134 с.
62 Есипов В.В. Уголовное право: Часть особенная. Преступления против личности и имущества. Изд. 2, пересмотр. И доп. Спб., 1899. – 139 с.; Фойницкий И.Я. Курс уголовного права: Особенная часть. Посягательства личные и имущественные. Спб., 1912.- 169-173 с.
63 Жижиленко А.А. Преступления против имущества и исключительных прав. Л., 1928. – 6, 13,14 с.
64 Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. – М., 2001. – 84-85 с.
65 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне Түсінік.-Алматы: ЖШС «Издательство» Норма-К», 2004.- 648 б.
66 Хабаров А.В. Преступления против собтвенности: влияние гражданского-правового регулирования: Автореф.Дисс...канд.юрид.наук.Тюмень,1999.- 30 с.
67 Бабкин С.А. Владение, пользование и распоряжение имуществом, находящимся в общей совместной собственности супругов.- М., 2004.- 234 с.
68 Шейфер С.А., Безверхов А.Г. Имущественные преступления в семье: материально-правовой и уголовно- процессуальный аспекты // Государство и право. 2001.- №6.- 55-56 с.
69 Ускова Ю.В. Уголовно-правовая охрана семьи. Краснодар, 2001.- 128с.
70 Верин В. Новый УК и судебная практика// Закон. 1996.-№ 9.- 75с.
71 В.В.Мальцев. Ответственность за преступления против собственности. Волгоград,1999.- 300 с.
72 Бойцов А.И.Преступления против собственности. СПб.: Юридический центр Пресс, 2002.- 773 с.
73 Белокуров О.В. Присвоение и растрата: общие признаки и специфика // Вестн. Моск.ун-та. Сер.11. Право.-1991.- №2.
74 Белокуров О.В. Присвоение и растраты: Проблемы квалификации.Ульяновск.- 1996 .- 111с.
75 Фойницкий И.Я. Курс уголовного права.Часть особенная. Посягательства личные и имушестенные. СПб.,2006.- 307 с.
76 Шульга А.В. Хищение имущества вверенного виновному: проблемы квалификации. Краснодар, 2005.- 235 с.
77 Клепицкий М. «Вверенное имущество» в уголовном праве // Законность. 1995.-№12.- 9 с.
78 Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть.: Учебник под ред. И.Ш.Борчашвили и С.М.Рахметова.- Алматы, 2000.- 122 с.
2 Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы №858 Жарлығы // Заң газеті. – 2009. - 25 тамыз.
3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы: ЮРИСТ, 2011.-148 б.
4 Архипова И.А., Милин А.Е. Приобретение или сбыт имущества, заведомо добытого преступным путем. Учебное пособие. М.: Издательство «Юрлитинформ», 2009.-168 с.
5 Каширский С.В. Квартирные кражи и их предупреждение-М.: Юрлитинформ, 2009.-216с.
6 Алауханов Е.О. Қылмыстық құқық (жалпы бөлім).Оқулық.Алматы: ҚР Құқықтық сараптама және халықаралық ғылыми зерттеулер орталығы, 2009.-456 б.
7 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық ерекше бөлім.Алматы: 2002 ж-459 б.
8 Курс уголовного права.-Т.3.Особенная часть/ под.ред.Г.Н.Борзенкова –М., 2002.-С.386-387.
9 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 2001.-С.5.
10 Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының “Бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену жөніндегі істер бойынша сот тәжірбиесі туралы” 2007 жылғы 11 шілдедегі № 8 нормативтік қаулысы.
11 Чинхоев Ш. Квалификация хищений государственного и общественного имущества в особо крупных размерах. А., 1983.-С.250
12 Кригер Г.А. Квалификация хишений социалистического имущества. М., 19714 Хакимов. И.Х. На страже собственностей. Ташкент, 1976.-С.190.
13 Гаухман Л.Д., Максимов С.В. Уголовная ответственность за преступления в сфере экономики. М.: ЮрИнФО, 1996.С.62; Уголовное право.Особенная часть. М.: НОРМА, 1998. С.192.
14 Коробеев А.И. Транспортные правонарушения: квалификация и ответственность.М.: Юридическая литература,1990.С.241.
15 Клепицкий И.А. Собственность и имущество в уголовном праве// Государство и право.1997.№5.С.74-83.
16 Кудрявцев В.Н.Общая квалификация преступлений. – М., 1972. – 35 б.
17 Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. – М., 1984. – 21-22 б.
18 Беляев В.Г. Применение уголовного законв. Волгоград, 1998. – 49 б.
19 Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступлений. Волгоград, 1976. – 24 б.
20 Кузнецов А.В. Уголовное право и личность. – М., 1977. – 65-66 б.
21 Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. – М., 1957. 124 б.
22 Фролов Е.А. Объект уголовно-правовой охраны и его участие в организации борьбы с посягательствами на собственность: Заң ғыл. докторының дис..Свердловск, 1971.-12 б.
23 Новоселов Г.П. Учение об объекте преступления. Методологичексие аспекты. – М., 2001. – 60 б.
24 Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. – М., 1996. – 147 б.
25 Мотин О.А. Частный интерес в системе объектов уголовно-правовой охраны: заң ғыл. кандидатының автореф. дис. – Волгоград, 2005. – 13 б.
26 Таций В.Я. Объект и предмет преступления в советском уголовном праве. Харьков, 1988. – 88 б.
27 Кругликов Л.Л. Проблемы теории уголовного права. Ярославль, 1999. – 12 б.
28 Пинаев А.А. Проблемы дальнейшего совершенствования советского уголовного законодательства об ответственности за хищения. Автореф. дис. ...докт. юрид. Наук. Киев. 1984. – 4 б. Ресей Федерациясының Қылмыстық заңы. Ерекше бөлігі. М.: ОЛИМП. 1997. – 175 б.; Некоторые проблемы уголовно-правовой оценки преступлений против собственности граждан. – 2-42 б.
29 Борзенков Г. Преступления против собственности//Человек и закон. 1998. № 7. – 26-31 б.
30 Кочои С.М. Ответственность за корыстные преступления против собственности. – М., 2000. – 81-82 б.
31 Куринов Б.А. Уголовная ответственность за хищения государственного и общественного имущества. – М., 1954. – 25 б.; Сирота С.И. Преступления против социалистической собственности и борьба с ними. Вороноеж, 1968. – 14 б.
32 Право собственности в СССР: Проблемы, дискуссии, предложения. – М., 1989. 4 б.
33 Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. – М., Юр. лит. 1991. – 16 б.
34 Разгильдиев Б.Т. Задачи Уголовного права Российской Федерации. Саратов, 1993. – 58 б.
35 Шульга А.В. Хищение имущества вверенного виновному: проблемы квалификации. Краснодар, 2005.-С.345
36 Матышевский П.С. Ответственность за преступления против социалистической собственности.-Киев,1983.-С.20.
37 Пинаев А.А. Уголовно-правовая борьба с хищениями.-Харьков,1975.-С.13
38 Курс уголовного права Под редакцией Г.Н. Борзенкова и В.С. Комиссарова.-М.,2002.-Т.3.-С.388-389
39 Скляров С.В.Понятие хищения в уголовном законодательства России: теоретический анализ//Государство и право.-1997
40 Гаухман Л.Д..Квалификация преступлений.-М.,
42 В.А.Сергиевский, С.М.Рахметов. Квалификация престплений.-Алматы, 1999
43 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений.- М., 2001.- С.126.
44 Нұрмашев Ү.У. Қылмыстық құқық ерекше бөлім: Алматы., 2008 ж.-Алматы.-234 б.
45 Волженкин Б.В. Квалификация хищений государственного или общественного имущества путем присвоения, растраты или злоупотребления служебным положением.- Л., 1987.-С.211.
46 Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика.- М., 2001.
47 Борзенков Г.Н. Ответственность за мошенничество. М., 2005.-С.128.
Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений.- М., 2001.- С.126.
48 Качурин Д.В. уголовная ответственность за обман и злоупотребление доверием (мошенничество) в отношении предприятий, организаций и коммерческих структур с различными формами собственности в период рыночных отношений //Дисс. канд.юрид.наук. М.: Юридический институт МВД РФ, 1996. С. 41-42.
49 Клепицкий И.А. Недвижимость как предмет хищения и вымогательства // Государство и право. 2000.- № 12.- 12 с.
50 Иващенко С.Б. Уголовная ответственность за неправомерное завладение чужим недвижимым имуществом. Автореф. Дисс. ... канд. юрид. наук. – М., 1998. – 23 с.
51 Верина В.Г. Дифференциация уголовной ответственности за преступления против собственности: проблемы теории и практики. Саратов, 2003. – 87 с.
52 Попова Ю.В. Уголовно-правовая охрана земли. Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. Краснодар, 2004. – 10 с.
53 Наумов А.В. Российское уголовное право. Курс лекций: в 3 т. Т.2. Особенная часть (І-Х главы) М., 2007.- 256 с.
54 Тенчов Э.С. Понятие хищения в зеркале законодательной техники // Юридическая техника и вопросы дифференциации ответственности в уголовном праве и процессе // Под ред. Л.Л.Кругликова. Ярославль, 1998. – 14 с.
55 Братанов В.В. Хищение культурных ценностей: уголовно-правовые и криминологические аспекты: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. .Новгород, 2001. – 3 с.
56 Яни П. Хищение: некоторые вопросы предмета и ущерба // Законность. 1996.- №10. – 15 с.
57 Бондарь А.В., Старков О.В., Упоров И.В. Мошенничество как вид преступного посягательства против собственности и особенности его проявления в сфере банковской деятельности. Сыктывкар, 2003. – 45 с.
58 Пастухов В. Несчастная собственность // Аргументы недели.- № 46 от 15 ноября 2007 г., - 9 с.
59 Алексеев С.С.Право собственности. Проблемы теории. – 97, 98 с.
60 ҚазССР Жоғарғы Сотының 1980 ж. 23 желтоқсанындағы Пленумының «Соттардың көліктегі ұрлықтар туралы істерді қарастыру кезінде заңнаманы қолдану практикасы туралы» Қаулысының 5 тармағы
61 Российское уголовное законодательство: Особенная часть: Учебник // Под ред. М.П.Журавлева и С.И.Никулина. М.: Спарк, 1998. – 134 с.
62 Есипов В.В. Уголовное право: Часть особенная. Преступления против личности и имущества. Изд. 2, пересмотр. И доп. Спб., 1899. – 139 с.; Фойницкий И.Я. Курс уголовного права: Особенная часть. Посягательства личные и имущественные. Спб., 1912.- 169-173 с.
63 Жижиленко А.А. Преступления против имущества и исключительных прав. Л., 1928. – 6, 13,14 с.
64 Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. – М., 2001. – 84-85 с.
65 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне Түсінік.-Алматы: ЖШС «Издательство» Норма-К», 2004.- 648 б.
66 Хабаров А.В. Преступления против собтвенности: влияние гражданского-правового регулирования: Автореф.Дисс...канд.юрид.наук.Тюмень,1999.- 30 с.
67 Бабкин С.А. Владение, пользование и распоряжение имуществом, находящимся в общей совместной собственности супругов.- М., 2004.- 234 с.
68 Шейфер С.А., Безверхов А.Г. Имущественные преступления в семье: материально-правовой и уголовно- процессуальный аспекты // Государство и право. 2001.- №6.- 55-56 с.
69 Ускова Ю.В. Уголовно-правовая охрана семьи. Краснодар, 2001.- 128с.
70 Верин В. Новый УК и судебная практика// Закон. 1996.-№ 9.- 75с.
71 В.В.Мальцев. Ответственность за преступления против собственности. Волгоград,1999.- 300 с.
72 Бойцов А.И.Преступления против собственности. СПб.: Юридический центр Пресс, 2002.- 773 с.
73 Белокуров О.В. Присвоение и растрата: общие признаки и специфика // Вестн. Моск.ун-та. Сер.11. Право.-1991.- №2.
74 Белокуров О.В. Присвоение и растраты: Проблемы квалификации.Ульяновск.- 1996 .- 111с.
75 Фойницкий И.Я. Курс уголовного права.Часть особенная. Посягательства личные и имушестенные. СПб.,2006.- 307 с.
76 Шульга А.В. Хищение имущества вверенного виновному: проблемы квалификации. Краснодар, 2005.- 235 с.
77 Клепицкий М. «Вверенное имущество» в уголовном праве // Законность. 1995.-№12.- 9 с.
78 Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть.: Учебник под ред. И.Ш.Борчашвили и С.М.Рахметова.- Алматы, 2000.- 122 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік жұмыста алаяқтық арқылы
жасалатын қылмыстардың құрамы, оны саралаудың маңызы және ондай
қылмыстардан айыратын теориялық негіздер, қылмыстың туу жағдайлары және
алаяқтыққа байланысты заң нормасын жетілдіруге байланысты ұсыныстар жете
қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясында мемлекеттік меншік пен жеке меншіктің тең құқықтылығы және
теңдей қорғалатындығы туралы айтылған [1, 6 б.]. Конституция талабына лайық
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қандай меншік түрлерінің теңдей
қылмыстық-құқықтық қорғауға алынатынын және барлық меншік түрлеріне қол
сұғушылық үшін теңдей қылмыстық жауапкершілікті белгілейді. Бұл үшін,
әрине, біз қоғам өмірінің барлық салаларында болып жатқан өзгерістерге
сәйкес жұмыс жасауымыз қажет. Өкінішке орай, біздің республикамызда
әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-экономикалық, жағымды әлеуметтік
көріністерге кері әсерін тигізетін келеңсіз құбылыстар аз кездесіп жатқан
жоқ. Құқық қорғау жүйесінде соңғы жылдары жүзеге асырылып жатқан негізгі
реформалар осындай жағымсыз құбылыстарды ауыздықтауға бағытталған.
Cоңғы жылдары қылмыстардың жалпы саны азайғанымен алаяқтықтың қоғамдық
қауіптілігінің аса ауырлығымен сипатталатындығын көрсетеді. Нақтырақ айтсақ
алаяқтық жолмен жасалған ұйымдасқан түрлері көбеюде.
Ерекше атап өтетін жайт: кез-келген экономикалық қызмет, ең алдымен,
елдегі бар материалдық, қаржылық және өзге де қорларға негізделген. Міне,
сондықтан да бұл қиындықтарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау
мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі болып қала бермек.
Бұлардың барлығы экономика мен қаржы саласында қорғау, басқару және
есепке алу және материалдық құндылықтарды сақтау мәселелерін түп-тамырымен
өзгертуді қажет етеді. Өкінішке орай, жоғарыда атап кеткеніміздей, елімізде
әлі жеке адамның немесе мемлекеттік және қоғамдық мүлікті талан-таражға
салу, оның ішінде алаяқтық жоғары дәрежеде орын алып отыр.. Оның үстіне,
сараптама көрсетіп отырғандай, соңғы жылдары талан-тараждан келтірілген
материалдық залалдың жалпы саны мен көлемінің өсуі байқалады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға
арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында қоғамдағы ең құнды игілік-адам,
оның денсаулығы, бостандығы екенін ескере отырып, адамның мүлкіне әрекет
етушілерге жоғары жауапкершілік қолданылуы қажеттігін басым айтқандығына
тоқтала отырып, зерттеу тақырыбының күн тәртәбәнен түспеген өзекті
мәселелердің бірі екендігін көруге болады [2] .
Елімізде орын алған жаңаша көзқарастағы қылмыстық заңдар қабылданданып
өзгерістер мен толықтыруларға ұшыраса да, Республикада алаяқтықты саралау
істері бойынша соттық-тергеу және алдын-ала тергеу тәжірибесі жөнінде
ғылыми сараптама жасалған жоқ, бұл тақырыпқа сәйкес арнайы зерттеулер де
болған жоқ. Мұндай қылмыстардың құрамы жөнінде де, жауаптылықтың негіздері
мен шегі жөнінде де терең зерттеулер жасалған жоқ, мұндай әрекеттердің
жағдайы, динамикасы және құрамы, негізгі себептері мен мұндай қылмысты
жасау жағдайлары, қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері және мұндай талан-
тараждың түрінің алдын-алу шараларының жүйесі анықталмаған. Осы аталғандар
біздің диссертациялық жұмысымыздың өзектілігіне күмән келтірмейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алаяқтық арқылы жаслған қылмыс қоғамға
қауіптілігі жағынан жоғары деңгейде, сондықтан мұндай құрамды
қылмыстардың табиғатын түсіну мәселесінде бір жақты пікірге осы уақытқа
дейін келген жоқпыз.
Қылмыстық құқық ғылымында алаяқтықты өзекті мәселе ретінде өздерінің
еңбектерінде ішінара қарастырып зерттеу жүргізген ғалымдар қатарында
А.Н. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, Г.Ы.Баймурзин, Р.Е. Джансараева, А.Д.
Байсалов, Г.М. Атаханова, Н.С. Жетібаев, М.Қ. Бисенова, Ш.Б. Маликова, Б.М.
Жугралина және ресейлік ғалымдар Г.Н. Борзенков, В.А. Владимиров, Е.В.
Ворошилина, Л.В. Григорьева, Д.В. Качурин, В.Ф. Кириченко, Г.А. Кригер,
В.Д. Ларичев, Ю.И. Ляпунов, Б.С. Никифоров және т.б. сүбелі көзқарастарын
айтуға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының басты
мақсаты болып мүлікті әртүрлі тәсілдер пайдаланып жасалатын алаяқтыққа
кешенді зерттеу жүргізу қажет. Алаяқтық арқылы ұрлаудың нақты анықтамасын
беру, қылмыс құрамына толық тоқталу, ұқсас қылмыстардан айрудың теориялық
негіздер келтіру, алаяқтықты саралаудағы тудыратын мәселелерге ғылыми
тұрғыдан ұсыныстар мен тұжырымда жасау.
Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер туындайды: алаяқтыққа
қылмыстық құқықтық тұрғыдан анықтама беріп, оның қажетті белгілерін
анықтау; алаяқтықтың құрамын жүйелей отырып, аталған қылмысты саралаудың
маңызына тоқталу; алақтықтың ереше саралау белгілеріне сипаттама беру;
қолданыстағы қылмыстық заңнамадағы ұғымына теориялық тұрғыдан талдау
жасау.
Бұл жұмыстың зерттеу объектісіне - бөтеннің мүлкіне алаяқтық арқылы
қол сұғушылық үшін жауаптылыққа тарту негіздері мен жағдайларын реттейтін
құқықтық қатынастар жатады. Алаяқтық арқылы ұрлауға жасалған салыстырмалы
аумақтық талдау олардың жалпы заңдылықтары Қазақстанның барлық аймақтарына
тән екендігін көрсетті: бұл қылмыс түрлерінің аймақтар бойынша
айырмашылықтары көп емес - 7% жуық.
Сонымен қатар, меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық құқықтық
ерекшеліктеріне олардың анық пайдакүнемдік сипаты, едәуір таралғандығы, осы
әрекеттерді жасаған адамдар санының көп болуы, қолданылатын тәсілдер мен
әдістердің алуан түрлілігі, қылмыскерлердің криминалдық
прогрессионализмінің артуы; анық білінетін эгоцентризммен, жеке адам мен
жалпы қоғам мүдделерін құрметтемеуімен, пайдакүнемдікті мақсат тұтуымен
қатар олардың әлеуметтік-демографиялық, адамгершілік-психологиялық және
қылмыстық-құқықтық сипаттамаларының ретсіздігі жатады.
Зерттеу пәні алаяқтықты саралауға қатысты Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңнамасы және аталған тақырып бойынша жүргізілген зерттеулер
құрайды.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі : таңдап алынған зерттеу
жұмысының тақырыбын жан-жақты, тереңірек ашып, мүмкіндігінше ауқымды
көлемде игеру мақсатында әртүрлі әдістер, оның ішінде: тарихи талдау,
салыстырмалы-құқықтық, тарихи- құқықтық және құрылымдық кеңінен
қолданылады. Алаяқтықты саралауда алатын орнын және оның маңыздылығын,
алаяқтықтан келтірілетін зардаптың түрлері мен дәрежесін, қоғамға
қауіптілігін зерттеу барысында статистикалық және нақты әлеуметтік
әдістерге арқа сүйеу орын алды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Зерттеу жұмысы Қазақстан
Республикасының Конституциясына, Қылмыстық құқық, Қылмыстық атқару
заңдарына негізделіп жазылған. Диссертациялық жұмыста заң ғылымындағы
түсініктер, ережелер мен қағидалар, сонымен қатар философия, әлеуметтану,
психологиядағы тұжырымдар мен пікірлер негізге алынды. Қылмыстық істерді
оқып, зерттеу барысында жиналған материалдармен, статистикалық мәліметтер
зерттеудің эмпирикалық базасын құрайды.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы алаяқтықтың
қазіргі таңдағы шешілмей жатқан мәселесін ашып көрсетуге бағытталған.
Алаяқтықтың қылмыстық құқықтық анықтамасы берілген. Осыған орай оның жасалу
тәсілдері жүйеленіп, алаяқтықтың қазіргі таңдағы алдау, арбау жолдарын
жете зерттелген.
Диссертация бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қылмыстық құқық теориясында алаяқтық алдау анықтамасы біркелкі емес.
Атап айтқанда, оны анықтағанда барлық назар ақиқат дәлелді бұрмалауға
шоғырланған, осындай алдау деп қылмыс субъектісінің ойынша жәбірленушіні
өз мүлкін беруге итермелейтін кез-келген дәлелдерді бұрмалау қабылданған.
Алаяқтық алдау анықтамаларының негізінде шындықтың теріс үрдіс жатыр.
Осындай анықтама бойынша алдау - кез-келген ақиқатты бұрмалау немесе
шындықты жасыру.Сондықтан алаяқтықтың нақты анықтамасын негіздеу;
2. Алаяқтың тек қасақана ниетпен және пайдақорлық мақсатпен
жасалатыныдығын және адам сеніміне кіріп мүлікті қайтарымсыз алынатындығын
негіздеу;
3. Алаяқтық арқылы жәбірленушіге тек қана мүліктік емес моральдық
зиянның келетіндігін алға тарту.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Жұмыстың теориялық маңызы сенімге кіріп алдау арқылы мүліктік зиян
келтірудің қылмыстық- құқықтық тұрғыдан зерттеу жүргізілуімен ерекшеленеді.
Алынған ұсыныстар аталған норманы қолдану кезінде қоғамға қауіпті әрекетті
саралауға, алаяқтыққа жаза тағайындауда тиімді қолданудың заңды негіздерін
анықтауға бағыттайды.
Диссертациялық зерттеу жұмысының мазмұнында келтірілген зерттеу
нәтижелерін, тұжырымдар мен ұсыныстарды мынадай бағыттарда қолдануға
болады:
Алаяқтықтың алдын алу мәселесін шешуде елеулі көмек көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің нормаларын жетілдіру
мақсатында өзгерістер мен толықтырулар енгізу барысында;
Қылмыстылықтың алдын алу бағытында жүргізілетін арнайы мемлекеттік
бағдарламаларды және ҚР Жоғары Соты Пленумының қылмыстық істер бойынша
нормативтік қаулыларын дайындауда;
Жоғары оқу орындарында Қылмысты саралау пәнінен дәріс және семинар
сабақтарын өткізу барысында пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеудің негізгі
тұжырымдары, ұсыныс қорытындылары қылмыстық құқық және криминология
кафедрасының алдын ала қорғау мәжілісінде талқыланып сыннан өтті.
Диссертациялық зерттеу жұмысының нәтижесі ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда жария етілді, атап айтқанда: Қылмыстық құқықтағы
алаяқтықтың субъективтік белгілерінің маңызы Қылмыстық саясатты
ізгіліктендіру проблемалары және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-әрекет
аясында заңнаманы жетілдіру атты Республикалық ғылыми конференциясының
материалдары.-18 қараша 2010 ж.; Ұйымдасқан топ болып алаяқтықты жасау
Қазақстан Республикасының индустриалды- инновациялық даму жағдайындағы
саясат, экономика және құқық атты республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары.Алматы.-1 наурыз 2011 ж.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
.
1 МҮЛІКТІ ҚОРҒАУДЫҢ қылмыстық құқықтық маңызы
1.1 Мүліктік қатынасты қорғаудың қылмыстық құқықтағы орны
Меншік құқығы меншіктің өзі сияқты қоғамдық өмірде негізгі орынның
бірін алады. Меншік қатынасын нормативтік реттеу Қазақстан
Республикасында мемлекеттің қалыптасуының барлық кезеңінде жүрді. Тарихи
тұрғыда Қазақстан біршама уақыт Ресей империясының, одан кейін КСРО
құрамында болып, тек 1991 жылы ғана тәуелсіз мемлекет болды. Республикада
меншік құқығы туралы нормативтік ережелер айтылған мемлекеттердегі
қалыптасқан ағымға бағынышты еді. Меншік иесі құқығы күшінің шектелген саны
белгілі бір ауқымнан шықпауға әрі бақыланбауға тиіс болды, ал меншік
иесінің меншікке қатысты құқығы болса, тар ауқымда қатаң түрде шектеліп
отырды. Меншік жеке бастың еркіндігі ұғымынан туындайтын табиғи құқықты
“байланыстырғыш” ретінде байқалды. Жеке адамның меншікке егемендігі
мемлекеттің өктемдігіне қарсы неғұрлым тиімді тосқауыл ретінде
қарастырылды. Мемлекеттің шексіз билігін шектеуді, ағарту, рационалдық
және саяси ойдың жаратылыстану - құқықтық мектептері өркениетті қоғамның
институттық негізі ретінде қабылдады.
Қазақстан Республикасында меншік құқығы жөніндегі нормативтік
ережелердің азаматтық-құқықтық дәстүр аясында туындағаны сөзсіз. Әйтсе
де сыртқы сипаттағы белгілі бір тарихи себептерге қатысты өзіндік
ерекшелігі де болды. Ол негізінен мына кезеңдерге бөлінген :
1. революцияға дейінгі кезең –ХІХ ғасырдың екінші жартысынан 1917
жылды қоса;
2. кеңестік кезең- 1917 жылдан басталып, 20 ғасырдың 80 жылдарының
соңы;
3. кеңестен кейінгі кезең- 80 жылдардың соңынан қазірге дейінгі
мезгіл.
Бүгінгі күнде қылмыстылықтың ерекше бір түрі қоғамның экономикалық
саласы болып отыр, өйткені нақ осы сала нарық өмірінің ең маңызды құралы
болып табылады. Сондықтан да, 1997 жылы қабылданған Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінде және 2011 жылғы 25 қаңтардағы
қылмыстық заңнамадағы жазаларды декриминалдауға қатысты меншікке қарсы
қылмыстардың біршамасына , оның ішінде алаяқтыққа ерекше көңіл бөлінді [3,
2 б.].
И.А. Архипованың ойнша меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз
қалауы бойынша кез – келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті
басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып
қала отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі
өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да
әдістермен ауыртпалықтар түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы
[4, 112 б.].
Сондықтан да, меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқық
нормаларымен және меншік құқығына қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанда
қылмыстық құқық нормаларымен де қорғалынады.
Қылмыстық құқықта меншік иесінің құқықтары меншік нысандарына
қарамастан тең дәрежеде қорғалынады. Меншік нысандарының барлық түрлерінің
тең түрде қылмыстық құқықтық қорғалынуы үшін қылмыстық заң қылмыстық
жауаптылықтың негізін, шегін, қолданылатын санкция түрлерін бірдей етіп
белгілеген. Меншік нысандарының тең қорғалынуы үшін: қылмыстық заң
біріншіден, әртүрлі меншік нысандарына қол сұғатын ұқсас іс - әрекеттерді
бірыңғай саралауды белгілеген; екіншіден, меншікке, оның нысандарына
қарамастан қол сұғушылық үшін қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлатын
белгілерін де бірдей белгілеген; үшіншіден, меншік нысандарына қарамастан
оған қылмысты қол сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі
белгіленген.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік
игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан кең
мағынада алғанда бұл игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол
сұғушылықпен парапар. Меншікке қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады.
С.В. Каширский меншікке қарсы қылмыстарды кейде мүліктік қылмыстар деп
аталады деген пікірде. 1922 және 1926- жылдардағы Қылмыстық кодекстердің
тиісті тарауларының тақырыптары осылай деп аталған. Бұл екі түсінік бірдей,
себебі меншікке қарсы жасалған қылмыстардың көпшілігінің заты мүлік болып
табылады [5, 87 б. ].
Е.О. Алаухановтың пікірінше: меншікке қарсы қылмыстар деп - мүліктің
меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал
қаупін тудырумен байланысты ҚК-те көзделген нысандар арқылы жасалатын
қасақаналық немесе абайсыздық іс-әрекеттерді айтамыз [6, 140 б].
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісін меншік иесінің иелену,
пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты
қоғамдық қатынастар құрайды.
Меншікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі болып меншіктің кез –
келген нысаны табылады. Меншіктің нақты нысаны қылмыстық жауаптылыққа және
адамның мінез – құлқын саралауға әсерін тигізбесе де, қылмыстық іс бойынша
анықталынуы міндетті болып табылады, себебі: біріншіден, қылмыстық іс
бойынша дәлелдеу затының міндетті элементі; екіншіден, кейбір ауырлататын
белгілерді тануға әсерін тигізеді.
Қылмыстық заңның Ерекше бөлімін талдап қарасақ, қылмыстың тікелей
объектісі бөтеннің мүлкі екендігі туралы қорытынды жасауымызға болады.
Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық қорғау объектісі ретінде өз мүлкі
бола алмайды. Өз мүлкіне қатысты әрекеттер, егер де олар басқа азаматтардың
заңмен қорғалынатын құқықтары мен мүдделерін бұзған жағдайда ғана заңсыз
деп танылады. Бірақ та, бұл жағдайда қылмыстық құқықтық қорғаудың объектісі
меншік қатынастары емес, басқа игіліктер – қоғамдық тәртіп, қоғамдық
қауіпсіздік, азаматтардың өмірі мен денсаулығы қарастырылады.
Біз талдайын деп отырған қылмыс құрамдарында меншік қатынастары негізгі
тікелей объект ретінде қарастырылған. Меншікке қарсы кейбір қылмыстар көп
объектілі болып есептелінеді, яғни, оларды жасау барысында өмірге,
денсаулыққа зиян келтіріледі. Оларға: тонауды, қарақшылықты, қорқытып
алушылықты, автокөлікті заңсыз иеленуді жатқызамыз.
Отандық ғалым А.Н. Ағыбаевтың ойынша меншікке қарсы қылмыстардың заты –
Азаматтық кодексте көрсетілген меншік құқығының кез – келген объектісі бола
алады. Осыған байланысты интеллектуалдық қызметтің нәтижелері де меншікке
қарсы қылмыстардың заты ретінде қарастырылады. Ресей Федерациясының
Қылмыстық кодексіне сәйкес интеллектуалдық меншіктің өнімдері азаматтардың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар тарауында
қарастырылған [7, 191 б.]. Бұл мәселеге байланысты отандық заң шығарушының
позициясы өте орынды деп есептейміз.
Осылайша, меншікке қарсы қылмыстардың заты ретінде – заттар, яғни,
ақша, бағалы қағаздар, кейбір кезде мүліктік құқықтар, интеллектуалдық
қызметтің нәтижелері, яғни азаматтық айналымнан алынбаған басқа да жылжитын
немесе жылжымайтын мүліктер қарастырылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы материалдық қылмыс
құрамдарының көмегімен құрылған. Олардың объективтік жағы үш міндетті
белгіден тұрады: іс – қимыл, нәтиже және іс – қимыл мен нәтиженің
арасындағы себепті байланыс. Тек қарақшылық құрамының аяқталу кезеңі
алғашқы қылмыстық қызмет сатысына көшірілгендіктен келте қылмыс құрамы
ретінде берілген. Ал қорқытып алушылық формальдық құрам ретінде
сипатталған. Яғни, қылмыстың объективтік жағының міндетті белгісі ретінде
қылмыстық іс – қимыл қарастырылған.
Меншікке қарсы қылмыстарда іс – қимыл көбінесе белсенді әрекет
сипатында болады. Тек қана алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен
мүліктік зиян келтіру әрекетсіздік арқылы жасалына алады. Мүлікті
абайсыздықта жою немесе бүлдіру барысында да әректсіздік болуы мүмкін.
Қылмыстық нәтиже әруақытта да материалдық сипатта болады да, мүліктік зиян
келтіруден көрінеді. Көп жағдайда қылмыстық нәтижені меншік иесіне немесе
өзге де адамдарға келтірілген тікелей нақты залал құрайды. Тек қана, алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру кезінде залал
жіберіліп алынған табыс нысанында болуы мүмкін.
Меншікке қарсы қылмыстардың көпшілігінің объективтік жағының міндетті
белгісі – қылмысты жасау әдісі (күш қолданып, күш қолданбай, жасырын немесе
ашық) болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі тек біреуі ғана абайсыздық
нысанындағы кінәмен жасалынады – ол бөтеннің мүлкін абайсыздықта жою немесе
бүлдіру арқылы жасалған қылмыс, ал қалған қылмыстар тек қасақаналықпен
жасалынады. Осыған байланысты тек бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе
бүлдіру тікелей немесе жанама қасақаналықпен жасалынады да, қалғандары тек
тікелей қасақаналықпен жасалынады.
Жалпы ережелерге сәйкес меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі – жалпы
субъект болып табылады. Тек бір ғана қылмыста – бөтеннің мүлкін иелену
немесе ысырап етуде ғана арнайы субъектісі болып табылады. Кейбір қылмыс
құрамдарында арнайы субъект ауырлататын белгі ретінде берілген. Мысалы:
адамның қызмет бабын пайдаланып алаяқтық жасауы.
Қылмыстық жауаптылық туындайтын жас мөлшеріне қатысты меншікке қарсы
барлық қылмыстарды екі топқа бөліп қарастыруымызға болады. Келесі қылмыстар
үшін 16 жастан жауаптылық туындайды: алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және
ысырап ету, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян
келтіру, көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату,
интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу, жерге заттай құқықтарды бұзу, бөтен
адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру, бөтен адамның мүлкін абайсызда
жою немесе бүлдіру. Ұрлық, тонау, қарақшылық, қорқытып алушылық,
автокөлікті ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, ауырлататын жағдайда бөтеннің
мүлкін қасақан жою немесе бүлдіру үшін жауаптылық 14 жастан бастап
туындайды.
Мүлікке қарсы қылмыстар қылмыс құрамының субъективтік белгілеріне
байланысты пайда табу мақсатында және пайда табу мақсатынсыз болып
бөлінеді.
Пайда табу мақсатындағы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті
белгісі - пайда табуды көздеу немесе сондай себептер. Сонымен қатар, пайда
табу мақсатындағы қылмыстарды, олардың объективтік жақтарының белгілеріне
қарай, мүлікті алумен байланысты талан – таражға салу деп аталған
қылмыстарға және талан - таражбен байланысты емес қылмыстарға бөлуге
болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес талан –
таражға ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау,
қарақшылық және ерекше құнды заттарды ұрлау жатқызылады.
Талан – таражбен байланысты емес қылмыстарды: қорқытып алушылық, алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру, көрінеу
қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату, автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену құрайды.
1.2 Қылмыстық құқық теориясындағы және қылмыстық заңнамадағы талан –
таражға салудың түсінігі және белгілері
Талан – таражға салудың дәлме – дәл анықтамасын беру осы қылмыстардың
мәнін анықтауға, қылмысты дұрыс саралауға, талан-таражға салудың жекелеген
түрлерін басқа ұқсас қылмыс түрлерінен ажыратуға, сондай – ақ осы қылмыс
түрлерімен табысты түрде күрес жүргізуге және заңдылықты сақтауға мүмкіндік
береді.
Күші жүріп тұрған заңдарға сәйкес талан-тараж ұғымы - топтық ұғым,
себебі оның негізгі элементтерінің сипаттамасы талан – таражға салудың
барлық нысандарына тән белгілерді айқындап, біріктіруге мүмкіндік береді.
Күші жүріп тұрған заңда талан – таражға салудың ұғымын беру барысында ескі
заңдардың тәжірибесі, сондай – ақ қылмыстық құқық ғылымында берілген
анықтамалар қолданылған.
Қылмыстық құқық теориясы мен тәжірибесінде соңғы уақытқа дейін талан –
таражға салудың біртұтас анықтамасы кездеспеген болатын. Бұл жағдайдың
себебін заңдарға талдау жүргізу арқылы іздестіріп көрейік.
Одақтас республикалардың қылмыстық заңдары талан - тараж ұғымын кең
түрде қолданғанымен де, бұл ұғымды заңда бекітпеді [8, 121 б]. Талан –
таражға салудың ұғымы қылмыстық құқық ғылымында теориялық деңгейде
қалыптастырылды. Яғни, талан - тараждың біртұтас ұғымының болмауы
соттардың біртектес қылмыстық істерді қарау барысында әртүрлі шешімдер
қабылдауларына әкеліп соқтырды. Бұл жағдай құқық қорғау органдарының
меншікке қарсы қылмыстармен ойдағыдай күрес жүргізулеріне елеулі дәрежеде
кедергі келтірді деп айтпасымызға болмайды.
Отандық тәжірибеге сүйенсек, талан – таражға салудың толық ұғымы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 25 шілде 1996 жылғы №9
қаулысында берілген. Осы қаулының бірінші тармақшасына сәйкес бөтен
біреудің мүлкін талан – таражға салу деп – меншік иесінің мүлкін
пайдақорлық мақсатпен заңсыз тегін алуды және оны өз пайдасына немесе
басқаның пайдасына айналдыруды – бөтеннің мүлкін талан-таражға салу деп
түсіну керек. Ал, В.Н. Кудрявцевтің ойынша бөтеннің мүлкі жасырын да, ашық
та, алаяқтық, қорқытып алу, меншіктену, жұмсап қою немесе қызмет бабын
пайдаланып қиянат жасау жолымен де талан-таражға салынуы мүмкін[9, 70
б.].
Қазіргі таңда алғаш рет заң деңгейіндегі талан – таражға салудың толық
көлемдегі және кеңейтілген анықтамасы 1997 жылы 16 шілдеде қабылданған
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде берілген.
Яғни, ҚК – тің 175-бабының ескертуінің 1 тармақшасына сәйкес: осы
Кодекстің баптарында ұрлық деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы
мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып
айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою
және айналдыру танылады.
Іс – қимылды талан – тараж ретінде саралау барысындағы келесі мәселе
-кінәлінің алынған мүлікке деген құқығының жоқтығын сезінуі[11, 14 б].
. Мысалы, егер де субъектінің мүлікке құқығы болса, яғни автокөлікті
арендаға беруші мүлікті арендаға алушыдан алып қоюға оқталса. Бұл кезде
арендаға берушіні талан – тараждың субъектісі ретінде қарастырмаймыз.
Берілген ұғым талан – таражға салудың белгілерін анықтау, оларды бір –
бірінен ажырату және осы қылмыстармен табысты күрес жүргізу үшін маңызды
және басты ұғым болып табылады.
Заң деңгейінде берілген талан – таражға салудың ұғымын қарастырған
кезімізде, бұл ұғымды қалыптастыруға түйткі болған ғалым – заңгерлердің
әртүрлі көзқарастарына назар аудармауымызға болмайды. Қазіргі кезде талан
- тараж ұғымының мәселесіне байланысты екі негізгі көзқарас орын алып
отыр. Бұл теориялар Г.А. Кригер және В.А. Владимировпен берілген.
Г.А. Кригердің пікірі бойынша талан – тараждың ұғымы осы қылмыстардың
белгілерін жалпылайтын ұғым болуы қажет. Яғни, талан – таражға салу деп –
мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың қорларындағы мүлікті пайдақорлық
мақсатпен қылмыстық иелену немесе үшінші жақтарға беру [12, 72б].
Г.А. Кригермен берілген талан – тараждың ұғымын ҚР ҚК берілген ұғыммен
салыстырып қарастырсақ қылмысты жүзеге асырған әрекетке және талан-
тараждалған мүлік тиісті адамдарға қатысты кейбір айырмашылықтарды
көруімізге болады.
Талан-тараждалған мүлік тиісті адамдарға қатысты айырмашылықтарға
қатысты, қазіргі кезде ҚР ҚК жәбірленуші ретінде меншік иесін және
мүліктің өзге иеленушісін таниды. Г.А. Кригер жәбірленуші ретінде
мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдарды, олардың қорларын түсінеді [13, 172
б].
Бұл айырмашылықтың болуын уақыттан іздеуіміз керек. Себебі: КСРО
кезінде жеке меншік мемлекеттік меншікпен бірдей құқықтық мәртебеге ие емес
болатын. Қорлар ұғымы экономикалық категория болғандықтан біркелкі
мағынада қолданылмайды. Бұл термин қандай да болмасын ұйымның мүлкі туралы
айтылған кезде шын мәнісінде де қолданылады. Бірақ, иелігіңде нақты мүлкің
болмаса да, белгілі бір қорға ие болуға болады. Осыған байланысты Г.А.
Кригермен берілген жәбірленушіге қатысты ұғым шектелген болып табылады.
В.А. Владимировпен берілген ұғымда жәбірленуші ретінде мемлекеттік немесе
қоғамдық ұйымдардың қорлары емес, тікелей мемлекет немесе қоғамдық
ұйымдар танылады [14, 121б].
Бұл жағдайда мемлекет немесе қоғамдық ұйым түріндегі нақты жәбірленуші
бар.
Әрекетке қатысты айырмашылықтарға келетін болсақ, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің талан – тараж бөтен мүлікті кінәлінің
немесе үшінші жақтардың меншігіне алу немесе айналдыру жолымен жасалынады
деп бекіткен. Г.А. Кригер талан – таражды иелену немесе үшінші жақтарға
мүлікті беру деп түсінсе, [13,111б] В.А. Владимиров мемлекеттің немесе
қоғамдық ұйымның иелігінен мүлікті құқыққа қайшы алу және ұрланғанды өз
меншігіне айналдыру мақсатында қайтарымсыз түрде алу деп түсінеді [14,
87б].
Осылайша, талан - тараж ұғымын анықтау барысында ғалымдар және заң
шығарушы арқылы әртүрлі терминологиялық базис қолданған. Жоғарыда келтірген
әр терминіміздің дара мағыналық жүктемесі бар. Қылмыстық кодекстің қазақша
нұсқасында қолданылған ұрлау терминінің өзі де өте ұтымды емес. Себебі
орыс тіліндегі нұсқада берілген хищение термині қазақ тіліндегі нұсқада
тоны айналдырылып ұрлау болып кеткен. Яғни, заң шығарушы топтық ұғымды
жеке - дара ұғыммен бір деңгейде қарастырған. Олай айтып отырған себебіміз
ұрлау бөтеннің мүлкін талан – таражға салудың бір нысаны ғана болып
табылады. Сондықтан да біз Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-
бабының ескертуінің 1-тармақшасында берілген талан – таражға салудың
анықтамасын былай деп беруді ұсынамыз: Талан – таражға салу дегеніміз –
пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне зиян келтіре отырып, кінәлінің немесе басқа адамдардың
пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алу немесе айналдыру.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде және ғалымдар арқылы
берілген талан – таражға салудың ұғымында адамды талан – тараж үшін
жауаптылыққа тартудың мәнді шарты болса да, жәбірленушінің мүлікті
иеленуінің заңдылығы көрсетілмейді. Осыған байланысты тәжірибе жүзінде жиі
кездесетін жағдай мүліктің заңсыз иеленушіден алынуы, яғни, ұры ұрыдан
ұрлайды. Бір жағынан алып қарастырсақ, бұл әрекеттер құқыққа қайшы, егер де
олар мүлікті меншік иесіне, заңды иесіне не болмаса құқық қорғау
органдарына қайтару мақсатын көздемесе. Осы жағдайға байланысты сот
тәжірибесіне талдау жүргізіп байқайық. Жоғарғы Сот Пленумының қаулысына
сәйкес алынған мүлік адамның заңсыз иелігінде болса да кінәлінің
әрекеттерін бөтен мүлікті талан – таражға салу ретінде саралау қажет деп
көрсетілген.
Заң шығарушы деңгейінде берілген талан – тараждың анықтамасында талан –
тараж меншік иесіне немесе өзге де иеленушіге зиян келтіруі қажет деген
талап бар[15, 71 б.].
Келтірілген зиян алынған мүліктің мөлшерімен анықталынады. Осыған
байланысты назар аударатын келесі мәселеміз: заң шығарушы қылмыстық істі
қозғау үшін заңды тұлғаларға қатысты ұрланған мүліктің құны 10 айлық
есептік көрсеткіштен кем болмауы қажет деп есептейді. Яғни, 10 айлық
есептік көрсеткіштен кем болса, ұсақ мөлшердегі талан - тараж деп
есептелінеді. Осыған байланысты келесідей түсініксіз жағдайлар туындауы
мүмкін.
Біріншіден, бұл жағдайда меншік иесіне келтірілген қай зиянның
бағаланатындығы түсініксіз: тек қана мүліктік немесе моральдық зиянның құны
есептеліне ме? Мысалы, талан-тараждалған заттың құны шамалы болғанымен де
ол меншік иесіне немесе өзге де иеленушісіне өте бағалы болуы мүмкін.
Екіншіден, жай талан – таражға салудың мөлшері тек заңды тұлғаларға
қатысты ғана көрсетілген. Ал жеке тұлғаларға қатысты мәселе қалай шешіледі?
Осы көтерілген мәселелерге қатысты біздің қорытындымыз:
Келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға байланысты меншік иесіне
келтірілген тек мүліктік зиян ғана ескерілуі қажет. Ал моральдық зиян
азаматтық құқықтық тәртіпте қарастырылуы қажет.
Заңда жеке тұлғаларға қатысты ұсақ талан – таражға салу мөлшерінің
көрсетілмеуін жіберілген кемшілік ретінде қабылдауымыз қажет. Сондықтан да
қылмыстық заңдардың жаппай ізгілендіруі қарсаңында жеке тұлғалардың мүлкіне
қатысты талан – таражға салудың мөлшерін 2 айлық есептік көрсеткіш ретінде
белгілеуіміз қажет.
Талан - тараж ұғымын жан – жақты түрде қарастырғаннан кейін, тек
талан – таражға тән, оны басқа ұқсас құрамдардан ажыратуға мүмкіндік
беретін негізгі объективті және субъективті белгілерді бөліп көрсетуімізге
болады.
Талан – таражға салудың объективті белгілеріне: қол сұғушылықтың
объектісі мен заты; мүліктің алынуы; алудың құқыққа қайшылығы; алудың
қайтарымсыздығы, яғни тегін алынуы жатқызылады.
Қол сұғушылықтың объектісі қылмыстың маңызды және қажетті
элементтерінің бірі болып табылады. Оның ролі екі негізгі функциямен
анықталады.
1. Объект қылмысты бағалау, оның коғамға қауіптілігін белгілеу, қылмыстың
әлеуметтік саяси дәрежелігін анықтауда шешуші роль атқарады;
2. Объект қылмысты ғылыми және зандық тұрғыдан топтарға бөлуге мүмкіндік
береді.
Қазіргі таңдағы күші бар қылмыстық кодексте объектінің жалпы анықтамасы
берілмеген. Объектіге арналған арнайы зерттеулер барысында, оның, яғни
объектінің көптеген сұрақтары дұрыс зерттелмеген. Қылмыс объектісін
зерттеген авторлар бір пікірмен ғана келіседі: объект бұл қоғамдық
қатынастар . Қандай қоғамдық қатынастарға тікелей және ең алдымен нұқсан
келеді, бұл жайында қылмыстық құқық теориясында қылмыстың жалпы, топтық
және тікелей объектісін бөліп көрсеткен [16, 151б].
Жалпы объект бұл - қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын қоғамдық
қатынастар болып табылады. Жалпы объект барлық қылмыстарға бір.
Оның анықтамасы мемлекетіміздегі қылмыстардың топтық табиғатын ашуға
мүмкіндік береді.
Топтық объект болса біртектес және бір-бірімен тығыз байланысты
қоғамдық қатынастар болып табылады. Топтық объект қылмыстық әрекеттердің
қоғамға қауіптілік дәрежесін, оның деңгейін анықтауда маңызды орын алады.
Тікелей объект бұл - нақты қатынас немесе бір-бірімен тығыз байланысты
бірнеше қатынас. Қылмыстың тікелей объектісі қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесін анықтауға және оның әлеуметтік сипаттамасын дүрыс беруге
мүмкіндік туғызады. Нақты қоғамдық қатынасты бөліп шығару өте қиын, оның
элементі басқа қоғамдық қатынастікі болуы мүмкін.
Талан – таражға салудың мәнін анықтауда негізгі рөл осы қылмыстардың
объектісін анықтауға берілген. Бұл мәселе қылмыстық құқық теориясында жете
зерттелінген қылмыс объектісінің негізгі ережелерін басшылыққа ала отырып,
шешіледі.
Жалпы объектісі меншік қатынастары болғандықтан, талан – таражға салу
меншікке қарсы бағытталған [15, 162б]. Бұл тұжырым Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің 6 тарауында бейнеленген, яғни 6 тарау Меншікке қарсы
қылмыстар деп аталынады. Бұл қылмыстар тікелей объект ретінде көрінетін
мемлекеттік меншікке де, жеке меншікке де қарсы бағытталуы мүмкін. Яғни,
топтық және тікелей объект ретінде бөлу мүліктің қай түріне зиян
келтірілгендігін анықтау үшін қажет. (Мысалы, жер, автокөлік, ерекше құнды
заттар т.б.) Объектіні дұрыс анықтау қылмыстың қоғамға қауіптілігін ашуға
және жасалған іс – қимылды дұрыс саралауға мүмкіндік береді.
Б.А. Куриновтың пікірі бойынша талан – таражға салудың тікелей
объектісі мүліктің нақты бір түрі болып табылады [17, 163 б.]. Мұндай
көзқарастар негізсіз болып табылады, себебі, объект – қоғамдық қатынас, ал
мүлік – бұл объектінің материалдық көрінісі, яғни осы қатынастардың
нәтижесі болып табылады. Мүлікке зиян келтіру тек талан – таражға салумен
ғана емес, басқа да қымыстық әрекеттермен жасалынуы мүмкін. (Мысалы,
диверсия, салақтық). Ендеше, талан – таражды басқа қол сұғушылықтардан
ажырату негізін объектіден іздеуіміз қажет. Егер де, мүлік объект ретінде
болса, біз мүліктің сипаттамасымен байланысты қылмыстарды ғана бір –
бірінен ажырата аламыз. (Мысалы, талан – таражға салу мақсатынсыз
автокөлікті заңсыз иелену кезіндегі автокөлік, ерекше құнды заттарды талан
– таражға салу кезіндегі ерекше құнды заттар).
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, талан – таражға салудың объектісі меншік
қатынастары дедік. Адамдар арасындағы қатынастар оларға берілген құқықтарды
сақтауды көздейді. Бұл құқықтар сақталмаған жағдайда қоғамдық қатынастар да
өзгереді. Сондықтан да объект ретінде бұзылған меншік құқығы немесе белгілі
бір затқа иелену құқығы (интеллектуалдық меншік құқығын бұзу, жерге зат
құқығын бұзу) бола алады. Бірақ та, бұл көзқарас қылмыстың барлық мәнін
және қоғамға қауіптілігін көрсете алмайды, себебі, қылмыстың затымен
байланысты қылмыстар қамтылмай сырт қалып қояды. Сондықтан да, талан –
таражға салудың объектісінің сипаттамасын меншік құқығымен шектеп қоюға
болмайды, зиян келтірілген меншік қатынастарының мазмұнын ашуымыз қажет.
Талан – таражға салудың мәні мынада: меншік иесі немесе үшінші жақ өзіне
тиесілі мүлікті пайдалану мүмкіндігінен айырылады. Меншіктің мемлекеттік
және жеке деп бөлінуін ескере отырып, талан – таражға салудың тікелей
объектісі деп меншіктің нақты нысанын түсінеміз.
В. Гбеляевтің ойынша талан – таражға салудың заты – қылмыскер иеленген
мүлік болып табылады. Қылмыстық құқық ғылымында зат деп қылмыс бағытталған
қоғамдық қатынастардың материалдық көрінісі, яғни оған қол сұғу арқылы
объектіге зиян келтіретін заттар түсіндіріледі [18, 303 б.].
Жалпы қағидаға сәйкес қылмыскер иеленген зат басқа біреудің меншігінде
болуы қажет. Талан – таражға салудың затын анықтау үшін оның негізгі
белгілерін бөліп көрсетуімізге болады. Олар:
1. Заттық белгі.
2. Экономикалық белгі.
3. Құқықтық белгі.
Талан – таражға салудың заты болғандықтан мүлік әруақытта да
материалдық, яғни материалдық өмірдің бөлігі, заттың белгісіне ие болады.
Бұл мүліктің заттық белгісі.
Осыған байланысты, мүліктік қылмыс ретінде талан – таражға салудың заты
ретінде идеялар, көзқарастар, адамның ақыл – ойының көріністері, мәлімет
қарастырыла алмайды. Интеллектуалдық меншікті талан – таражға салу деп тек
теңеу мағынасында ғана айта аламыз. Заттық белгісі болмағандықтан электр
және жылу энергиясы талан – таражға салудың заты бола алмайды. Пайдақорлық
мақсатта энергияның бұл түрлерін заңсыз, өз бетінше қолдану меншікке қарсы
қылмыстардың басқа құрамын құрайды. (ҚР ҚК 182 бабы – Алдау немесе сенімге
қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру).
Талан – таражға салудың затының келесі белгісі – экономикалық белгі.
Талан – таражға салудың заты тек белгілі бір экономикалық құндылыққа ие зат
бола алады. Заттың құндылығының көрінісі – оның құны, ақшалай бағасы.
Сондықтан да ақша, валюталық құндылықтар және басқа да бағалы қағаздар
(акциялар, облигациялар, коносамент және т.б.) құнның эквиваленті
болғандықтан талан – таражға салудың заты ретінде қарастырылады. Керісінше,
шаруашылық құндылығы жойылған заттар немесе адам еңбегі сіңбеген табиғат
объектілері талан – таражға салудың заты ретінде қарастырылмайды. Осы
белгіге сүйене отырп, біз талан – таражды экологиялық қылмыстардан ажырата
аламыз.
Мүліктік емес сипаттағы құжаттар, сондай – ақ тек мүлікті алуға құқық
беретін құжаттар (сенім хат, квитанция т.б.) экономикалық белгісі
болмағандықтан мүлік ретінде қарастырылмайды. Бұл құжаттарды ары қарата
мүлікті алу мақсатында талан – таражға салу алаяқтыққа дайындалу ретінде
қарастырылуы қажет. Мүлікті иеленумен байланысты емес құжаттарды, штапмтар
мен мөрлерді талан – таражыға салу үшін жауаптылық дербес бапта ҚР ҚК 324
бабы бойынша көзделген.
Талан – таражға салудың затының үшінші белгісі – құқықтық белгі деп
көрсетеді В.Г. Беляев[18]. Бұл белгі Қазақтан Республикасы Жоғарғы Соты
2003 жылғы 11 шілдедегі №8 Нормативтік қаулысында бекітілген . Осыған
сәйкес, Талан таражға салудың және меншікке қарсы басқа да қылмыстардың
заты – кінәлінің меншігіндегі емес, яғни бөтен мүлік болып табылады деп
есептеген А.В. Кузнецов[19]..
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, былай деп айтуымызға болады.
Талан – таражға салудың заты – қылмыспен бұзылатын заттар, ақша, бағалы
қағаздар және бағалы өмірдің басқа да заттары.
Талан – таражға салудың заты жылжитын да, жылжымайтын да мүлік бола
алады. Талан – таражға салуды анықтау үшін мүліктің жылжымайтындық
белгісінің маңызы жоқ. Жылжымайтын мүліктің кейбір түрлері (үй, пәтер, жер
участогі) өзінің объективті қасиеттеріне байланысты жасырын түрде алына
алмаса да, алдау, күш қолдану және қорқыту жолымен алына алады. Бірақ та
сот – тергеу тәжірибесі көрсетіп отырғандай кейбір жағдайларда
жылжымайтын мүлік жылжыйтын мүлікке ауыса алады. Мысалы: жеке тұрғын
үйді бұзып, тасу; бау – бақшаның темір қоршауын алу және әкету; байланыс
линияларын демонтаждау және т.б.
А.Н. Трайниннің пайымдауынша талан – таражға салудың заты азаматтық
айналымнан алынған заттар да бола алады[20, 83 б].. Бірақ та, егер қоғамдық
қауіпсіздікке және халықтың денсаулығына қауіп төндіретін заттар (қару –
жарақ, радиоактивті заттар, есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін заттар)
талан – таражға салынса, жасалынған әрекеттер мүліктік қылмыс ретінде емес,
ҚР ҚК 9-тарауы бойынша Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстар бойынша сараланады
Талан – тараждың заңдық анықтамасының маңызды элементі кінәлінің немесе
басқа адамдардың пайдасына бөтен мүлікті алып қою немесе айналдыруды
білдіретін әрекеттің жалпылама сипаттамасы болып табылады.
Талан – тараж барысында мүлік меншік иесінің немесе басқа иеліктегі
адамның қарауынан алынады. Егер де мүлік кез – келген басқа да себептермен
меншік иесінің қарауынан шығып кеткен болса, онда бұл заттарды иелену талан
– таржға салуды құрамайды. Осыған байланысты меншік иесінің қарамағындағы
заттар дегеніміз не? Меншік иесінің қарамағындағы заттар - тек қана арнайы
қорғалынатын немесе құлыпталынған заттар емес, кәсіпорын аумағындағы,
мекеменің ғимаратындағы, құрылыс алаңындағы немесе шаруашылық қызмет
жүргізілетін кез – келген орындағы, көлік құралдарындағы, сондай – ақ
меншік иесі жоғалтпаған, бірақ та уақытша қараусыз жатқан заттар да бола
алады деген көзқараста Е.А. Фролов [22, 12 б]. Талан – тараж барысында
мүлікті алу кінәлінің оны өз пайдасына немесе өзге адамдардың пайдасына
айналдырумен ұштасады, яғни, мүлікке үстемдік ету мүлікті нақты иемдену
жүзеге асырылады. Мүлікті талан – таражға салған адам өз меншігі сияқты
мүлікке билік етеді, иемденеді және пайдаланады, өзін меншік иесінің орнына
қояды, бірақ та бізге мәлім заң тұрғысынан ол меншік иесі болып табылмайды.
Себебі, меншік құқығын қылмыстық жолмен алуға болмайды. Сондықтан да, талан
– тараж жәбірленушінің алынған затқа деген меншік құқығының жойылуын
білдірмейді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде заң шығарушының талан – таражға
берген анықтамасындағы бөтен мүлікті кінәлінің меншігіне емес, кінәлінің
немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыруы туралы сөз қозғағандығы
түсінікті болады.
Бөтен мүлікті алып қою мен оны өзінің пайдасына айналдыру әдетте бір
мезгілде, бір әрекет арқылы жасалынады. Егер де, талан – таражға салу уақыт
бойынша созылған болса, мүлікті кінәлінің пайдасына айналдыру кезеңі
қылмыстың аяқталуын білдіреді, яғни, кінәлінің мүлікті өз қарауынша нақты
иемденуге және бөтен мүлікті өз мүлкі сияқты пайдалануға мүмкіндігі болған
кезең. Егер де кінәлі оның еркіне байланысты емес мән – жайлардың
нәтижесінде қылмысты аяғына дейін жеткізбесе, яғни, өз қарауы бойынша бөтен
мүлікті иемдене немесе пайдалана алмаса, жасалынған әрекет қылмысқа оқталу
ретінде сараланады [22, 435 б]. Талан – таражды аяқталған деп тану үшін
кінәлі мүлікті нақты пайдаланғандығы, яғни, одан белгілі бір пайда көруі
міндетті емес. Ең бастысы кінәліде осындай мүмкіндіктің, мүлікке үстемдік
етуінің болуы деп есептеген Г.Н.Новоселов [23, 340 б]. Талан – таражға
салудың міндетті белгісі ретінде меншік иесіне немесе мүліктің басқа иесіне
келтірілген зиян түріндегі қоғамға қауіпті нәтиже болып табылады. Қылмыс
жасаған адамды жауаптылыққа тартудың негізі алынған мүліктің мөлшері болып
табылады.А.В. Наумов зиян жәбірленушінің нақты мүлкінің мөлшерінің азаюынан
тұрады [24, 20 б]. Сондықтан да зиянның мөлшері мүліктің құнымен
анықталынады.
1998 жылы 1-ші қаңтардан бастап күшіне енген Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі алынған заттың мөлшеріне байланысты дараланған
жауаптылықты көздейді. Талан – таражға салғандығы және қорқытып алғандығы
үшін жауаптылықты көздейтін баптар ірі мөлшерде жасалынған талан – таражға
салу сияқты ауырлататын мән – жайды көздейді. ҚР ҚК 175 бабының ескертуінің
2 тармақшасында көрсетілгендей Осы тараудың баптарында ірі мөлшер немесе
ірі залал деп қылмыс жасалу сәтіне Қазақстан Республикасының заңдарымен
белгіленген айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе асып түсетін мүліктің
құны мен залалдың мөлшері танылады.
Кінәлі әрекетіндегі осы ауырлататын мән – жайдың болуының жауаптылығына
елеулі дәрежеде әсерін тигізеді.
Осыған байланысты талан – тараждың әрбір нақты фактісіне байланысты
алынған мүліктің нақты шынайы құны дәлме – дәл анықталынуы қажет. Бұл
мәселеге байланысты 2003 жылдың 11 шілдесінде қабылданған Қазақсан
Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулысында былай делінген:
Қылмыстың заты болып табылатын мүліктің құнын анықтау барысында, меншік
иесінің қылмыс жасалған кезде қолданылған, сәйкес құжаттармен бекітілген
комиссиондық, нарықтық немесе бөлшек бағаларға сәйкес затты алу
ерекшеліктерін ескеру қажет. Баға болмаған жағдайда және алынған заттың
мөлшеріне байланысты дау туындаған кезде мүліктің құны сарапшының
қорытындысы негізінде анықталынады. Егер талан – таражды жасыру мақсатында
кінәлі алынған заттың орнына құны шамалы затты берген болса, онда алынған
заттың мөлшері оның нақты бағасы арқылы анықталынады. Бұл жағдайда алынған
мүліктің орнына берілген мүліктің құны зиянның мөлшерін анықтау барысында
ескерілуі мүмкін.Талан – тараж мүлікті кінәлінің немесе басқа адамдардың
пайдасына алып қоюды немесе айналдыруды білдіреді, яғни, кінәлі біріншіден,
мүлікті заңсыз; екіншіден, қайтарымсыз, тегін алады деген ойда О.А. Мотин
[25]..
Талан – тараждың заңсыз белгісі келесі жәйтты білдіреді: талан – тараж
заңмен тиым салынған әдістермен (объективті құқыққа қайшылық) ғана емес,
кінәлінің бұл мүлікке деген құқықтарының болмауы жағдайында (субъективті
құқыққа қайшылық) жүзеге асырылады. Осыдан шығатын қорытынды: субъектінің
мүлікке құқығы болып, бірақ та ҚК 175 – 180 баптарында көрсетілген
әдістермен мүлікті иемдену арқылы жүзеге асырылса, онда талан – таражға
салу ретінде қарастырылмайды.
Сот – тергеу тәжірибесінде келесі жағдайлар жиі кездеседі. Адам мүлікті
заңды негізде ала отырып, 1) өзіне берілген рұқсаттың аясынан шығып кетеді;
2) заңды негіздер шын мәнісінде заңсыз негізге айналады.
Бірінші жағдайда, рұқсат етілгеннен мүлікті ірі мөлшерде алу, егер де
әрекеттер қасақана түрде жасалса, талан – таражды құрайды (субъективті
белгісіне байланысты).
Екінші жағдайда, жауаптылық туралы мәселе адамның білуіне байланысты
шешілуі қажет. Мүлікті заңсыз иелену, сондай – ақ оны басқа адамдарға беру
әруақытта бірдей талан – тараж ретінде қарастырыла бермейді. Бұл ереже
2003ж. 11.08. ҚР Жоғарғы Сотының нормативті қаулысында бекітілген.
Кінәлінің алынған мүлікті өз қарауынша иемденуі (сату немесе басқа
адамдарға қайтарымсыз түрде беруі, бүлдіруі, бөлшектеуі, жоюы) дербес
қылмыс құрамын құрамайды, сәйкесінше қосымша түрде саралауды қажет
етпейді.
Мүлікті талан – таражға салудың қоғамға кауіптілік себебінің бірі –
мүліктің қайтарымсыз түрде алынуы.
Қайтарымсыз, тегін деп ақшалай эквивалентсіз немесе басқа мүлікті
берусіз алынған мүлік есептелінеді. Егер де, мүлікті иемдену барысында
меншік иесіне сәйкес өтемақы берілсе, бұл әрекеттерді мүліктік зиян
келтірмегендіктен талан – тараж ретінде қарастырмаймыз.
Талан – тараждың қайтарымсыз, тегін белгісі екі жағдайда болмайды: 1)
сәйкес өтемақы мүлікті алумен бірмезгілде жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік жұмыста алаяқтық арқылы
жасалатын қылмыстардың құрамы, оны саралаудың маңызы және ондай
қылмыстардан айыратын теориялық негіздер, қылмыстың туу жағдайлары және
алаяқтыққа байланысты заң нормасын жетілдіруге байланысты ұсыныстар жете
қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясында мемлекеттік меншік пен жеке меншіктің тең құқықтылығы және
теңдей қорғалатындығы туралы айтылған [1, 6 б.]. Конституция талабына лайық
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қандай меншік түрлерінің теңдей
қылмыстық-құқықтық қорғауға алынатынын және барлық меншік түрлеріне қол
сұғушылық үшін теңдей қылмыстық жауапкершілікті белгілейді. Бұл үшін,
әрине, біз қоғам өмірінің барлық салаларында болып жатқан өзгерістерге
сәйкес жұмыс жасауымыз қажет. Өкінішке орай, біздің республикамызда
әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-экономикалық, жағымды әлеуметтік
көріністерге кері әсерін тигізетін келеңсіз құбылыстар аз кездесіп жатқан
жоқ. Құқық қорғау жүйесінде соңғы жылдары жүзеге асырылып жатқан негізгі
реформалар осындай жағымсыз құбылыстарды ауыздықтауға бағытталған.
Cоңғы жылдары қылмыстардың жалпы саны азайғанымен алаяқтықтың қоғамдық
қауіптілігінің аса ауырлығымен сипатталатындығын көрсетеді. Нақтырақ айтсақ
алаяқтық жолмен жасалған ұйымдасқан түрлері көбеюде.
Ерекше атап өтетін жайт: кез-келген экономикалық қызмет, ең алдымен,
елдегі бар материалдық, қаржылық және өзге де қорларға негізделген. Міне,
сондықтан да бұл қиындықтарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау
мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі болып қала бермек.
Бұлардың барлығы экономика мен қаржы саласында қорғау, басқару және
есепке алу және материалдық құндылықтарды сақтау мәселелерін түп-тамырымен
өзгертуді қажет етеді. Өкінішке орай, жоғарыда атап кеткеніміздей, елімізде
әлі жеке адамның немесе мемлекеттік және қоғамдық мүлікті талан-таражға
салу, оның ішінде алаяқтық жоғары дәрежеде орын алып отыр.. Оның үстіне,
сараптама көрсетіп отырғандай, соңғы жылдары талан-тараждан келтірілген
материалдық залалдың жалпы саны мен көлемінің өсуі байқалады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға
арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында қоғамдағы ең құнды игілік-адам,
оның денсаулығы, бостандығы екенін ескере отырып, адамның мүлкіне әрекет
етушілерге жоғары жауапкершілік қолданылуы қажеттігін басым айтқандығына
тоқтала отырып, зерттеу тақырыбының күн тәртәбәнен түспеген өзекті
мәселелердің бірі екендігін көруге болады [2] .
Елімізде орын алған жаңаша көзқарастағы қылмыстық заңдар қабылданданып
өзгерістер мен толықтыруларға ұшыраса да, Республикада алаяқтықты саралау
істері бойынша соттық-тергеу және алдын-ала тергеу тәжірибесі жөнінде
ғылыми сараптама жасалған жоқ, бұл тақырыпқа сәйкес арнайы зерттеулер де
болған жоқ. Мұндай қылмыстардың құрамы жөнінде де, жауаптылықтың негіздері
мен шегі жөнінде де терең зерттеулер жасалған жоқ, мұндай әрекеттердің
жағдайы, динамикасы және құрамы, негізгі себептері мен мұндай қылмысты
жасау жағдайлары, қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері және мұндай талан-
тараждың түрінің алдын-алу шараларының жүйесі анықталмаған. Осы аталғандар
біздің диссертациялық жұмысымыздың өзектілігіне күмән келтірмейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алаяқтық арқылы жаслған қылмыс қоғамға
қауіптілігі жағынан жоғары деңгейде, сондықтан мұндай құрамды
қылмыстардың табиғатын түсіну мәселесінде бір жақты пікірге осы уақытқа
дейін келген жоқпыз.
Қылмыстық құқық ғылымында алаяқтықты өзекті мәселе ретінде өздерінің
еңбектерінде ішінара қарастырып зерттеу жүргізген ғалымдар қатарында
А.Н. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, Г.Ы.Баймурзин, Р.Е. Джансараева, А.Д.
Байсалов, Г.М. Атаханова, Н.С. Жетібаев, М.Қ. Бисенова, Ш.Б. Маликова, Б.М.
Жугралина және ресейлік ғалымдар Г.Н. Борзенков, В.А. Владимиров, Е.В.
Ворошилина, Л.В. Григорьева, Д.В. Качурин, В.Ф. Кириченко, Г.А. Кригер,
В.Д. Ларичев, Ю.И. Ляпунов, Б.С. Никифоров және т.б. сүбелі көзқарастарын
айтуға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының басты
мақсаты болып мүлікті әртүрлі тәсілдер пайдаланып жасалатын алаяқтыққа
кешенді зерттеу жүргізу қажет. Алаяқтық арқылы ұрлаудың нақты анықтамасын
беру, қылмыс құрамына толық тоқталу, ұқсас қылмыстардан айрудың теориялық
негіздер келтіру, алаяқтықты саралаудағы тудыратын мәселелерге ғылыми
тұрғыдан ұсыныстар мен тұжырымда жасау.
Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер туындайды: алаяқтыққа
қылмыстық құқықтық тұрғыдан анықтама беріп, оның қажетті белгілерін
анықтау; алаяқтықтың құрамын жүйелей отырып, аталған қылмысты саралаудың
маңызына тоқталу; алақтықтың ереше саралау белгілеріне сипаттама беру;
қолданыстағы қылмыстық заңнамадағы ұғымына теориялық тұрғыдан талдау
жасау.
Бұл жұмыстың зерттеу объектісіне - бөтеннің мүлкіне алаяқтық арқылы
қол сұғушылық үшін жауаптылыққа тарту негіздері мен жағдайларын реттейтін
құқықтық қатынастар жатады. Алаяқтық арқылы ұрлауға жасалған салыстырмалы
аумақтық талдау олардың жалпы заңдылықтары Қазақстанның барлық аймақтарына
тән екендігін көрсетті: бұл қылмыс түрлерінің аймақтар бойынша
айырмашылықтары көп емес - 7% жуық.
Сонымен қатар, меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық құқықтық
ерекшеліктеріне олардың анық пайдакүнемдік сипаты, едәуір таралғандығы, осы
әрекеттерді жасаған адамдар санының көп болуы, қолданылатын тәсілдер мен
әдістердің алуан түрлілігі, қылмыскерлердің криминалдық
прогрессионализмінің артуы; анық білінетін эгоцентризммен, жеке адам мен
жалпы қоғам мүдделерін құрметтемеуімен, пайдакүнемдікті мақсат тұтуымен
қатар олардың әлеуметтік-демографиялық, адамгершілік-психологиялық және
қылмыстық-құқықтық сипаттамаларының ретсіздігі жатады.
Зерттеу пәні алаяқтықты саралауға қатысты Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңнамасы және аталған тақырып бойынша жүргізілген зерттеулер
құрайды.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі : таңдап алынған зерттеу
жұмысының тақырыбын жан-жақты, тереңірек ашып, мүмкіндігінше ауқымды
көлемде игеру мақсатында әртүрлі әдістер, оның ішінде: тарихи талдау,
салыстырмалы-құқықтық, тарихи- құқықтық және құрылымдық кеңінен
қолданылады. Алаяқтықты саралауда алатын орнын және оның маңыздылығын,
алаяқтықтан келтірілетін зардаптың түрлері мен дәрежесін, қоғамға
қауіптілігін зерттеу барысында статистикалық және нақты әлеуметтік
әдістерге арқа сүйеу орын алды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Зерттеу жұмысы Қазақстан
Республикасының Конституциясына, Қылмыстық құқық, Қылмыстық атқару
заңдарына негізделіп жазылған. Диссертациялық жұмыста заң ғылымындағы
түсініктер, ережелер мен қағидалар, сонымен қатар философия, әлеуметтану,
психологиядағы тұжырымдар мен пікірлер негізге алынды. Қылмыстық істерді
оқып, зерттеу барысында жиналған материалдармен, статистикалық мәліметтер
зерттеудің эмпирикалық базасын құрайды.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы алаяқтықтың
қазіргі таңдағы шешілмей жатқан мәселесін ашып көрсетуге бағытталған.
Алаяқтықтың қылмыстық құқықтық анықтамасы берілген. Осыған орай оның жасалу
тәсілдері жүйеленіп, алаяқтықтың қазіргі таңдағы алдау, арбау жолдарын
жете зерттелген.
Диссертация бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қылмыстық құқық теориясында алаяқтық алдау анықтамасы біркелкі емес.
Атап айтқанда, оны анықтағанда барлық назар ақиқат дәлелді бұрмалауға
шоғырланған, осындай алдау деп қылмыс субъектісінің ойынша жәбірленушіні
өз мүлкін беруге итермелейтін кез-келген дәлелдерді бұрмалау қабылданған.
Алаяқтық алдау анықтамаларының негізінде шындықтың теріс үрдіс жатыр.
Осындай анықтама бойынша алдау - кез-келген ақиқатты бұрмалау немесе
шындықты жасыру.Сондықтан алаяқтықтың нақты анықтамасын негіздеу;
2. Алаяқтың тек қасақана ниетпен және пайдақорлық мақсатпен
жасалатыныдығын және адам сеніміне кіріп мүлікті қайтарымсыз алынатындығын
негіздеу;
3. Алаяқтық арқылы жәбірленушіге тек қана мүліктік емес моральдық
зиянның келетіндігін алға тарту.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Жұмыстың теориялық маңызы сенімге кіріп алдау арқылы мүліктік зиян
келтірудің қылмыстық- құқықтық тұрғыдан зерттеу жүргізілуімен ерекшеленеді.
Алынған ұсыныстар аталған норманы қолдану кезінде қоғамға қауіпті әрекетті
саралауға, алаяқтыққа жаза тағайындауда тиімді қолданудың заңды негіздерін
анықтауға бағыттайды.
Диссертациялық зерттеу жұмысының мазмұнында келтірілген зерттеу
нәтижелерін, тұжырымдар мен ұсыныстарды мынадай бағыттарда қолдануға
болады:
Алаяқтықтың алдын алу мәселесін шешуде елеулі көмек көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің нормаларын жетілдіру
мақсатында өзгерістер мен толықтырулар енгізу барысында;
Қылмыстылықтың алдын алу бағытында жүргізілетін арнайы мемлекеттік
бағдарламаларды және ҚР Жоғары Соты Пленумының қылмыстық істер бойынша
нормативтік қаулыларын дайындауда;
Жоғары оқу орындарында Қылмысты саралау пәнінен дәріс және семинар
сабақтарын өткізу барысында пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеудің негізгі
тұжырымдары, ұсыныс қорытындылары қылмыстық құқық және криминология
кафедрасының алдын ала қорғау мәжілісінде талқыланып сыннан өтті.
Диссертациялық зерттеу жұмысының нәтижесі ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда жария етілді, атап айтқанда: Қылмыстық құқықтағы
алаяқтықтың субъективтік белгілерінің маңызы Қылмыстық саясатты
ізгіліктендіру проблемалары және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-әрекет
аясында заңнаманы жетілдіру атты Республикалық ғылыми конференциясының
материалдары.-18 қараша 2010 ж.; Ұйымдасқан топ болып алаяқтықты жасау
Қазақстан Республикасының индустриалды- инновациялық даму жағдайындағы
саясат, экономика және құқық атты республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары.Алматы.-1 наурыз 2011 ж.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
.
1 МҮЛІКТІ ҚОРҒАУДЫҢ қылмыстық құқықтық маңызы
1.1 Мүліктік қатынасты қорғаудың қылмыстық құқықтағы орны
Меншік құқығы меншіктің өзі сияқты қоғамдық өмірде негізгі орынның
бірін алады. Меншік қатынасын нормативтік реттеу Қазақстан
Республикасында мемлекеттің қалыптасуының барлық кезеңінде жүрді. Тарихи
тұрғыда Қазақстан біршама уақыт Ресей империясының, одан кейін КСРО
құрамында болып, тек 1991 жылы ғана тәуелсіз мемлекет болды. Республикада
меншік құқығы туралы нормативтік ережелер айтылған мемлекеттердегі
қалыптасқан ағымға бағынышты еді. Меншік иесі құқығы күшінің шектелген саны
белгілі бір ауқымнан шықпауға әрі бақыланбауға тиіс болды, ал меншік
иесінің меншікке қатысты құқығы болса, тар ауқымда қатаң түрде шектеліп
отырды. Меншік жеке бастың еркіндігі ұғымынан туындайтын табиғи құқықты
“байланыстырғыш” ретінде байқалды. Жеке адамның меншікке егемендігі
мемлекеттің өктемдігіне қарсы неғұрлым тиімді тосқауыл ретінде
қарастырылды. Мемлекеттің шексіз билігін шектеуді, ағарту, рационалдық
және саяси ойдың жаратылыстану - құқықтық мектептері өркениетті қоғамның
институттық негізі ретінде қабылдады.
Қазақстан Республикасында меншік құқығы жөніндегі нормативтік
ережелердің азаматтық-құқықтық дәстүр аясында туындағаны сөзсіз. Әйтсе
де сыртқы сипаттағы белгілі бір тарихи себептерге қатысты өзіндік
ерекшелігі де болды. Ол негізінен мына кезеңдерге бөлінген :
1. революцияға дейінгі кезең –ХІХ ғасырдың екінші жартысынан 1917
жылды қоса;
2. кеңестік кезең- 1917 жылдан басталып, 20 ғасырдың 80 жылдарының
соңы;
3. кеңестен кейінгі кезең- 80 жылдардың соңынан қазірге дейінгі
мезгіл.
Бүгінгі күнде қылмыстылықтың ерекше бір түрі қоғамның экономикалық
саласы болып отыр, өйткені нақ осы сала нарық өмірінің ең маңызды құралы
болып табылады. Сондықтан да, 1997 жылы қабылданған Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінде және 2011 жылғы 25 қаңтардағы
қылмыстық заңнамадағы жазаларды декриминалдауға қатысты меншікке қарсы
қылмыстардың біршамасына , оның ішінде алаяқтыққа ерекше көңіл бөлінді [3,
2 б.].
И.А. Архипованың ойнша меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз
қалауы бойынша кез – келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті
басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып
қала отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі
өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да
әдістермен ауыртпалықтар түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы
[4, 112 б.].
Сондықтан да, меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқық
нормаларымен және меншік құқығына қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанда
қылмыстық құқық нормаларымен де қорғалынады.
Қылмыстық құқықта меншік иесінің құқықтары меншік нысандарына
қарамастан тең дәрежеде қорғалынады. Меншік нысандарының барлық түрлерінің
тең түрде қылмыстық құқықтық қорғалынуы үшін қылмыстық заң қылмыстық
жауаптылықтың негізін, шегін, қолданылатын санкция түрлерін бірдей етіп
белгілеген. Меншік нысандарының тең қорғалынуы үшін: қылмыстық заң
біріншіден, әртүрлі меншік нысандарына қол сұғатын ұқсас іс - әрекеттерді
бірыңғай саралауды белгілеген; екіншіден, меншікке, оның нысандарына
қарамастан қол сұғушылық үшін қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлатын
белгілерін де бірдей белгілеген; үшіншіден, меншік нысандарына қарамастан
оған қылмысты қол сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі
белгіленген.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік
игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан кең
мағынада алғанда бұл игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол
сұғушылықпен парапар. Меншікке қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады.
С.В. Каширский меншікке қарсы қылмыстарды кейде мүліктік қылмыстар деп
аталады деген пікірде. 1922 және 1926- жылдардағы Қылмыстық кодекстердің
тиісті тарауларының тақырыптары осылай деп аталған. Бұл екі түсінік бірдей,
себебі меншікке қарсы жасалған қылмыстардың көпшілігінің заты мүлік болып
табылады [5, 87 б. ].
Е.О. Алаухановтың пікірінше: меншікке қарсы қылмыстар деп - мүліктің
меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал
қаупін тудырумен байланысты ҚК-те көзделген нысандар арқылы жасалатын
қасақаналық немесе абайсыздық іс-әрекеттерді айтамыз [6, 140 б].
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісін меншік иесінің иелену,
пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты
қоғамдық қатынастар құрайды.
Меншікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі болып меншіктің кез –
келген нысаны табылады. Меншіктің нақты нысаны қылмыстық жауаптылыққа және
адамның мінез – құлқын саралауға әсерін тигізбесе де, қылмыстық іс бойынша
анықталынуы міндетті болып табылады, себебі: біріншіден, қылмыстық іс
бойынша дәлелдеу затының міндетті элементі; екіншіден, кейбір ауырлататын
белгілерді тануға әсерін тигізеді.
Қылмыстық заңның Ерекше бөлімін талдап қарасақ, қылмыстың тікелей
объектісі бөтеннің мүлкі екендігі туралы қорытынды жасауымызға болады.
Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық қорғау объектісі ретінде өз мүлкі
бола алмайды. Өз мүлкіне қатысты әрекеттер, егер де олар басқа азаматтардың
заңмен қорғалынатын құқықтары мен мүдделерін бұзған жағдайда ғана заңсыз
деп танылады. Бірақ та, бұл жағдайда қылмыстық құқықтық қорғаудың объектісі
меншік қатынастары емес, басқа игіліктер – қоғамдық тәртіп, қоғамдық
қауіпсіздік, азаматтардың өмірі мен денсаулығы қарастырылады.
Біз талдайын деп отырған қылмыс құрамдарында меншік қатынастары негізгі
тікелей объект ретінде қарастырылған. Меншікке қарсы кейбір қылмыстар көп
объектілі болып есептелінеді, яғни, оларды жасау барысында өмірге,
денсаулыққа зиян келтіріледі. Оларға: тонауды, қарақшылықты, қорқытып
алушылықты, автокөлікті заңсыз иеленуді жатқызамыз.
Отандық ғалым А.Н. Ағыбаевтың ойынша меншікке қарсы қылмыстардың заты –
Азаматтық кодексте көрсетілген меншік құқығының кез – келген объектісі бола
алады. Осыған байланысты интеллектуалдық қызметтің нәтижелері де меншікке
қарсы қылмыстардың заты ретінде қарастырылады. Ресей Федерациясының
Қылмыстық кодексіне сәйкес интеллектуалдық меншіктің өнімдері азаматтардың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар тарауында
қарастырылған [7, 191 б.]. Бұл мәселеге байланысты отандық заң шығарушының
позициясы өте орынды деп есептейміз.
Осылайша, меншікке қарсы қылмыстардың заты ретінде – заттар, яғни,
ақша, бағалы қағаздар, кейбір кезде мүліктік құқықтар, интеллектуалдық
қызметтің нәтижелері, яғни азаматтық айналымнан алынбаған басқа да жылжитын
немесе жылжымайтын мүліктер қарастырылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы материалдық қылмыс
құрамдарының көмегімен құрылған. Олардың объективтік жағы үш міндетті
белгіден тұрады: іс – қимыл, нәтиже және іс – қимыл мен нәтиженің
арасындағы себепті байланыс. Тек қарақшылық құрамының аяқталу кезеңі
алғашқы қылмыстық қызмет сатысына көшірілгендіктен келте қылмыс құрамы
ретінде берілген. Ал қорқытып алушылық формальдық құрам ретінде
сипатталған. Яғни, қылмыстың объективтік жағының міндетті белгісі ретінде
қылмыстық іс – қимыл қарастырылған.
Меншікке қарсы қылмыстарда іс – қимыл көбінесе белсенді әрекет
сипатында болады. Тек қана алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен
мүліктік зиян келтіру әрекетсіздік арқылы жасалына алады. Мүлікті
абайсыздықта жою немесе бүлдіру барысында да әректсіздік болуы мүмкін.
Қылмыстық нәтиже әруақытта да материалдық сипатта болады да, мүліктік зиян
келтіруден көрінеді. Көп жағдайда қылмыстық нәтижені меншік иесіне немесе
өзге де адамдарға келтірілген тікелей нақты залал құрайды. Тек қана, алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру кезінде залал
жіберіліп алынған табыс нысанында болуы мүмкін.
Меншікке қарсы қылмыстардың көпшілігінің объективтік жағының міндетті
белгісі – қылмысты жасау әдісі (күш қолданып, күш қолданбай, жасырын немесе
ашық) болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі тек біреуі ғана абайсыздық
нысанындағы кінәмен жасалынады – ол бөтеннің мүлкін абайсыздықта жою немесе
бүлдіру арқылы жасалған қылмыс, ал қалған қылмыстар тек қасақаналықпен
жасалынады. Осыған байланысты тек бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе
бүлдіру тікелей немесе жанама қасақаналықпен жасалынады да, қалғандары тек
тікелей қасақаналықпен жасалынады.
Жалпы ережелерге сәйкес меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі – жалпы
субъект болып табылады. Тек бір ғана қылмыста – бөтеннің мүлкін иелену
немесе ысырап етуде ғана арнайы субъектісі болып табылады. Кейбір қылмыс
құрамдарында арнайы субъект ауырлататын белгі ретінде берілген. Мысалы:
адамның қызмет бабын пайдаланып алаяқтық жасауы.
Қылмыстық жауаптылық туындайтын жас мөлшеріне қатысты меншікке қарсы
барлық қылмыстарды екі топқа бөліп қарастыруымызға болады. Келесі қылмыстар
үшін 16 жастан жауаптылық туындайды: алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және
ысырап ету, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян
келтіру, көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату,
интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу, жерге заттай құқықтарды бұзу, бөтен
адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру, бөтен адамның мүлкін абайсызда
жою немесе бүлдіру. Ұрлық, тонау, қарақшылық, қорқытып алушылық,
автокөлікті ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, ауырлататын жағдайда бөтеннің
мүлкін қасақан жою немесе бүлдіру үшін жауаптылық 14 жастан бастап
туындайды.
Мүлікке қарсы қылмыстар қылмыс құрамының субъективтік белгілеріне
байланысты пайда табу мақсатында және пайда табу мақсатынсыз болып
бөлінеді.
Пайда табу мақсатындағы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті
белгісі - пайда табуды көздеу немесе сондай себептер. Сонымен қатар, пайда
табу мақсатындағы қылмыстарды, олардың объективтік жақтарының белгілеріне
қарай, мүлікті алумен байланысты талан – таражға салу деп аталған
қылмыстарға және талан - таражбен байланысты емес қылмыстарға бөлуге
болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес талан –
таражға ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау,
қарақшылық және ерекше құнды заттарды ұрлау жатқызылады.
Талан – таражбен байланысты емес қылмыстарды: қорқытып алушылық, алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру, көрінеу
қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату, автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену құрайды.
1.2 Қылмыстық құқық теориясындағы және қылмыстық заңнамадағы талан –
таражға салудың түсінігі және белгілері
Талан – таражға салудың дәлме – дәл анықтамасын беру осы қылмыстардың
мәнін анықтауға, қылмысты дұрыс саралауға, талан-таражға салудың жекелеген
түрлерін басқа ұқсас қылмыс түрлерінен ажыратуға, сондай – ақ осы қылмыс
түрлерімен табысты түрде күрес жүргізуге және заңдылықты сақтауға мүмкіндік
береді.
