Түркі халықтарының философиясы
Кіріспе
Түркі халықтарының философиясына жалпы түсініктеме.
Негізгі бөлім
1. Қазақ ойшылдарының ішіндегі қайталанбас үлес қосқан Жүсіп Баласағұн
2. Суяб пен Баласағұн
Қорытынды
Түркі философиясының мәні
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Түркі халықтарының философиясына жалпы түсініктеме.
Негізгі бөлім
1. Қазақ ойшылдарының ішіндегі қайталанбас үлес қосқан Жүсіп Баласағұн
2. Суяб пен Баласағұн
Қорытынды
Түркі философиясының мәні
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қараханидттер дәуіріндегі мәдени қоғамдық жағдайдың өзгеруі түркі халықтарының арасынан ағартушы ғалымдарды, ойшыл ақындарды шығарды. Жауһари, Фараби, ибн-Сина, Бирни секілді ойшыл ғұламалардың сан-саналы еңбектері Орта Азиялық Қайта өрлеу дәуірінің асыл маржандары болып саналатын Махмұт Қашқаридың “Түркі тілдерінің сөздігі”, Жүсіп Баласағұнның “Құтты білігі”, Ахмет Игүнекидің “Шындық” сыйы”, Ахмет Иассауидың “Диуани хикметі” сияқты жәдігерліктердің пайда болуына белгілі бір дәрежеде ықпал етті. Араб-парсылармен қатар түркі халықтарының өкілдері де Шығыс мәдениетінің өркендеуіне өз үлестерін қосты.
Өткен замандардың әйгілі мәдени ескерткіштері адамзаттың рухани дүниесінің түзілген мөлдір қабатына жатады. Қазіргі дәуірде адамзат қауымы жылдар бойы жинақтаған тәжірибені мүмкіндігінше толық игеруге ұмтылып, оны бөлшектеуге, қиратуға бағытталған күштерге қарсы күрес жүргізуде.кезінде біздің ата-бабаларымыз да біз секілді “Бақыт деген не?”, “Адамгершілік, адалдық, әділдік, даналық деген не?” деген мәңгілік сұрауларға жауап іздеген болатын. Солардың бірі “Құтты білік” поемасының авторы Жүсіп Баласағұн еді.
Жүсіп Баласағұн XI ғасырдың аса көрнекті ақыны, есімі бүкіл Шығыс елдеріне мәлім данышпан ойшыл, философ, энциклопедист ғалым, белгілі қоғам қайраткері. Ол – философия, табиғаттану, математика, астрономия, тарих, араб-парсы тіл білімі, т. б. Ғылым салаларын жетік меңгерген ғұлама ғалым. Оның есімін әлемге танытқан “Құтты білік” кітабы – сол замандағы ресми әдебиет тілі болып саналған араб тілінде емес, түрік халықтарының тілінде жазылған алғашқы энциклопедиялық еңбек.Содықтан да кез келген аймақ өз тарихына үңіліп, ондағы бірінші дәрежелі жұлдыздар тізіміне ентін, яғни ешқашан мәнін жоймайтын, жалпыға ортақ мәдени игіліктер тізіміне қосылатын дүниелерді қайта қарап, саралауға тиісті.
Өткен замандардың әйгілі мәдени ескерткіштері адамзаттың рухани дүниесінің түзілген мөлдір қабатына жатады. Қазіргі дәуірде адамзат қауымы жылдар бойы жинақтаған тәжірибені мүмкіндігінше толық игеруге ұмтылып, оны бөлшектеуге, қиратуға бағытталған күштерге қарсы күрес жүргізуде.кезінде біздің ата-бабаларымыз да біз секілді “Бақыт деген не?”, “Адамгершілік, адалдық, әділдік, даналық деген не?” деген мәңгілік сұрауларға жауап іздеген болатын. Солардың бірі “Құтты білік” поемасының авторы Жүсіп Баласағұн еді.
Жүсіп Баласағұн XI ғасырдың аса көрнекті ақыны, есімі бүкіл Шығыс елдеріне мәлім данышпан ойшыл, философ, энциклопедист ғалым, белгілі қоғам қайраткері. Ол – философия, табиғаттану, математика, астрономия, тарих, араб-парсы тіл білімі, т. б. Ғылым салаларын жетік меңгерген ғұлама ғалым. Оның есімін әлемге танытқан “Құтты білік” кітабы – сол замандағы ресми әдебиет тілі болып саналған араб тілінде емес, түрік халықтарының тілінде жазылған алғашқы энциклопедиялық еңбек.Содықтан да кез келген аймақ өз тарихына үңіліп, ондағы бірінші дәрежелі жұлдыздар тізіміне ентін, яғни ешқашан мәнін жоймайтын, жалпыға ортақ мәдени игіліктер тізіміне қосылатын дүниелерді қайта қарап, саралауға тиісті.
“Философия және мәдениеттану”
Ж. Алтаев, Т. Ғабитов, А. Қасабек, Қ. Мұхамбеталиев.
Ж. Алтаев, Т. Ғабитов, А. Қасабек, Қ. Мұхамбеталиев.
Жоспар
Кіріспе
Түркі халықтарының философиясына жалпы түсініктеме.
Негізгі бөлім
1. Қазақ ойшылдарының ішіндегі қайталанбас үлес қосқан Жүсіп Баласағұн
2. Суяб пен Баласағұн
Қорытынды
Түркі философиясының мәні
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Түркі халықтарының философиясына жалпы түсініктеме.
Қараханидттер дәуіріндегі мәдени қоғамдық жағдайдың өзгеруі түркі
халықтарының арасынан ағартушы ғалымдарды, ойшыл ақындарды шығарды.
Жауһари, Фараби, ибн-Сина, Бирни секілді ойшыл ғұламалардың сан-саналы
еңбектері Орта Азиялық Қайта өрлеу дәуірінің асыл маржандары болып
саналатын Махмұт Қашқаридың “Түркі тілдерінің сөздігі”, Жүсіп Баласағұнның
“Құтты білігі”, Ахмет Игүнекидің “Шындық” сыйы”, Ахмет Иассауидың “Диуани
хикметі” сияқты жәдігерліктердің пайда болуына белгілі бір дәрежеде ықпал
етті. Араб-парсылармен қатар түркі халықтарының өкілдері де Шығыс
мәдениетінің өркендеуіне өз үлестерін қосты.
Өткен замандардың әйгілі мәдени ескерткіштері адамзаттың рухани
дүниесінің түзілген мөлдір қабатына жатады. Қазіргі дәуірде адамзат қауымы
жылдар бойы жинақтаған тәжірибені мүмкіндігінше толық игеруге ұмтылып, оны
бөлшектеуге, қиратуға бағытталған күштерге қарсы күрес жүргізуде.кезінде
біздің ата-бабаларымыз да біз секілді “Бақыт деген не?”, “Адамгершілік,
адалдық, әділдік, даналық деген не?” деген мәңгілік сұрауларға жауап
іздеген болатын. Солардың бірі “Құтты білік” поемасының авторы Жүсіп
Баласағұн еді.
Жүсіп Баласағұн XI ғасырдың аса көрнекті ақыны, есімі бүкіл Шығыс
елдеріне мәлім данышпан ойшыл, философ, энциклопедист ғалым, белгілі қоғам
қайраткері. Ол – философия, табиғаттану, математика, астрономия, тарих,
араб-парсы тіл білімі, т. б. Ғылым салаларын жетік меңгерген ғұлама ғалым.
Оның есімін әлемге танытқан “Құтты білік” кітабы – сол замандағы ресми
әдебиет тілі болып саналған араб тілінде емес, түрік халықтарының тілінде
жазылған алғашқы энциклопедиялық еңбек.Содықтан да кез келген аймақ өз
тарихына үңіліп, ондағы бірінші дәрежелі жұлдыздар тізіміне ентін, яғни
ешқашан мәнін жоймайтын, жалпыға ортақ мәдени игіліктер тізіміне қосылатын
дүниелерді қайта қарап, саралауға тиісті. Олай болса, “Мың бір түн”,
“Жолбарыс терісін жамылған батыр” секілді әлемдік әдебиет үлгілерімен қатар
“Құтты білік” де өз бойына мәдени эстетикалық байлық жинақтаған қазына деп
айта аламыз. Сонымен бірге, Жүсіптің поемасы көне түркілердің тілдік сана
сезімі өрлеуінің белгісі болған маңызы зор ескерткіш. Бұл жерде қазақтарды,
қырғыздарды, ұйғырларды, түркімендерді, әзербайжандар мен түріктерді атауға
болады. Мәдени, саяси және этикалық жіктердің тарихи өзгергіштігіне,
тілдер тағдырына үндестік туыстыққа, миграцияларға байланысты ұсақ-түйек
детальдарды қазбаламай, географиялық көзқарас тұрғысынан қарастырған кезде
Жүсіптің қырғыз және қазақ халықтарына жақынырақ екені білінеді. Түрік
жұртының ерлік, батырлық рухын көтеру тұрғысынан “Манас” пен “Құтты
білік”арасында айқын ұқсастықтар бар.
Жүсіп Баласағұн “Құтты білік” поемасында – мемлекеттік басқару
әдістерін, адамгершілік принциптерін, қоғамдық-саяси мәні бар түрлі
ережелер мен заңдарды, әдет-ғұрыптар, әлеуметтік-экономикалық, мәдени, т.б.
мәселелерді өз дәуірінің талап-тілектері тұрғысынан жоғары дәрежеде көрсете
білді. Тұтастай алғанда, Баласағұн жалпы философиялық мәселелерді алға
тартып, өмірді эстетикалық тұрғыда көбірек зерттеген. Ғылымның
сан саласын меңгеруге, жалпы әлемдік көзқарастарды жан-жақты қамти білуге
талпыну Жүсіп өмір сүрген мәдени ортаның болмысына тән болатын.
Қазақ ойшылдарының ішіндегі қайталанбас үлес қосқан
Жүсіп Баласағұн
Жүсіп Хас Қажыб Баласағұн 1015 (1016) жылы Шу өзенінің бойындағы
Баласағұн (Құз орда) қаласында, атақты түрік әкімінің отбасында дүниеге
келген. Ол түркі халықтары патшалығының аса гүлденген кезеңі Қарахандар
дәуірінде өмір сүрді. Осы кезде түркі тілінде аса жоғары көркемдік
деңгейдегі шығармалар дүниеге келді. Ол бізге Батыстағы австриялық
шығыстанушы фон Хаммер Пургшталь арқылы белгілі болған ˝Құтадғу білік˝
поэмасы. Қолжазбаны 1796 жылы Стамбулда қолға түсіріп оны Вена
кітапханасына сыйға тартады. Поэманы В.В. Радлов 1896-1910 жылдары ғылыми
негізде түп-нұсқасымен салыстырып зерттеп шыққан.
˝Құтты білік˝ 1069 жылы автор қызмет бабымен Қашқар қаласына
ауысқанда жазылды. 85 тарау, 6520 бәіттен тұратын және қосымша 124 бәйіті
бар бұл еңбекті Қарахандар Сарайы жоғары бағалап, Баласағұнға ˝бас сарай
министрі˝ атағын берген.
Бұл еңбекте ғылыммен мәдениеттің әр қилы салалары әр
қырынан ашылды, мінсіз қоғамның қағидалары берілді, өмірлік тәжрибелер
баяндалды, шығармаларында дүние-танымдық негіздер көрсетілді. Белгілі
тұжырымдар негізінде адамның өмір сүруінің нақты, күнделікті бағыттары
белгіленді, өмір мәні пайымдалды. Шығармада әр түрлі қоғамдық топтарға
жататын адамдар арасында мінез-құлық ережелері, билеуші мен бағынушылар
арасындағы қатынас қағидалары, қоғамның әлеуметтік иерархиясы, сатысы
айқындалды. Бұл жүйелі түзілген адамгершілік қатынастардың қажеттігін ашты,
мұнда қоғамдағы әлеуметтік шындық көрініс тапты. Білімді адам бұл өмірге
наразы болады, себебі саясат тізгінін ұстаған әкімдер ғылым жетістіктеріне
ала-құла, немкетті қарайды, оның тіке өз мүдделеріне қажеттісін ғана
пайдаланады, ғылымды назардан тыс қалдырады. Бұл жағдай оны өмірден
торығуға, түңілуге әкеледі.
Баласағұн этикасында ең басты ұғым қанағат болды. Ол өз
өміріне қанағаттанып, артыққа ұмтылмай, пендешілік тілегін шектегенде оған
жоғары рухани байлықтар тән болады деп ескертеді. Адам баласы жарық дүниеге
қайырымды да емес, зұлым да емес болып келеді, бірақ ізгі адам бола алатын
мүмкіншілігі де болады, сондықтан оған дұрыс тәрбие керек. Ойшыл адамдарды
ол ˝қоғамдық қатынастардың жемісі˝ деп түсінген. Адам ˝қағаздың таза
парағы˝ деп түсіндіреді Жүсіп. Сондықтан оған қаскөйлікті үйретсең-қатігез,
ізгілікті үйретсең-мейірбан болып шығады. Бұл орайда ғұлама ағарту, білім
нәрін егу ісіне көп мән береді. Жүсіп өз кезіндегі, одан бұрын өткен
ойшылдар сияқты билеуші тегінің дұрыс болуын, мұрагерлікті қолдады. ˝Егер
ізгі болса бектің қылығы, күллі жұртқа тиер мейір жылуы˝.
Әмірші өзінің даналық құзырына көшпелілер мен егіншілер, малшылар мен
бағбандар, қолөнершілер мен бақташылар, құлдар мен күндер сияқты әр түрлі
кәсіп иелерін біріктіруі керек. Бұл үшін ол үлкен парасат иесі болып,
басқарудың дұрыс әдістерін тауып, байлар, орта және чигайлар (кедейлер)
болып бөлінген халықтың әр түрлі топтарын қарама-қайшы мүдделерін
келістіріп отыруы керек.
Түрік көшпелілерінің үрдісінде бұрын билікке ержүрек сардарлар мен
батырлар сайланса, енді жаңа жағдайда ел басқару ісіне саяси күресте
білікті, парасатты адамдар қажет болды. Өйткені тек қана қамал бұзып, жер
алудан басқа, мемлекет ішінде әр түрлі халықтар мен шаруашылық, мәдени
топтарды құрайтын саяси күштердің тепе-теңдігін, тыныштығын сақтау қамы
туды.
Ол мемлекет пен оның қызметіндегі адам үшін, жау болып табылатын парақорлық
деп білді. Мемлекет аппараты қызметіндегілердің бұл жазылмас дерті екендігі
қазір дәлелденіп отыр. ˝Тұздай судай байлық-шөлдің қанбайды, қанша ішсең,
құрғатар тіл таңдайды˝. Ел басшысы бүкіл халықты әділеттілік,
қайырымдылық, адамшылық пен тазалыққа тәрбиелеуі керек. ˝Егер ізгі болса
елдің басшысы, түгел ізгі болар ашты-қосшысы. Бектер ізгі болса, ессіздік
жоғалар. Байырғы халық, әлем гүлге оранар˝. Білімнің зор мәніне маңыз бере
отырып, Баласағұн білімді кеңесшілер мен бектердің қажеттігін көрсетеді:
Шыншыл, сара басшы керек халыққа
Халық үшін түсіп шығар тамұққа.
Халыққа жақ, көңілі тоқ, көзі тоқ.
Ойы-терең, тілі майда, өзі-шоқ...
Жасай алар ізгілік пен ірілік,
Заң, ұятты сақтай білер жүгініп...
Осындай бек болар халық көсемі.
Бұл заң шығарушылық қызметке байланысты, өйткені жақсы заңдар
мемлекеттегі қоғамдық тәртіпті нығайтып, ел бірлігін күшейтеді. Әділеттілік
пен шыншылдықты, парасат пен қайырымдылықты мұрат тұтқан әрбір мемлекет
үшін заң шығарушылық мәселесі әрқашан көкейкесті мәселе. Заң зорлық,
зомбылықты тиып, қоғамдағы әділеттікке кепіл болады. Асыл заңдар адам
азғындауын, қоғам дертін емдейді, ізгілікке бастайды, сондықтан да ол
басқару ғылымының негізгі мәні болмақ деп тұжырымдайды. Саясатқа ерекше мән
беріп:
Саясатпен жұртың заңын түзетер,
Бұл саясат бек қақпасын зерлейді,
Саясатпен бектер елін жөндейді.
Ел былығы саясатпен арылар,
Алаяқтар есебінен жаңылар
-деп оның рөліне тоқталады.
Басқару, ғылым, саясат қоғам қақпасын өрнектейді, осының көмегімен
бектер халықты түзетеді, азғын адамдарды жазалайды, өйткені ˝олар ел
тұнығын лайлайды˝.
Кісі бұзығы ақылмен жоғалар,
Ел бүлгені біліммен оңалар,
Кісі міні ақылменен түзелер,
Халық міні білімменен түзелер.
Бұл екеуімен қыла алмасаң жұмысты,
Білімді қой, ал қолыңа қылышты.
Дұрыс заңдар мен соған негізділген басқару ісі мемлекеттің
гүлденуіне, қазынаның молаюына, жалпы жұрттың баюына, бейбітшілік пен
берекеге, молшылыққа жеткізеді. Ол мемлекеттің өзекті тірегі және іргетасы
егіншілер мен малшыларға айрықша мән берді.
Сөйтіп, Жүсіп Баласағұн өз кезінің дүниетаным, ақыл-ойының мәнді,
нәрлі жақтарын қорытып жазып, бүкіл адамзаттық ақыл-ойға қайталанбас үлес
қосты.
СУЯБ ПЕН БАЛАСАҒҰН
Жетісу өңіріндегі аттары кеңінен мәлім ортағасырлық екі қала әрі жібек
жолындағы аса ірі екі орталық болып саналатын Суяб пен Баласағұн қашаннан-
ақ зерттеушілердің назарын аударып келеді. Суяб Батыс Түркі және Түрген
қағанаттарының астанасы, ал Баласағұн қараханидтер мен қарақытайлардың
саяси орталығы болды. Алайда ортағасырлық авторлар еңбектерінде едәуір мол
мағлұматтар келтіріледі дегенмен осынау қалалардың тарихи тағдырларында әлі
де бұлыңғыр тұстар жоқ емес. Бұл олардың тұрған орындарын анықтауға да
қатысты нәрсе.
Суяб жайында ең көне, сонау VII ғасырдың бірінші жартысы мен VIII ғасырдан
қалған деректер қытай мәліметтерінде сақталған. Будда тәуапшысы Сюань Цзянь
629 жылы Үндістанға бара жатқан сапарында Жетісуды басып өтеді. Сүй-е
өзенінің маңында ол бір қалаға кез болады. Оның аумағы 6-7 ли. Онда түрлі
елдерден келген көпестер мен соғдылар тұрады екен. Топырағы қызыл тары мен
жүзім өсіруге қолайлы. Сүйеден тура батысқа қарай бір-бірінен бөлек ондаған
жеке қалалар орналасыпты. Бұдан әрі Сюань Цзянь Жетісу қалаларының
тұрғындарын, олардың дәстүрлерін, киімдерін, әдет-ғұрыптарын сипаттап,
сөзінің соңында бұл қалаларда диқандар мен саудагерлер тұратынын жазған.
Сюань Цзяннің жүріп өткен жолы Суябтың батысындағы қалалардың атын
атап, олардың арақашықтықтарын көрсетіп берген. Тан әулетінің тарихы атты
еңбекте келтірілетін сапар бағытымен сәйкес келеді.
Деректерге (көне Тан тарихы) сүйенсек, 677 жылы қытайлар батыс түркілерге
қарсы жорық ұйымдастырып, Дучжи қағанды тұтқындап, Сүйе (Суяб) шаһарына
жөнелтеді.
Жетісуда түргештер үстемдік жасан тұрған заманда Суябта олардың
хандарының бас ордасы орналасты. VIII ғасырдың алғашқы отыз жылдығында
қалада ішкі қақтығыстар болып тұрғаны айтылады. Атап айтқанда, 740 жылы
түргеш әмірлерінің бірі Мюхедаған Ферғава және Ташкент әмірлерімен күш
біріктіре отырып Суябтың маңында түргеш қағанының ұлы Сулиді талқандап,
өзін түргендердің әміршісі деп жариялайды. Алайда Мохэ-дағанның билігі
ұзаққа бармайды. 748 жылы Түркістанның әмірі Ван-Чжень сунь батысқа қарай
әскери жорық ұйымдастырып, қаланың қабырғаларын тас-талқан етеді де, будда
ғибадатханасын орнатады.
Батыс Түркістанның ішкі істеріне қытайлардың араласуы олардың 751 жылы
Атлах түбінде арабтын әскер-басы Зияд б. Салихтан жеңілуінен кейін барып
тыйылады. Жетісудағы билік тізгіні қарлұқтарға көшті, олар 766 жылы Суябты
алып, өздерінің астанасына айналдырды.
Тұңғыш мұсылман деректері VIII ғасырдың орта шеніндегі Жетісудың қалалары,
оның ішінде Суяб туралы баяндайды. Ибн Хордадбек пен Кудамның
мәліметтерінде Суяб Ұлы жібек жолындағы шаһарлар қатарында аталады.
VIII ғасырдың алғашқы жартысына дейінгі деректер ұсынатын беймәлім
автордың Худуд ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Түркі халықтарының философиясына жалпы түсініктеме.
Негізгі бөлім
1. Қазақ ойшылдарының ішіндегі қайталанбас үлес қосқан Жүсіп Баласағұн
2. Суяб пен Баласағұн
Қорытынды
Түркі философиясының мәні
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Түркі халықтарының философиясына жалпы түсініктеме.
Қараханидттер дәуіріндегі мәдени қоғамдық жағдайдың өзгеруі түркі
халықтарының арасынан ағартушы ғалымдарды, ойшыл ақындарды шығарды.
Жауһари, Фараби, ибн-Сина, Бирни секілді ойшыл ғұламалардың сан-саналы
еңбектері Орта Азиялық Қайта өрлеу дәуірінің асыл маржандары болып
саналатын Махмұт Қашқаридың “Түркі тілдерінің сөздігі”, Жүсіп Баласағұнның
“Құтты білігі”, Ахмет Игүнекидің “Шындық” сыйы”, Ахмет Иассауидың “Диуани
хикметі” сияқты жәдігерліктердің пайда болуына белгілі бір дәрежеде ықпал
етті. Араб-парсылармен қатар түркі халықтарының өкілдері де Шығыс
мәдениетінің өркендеуіне өз үлестерін қосты.
Өткен замандардың әйгілі мәдени ескерткіштері адамзаттың рухани
дүниесінің түзілген мөлдір қабатына жатады. Қазіргі дәуірде адамзат қауымы
жылдар бойы жинақтаған тәжірибені мүмкіндігінше толық игеруге ұмтылып, оны
бөлшектеуге, қиратуға бағытталған күштерге қарсы күрес жүргізуде.кезінде
біздің ата-бабаларымыз да біз секілді “Бақыт деген не?”, “Адамгершілік,
адалдық, әділдік, даналық деген не?” деген мәңгілік сұрауларға жауап
іздеген болатын. Солардың бірі “Құтты білік” поемасының авторы Жүсіп
Баласағұн еді.
Жүсіп Баласағұн XI ғасырдың аса көрнекті ақыны, есімі бүкіл Шығыс
елдеріне мәлім данышпан ойшыл, философ, энциклопедист ғалым, белгілі қоғам
қайраткері. Ол – философия, табиғаттану, математика, астрономия, тарих,
араб-парсы тіл білімі, т. б. Ғылым салаларын жетік меңгерген ғұлама ғалым.
Оның есімін әлемге танытқан “Құтты білік” кітабы – сол замандағы ресми
әдебиет тілі болып саналған араб тілінде емес, түрік халықтарының тілінде
жазылған алғашқы энциклопедиялық еңбек.Содықтан да кез келген аймақ өз
тарихына үңіліп, ондағы бірінші дәрежелі жұлдыздар тізіміне ентін, яғни
ешқашан мәнін жоймайтын, жалпыға ортақ мәдени игіліктер тізіміне қосылатын
дүниелерді қайта қарап, саралауға тиісті. Олай болса, “Мың бір түн”,
“Жолбарыс терісін жамылған батыр” секілді әлемдік әдебиет үлгілерімен қатар
“Құтты білік” де өз бойына мәдени эстетикалық байлық жинақтаған қазына деп
айта аламыз. Сонымен бірге, Жүсіптің поемасы көне түркілердің тілдік сана
сезімі өрлеуінің белгісі болған маңызы зор ескерткіш. Бұл жерде қазақтарды,
қырғыздарды, ұйғырларды, түркімендерді, әзербайжандар мен түріктерді атауға
болады. Мәдени, саяси және этикалық жіктердің тарихи өзгергіштігіне,
тілдер тағдырына үндестік туыстыққа, миграцияларға байланысты ұсақ-түйек
детальдарды қазбаламай, географиялық көзқарас тұрғысынан қарастырған кезде
Жүсіптің қырғыз және қазақ халықтарына жақынырақ екені білінеді. Түрік
жұртының ерлік, батырлық рухын көтеру тұрғысынан “Манас” пен “Құтты
білік”арасында айқын ұқсастықтар бар.
Жүсіп Баласағұн “Құтты білік” поемасында – мемлекеттік басқару
әдістерін, адамгершілік принциптерін, қоғамдық-саяси мәні бар түрлі
ережелер мен заңдарды, әдет-ғұрыптар, әлеуметтік-экономикалық, мәдени, т.б.
мәселелерді өз дәуірінің талап-тілектері тұрғысынан жоғары дәрежеде көрсете
білді. Тұтастай алғанда, Баласағұн жалпы философиялық мәселелерді алға
тартып, өмірді эстетикалық тұрғыда көбірек зерттеген. Ғылымның
сан саласын меңгеруге, жалпы әлемдік көзқарастарды жан-жақты қамти білуге
талпыну Жүсіп өмір сүрген мәдени ортаның болмысына тән болатын.
Қазақ ойшылдарының ішіндегі қайталанбас үлес қосқан
Жүсіп Баласағұн
Жүсіп Хас Қажыб Баласағұн 1015 (1016) жылы Шу өзенінің бойындағы
Баласағұн (Құз орда) қаласында, атақты түрік әкімінің отбасында дүниеге
келген. Ол түркі халықтары патшалығының аса гүлденген кезеңі Қарахандар
дәуірінде өмір сүрді. Осы кезде түркі тілінде аса жоғары көркемдік
деңгейдегі шығармалар дүниеге келді. Ол бізге Батыстағы австриялық
шығыстанушы фон Хаммер Пургшталь арқылы белгілі болған ˝Құтадғу білік˝
поэмасы. Қолжазбаны 1796 жылы Стамбулда қолға түсіріп оны Вена
кітапханасына сыйға тартады. Поэманы В.В. Радлов 1896-1910 жылдары ғылыми
негізде түп-нұсқасымен салыстырып зерттеп шыққан.
˝Құтты білік˝ 1069 жылы автор қызмет бабымен Қашқар қаласына
ауысқанда жазылды. 85 тарау, 6520 бәіттен тұратын және қосымша 124 бәйіті
бар бұл еңбекті Қарахандар Сарайы жоғары бағалап, Баласағұнға ˝бас сарай
министрі˝ атағын берген.
Бұл еңбекте ғылыммен мәдениеттің әр қилы салалары әр
қырынан ашылды, мінсіз қоғамның қағидалары берілді, өмірлік тәжрибелер
баяндалды, шығармаларында дүние-танымдық негіздер көрсетілді. Белгілі
тұжырымдар негізінде адамның өмір сүруінің нақты, күнделікті бағыттары
белгіленді, өмір мәні пайымдалды. Шығармада әр түрлі қоғамдық топтарға
жататын адамдар арасында мінез-құлық ережелері, билеуші мен бағынушылар
арасындағы қатынас қағидалары, қоғамның әлеуметтік иерархиясы, сатысы
айқындалды. Бұл жүйелі түзілген адамгершілік қатынастардың қажеттігін ашты,
мұнда қоғамдағы әлеуметтік шындық көрініс тапты. Білімді адам бұл өмірге
наразы болады, себебі саясат тізгінін ұстаған әкімдер ғылым жетістіктеріне
ала-құла, немкетті қарайды, оның тіке өз мүдделеріне қажеттісін ғана
пайдаланады, ғылымды назардан тыс қалдырады. Бұл жағдай оны өмірден
торығуға, түңілуге әкеледі.
Баласағұн этикасында ең басты ұғым қанағат болды. Ол өз
өміріне қанағаттанып, артыққа ұмтылмай, пендешілік тілегін шектегенде оған
жоғары рухани байлықтар тән болады деп ескертеді. Адам баласы жарық дүниеге
қайырымды да емес, зұлым да емес болып келеді, бірақ ізгі адам бола алатын
мүмкіншілігі де болады, сондықтан оған дұрыс тәрбие керек. Ойшыл адамдарды
ол ˝қоғамдық қатынастардың жемісі˝ деп түсінген. Адам ˝қағаздың таза
парағы˝ деп түсіндіреді Жүсіп. Сондықтан оған қаскөйлікті үйретсең-қатігез,
ізгілікті үйретсең-мейірбан болып шығады. Бұл орайда ғұлама ағарту, білім
нәрін егу ісіне көп мән береді. Жүсіп өз кезіндегі, одан бұрын өткен
ойшылдар сияқты билеуші тегінің дұрыс болуын, мұрагерлікті қолдады. ˝Егер
ізгі болса бектің қылығы, күллі жұртқа тиер мейір жылуы˝.
Әмірші өзінің даналық құзырына көшпелілер мен егіншілер, малшылар мен
бағбандар, қолөнершілер мен бақташылар, құлдар мен күндер сияқты әр түрлі
кәсіп иелерін біріктіруі керек. Бұл үшін ол үлкен парасат иесі болып,
басқарудың дұрыс әдістерін тауып, байлар, орта және чигайлар (кедейлер)
болып бөлінген халықтың әр түрлі топтарын қарама-қайшы мүдделерін
келістіріп отыруы керек.
Түрік көшпелілерінің үрдісінде бұрын билікке ержүрек сардарлар мен
батырлар сайланса, енді жаңа жағдайда ел басқару ісіне саяси күресте
білікті, парасатты адамдар қажет болды. Өйткені тек қана қамал бұзып, жер
алудан басқа, мемлекет ішінде әр түрлі халықтар мен шаруашылық, мәдени
топтарды құрайтын саяси күштердің тепе-теңдігін, тыныштығын сақтау қамы
туды.
Ол мемлекет пен оның қызметіндегі адам үшін, жау болып табылатын парақорлық
деп білді. Мемлекет аппараты қызметіндегілердің бұл жазылмас дерті екендігі
қазір дәлелденіп отыр. ˝Тұздай судай байлық-шөлдің қанбайды, қанша ішсең,
құрғатар тіл таңдайды˝. Ел басшысы бүкіл халықты әділеттілік,
қайырымдылық, адамшылық пен тазалыққа тәрбиелеуі керек. ˝Егер ізгі болса
елдің басшысы, түгел ізгі болар ашты-қосшысы. Бектер ізгі болса, ессіздік
жоғалар. Байырғы халық, әлем гүлге оранар˝. Білімнің зор мәніне маңыз бере
отырып, Баласағұн білімді кеңесшілер мен бектердің қажеттігін көрсетеді:
Шыншыл, сара басшы керек халыққа
Халық үшін түсіп шығар тамұққа.
Халыққа жақ, көңілі тоқ, көзі тоқ.
Ойы-терең, тілі майда, өзі-шоқ...
Жасай алар ізгілік пен ірілік,
Заң, ұятты сақтай білер жүгініп...
Осындай бек болар халық көсемі.
Бұл заң шығарушылық қызметке байланысты, өйткені жақсы заңдар
мемлекеттегі қоғамдық тәртіпті нығайтып, ел бірлігін күшейтеді. Әділеттілік
пен шыншылдықты, парасат пен қайырымдылықты мұрат тұтқан әрбір мемлекет
үшін заң шығарушылық мәселесі әрқашан көкейкесті мәселе. Заң зорлық,
зомбылықты тиып, қоғамдағы әділеттікке кепіл болады. Асыл заңдар адам
азғындауын, қоғам дертін емдейді, ізгілікке бастайды, сондықтан да ол
басқару ғылымының негізгі мәні болмақ деп тұжырымдайды. Саясатқа ерекше мән
беріп:
Саясатпен жұртың заңын түзетер,
Бұл саясат бек қақпасын зерлейді,
Саясатпен бектер елін жөндейді.
Ел былығы саясатпен арылар,
Алаяқтар есебінен жаңылар
-деп оның рөліне тоқталады.
Басқару, ғылым, саясат қоғам қақпасын өрнектейді, осының көмегімен
бектер халықты түзетеді, азғын адамдарды жазалайды, өйткені ˝олар ел
тұнығын лайлайды˝.
Кісі бұзығы ақылмен жоғалар,
Ел бүлгені біліммен оңалар,
Кісі міні ақылменен түзелер,
Халық міні білімменен түзелер.
Бұл екеуімен қыла алмасаң жұмысты,
Білімді қой, ал қолыңа қылышты.
Дұрыс заңдар мен соған негізділген басқару ісі мемлекеттің
гүлденуіне, қазынаның молаюына, жалпы жұрттың баюына, бейбітшілік пен
берекеге, молшылыққа жеткізеді. Ол мемлекеттің өзекті тірегі және іргетасы
егіншілер мен малшыларға айрықша мән берді.
Сөйтіп, Жүсіп Баласағұн өз кезінің дүниетаным, ақыл-ойының мәнді,
нәрлі жақтарын қорытып жазып, бүкіл адамзаттық ақыл-ойға қайталанбас үлес
қосты.
СУЯБ ПЕН БАЛАСАҒҰН
Жетісу өңіріндегі аттары кеңінен мәлім ортағасырлық екі қала әрі жібек
жолындағы аса ірі екі орталық болып саналатын Суяб пен Баласағұн қашаннан-
ақ зерттеушілердің назарын аударып келеді. Суяб Батыс Түркі және Түрген
қағанаттарының астанасы, ал Баласағұн қараханидтер мен қарақытайлардың
саяси орталығы болды. Алайда ортағасырлық авторлар еңбектерінде едәуір мол
мағлұматтар келтіріледі дегенмен осынау қалалардың тарихи тағдырларында әлі
де бұлыңғыр тұстар жоқ емес. Бұл олардың тұрған орындарын анықтауға да
қатысты нәрсе.
Суяб жайында ең көне, сонау VII ғасырдың бірінші жартысы мен VIII ғасырдан
қалған деректер қытай мәліметтерінде сақталған. Будда тәуапшысы Сюань Цзянь
629 жылы Үндістанға бара жатқан сапарында Жетісуды басып өтеді. Сүй-е
өзенінің маңында ол бір қалаға кез болады. Оның аумағы 6-7 ли. Онда түрлі
елдерден келген көпестер мен соғдылар тұрады екен. Топырағы қызыл тары мен
жүзім өсіруге қолайлы. Сүйеден тура батысқа қарай бір-бірінен бөлек ондаған
жеке қалалар орналасыпты. Бұдан әрі Сюань Цзянь Жетісу қалаларының
тұрғындарын, олардың дәстүрлерін, киімдерін, әдет-ғұрыптарын сипаттап,
сөзінің соңында бұл қалаларда диқандар мен саудагерлер тұратынын жазған.
Сюань Цзяннің жүріп өткен жолы Суябтың батысындағы қалалардың атын
атап, олардың арақашықтықтарын көрсетіп берген. Тан әулетінің тарихы атты
еңбекте келтірілетін сапар бағытымен сәйкес келеді.
Деректерге (көне Тан тарихы) сүйенсек, 677 жылы қытайлар батыс түркілерге
қарсы жорық ұйымдастырып, Дучжи қағанды тұтқындап, Сүйе (Суяб) шаһарына
жөнелтеді.
Жетісуда түргештер үстемдік жасан тұрған заманда Суябта олардың
хандарының бас ордасы орналасты. VIII ғасырдың алғашқы отыз жылдығында
қалада ішкі қақтығыстар болып тұрғаны айтылады. Атап айтқанда, 740 жылы
түргеш әмірлерінің бірі Мюхедаған Ферғава және Ташкент әмірлерімен күш
біріктіре отырып Суябтың маңында түргеш қағанының ұлы Сулиді талқандап,
өзін түргендердің әміршісі деп жариялайды. Алайда Мохэ-дағанның билігі
ұзаққа бармайды. 748 жылы Түркістанның әмірі Ван-Чжень сунь батысқа қарай
әскери жорық ұйымдастырып, қаланың қабырғаларын тас-талқан етеді де, будда
ғибадатханасын орнатады.
Батыс Түркістанның ішкі істеріне қытайлардың араласуы олардың 751 жылы
Атлах түбінде арабтын әскер-басы Зияд б. Салихтан жеңілуінен кейін барып
тыйылады. Жетісудағы билік тізгіні қарлұқтарға көшті, олар 766 жылы Суябты
алып, өздерінің астанасына айналдырды.
Тұңғыш мұсылман деректері VIII ғасырдың орта шеніндегі Жетісудың қалалары,
оның ішінде Суяб туралы баяндайды. Ибн Хордадбек пен Кудамның
мәліметтерінде Суяб Ұлы жібек жолындағы шаһарлар қатарында аталады.
VIII ғасырдың алғашқы жартысына дейінгі деректер ұсынатын беймәлім
автордың Худуд ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz