Айтыс – сөз барымтасы

1. Кіріспе
2.Жалпы айтысқа анықтама
3.Сүйінбай мен Қатағанның айтысы
4.Қорытынды

«Айтыс – сөз барымтасы» деп Мұхтар Әуезов айтқандай, айтыс қазақ халқының әдеби мол иұраларының бірі болып табылады. «Айтыс» деген атау айтысу, тартысу, дауласу, жарысу, сынасу мағынасында қолданылады. Айтыс – сөз жарысы, өнер бәйгесі. Екі адамның бетпе-бет келіп, қолма-қол шығарып айтатын өнері. Айтыс жұрт бас қосқан ортада айтылады. Шаршы топта бәсеке айтысқа түскен екі ақынның сөзін сараптайтын әділ төрелік айтушы көпшілік және абыройлы адамдар.
Қазақ халық әдебиетінде XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы айтыс өнерінің өркендеп, өрістеген дәуірі болып табылады. Мәселен, осы тұста Ақан, Нұржан, Құлтума, Сапарғали, Сейдәлі, Омар, Құлманбет, Сүйінбай, Шашубай, Ырысты, Сара, т.б. Айтыс өнері кейбір түркі тілдес халықтарда да дамыған.

1. М.Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті
2.С.Садырбаев Қазақ халық әдебиеті
3.З.Ахметов, Т.Шаңбаев Әдебиеттану терминдер сөздігі
4.М.Мағауин, М.Байділдаев Бес ғасыр жырлайды
5.Б.Адамбаев, Т.Жарқынбекова Ел аузынан

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

1. Кіріспе

2.Жалпы айтысқа анықтама

3.Сүйінбай мен Қатағанның айтысы

4.Қорытынды

Кіріспе

Айтыс – сөз барымтасы деп Мұхтар Әуезов айтқандай, айтыс қазақ халқының
әдеби мол иұраларының бірі болып табылады. Айтыс деген атау айтысу,
тартысу, дауласу, жарысу, сынасу мағынасында қолданылады. Айтыс – сөз
жарысы, өнер бәйгесі. Екі адамның бетпе-бет келіп, қолма-қол шығарып
айтатын өнері. Айтыс жұрт бас қосқан ортада айтылады. Шаршы топта бәсеке
айтысқа түскен екі ақынның сөзін сараптайтын әділ төрелік айтушы көпшілік
және абыройлы адамдар.
Қазақ халық әдебиетінде XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басы айтыс өнерінің өркендеп, өрістеген дәуірі болып табылады. Мәселен, осы
тұста Ақан, Нұржан, Құлтума, Сапарғали, Сейдәлі, Омар, Құлманбет, Сүйінбай,
Шашубай, Ырысты, Сара, т.б. Айтыс өнері кейбір түркі тілдес халықтарда да
дамыған.

Айтысқа анықтама

Айтыс – қазақ және қырғыз, қарақалпақ халықтарында ежелден қалыптасқан
поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы,
жыр жарысы. Айтыс - өмірдегі әлеуметтік тартыстар мен адам қатынастарына
негізделген желіге құрылып, кезектесе айтылатын қисынды, дәлелді, ұтқыр
өлең. Оған көбіне жүйрік, ақпа-төкпе, суырып салма ақындар қатысады.
Қарсылас екі ақын импровизаторлық тәсілмен табан аузында өлеңмен сайысып,
бір-бірін сөзбен жығуға тырысады. Айтыс әркез шаршы топ алдында өткізілген.
Оның төрешісі – тыңдаушылар, көпшілік қауым. Көптің, халықтың сынына түсу
ақынның қаншалықты тапқыр, жүйрік екендігін айқындап, шынайы дарын иесінің
шабытына қуат беріп, шеберлігін шыңдап, ширықтырып отырған. Айтыс қазақ
өмірінде өнер мектебі болған.
Өткен заманда өмір сүрген Жанақ, Сүйінбай, Шөже, Түбек, Кемпірбай
тәрізді айтыс өкілдерінің өнерін Жамбыл, Нұрпейіс, Шашубай, Иса, Доскей,
Орынбай, Нартай, Кенен секілді халық ақындары жалғастырды.
Импровизация - өлең-жырды тұтқиылдан суырып салып айту өнері. Ауыз
әдебиетінде, өлең-жырды ауызша шығару айтуға байланысты үлкен өріс алған.
Ауыз әдебиетінде өлеңді табанда суырып салып айтатын қабілеті жоқ адамды
нағыз ақын деп санамаған. Импровизаторлық өнер қазақ ауыз әдебиетінің,
поэзияның ең басты өзгешеліктерінің бірі. Бұл өнердің әсіресе жарқын
көрінетін үлгісі – ақындар айтысы. Шынайы биік өнер болып саналатын айтыс –
табанда суырып шығарып айтатын ақындардың сөз сайысы. Импровизациялық
төркіні халықтық ауыз әдебиетінде жатыр. Ежелгі гректің, Шығыс және Еуропа
елінің жыршы ақындары импровизациялық өнерден кенде болмаған. Бірақ бұл
өнер жазба әдебиеті ерте дамыған елдерде сақталмаған. Жазба әдебиетіндегі
өлеңді бірден, дайындықсыз шығару да экспромт, импровизация деп аталды.
Айтыс өлеңдерінің ішінде ең көлемдісі, тақырыбы мен мазмұны жағынан
күрделісі, көркемдік жағынан әдемілері – ақындар айтысы. Қазақтың айтыс
өлеңдерін зерттеген әдебиетші-ғалымдардың айтуына қарағанда, шын мәніндегі
үлкен айтыс, яғни ақындар айтысы, мөлшермен алғанда XIX ғасырда туған.
Демек, айтыстың күрделі, көлемді түрі, яғни шын мәніндегі ақындар
айтысы, XIX ғасырдың бас кезінде туып, бертін келе, молайып дамыған, халық
әдебиетіндегі басты жанрдың біріне айналған. Бұған көптеген ақындар
қатысып, өздерінің ақындық өнері, қызметімен зор үлес қосқан. Айтыс
ақындары шын мәніндегі үлкен айтысқа түсу үшін қайсысы болса да аса көп
даярлық жасаған. Мәселен, жас кезінде ақын болуды мақсат еткен Жамбыл ауыл-
үй арасында, кіші-гірім оуын-сауықтарда жанынан өлең шығарып жүреді, бірақ
онысымен үлкен ақын танылмайды. Сондықтан ол өзінің ақындық өнерін сынату
және ақыл-кеңес алу, ақындық өнерге үйрену мақсатымен сол кездегі атақты
ақын Сүйінбайға келеді. Жамбылдың ақындық талантын таныған Сүйінбай жас
ақынға көп ақыл береді, жақсы ақын болу үшін не істеу керектігін айтады.
Көп уақыт Жамбыл аға ақынның қасында болу, одан сөз өнерін үйренеді, үлгі
алады және Сүйінбайды тәрбиешім, ұстазым деп түсінеді. Кейіннен Жамбылдың
ақындық қанаты қатқан шақта ғана, Сүйінбай оны айтысқа түсіп, ақын атағын
алуына рұқсат етеді. Жамбылдың:

Менің пірім – Сүйінбай, Сүйінбай деп сөйлесем.
Сөз сөйлемін сиынбай, Сөз келеді бұрқырап
Сырлы сұлу сөздері Қара дауыл құйындай, -
Маған тартқан сыйындай.

деуі тегін емес.
Айтыс – ақындар үшін сөз таласы, сөз барымтасы, сөз майданы ғана
емес. Ол – ақындық өнер салыстыратын, жауаптаса отырып, білім шарқын
байқататын жер. Сондықтан да айтысқа түсетін әрбір ақын бұл жайды жақсы
ұғынып, мол дайындықпен келетін болған. Әдетте, айтыс екі ақынның амандасып
керісуінен басталады да, содан әрі қарай үдей береді, көптеген мәселелерді
көтеретін болады, бір тақырыптан екіншісіне ауысып отырады. Мәселен, Балта
ақын Шөжемен айтысқанды сөзін:

Шөже ақын, сен де шешен, мен де шешен,
Салғанда қара алдына мен бір көсем.
Екеуіміз екі жақтың жүйрігіміз
Күйлі, жайлы жүрмісің аман-есен?

деп бастайды. Осы ретпен айтысқа кіріскен ақындар ұзақ арпалысады; дауласа,
салғыласа отырып, әр алуан әңгімелерді ортаға салады. Бұл ретте олар
әшейінде айтпайтын тұрпайы сөздерді айтуға дейін барады. Бірақ қызу айтыс
үстінде ондай сөздерге кешірім етілетін болады. Сонымен қатар, айтысқа
түскен ақындар кейде бірін-бірі жеңу мақсатымен әрқайсысының бойындағы мін,
кемшіліктерін де қазбалайды. Мәселен, Шөжемен айтысқан ақындардың барлығы
оны жасытып, жасқандырмақ болып, Шөженің соқырлығына тиіседі. Балта ақын
Шөжеге:

Өз сөзің дәл өзіңе жөн бе, соқыр,
Ел кемітіп жүруің жөн бе, соқыр?
Қараөткел, Көкшетауды жеген соқыр,
Ел түзеуші, тергеуші сен бе, соқыр, - дейді. Жалпы алғанда,
айтысқа түскен ақындар мұндай нәрселерден немесе өлең шығара алмағандықтан
жеңілмейді. Олар екі мәселеден жеңіліс табады. Біріншісі, ақынның білім
көлемі тайыз келсе, әр нәрседен мәліметі, хабары болмаса, айтыс үстінде
оқыстан қойылған сұрауларға табан аузында жауап қайыра алмаса, онда ақын
жеңіледі. Мысалы, Жамбыл мен Құлманбеттің айтысы. Бір күні Жамбылдың үйіне
құрдастары Байсалбай мен Ералыжан келіп: Сен Құлманбетті жеңдім дейсің,
қалай жеңдің? Құлманбетпен сол айтысыңды айтшы, - деп қолқалайды. Жәкең аз
толғанып отырады да: - Ойбой, оны мен жеңгенім жоқ,атамыз Қарасай мен ақиық
ақын Сүйінбайдың аруағы ғой жеңдірген. Әйтпесе, Құлмамбет дегендерің ол
кезде аузымен құс тістеген кезі еді ғой. Болмаса Іле бойындағы сол топта он
бір ақынды жеңіп, домбырасын керегеге байлап қоя ма? Сол жолы үлкен жиынға
Жетісудың талай жерінен көп халық келді. Тумысымда мұндай үлкен асыр, үлкен
жиын, топты көргенім жоқ. Құлманбет он бір ақынды жеңіпті деген соң мені
шақыртар деп, бір кедей шаруаның үйінде жайғаса тұрдым. Сонда өлең айтып
отырғанымда екі жасауыл келіп, алдына салып алып барды. Он екі қанат қазақы
үйде Албан, Шапыраштының сорпаға шығарлары толып отыр екен.Төрде ояздың
қасында отырған Құттықсейіттің Құдайбергені шүйдесі шоқпардай болып маған
одырая қарады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.