Күші жүріп тұрған заңдарға сәйкес талан-тараж ұғымы - топтық ұғым,
себебі оның негізгі элементтерінің сипаттамасы талан – таражға салудың
барлық нысандарына тән белгілерді айқындап, біріктіруге мүмкіндік береді.
Күші жүріп тұрған заңда талан – таражға салудың ұғымын беру барысында ескі
заңдардың тәжірибесі, сондай – ақ қылмыстық құқық ғылымында берілген
анықтамалар қолданылған.
Қылмыстық құқық теориясы мен тәжірибесінде соңғы уақытқа дейін талан –
таражға салудың біртұтас анықтамасы кездеспеген болатын. Бұл жағдайдың
себебін заңдарға талдау жүргізу арқылы іздестіріп көрейік.
Одақтас республикалардың қылмыстық заңдары талан - тараж ұғымын кең
түрде қолданғанымен де, бұл ұғымды заңда бекітпеді [8, 121 б]. Талан –
таражға салудың ұғымы қылмыстық құқық ғылымында теориялық деңгейде
қалыптастырылды. Яғни, талан - тараждың біртұтас ұғымының болмауы
соттардың біртектес қылмыстық істерді қарау барысында әртүрлі шешімдер
қабылдауларына әкеліп соқтырды. Бұл жағдай құқық қорғау органдарының
меншікке қарсы қылмыстармен ойдағыдай күрес жүргізулеріне елеулі дәрежеде
кедергі келтірді деп айтпасымызға болмайды.
Отандық тәжірибеге сүйенсек, талан – таражға салудың толық ұғымы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 25 шілде 1996 жылғы №9
қаулысында берілген. Осы қаулының бірінші тармақшасына сәйкес бөтен
біреудің мүлкін талан – таражға салу деп – меншік иесінің мүлкін
пайдақорлық мақсатпен заңсыз тегін алуды және оны өз пайдасына немесе
басқаның пайдасына айналдыруды – бөтеннің мүлкін талан-таражға салу деп
түсіну керек. Ал, В.Н. Кудрявцевтің ойынша бөтеннің мүлкі жасырын да, ашық
та, алаяқтық, қорқытып алу, меншіктену, жұмсап қою немесе қызмет бабын
пайдаланып қиянат жасау жолымен де талан-таражға салынуы мүмкін[9, 70
б.].
Қазіргі таңда алғаш рет заң деңгейіндегі талан – таражға салудың толық
көлемдегі және кеңейтілген анықтамасы 1997 жылы 16 шілдеде қабылданған
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде берілген.
Яғни, ҚК – тің 175-бабының ескертуінің 1 тармақшасына сәйкес: осы
Кодекстің баптарында ұрлық деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы
мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып
айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою
және айналдыру танылады.
Іс – қимылды талан – тараж ретінде саралау барысындағы келесі мәселе
-кінәлінің алынған мүлікке деген құқығының жоқтығын сезінуі[11, 14 б].
. Мысалы, егер де субъектінің мүлікке құқығы болса, яғни автокөлікті
арендаға беруші мүлікті арендаға алушыдан алып қоюға оқталса. Бұл кезде
арендаға берушіні талан – тараждың субъектісі ретінде қарастырмаймыз.
Берілген ұғым талан – таражға салудың белгілерін анықтау, оларды бір –
бірінен ажырату және осы қылмыстармен табысты күрес жүргізу үшін маңызды
және басты ұғым болып табылады.
Заң деңгейінде берілген талан – таражға салудың ұғымын қарастырған
кезімізде, бұл ұғымды қалыптастыруға түйткі болған ғалым – заңгерлердің
әртүрлі көзқарастарына назар аудармауымызға болмайды. Қазіргі кезде талан
- тараж ұғымының мәселесіне байланысты екі негізгі көзқарас орын алып
отыр. Бұл теориялар Г.А. Кригер және В.А. Владимировпен берілген.
Г.А. Кригердің пікірі бойынша талан – тараждың ұғымы осы қылмыстардың
белгілерін жалпылайтын ұғым болуы қажет. Яғни, талан – таражға салу деп –
мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың қорларындағы мүлікті пайдақорлық
мақсатпен қылмыстық иелену немесе үшінші жақтарға беру [12, 72б].
Г.А. Кригермен берілген талан – тараждың ұғымын ҚР ҚК берілген ұғыммен
салыстырып қарастырсақ қылмысты жүзеге асырған әрекетке және талан-
тараждалған мүлік тиісті адамдарға қатысты кейбір айырмашылықтарды
көруімізге болады.
Талан-тараждалған мүлік тиісті адамдарға қатысты айырмашылықтарға
қатысты, қазіргі кезде ҚР ҚК жәбірленуші ретінде меншік иесін және
мүліктің өзге иеленушісін таниды. Г.А. Кригер жәбірленуші ретінде
мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдарды, олардың қорларын түсінеді [13, 172
б].
Бұл айырмашылықтың болуын уақыттан іздеуіміз керек. Себебі: КСРО
кезінде жеке меншік мемлекеттік меншікпен бірдей құқықтық мәртебеге ие емес
болатын. Қорлар ұғымы экономикалық категория болғандықтан біркелкі
мағынада қолданылмайды. Бұл термин қандай да болмасын ұйымның мүлкі туралы
айтылған кезде шын мәнісінде де қолданылады. Бірақ, иелігіңде нақты мүлкің
болмаса да, белгілі бір қорға ие болуға болады. Осыған байланысты Г.А.
Кригермен берілген жәбірленушіге қатысты ұғым шектелген болып табылады.
В.А. Владимировпен берілген ұғымда жәбірленуші ретінде мемлекеттік немесе
қоғамдық ұйымдардың қорлары емес, тікелей мемлекет немесе қоғамдық
ұйымдар танылады [14, 121б].
Бұл жағдайда мемлекет немесе қоғамдық ұйым түріндегі нақты жәбірленуші
бар.
Әрекетке қатысты айырмашылықтарға келетін болсақ, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің талан – тараж бөтен мүлікті кінәлінің
немесе үшінші жақтардың меншігіне алу немесе айналдыру жолымен жасалынады
деп бекіткен. Г.А. Кригер талан – таражды иелену немесе үшінші жақтарға
мүлікті беру деп түсінсе, [13,111б] В.А. Владимиров мемлекеттің немесе
қоғамдық ұйымның иелігінен мүлікті құқыққа қайшы алу және ұрланғанды өз
меншігіне айналдыру мақсатында қайтарымсыз түрде алу деп түсінеді [14,
87б].
Осылайша, талан - тараж ұғымын анықтау барысында ғалымдар және заң
шығарушы арқылы әртүрлі терминологиялық базис қолданған. Жоғарыда келтірген
әр терминіміздің дара мағыналық жүктемесі бар. Қылмыстық кодекстің қазақша
нұсқасында қолданылған ұрлау терминінің өзі де өте ұтымды емес. Себебі
орыс тіліндегі нұсқада берілген хищение термині қазақ тіліндегі нұсқада
тоны айналдырылып ұрлау болып кеткен. Яғни, заң шығарушы топтық ұғымды
жеке - дара ұғыммен бір деңгейде қарастырған. Олай айтып отырған себебіміз
ұрлау бөтеннің мүлкін талан – таражға салудың бір нысаны ғана болып
табылады. Сондықтан да біз Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-
бабының ескертуінің 1-тармақшасында берілген талан – таражға салудың
анықтамасын былай деп беруді ұсынамыз: Талан – таражға салу дегеніміз –
пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне зиян келтіре отырып, кінәлінің немесе басқа адамдардың
пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алу немесе айналдыру.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде және ғалымдар арқылы
берілген талан – таражға салудың ұғымында адамды талан – тараж үшін
жауаптылыққа тартудың мәнді шарты болса да, жәбірленушінің мүлікті
иеленуінің заңдылығы көрсетілмейді. Осыған байланысты тәжірибе жүзінде жиі
кездесетін жағдай мүліктің заңсыз иеленушіден алынуы, яғни, ұры ұрыдан
ұрлайды. Бір жағынан алып қарастырсақ, бұл әрекеттер құқыққа қайшы, егер де
олар мүлікті меншік иесіне, заңды иесіне не болмаса құқық қорғау
органдарына қайтару мақсатын көздемесе. Осы жағдайға байланысты сот
тәжірибесіне талдау жүргізіп байқайық. Жоғарғы Сот Пленумының қаулысына
сәйкес алынған мүлік адамның заңсыз иелігінде болса да кінәлінің
әрекеттерін бөтен мүлікті талан – таражға салу ретінде саралау қажет деп
көрсетілген.
Заң шығарушы деңгейінде берілген талан – тараждың анықтамасында талан –
тараж меншік иесіне немесе өзге де иеленушіге зиян келтіруі қажет деген
талап бар[15, 71 б.].
Келтірілген зиян алынған мүліктің мөлшерімен анықталынады. Осыған
байланысты назар аударатын келесі мәселеміз: заң шығарушы қылмыстық істі
қозғау үшін заңды тұлғаларға қатысты ұрланған мүліктің құны 10 айлық
есептік көрсеткіштен кем болмауы қажет деп есептейді. Яғни, 10 айлық
есептік көрсеткіштен кем болса, ұсақ мөлшердегі талан - тараж деп
есептелінеді. Осыған байланысты келесідей түсініксіз жағдайлар туындауы
мүмкін.
Біріншіден, бұл жағдайда меншік иесіне келтірілген қай зиянның
бағаланатындығы түсініксіз: тек қана мүліктік немесе моральдық зиянның құны
есептеліне ме? Мысалы, талан-тараждалған заттың құны шамалы болғанымен де
ол меншік иесіне немесе өзге де иеленушісіне өте бағалы болуы мүмкін.
Екіншіден, жай талан – таражға салудың мөлшері тек заңды тұлғаларға
қатысты ғана көрсетілген. Ал жеке тұлғаларға қатысты мәселе қалай шешіледі?
Осы көтерілген мәселелерге қатысты біздің қорытындымыз:
Келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға байланысты меншік иесіне
келтірілген тек мүліктік зиян ғана ескерілуі қажет. Ал моральдық зиян
азаматтық құқықтық тәртіпте қарастырылуы қажет.
Заңда жеке тұлғаларға қатысты ұсақ талан – таражға салу мөлшерінің
көрсетілмеуін жіберілген кемшілік ретінде қабылдауымыз қажет. Сондықтан да
қылмыстық заңдардың жаппай ізгілендіруі қарсаңында жеке тұлғалардың мүлкіне
қатысты талан – таражға салудың мөлшерін 2 айлық есептік көрсеткіш ретінде
белгілеуіміз қажет.
Талан - тараж ұғымын жан – жақты түрде қарастырғаннан кейін, тек
талан – таражға тән, оны басқа ұқсас құрамдардан ажыратуға мүмкіндік
беретін негізгі объективті және субъективті белгілерді бөліп көрсетуімізге
болады.
Талан – таражға салудың объективті белгілеріне: қол сұғушылықтың
объектісі мен заты; мүліктің алынуы; алудың құқыққа қайшылығы; алудың
қайтарымсыздығы, яғни тегін алынуы жатқызылады.
Қол сұғушылықтың объектісі қылмыстың маңызды және қажетті
элементтерінің бірі болып табылады. Оның ролі екі негізгі функциямен
анықталады.
1. Объект қылмысты бағалау, оның коғамға қауіптілігін белгілеу, қылмыстың
әлеуметтік саяси дәрежелігін анықтауда шешуші роль атқарады;
2. Объект қылмысты ғылыми және зандық тұрғыдан топтарға бөлуге мүмкіндік
береді.
Қазіргі таңдағы күші бар қылмыстық кодексте объектінің жалпы анықтамасы
берілмеген. Объектіге арналған арнайы зерттеулер барысында, оның, яғни
объектінің көптеген сұрақтары дұрыс зерттелмеген. Қылмыс объектісін
зерттеген авторлар бір пікірмен ғана келіседі: объект бұл қоғамдық
қатынастар . Қандай қоғамдық қатынастарға тікелей және ең алдымен нұқсан
келеді, бұл жайында қылмыстық құқық теориясында қылмыстың жалпы, топтық
және тікелей объектісін бөліп көрсеткен [16, 151б].
Жалпы объект бұл - қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын қоғамдық
қатынастар болып табылады. Жалпы объект барлық қылмыстарға бір.
Оның анықтамасы мемлекетіміздегі қылмыстардың топтық табиғатын ашуға
мүмкіндік береді.
Топтық объект болса біртектес және бір-бірімен тығыз байланысты
қоғамдық қатынастар болып табылады. Топтық объект қылмыстық әрекеттердің
қоғамға қауіптілік дәрежесін, оның деңгейін анықтауда маңызды орын алады.
Тікелей объект бұл - нақты қатынас немесе бір-бірімен тығыз байланысты
бірнеше қатынас. Қылмыстың тікелей объектісі қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесін анықтауға және оның әлеуметтік сипаттамасын дүрыс беруге
мүмкіндік туғызады. Нақты қоғамдық қатынасты бөліп шығару өте қиын, оның
элементі басқа қоғамдық қатынастікі болуы мүмкін.
Талан – таражға салудың мәнін анықтауда негізгі рөл осы қылмыстардың
объектісін анықтауға берілген. Бұл мәселе қылмыстық құқық теориясында жете
зерттелінген қылмыс объектісінің негізгі ережелерін басшылыққа ала отырып,
шешіледі.
Жалпы объектісі меншік қатынастары болғандықтан, талан – таражға салу
меншікке қарсы бағытталған [15, 162б]. Бұл тұжырым Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің 6 тарауында бейнеленген, яғни 6 тарау Меншікке қарсы
қылмыстар деп аталынады. Бұл қылмыстар тікелей объект ретінде көрінетін
мемлекеттік меншікке де, жеке меншікке де қарсы бағытталуы мүмкін. Яғни,
топтық және тікелей объект ретінде бөлу мүліктің қай түріне зиян
келтірілгендігін анықтау үшін қажет. (Мысалы, жер, автокөлік, ерекше құнды
заттар т.б.) Объектіні дұрыс анықтау қылмыстың қоғамға қауіптілігін ашуға
және жасалған іс – қимылды дұрыс саралауға мүмкіндік береді.
Б.А. Куриновтың пікірі бойынша талан – таражға салудың тікелей
объектісі мүліктің нақты бір түрі болып табылады [17, 163 б.]. Мұндай
көзқарастар негізсіз болып табылады, себебі, объект – қоғамдық қатынас, ал
мүлік – бұл объектінің материалдық көрінісі, яғни осы қатынастардың
нәтижесі болып табылады. Мүлікке зиян келтіру тек талан – таражға салумен
ғана емес, басқа да қымыстық әрекеттермен жасалынуы мүмкін. (Мысалы,
диверсия, салақтық). Ендеше, талан – таражды басқа қол сұғушылықтардан
ажырату негізін объектіден іздеуіміз қажет. Егер де, мүлік объект ретінде
болса, біз мүліктің сипаттамасымен байланысты қылмыстарды ғана бір –
бірінен ажырата аламыз. (Мысалы, талан – таражға салу мақсатынсыз
автокөлікті заңсыз иелену кезіндегі автокөлік, ерекше құнды заттарды талан
– таражға салу кезіндегі ерекше құнды заттар).
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, талан – таражға салудың объектісі меншік
қатынастары дедік. Адамдар арасындағы қатынастар оларға берілген құқықтарды
сақтауды көздейді. Бұл құқықтар сақталмаған жағдайда қоғамдық қатынастар да
өзгереді. Сондықтан да объект ретінде бұзылған меншік құқығы немесе белгілі
бір затқа иелену құқығы (интеллектуалдық меншік құқығын бұзу, жерге зат
құқығын бұзу) бола алады. Бірақ та, бұл көзқарас қылмыстың барлық мәнін
және қоғамға қауіптілігін көрсете алмайды, себебі, қылмыстың затымен
байланысты қылмыстар қамтылмай сырт қалып қояды. Сондықтан да, талан –
таражға салудың объектісінің сипаттамасын меншік құқығымен шектеп қоюға
болмайды, зиян келтірілген меншік қатынастарының мазмұнын ашуымыз қажет.
Талан – таражға салудың мәні мынада: меншік иесі немесе үшінші жақ өзіне
тиесілі мүлікті пайдалану мүмкіндігінен айырылады. Меншіктің мемлекеттік
және жеке деп бөлінуін ескере отырып, талан – таражға салудың тікелей
объектісі деп меншіктің нақты нысанын түсінеміз.
В. Гбеляевтің ойынша талан – таражға салудың заты – қылмыскер иеленген
мүлік болып табылады. Қылмыстық құқық ғылымында зат деп қылмыс бағытталған
қоғамдық қатынастардың материалдық көрінісі, яғни оған қол сұғу арқылы
объектіге зиян келтіретін заттар түсіндіріледі [18, 303 б.].
Жалпы қағидаға сәйкес қылмыскер иеленген зат басқа біреудің меншігінде
болуы қажет. Талан – таражға салудың затын анықтау үшін оның негізгі
белгілерін бөліп көрсетуімізге болады. Олар:
1. Заттық белгі.
2. Экономикалық белгі.
3. Құқықтық белгі.
Талан – таражға салудың заты болғандықтан мүлік әруақытта да
материалдық, яғни материалдық өмірдің бөлігі, заттың белгісіне ие болады.
Бұл мүліктің заттық белгісі.
Осыған байланысты, мүліктік қылмыс ретінде талан – таражға салудың заты
ретінде идеялар, көзқарастар, адамның ақыл – ойының көріністері, мәлімет
қарастырыла алмайды. Интеллектуалдық меншікті талан – таражға салу деп тек
теңеу мағынасында ғана айта аламыз. Заттық белгісі болмағандықтан электр
және жылу энергиясы талан – таражға салудың заты бола алмайды. Пайдақорлық
мақсатта энергияның бұл түрлерін заңсыз, өз бетінше қолдану меншікке қарсы
қылмыстардың басқа құрамын құрайды. (ҚР ҚК 182 бабы – Алдау немесе сенімге
қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру).
Талан – таражға салудың затының келесі белгісі – экономикалық белгі.
Талан – таражға салудың заты тек белгілі бір экономикалық құндылыққа ие зат
бола алады. Заттың құндылығының көрінісі – оның құны, ақшалай бағасы.
Сондықтан да ақша, валюталық құндылықтар және басқа да бағалы қағаздар
(акциялар, облигациялар, коносамент және т.б.) құнның эквиваленті
болғандықтан талан – таражға салудың заты ретінде қарастырылады. Керісінше,
шаруашылық құндылығы жойылған заттар немесе адам еңбегі сіңбеген табиғат
объектілері талан – таражға салудың заты ретінде қарастырылмайды. Осы
белгіге сүйене отырп, біз талан – таражды экологиялық қылмыстардан ажырата
аламыз.
Мүліктік емес сипаттағы құжаттар, сондай – ақ тек мүлікті алуға құқық
беретін құжаттар (сенім хат, квитанция т.б.) экономикалық белгісі
болмағандықтан мүлік ретінде қарастырылмайды. Бұл құжаттарды ары қарата
мүлікті алу мақсатында талан – таражға салу алаяқтыққа дайындалу ретінде
қарастырылуы қажет. Мүлікті иеленумен байланысты емес құжаттарды, штапмтар
мен мөрлерді талан – таражыға салу үшін жауаптылық дербес бапта ҚР ҚК 324
бабы бойынша көзделген.
Талан – таражға салудың затының үшінші белгісі – құқықтық белгі деп
көрсетеді В.Г. Беляев[18]. Бұл белгі Қазақтан Республикасы Жоғарғы Соты
2003 жылғы 11 шілдедегі №8 Нормативтік қаулысында бекітілген . Осыған
сәйкес, Талан таражға салудың және меншікке қарсы басқа да қылмыстардың
заты – кінәлінің меншігіндегі емес, яғни бөтен мүлік болып табылады деп
есептеген А.В. Кузнецов[19]..
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, былай деп айтуымызға болады.
Талан – таражға салудың заты – қылмыспен бұзылатын заттар, ақша, бағалы
қағаздар және бағалы өмірдің басқа да заттары.
Талан – таражға салудың заты жылжитын да, жылжымайтын да мүлік бола
алады. Талан – таражға салуды анықтау үшін мүліктің жылжымайтындық
белгісінің маңызы жоқ. Жылжымайтын мүліктің кейбір түрлері (үй, пәтер, жер
участогі) өзінің объективті қасиеттеріне байланысты жасырын түрде алына
алмаса да, алдау, күш қолдану және қорқыту жолымен алына алады. Бірақ та
сот – тергеу тәжірибесі көрсетіп отырғандай кейбір жағдайларда
жылжымайтын мүлік жылжыйтын мүлікке ауыса алады. Мысалы: жеке тұрғын
үйді бұзып, тасу; бау – бақшаның темір қоршауын алу және әкету; байланыс
линияларын демонтаждау және т.б.
А.Н. Трайниннің пайымдауынша талан – таражға салудың заты азаматтық
айналымнан алынған заттар да бола алады[20, 83 б].. Бірақ та, егер қоғамдық
қауіпсіздікке және халықтың денсаулығына қауіп төндіретін заттар (қару –
жарақ, радиоактивті заттар, есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін заттар)
талан – таражға салынса, жасалынған әрекеттер мүліктік қылмыс ретінде емес,
ҚР ҚК 9-тарауы бойынша Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстар бойынша сараланады
Талан – тараждың заңдық анықтамасының маңызды элементі кінәлінің немесе
басқа адамдардың пайдасына бөтен мүлікті алып қою немесе айналдыруды
білдіретін әрекеттің жалпылама сипаттамасы болып табылады.
Талан – тараж барысында мүлік меншік иесінің немесе басқа иеліктегі
адамның қарауынан алынады. Егер де мүлік кез – келген басқа да себептермен
меншік иесінің қарауынан шығып кеткен болса, онда бұл заттарды иелену талан
– таржға салуды құрамайды. Осыған байланысты меншік иесінің қарамағындағы
заттар дегеніміз не? Меншік иесінің қарамағындағы заттар - тек қана арнайы
қорғалынатын немесе құлыпталынған заттар емес, кәсіпорын аумағындағы,
мекеменің ғимаратындағы, құрылыс алаңындағы немесе шаруашылық қызмет
жүргізілетін кез – келген орындағы, көлік құралдарындағы, сондай – ақ
меншік иесі жоғалтпаған, бірақ та уақытша қараусыз жатқан заттар да бола
алады деген көзқараста Е.А. Фролов [22, 12 б]. Талан – тараж барысында
мүлікті алу кінәлінің оны өз пайдасына немесе өзге адамдардың пайдасына
айналдырумен ұштасады, яғни, мүлікке үстемдік ету мүлікті нақты иемдену
жүзеге асырылады. Мүлікті талан – таражға салған адам өз меншігі сияқты
мүлікке билік етеді, иемденеді және пайдаланады, өзін меншік иесінің орнына
қояды, бірақ та бізге мәлім заң тұрғысынан ол меншік иесі болып табылмайды.
Себебі, меншік құқығын қылмыстық жолмен алуға болмайды. Сондықтан да, талан
– тараж жәбірленушінің алынған затқа деген меншік құқығының жойылуын
білдірмейді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде заң шығарушының талан – таражға
берген анықтамасындағы бөтен мүлікті кінәлінің меншігіне емес, кінәлінің
немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыруы туралы сөз қозғағандығы
түсінікті болады.
Бөтен мүлікті алып қою мен оны өзінің пайдасына айналдыру әдетте бір
мезгілде, бір әрекет арқылы жасалынады. Егер де, талан – таражға салу уақыт
бойынша созылған болса, мүлікті кінәлінің пайдасына айналдыру кезеңі
қылмыстың аяқталуын білдіреді, яғни, кінәлінің мүлікті өз қарауынша нақты
иемденуге және бөтен мүлікті өз мүлкі сияқты пайдалануға мүмкіндігі болған
кезең. Егер де кінәлі оның еркіне байланысты емес мән – жайлардың
нәтижесінде қылмысты аяғына дейін жеткізбесе, яғни, өз қарауы бойынша бөтен
мүлікті иемдене немесе пайдалана алмаса, жасалынған әрекет қылмысқа оқталу
ретінде сараланады [22, 435 б]. Талан – таражды аяқталған деп тану үшін
кінәлі мүлікті нақты пайдаланғандығы, яғни, одан белгілі бір пайда көруі
міндетті емес. Ең бастысы кінәліде осындай мүмкіндіктің, мүлікке үстемдік
етуінің болуы деп есептеген Г.Н.Новоселов [23, 340 б]. Талан – таражға
салудың міндетті белгісі ретінде меншік иесіне немесе мүліктің басқа иесіне
келтірілген зиян түріндегі қоғамға қауіпті нәтиже болып табылады. Қылмыс
жасаған адамды жауаптылыққа тартудың негізі алынған мүліктің мөлшері болып
табылады.А.В. Наумов зиян жәбірленушінің нақты мүлкінің мөлшерінің азаюынан
тұрады [24, 20 б]. Сондықтан да зиянның мөлшері мүліктің құнымен
анықталынады.
1998 жылы 1-ші қаңтардан бастап күшіне енген Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі алынған заттың мөлшеріне байланысты дараланған
жауаптылықты көздейді. Талан – таражға салғандығы және қорқытып алғандығы
үшін жауаптылықты көздейтін баптар ірі мөлшерде жасалынған талан – таражға
салу сияқты ауырлататын мән – жайды көздейді. ҚР ҚК 175 бабының ескертуінің
2 тармақшасында көрсетілгендей Осы тараудың баптарында ірі мөлшер немесе
ірі залал деп қылмыс жасалу сәтіне Қазақстан Республикасының заңдарымен
белгіленген айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе асып түсетін мүліктің
құны мен залалдың мөлшері танылады.
Кінәлі әрекетіндегі осы ауырлататын мән – жайдың болуының жауаптылығына
елеулі дәрежеде әсерін тигізеді.
Осыған байланысты талан – тараждың әрбір нақты фактісіне байланысты
алынған мүліктің нақты шынайы құны дәлме – дәл анықталынуы қажет. Бұл
мәселеге байланысты 2003 жылдың 11 шілдесінде қабылданған Қазақсан
Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулысында былай делінген:
Қылмыстың заты болып табылатын мүліктің құнын анықтау барысында, меншік
иесінің қылмыс жасалған кезде қолданылған, сәйкес құжаттармен бекітілген
комиссиондық, нарықтық немесе бөлшек бағаларға сәйкес затты алу
ерекшеліктерін ескеру қажет. Баға болмаған жағдайда және алынған заттың
мөлшеріне байланысты дау туындаған кезде мүліктің құны сарапшының
қорытындысы негізінде анықталынады. Егер талан – таражды жасыру мақсатында
кінәлі алынған заттың орнына құны шамалы затты берген болса, онда алынған
заттың мөлшері оның нақты бағасы арқылы анықталынады. Бұл жағдайда алынған
мүліктің орнына берілген мүліктің құны зиянның мөлшерін анықтау барысында
ескерілуі мүмкін.Талан – тараж мүлікті кінәлінің немесе басқа адамдардың
пайдасына алып қоюды немесе айналдыруды білдіреді, яғни, кінәлі біріншіден,
мүлікті заңсыз; екіншіден, қайтарымсыз, тегін алады деген ойда О.А. Мотин
[25]..
Талан – тараждың заңсыз белгісі келесі жәйтты білдіреді: талан – тараж
заңмен тиым салынған әдістермен (объективті құқыққа қайшылық) ғана емес,
кінәлінің бұл мүлікке деген құқықтарының болмауы жағдайында (субъективті
құқыққа қайшылық) жүзеге асырылады. Осыдан шығатын қорытынды: субъектінің
мүлікке құқығы болып, бірақ та ҚК 175 – 180 баптарында көрсетілген
әдістермен мүлікті иемдену арқылы жүзеге асырылса, онда талан – таражға
салу ретінде қарастырылмайды.
Сот – тергеу тәжірибесінде келесі жағдайлар жиі кездеседі. Адам мүлікті
заңды негізде ала отырып, 1) өзіне берілген рұқсаттың аясынан шығып кетеді;
2) заңды негіздер шын мәнісінде заңсыз негізге айналады.
Бірінші жағдайда, рұқсат етілгеннен мүлікті ірі мөлшерде алу, егер де
әрекеттер қасақана түрде жасалса, талан – таражды құрайды (субъективті
белгісіне байланысты).
Екінші жағдайда, жауаптылық туралы мәселе адамның білуіне байланысты
шешілуі қажет. Мүлікті заңсыз иелену, сондай – ақ оны басқа адамдарға беру
әруақытта бірдей талан – тараж ретінде қарастырыла бермейді. Бұл ереже
2003ж. 11.08. ҚР Жоғарғы Сотының нормативті қаулысында бекітілген.
Кінәлінің алынған мүлікті өз қарауынша иемденуі (сату немесе басқа
адамдарға қайтарымсыз түрде беруі, бүлдіруі, бөлшектеуі, жоюы) дербес
қылмыс құрамын құрамайды, сәйкесінше қосымша түрде саралауды қажет
етпейді.
Мүлікті талан – таражға салудың қоғамға кауіптілік себебінің бірі –
мүліктің қайтарымсыз түрде алынуы.
Қайтарымсыз, тегін деп ақшалай эквивалентсіз немесе басқа мүлікті
берусіз алынған мүлік есептелінеді. Егер де, мүлікті иемдену барысында
меншік иесіне сәйкес өтемақы берілсе, бұл әрекеттерді мүліктік зиян
келтірмегендіктен талан – тараж ретінде қарастырмаймыз.
Талан – тараждың қайтарымсыз, тегін белгісі екі жағдайда болмайды: 1)
сәйкес өтемақы мүлікті алумен бірмезгілде жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz