“Өндірістің ауыл шаруашылығымен байланысын жақсарту механизмдері”
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланысының теоретикалық аспектілері мен мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланысын жақсартудың теориясы мен әдістемесі
6
1.2 Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланыстардың теоретикалық аспектілері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
“Жамбыл.нан” ЖШС №3 нан зауытының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.1 Мекеменің мамандануы, оның өнеркәсіп құрылымы. Өнімнің міндеті мен сипаттмасы, өндіріс түрі, еңбектің техникалық жабдықталуы ... ... ... ... ... ...
26
2.2 Мекеменің техникалық дамуы және өндірісті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
2.3 Мекеменің өндірістік.шаруашылық қызметінің техникалық.экономикалық талдауы ... ... ... ... ... ...
35
Өндірістің ауыл шаруашылығымен байланыс механизмдерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3.1 Ауыл шаруашылығ мен өндіріс кәсіпорындарымен шаруашылық қатынастарының механизмдерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3.2 Ауыл шаруашылық өндірушілер мен нан өнімдерін өндірушілер арасындағы байланыс және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
3.3 Ауыл шаруашылық өндірушілерді бақылаудағы шетелдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
62
3.4 Ауыл шаруашылық аралық байланыстарды дамыту және нығайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланысының теоретикалық аспектілері мен мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланысын жақсартудың теориясы мен әдістемесі
6
1.2 Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланыстардың теоретикалық аспектілері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
“Жамбыл.нан” ЖШС №3 нан зауытының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.1 Мекеменің мамандануы, оның өнеркәсіп құрылымы. Өнімнің міндеті мен сипаттмасы, өндіріс түрі, еңбектің техникалық жабдықталуы ... ... ... ... ... ...
26
2.2 Мекеменің техникалық дамуы және өндірісті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
2.3 Мекеменің өндірістік.шаруашылық қызметінің техникалық.экономикалық талдауы ... ... ... ... ... ...
35
Өндірістің ауыл шаруашылығымен байланыс механизмдерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3.1 Ауыл шаруашылығ мен өндіріс кәсіпорындарымен шаруашылық қатынастарының механизмдерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3.2 Ауыл шаруашылық өндірушілер мен нан өнімдерін өндірушілер арасындағы байланыс және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
3.3 Ауыл шаруашылық өндірушілерді бақылаудағы шетелдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
62
3.4 Ауыл шаруашылық аралық байланыстарды дамыту және нығайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қаралыстылып отырған тақырып бүгінгі таңда ең актуалды және маңызды болып табылады. Азық-түлік қажеттілігін қамтамасыз ету мәселесі табиғи ресурстарды, яғни қорларды жиі пайдалану мен ауылшаруашылығының белгілі өнім түрлерін өндірушіге тигізетін ықпалының күшеюімен аса тығыз байланысты болып келеді.
Берілген мәселенің маңыздылығы ауыл шаруашылығының тауар өндірушілермен тығыз байланысының көңіл аударарлық жағдайының көрінісінен айқындалады.
Алайда, бұл жүйе қазірге кезде Қазақстанда іс жүзінде көрінген емес, бұған себепкер болған белгілі экономикалық және саяси проблемалар баршылық.
Зерттеу нысанасы ретінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы мен ЖШС «Жамбыл-нан №3» комбинаты табиғи қорларды пайдаланушы болып қарастырылады.
Жергілікті ауыл шаруашылықтарында табиғи орта барлық табиғат тұтынушыларға қорлар көзі мен орналасу болып танылады. Сондықтан агроөнеркәсіп кәсіпорындарының қызмет етуін ұйғару мен олардың территориялдық-экономикалық сәйкестігін қамтамасыз ету қажеттілігі туады.
Берілген жұмыстың мақсаты болып ауыл шаруашылығының шикізаттарынан тауар (өнім) өндірушілердің бірінші жұмысын зерттеп, берілген облыстың ауыл шаруашылығымен оның байланысын қарастыру.
Берілген жұмыстың мақсатының негізінде мынандай мәселелері қойылды:
• ЖШС «Жамбыл-нан» №3 нан комбинатының қаржылық- шаруашылық әрекетін қарастыру.
• ЖШС «Жамбыл-нан» №3 нан комбинатының ауыл шаруашылығымен байланысын зерттеу.
Берілген мәселенің маңыздылығы ауыл шаруашылығының тауар өндірушілермен тығыз байланысының көңіл аударарлық жағдайының көрінісінен айқындалады.
Алайда, бұл жүйе қазірге кезде Қазақстанда іс жүзінде көрінген емес, бұған себепкер болған белгілі экономикалық және саяси проблемалар баршылық.
Зерттеу нысанасы ретінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы мен ЖШС «Жамбыл-нан №3» комбинаты табиғи қорларды пайдаланушы болып қарастырылады.
Жергілікті ауыл шаруашылықтарында табиғи орта барлық табиғат тұтынушыларға қорлар көзі мен орналасу болып танылады. Сондықтан агроөнеркәсіп кәсіпорындарының қызмет етуін ұйғару мен олардың территориялдық-экономикалық сәйкестігін қамтамасыз ету қажеттілігі туады.
Берілген жұмыстың мақсаты болып ауыл шаруашылығының шикізаттарынан тауар (өнім) өндірушілердің бірінші жұмысын зерттеп, берілген облыстың ауыл шаруашылығымен оның байланысын қарастыру.
Берілген жұмыстың мақсатының негізінде мынандай мәселелері қойылды:
• ЖШС «Жамбыл-нан» №3 нан комбинатының қаржылық- шаруашылық әрекетін қарастыру.
• ЖШС «Жамбыл-нан» №3 нан комбинатының ауыл шаруашылығымен байланысын зерттеу.
1. “2003-2005ж. Азық-түлік бағдарламасы” Қазақстан Республикасының Президентімен бекітілген. 5 маусым 2002 жыл №889.
2. Қазақстан Республикасының “Астық туралы заң” 19.01.2001ж. №143 -2 ҚР заңы
3. Назарбаев Н.А. Стратегия “Қазақстан-2030”. Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы, 1997.
4. Қазақстан Республикасының 2003-2005 жж. Арналған азық-түлік бағдарламасы. – Алматы 2002
5. Қазақстан Республикасының “Шектеулі және қосымша жауапкершіліктегі серіктестіктер туралы” Заңы. 30.04.1998.
6. Абдильдин С. Агробизнес: бизнес-план. – Алматы, Агроуниверситет, 1999
7. Анализ хозяйственной деятельности пищевой промышленности. Под ред. Н.И. Солопенко. – М., Дело, 1996
8. Афанасьев М.П. Маркетинг: стратигия и практика фирмы. – М. Проресс, 1999
9. Винокуров В.В. Организация стратегического управления на предприятий – М. Прогресс, 1999
10. Герчикова И.Н. Менеджмент. – М.ЮНИТИ, 2001
11. Гончаров В.В. В поисках совершенства управления. – М. Дело, 2000
12. Диксон П.Р. Управление маркетингом. – М. ЮНИТИ, 2001
13. Есиркепов Т., Мырзагельды К. Становление организационно-правовых форм сельскохозяйственных предпрятий Казахстана в условиях в рыночным отношениям. – Алматы, 1998
14. Калиев Г. Аграрная реформа в Казахстане: история, современность, перспективы. – Алматы, РНИ Бастау. 1998
15. Кретов И.И. Маркетинг на предприятии. М.Финстатинформ, 1994жыл
16. Куватов Р.Ю. және т.б. АПК: Новое условия хозяйствования” - Алматы, “Қайнар” 1991
17. Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: казахстанская модель. -* Алматы, 1998
18. Мескон М. Және т.б. Основы менеджмента. – М., Дело, 2000
19. Насковец М.Д. “Концепция национального маркетинга” Алматы, “Қазақстан” 1993 жыл
20. Оспанов М.Т., Аутов Р.Р., Ертазин Х. “Агробизнес теориясы мен тәжірибесі”. Алматы, “Білім” 1997 жыл
21. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – М., Экоперспектива”, 1998
22. Хожаназаров Қ. “Маркетинг негіздері” Алматы, Экономика”, 1996 жыл
23. Экономика пищевой промышленности. Под ред. Василенко О.В., Донсковой С.В. – М., Агропромиздат, 1989
24. Экономика предприятия. Учебник. Под ред. Горфинкеля, Швандара В.А. – М., ЮНИТИ, 1998
25. Экономика хлебопекарного производства. Под ред. Комарова В.И., Филатова Д.К. – М., Аграпромиздат, 1995
26. “Интер-Трайд” ЖШС-нің 200-2002 жылдардағы есептері мен баланстары.
2. Қазақстан Республикасының “Астық туралы заң” 19.01.2001ж. №143 -2 ҚР заңы
3. Назарбаев Н.А. Стратегия “Қазақстан-2030”. Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы, 1997.
4. Қазақстан Республикасының 2003-2005 жж. Арналған азық-түлік бағдарламасы. – Алматы 2002
5. Қазақстан Республикасының “Шектеулі және қосымша жауапкершіліктегі серіктестіктер туралы” Заңы. 30.04.1998.
6. Абдильдин С. Агробизнес: бизнес-план. – Алматы, Агроуниверситет, 1999
7. Анализ хозяйственной деятельности пищевой промышленности. Под ред. Н.И. Солопенко. – М., Дело, 1996
8. Афанасьев М.П. Маркетинг: стратигия и практика фирмы. – М. Проресс, 1999
9. Винокуров В.В. Организация стратегического управления на предприятий – М. Прогресс, 1999
10. Герчикова И.Н. Менеджмент. – М.ЮНИТИ, 2001
11. Гончаров В.В. В поисках совершенства управления. – М. Дело, 2000
12. Диксон П.Р. Управление маркетингом. – М. ЮНИТИ, 2001
13. Есиркепов Т., Мырзагельды К. Становление организационно-правовых форм сельскохозяйственных предпрятий Казахстана в условиях в рыночным отношениям. – Алматы, 1998
14. Калиев Г. Аграрная реформа в Казахстане: история, современность, перспективы. – Алматы, РНИ Бастау. 1998
15. Кретов И.И. Маркетинг на предприятии. М.Финстатинформ, 1994жыл
16. Куватов Р.Ю. және т.б. АПК: Новое условия хозяйствования” - Алматы, “Қайнар” 1991
17. Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: казахстанская модель. -* Алматы, 1998
18. Мескон М. Және т.б. Основы менеджмента. – М., Дело, 2000
19. Насковец М.Д. “Концепция национального маркетинга” Алматы, “Қазақстан” 1993 жыл
20. Оспанов М.Т., Аутов Р.Р., Ертазин Х. “Агробизнес теориясы мен тәжірибесі”. Алматы, “Білім” 1997 жыл
21. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – М., Экоперспектива”, 1998
22. Хожаназаров Қ. “Маркетинг негіздері” Алматы, Экономика”, 1996 жыл
23. Экономика пищевой промышленности. Под ред. Василенко О.В., Донсковой С.В. – М., Агропромиздат, 1989
24. Экономика предприятия. Учебник. Под ред. Горфинкеля, Швандара В.А. – М., ЮНИТИ, 1998
25. Экономика хлебопекарного производства. Под ред. Комарова В.И., Филатова Д.К. – М., Аграпромиздат, 1995
26. “Интер-Трайд” ЖШС-нің 200-2002 жылдардағы есептері мен баланстары.
“Менеджмент және маркетинг” факультетінің 4 курс студенті
Қалдыбекова Р. “Өндірістің ауыл шаруашылығымен байланысын жақсарту
механизмдері” деген тақырыпқа жазылған дипломдық жұмысы
туралы
ПІКІР
Агроменеджмент мамандығын бітіруші Қалдыбекованың дипломдық жұмысы
нарықтық экономика жағдайында күрделі мәселелерді көтерген, өз
бетімен зерттелген жұмыстардың бірі болып саналады.
Қалдыбекова университет қабырғасында алған теориялық (ілімдік)
білімін іс-жүзінде тәжірибеге қолдана отырып, ЖШС Жамбыл-нан
шаруашылық мысалында өндірістің ауыл шаруашылығының байланысын
жақсарту механизмдерін, оған әсерін тигізетін түрлі себептерді жан-
жақты зерттей білген. Дипломдық жұмыс, кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады, жұмыс 87 беттік компьютерлік текст түрінде
берілген, 17 кесте көрсетілген. Жұмысты жазу кезінде 26 оқу
құралдары мен әдебиеттер қолданылған.
Кіріспеде тақырыптың мәні мен мағынасы алдына қойған мақсаты
зерттеу затына (объектісіне) толық тоқталған.
Бірінші тарауда нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы
шаруашылық аралық байланысынан теоретикалық аспектілері мен
мәселелері оған әсер ететін себептерін анықтай білген.
Екінші тарауда ЖШС Жамбыл-нан өнім өндірісінен даму деңгейі
нақты сандық көрсеткіштермен сипатталған. Оған экономикалық талдау
жасалған. Оның тиімділігі анықталған.
Үшінші тарауда ЖШС Жамбыл-нан кәсіпорынның ауыл шаруашылығымен
байланысын ұйымдастыру ерекшеліктері және өнім өндірісін ұлғайтудың
негізгі жолы қарастырылған. Бұл тарауда ЖШС Жамбыл-нан жұмысының
саласындағы жетістіктер мен кемшіліктер зерттелген.
Жалпы алғанда жұмыстың көлемі мен мазмұны тақырыпқа сәйкес
келеді.
Жазылған дипломдық жұмыс қойылған талаптарға сай және жоғары
бағамен және оның авторы Қалдыбекова менеджер мамандығын беруіне лайық
деп есептеймін.
Қалдыбекованың дипломдық жұмысы өзекті тақырыпқа жазылған. Соңғы
ғылыми нәтижелерге қол жеткізген, дәлелдері мен негіздері толық
логикалық талдауы жеткілікті. Дипломдық жұмысқа қойылатын талаптардың
бәріне сай келеді және қорғауға жіберіледі.
Жұмыстың ғылыми жетекшісі
аға оқытушы, Камалиева Қ.М.
_____ ____________2004 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-тарау. Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланысының
теоретикалық аспектілері мен мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланысын
жақсартудың теориясы мен әдістемесі 6
1.2Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланыстардың
теоретикалық аспектілері мен ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
2-тарау “Жамбыл-нан” ЖШС №3 нан зауытының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Мекеменің мамандануы, оның өнеркәсіп құрылымы.
Өнімнің міндеті мен сипаттмасы, өндіріс түрі,
еңбектің техникалық жабдықталуы ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Мекеменің техникалық дамуы және өндірісті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.3 Мекеменің өндірістік-шаруашылық қызметінің
техникалық-экономикалық талдауы ... ... ... ... ... ... 35
3-тарау Өндірістің ауыл шаруашылығымен байланыс механизмдерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
3.1 Ауыл шаруашылығ мен өндіріс кәсіпорындарымен
шаруашылық қатынастарының механизмдерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
3.2 Ауыл шаруашылық өндірушілер мен нан өнімдерін
өндірушілер арасындағы байланыс және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
3.3 Ауыл шаруашылық өндірушілерді бақылаудағы
шетелдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
3.4 Ауыл шаруашылық аралық байланыстарды дамыту және
нығайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қаралыстылып отырған тақырып бүгінгі таңда ең актуалды және маңызды
болып табылады. Азық-түлік қажеттілігін қамтамасыз ету мәселесі табиғи
ресурстарды, яғни қорларды жиі пайдалану мен ауылшаруашылығының белгілі
өнім түрлерін өндірушіге тигізетін ықпалының күшеюімен аса тығыз байланысты
болып келеді.
Берілген мәселенің маңыздылығы ауыл шаруашылығының тауар
өндірушілермен тығыз байланысының көңіл аударарлық жағдайының көрінісінен
айқындалады.
Алайда, бұл жүйе қазірге кезде Қазақстанда іс жүзінде көрінген емес,
бұған себепкер болған белгілі экономикалық және саяси проблемалар баршылық.
Зерттеу нысанасы ретінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы мен ЖШС
Жамбыл-нан №3 комбинаты табиғи қорларды пайдаланушы болып қарастырылады.
Жергілікті ауыл шаруашылықтарында табиғи орта барлық табиғат
тұтынушыларға қорлар көзі мен орналасу болып танылады. Сондықтан
агроөнеркәсіп кәсіпорындарының қызмет етуін ұйғару мен олардың
территориялдық-экономикалық сәйкестігін қамтамасыз ету қажеттілігі туады.
Берілген жұмыстың мақсаты болып ауыл шаруашылығының шикізаттарынан
тауар (өнім) өндірушілердің бірінші жұмысын зерттеп, берілген облыстың
ауыл шаруашылығымен оның байланысын қарастыру.
Берілген жұмыстың мақсатының негізінде мынандай мәселелері қойылды:
• ЖШС Жамбыл-нан №3 нан комбинатының қаржылық- шаруашылық әрекетін
қарастыру.
• ЖШС Жамбыл-нан №3 нан комбинатының ауыл шаруашылығымен байланысын
зерттеу.
• шикізат өндірушілер мен ауыл шаруашылығы арасындағы өзара әрекеттестікті
зерттеу.
Алайда зерттеу барысында облыс ауыл шаруашылығының салалық құрылымы
диверсификация дәрежісінің төмендігімен айқындалғаны байқалды. Облыс
өнімінің 74,8% құрайтын еңбасты сала болып ауыл шаруашылығы табылады.
Жергілікті аймақта ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру негізінде қайта өндіру
өндірісі өз дамуын тапқан (8,5%).
Өндіріс жабдықтарын өндіру бұл жерде шектеулі түрде даму алған (11%)
Кешеннің тар бөлігі болып инфрақұрылым болып табылады. Жол жүйесі,
элеватор, қоймалар, тоңазытқыштардың дамуындағы артта қалушылық облыс ауыл
шаруашылығының қызмет етуіндегі басты диспропорциялардың бірі болып
табылады. Соның салдарынан сақтау, тасымалдауда ауыл шаруашылық өнімдерінің
айтарлықтай көлемі шығынға ұшырайды (ұлттық өнімнің 10-17%).
Қорды шығару оны өндіру мен ақырғы өнім шығару, қалдықтарды пайдалану
мен қорларды қайта қалпына келтіру бойынша цикл бөліктерінің сәйкескен
дамуы агроөнеркәсіп өндірісінің басты бағытын құрайды.
Жергілікті ауыл шаруашылығының қызмет құрылысын зерттеу процесінде
ауыл шаруашылығы шикізаттарының нақты түрлерін өсіру мен өндіруге
негізделген циклдер жүйесін құрайтын аграрлық цикл ерекшеленген болатын.
Сонымен қатар, басты өндіріс пен жол жөнекей қосымша өндірістердің бір-
бірімен ара қатынасы да басты маңызды роль атқарады. Басты қызмет
көрсететін және де көмекші өндірістердің өндірістік байланыстары әлденеше
төменірек болып табылады.
Бөлек шаруашылықтардың өзара қарым-қатынасы ауыл шаруашылығының бөлігі
деңгейінде тығыз өтеді. Өзара қарым- қатынас деңгейімен мал шаруашылығы
циклдері (ет өндіру мен сүт өндіру) ерекшеленеді. Олар үшін басты кезеңдер
(жем шөп өндірісі,селекция және тұқым, жас мал өсіру және т.б) іс жүзінде
өте сәйкес келеді. Егін шаруашылығы циклдері бір-бірімен өзара байланысын
ауыспалы егіс жүйесінің негізінде арттырады. Жем-шөп өндіру кезеңінде егін
шаруашылығы циклдері мал шаруашылығымен тығыз байланыста болады.
Өсіріліп жатқан жемдік дақылдар мен табиғи жем-шөптер әлі күнге дейін
толығымен дұрыс пайдаланбай келеді. Пайдалы заттардың 70% жануар ағзасының
өміршеңдігін қамтамасыз етуге жұмсалып, қалған бөлігі ғана өнім береді.
Адам ағзасына мал шаруашылығы өнімі ретінде егістікпен алынған барлық жем-
шөптердегі пайдалы зарттардың 10% ғана жетеді.
Бірінші тарауда ауыл шаруашылығының құралы мен байланыс құралысының
түсінігін маңызын ашып берілген процесті теориялық қарастыруға мүмкіндік
береді. Екінші тарау іс жүзінде берілді. Бұл тарауда ЖШС Жамбыл нан №3
қаржылық ауыл шаруашылығын өндірушілердің шикізатын пайдаланатын
кәсіпорындардың бірінің әрекетінің анализі беріледі.
Үшінші тарау ауыл шаруашылығының шикізат өндірушілермен және соңғы
өнімді шығарушылармен байланысы мен өзара қарым-қатынас бойынша бар
бағдарламалардың маңызын ашады.
Жұмыста Қазақстан Республикасының заңдары, ауыл шаруашылығы
санасындағы Қазақстан Республикасының Үкіметінің басты бағдарламалары,
қаржы шаруашылық әрекет туралы кәсіпорынның есебі, оқу құралдары және де
тағы да басқа құжаттар қолданылды.
1.Тарау. Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық
байланысының теоретикалық аспектiлерi мен мәселелерi
1.1. Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланысын жақсартудың теориясы
мен әдiстемесi
Табиғи және еңбек қорларының байлығына қарамастан, Қазақстан
әлемнiң дамыған елдерiнен ауыл шаруашылығы мәдениетi, мал шаруашылығы
өнiмдiлiгi және еңбек өнiмдiлiгi дәрежесiнен артта қалуда. Ауыл шаруашылығы
өндiрiсi пәрмендiлiгiнiң төмендiгiне бiр себеп, шаруаны жерге қожалығынан
және өндiрiс құралдарынан айыру болып табылады.
Қазақстанның ауыл шаруашылығының түп-тамырымен өзгеруi әлдеқашан
пiсiп-жетiлген болатын, алайда, ауыл шаруашылығын көтеру талабы бiрнеше рет
сәтсiздiкпен аяқталды.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiн жақсартуға талпынған әрекеттердiң бiрi,
ол, ауыл шаруашылығы өнiмiнiң пәрмендiлiгiн iшкi шаруашылық есебiн, ұжымдық
және мердiгерлiк тәртiптердi енгiзу арқылы ұмтылу болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсi мәселелерiн шешу үшiн, менiң пiкiрiмше,
өзге мәселелермен қатар, жердi жеке меншiкке беру және шаруашылық жүргiзуде
жекеше әдiстеме енгiзудi тарату. Меншiктi беру, сонымен бiрге
жауапкершiлiктi жеке тұлғаларға өткiзу ауыл шаруашылығы мекемелерiн басқару
мен оның экономикалық көрсеткiштерiне бiршама өзгерiстер әкеледi.
Қазақстанның ауыл шаруашылығын жеке өндiрiс торабына iрi көлемдерде
беру 1991-1995-шi жылдары ҚР Президентi жарлығы және ҚР Үкiметi
Қаулысымен, жердi және колхоз, совхоздардың мүлiктерiн сол еңбек ұжымдары
мүшелерi мен осы шаруашылықтардың зейнеткерлерiне беру тәртiбiмен орнаған
болатын. Онда, сонымен қатар, жердi бөлiп, жер үлестерiнiң меншiк иелерi
үшiн мүлiк беру және өздерiнiң шаруашылық қожалықтарын құрғысы келген
тұлғаларға мүлiктiк пай беру мәселелерi қарастырылған едi.
Жаңа заңдылықтар талабына сай колхоздар мен совхоздар, қайта
тiркелiп, жердi және мүлiктердi меншiкке ресми түрде өздерiнiң жұмыскерлерi
мен зейнеткерлерiне берiп, iшкi шаруашылық қатынастар бiршама өзгерген
болатын, дегенмен де, меншiк мемлекеттен ұжымға өттi, бiрақ, ұжымнан жеке
тұлғаларға өтпедi. Түпнұсқалық қайта ұйымдастыру мәселесi бүгiнгi
күнге дейiн әлi шешiмiн таппай отыр.
Қазiргi кездегi жағдайларда ауыл шаруашылығы өндiрiсiн дамыту
мәселелерi нарықтық инфрақұрылымының кежегесi кейiн тартуымен, түрлi
салалық ауыл шаруашылығы мекемелерi мүдделерiнiң сай келмеуi, ауыл
шаруашылық ұйымдарында нарық туралы қажет ақпараттың болмауы және
бәсекелестiк ортадағы жұмыс тәжiрибесiнiң жеткiлiксiздiгiнен болып отыр.
Бұл мәселелердiң көпшiлiгiн маркетингтiң бiрыңғай жүйесiн барлық сауда
байланысы арқылы тауып, оның дамуы бүгiнде барлық қажеттi шараларды
жасаудың қымбатқа түсетiндiгiмен ауыр тиюде.
Маркетингтiк қызметтiң негiзгi құралдарының қолда бар болу мәселесi
(немесе оның шешiлу өткiрлiгi) ауыл шаруашылығының үшiншi саласын және ауыл
шаруашылық ұйымдарын кооперациялау көмегiмен шешуге болады. Төңкерiсалды
кезiндегi Қазақстандағы тәжiрибе сынды, әлемдiк тәжiрибе күштерiнiң
өндiрiстен бастап, соңғы тұтынушыға азық-түлiк сатуы барлық қатысушылардың
жоғары тиiмдi шоғырлануына куәландырады.
Алайда, бiрлескен қызметтiң бұл түрiнiң кең пайдалануы қазақстандық
ауыл шаруашылық ұйымдарында бiрқатар ұйымдық-экономикалық, әлеуметтiк және
құқықты сипаттағы шешiлмеген мәселелердiң кесiрiнен тежеуiлдеуде. Олардың
жан-жақты зерттелiп, нұсқаларының өңделуi теоретикалық және тәжiрибелiк
жоспарларда да көкейтестi мәселелер болып табылады.
Ауыл шаруашылық кооперациясының дамуына байланысты негiзгi
теоретикалық мәселелердi, олардың анықталуы мен экономикалық мазмұнын XX-
ғасырдың басындағы көрнектi экономист-аграршылар М.И.Туган-Барановский,
А.В. Шаянов, К.А.Пажитнов, С.Л.Маслов, А.О.Челинцев және басқа да
ғалымдардың еңбектерiнде жарық көрдi. Дегенмен, сол кезден берi көптеген
саяси, экономикалық, әлеуметтiк, құқықтық және басқа да факторлар өзгерiп
кеттi.
Кооперативтардың жалпы ұйымдық жұмыс жасау қағидалары шет ел
тәжiрибелерiн ескерумен атақты экономист және тарихшылар Е.В.Серова,
А.П.Макаренко, И.Н.Буздалов, В.З.Дворкин, И.П.Ефременко,
Е.В.Закшевскаялардың тәжiрибелерiмен қаралды. Негiзiнде экономист-
аграршылардың жұмыстарында кооперацияның жалпы дамуы қарастырылып, қандай-
да бiр оның формалық ұйымдарының мәселелерiне де көп көңiл бөлiнуде.
Салалық және аймақтық ерекшелiктерiн ескерумен Қазақстан ауыл шаруашылығы
маркетингтiк қызмет кооперативтары және оларды қалыптастыру мәселелерiн
шешуде зерттеулердiң толық еместiгi себептi, мен осы диплом жұмысын
таңдадым, және оның мақсаттарын анықтадым.
Менiң жұмысымның негiзгi мақсаты маркетингтiк кооперацияның
экономикалық мазмұнын зерттеу және оны қалыптастыру жолында негiзгi ұйымдық-
экономикалық факторларды, ауыл шаруашылығының нарықтық жағдайда дамуын ашып-
көрсету. Осы мақсатты таңдау келесi тапсырмаларды шешу қажеттiлiгiн
тудырды:
-ауылшаруашылық маркетингтiк кооперацияның әлеуметтiк мазмұнын ашу және оны
қалыптастырудың теоретикалық, әдiстемелiк негiздерiн нақтылау;
-шынайы ұйымдасқан-экономикалық шараларды анықтау, ауыл шаруашылығы
кооперативтарының осы түрiн құруға алғышарттарды анықтау;
-ауыл шаруашылығы маркетингтiк кооперацияларының шаруашылық аралық
мiндеттемелерiн және қалыптасудың ғылыми-әдiстемелiк механизмi негiздерiн
өңдеу.
Зерттеудiң әдiстемелiк негiзi экономикалық теория және тәжiрибеде,
отандық және шет ел ғалымдары жасаған, ауыл шаруашылық өндiрiсте ауыл
шаруашылық кооперативтарын қалыптастыруда тереңдетiлген экономикалық талдау
жүргiзуге негiзделген. Жұмыста зерттеулердiң жалпы ғылыми және экономикалық
әдiстерi: талдау, монографиялық, абстракты-зерделiк, экономико-статикалық
және есептi-құрастырушылық кешенi қолданылды. Зерттеуге ҚР нормативты-
құқықтық акттары, ҚР Мемлекеттiк статикалық комитетiнiң ақпараттық
материалдары, облыстық статистикалық комитетi, ауыл шаруашылық және
әкiмшiлiк бас басқармасы, жылдық есептер мәлiметтерi, алғашқы есепке алу,
ауыл шаруашылық және мекемелердiң статистикалық, бухгалтердiк есеп-
қисаптары терең зерттелдi.
Мемлекеттiк басқару және астық нарығын реттеу мақсаттарына:
1)Қазақстан Республикасының азық-түлiк және жедел даярлық қауiпсiздiгiмен
қамту;
2)Астыққа баға демпингiнiң алдын-алу;
3)Астық жұмсау нарығын кеңейту;
4)Астық сапасымен қамту;
5)Фитосанитарлық жағдайды қауiпсiз дәрежеде көтермелеу;
6)Астық өнiмiн алуға табиғи-климаттық жағдайларды, нарық бәсекелестiгiн,
өндiрiс технологиясын жақсарту, сақтау және астық жұмсау құрылымын барынша
ұлғайту;
7)Мал және құс шаруашылығында жаппай астық өндiрудi мемлекеттiк қорлар
ауқымында азық тапшылығын болдырмау;
8)Астық өндiрiсiнде инвестициялық, несиелiк, салықтық және кеден саясатын
қалыптастыру.
Зерттеудiң ғылыми жаңашылдығы келесiдей сипатталады:
-маркетингтiк кооператив түсiнiгi негiзделген және олардың ауыл
шаруашылығында әдiстемелiк және құқықтық қалыптасу негiздерi жалпыланған;
-маркетингтiк кооперативтарын қазiргi кезде қалыптастыруды белгiлейтiн
нарықтық ортаның негiзгi, iшкi және сыртқы факторлары анықталған;
-маркетингтiк кооператив үлiгiлерi жасалып, оларға талап сындары таңдалған;
-маркетингтiк кооперативтар қалыптастыру нұсқаулары ұсынылып, оларды ауыл
шаруашылығында құру тиiмдiлiгi негiзделген.
Қазiргi жағдайлардағы кооперативтiк қозғалыстардың даму мәселесi
бiршама өстi, себебi, аграрлық қайта өзгерулер тәуар өндiрiсшiлерiн ауыл
шаруашылығы мекемелерi салаларымен жалпылап қана қойған жоқ, оларды еркiн
және ұйымдаспаған нарықта өз беттерiнше көптеген мәселелердi шешуге мәжбүр
еттi. Сонымен, бiр өндiрiстiң әрбiр шаруашылық субъектiсi тек өздерiнiң
мүдделерiн қорғайды, бұл әрине, байланған жiптiң үзiлгенiндей әсер бередi.
Бiрлескен қызмет жоғары нәтиже алуға жағдай жасайды және мұндай
қызметтесудiң тиiмдiлiгiн ауылдықтар әлдеқашан бағалаған. Агроөнеркәсiп
кооперациясының дамуы кооперацияның экономикалық мүмкiндiктерiнiң жарқын
бiр мысалындай.
Өндiрiстiң мамандануы ауыл шаруашылық өнiмдерiн шығарушыны соңғы
тұтынушыдан бiршама қашықтатып, олардың байланысын күрделiлендiрiп жiбердi.
Бүгiнгi жағдай, азық түлiк нарығындағы бәсекелестiктiң одан әрi күшейiп,
нарықта жұмыс жасаудың маркетинг сынды алдыңғы ойлы әдiстерiн пайдалануды
қажет етуiнде.
Азық-түлiк байламындағы тек бiр өзектi маркетингтiк қызметпен
қамтудың жеткiлiксiздiгi маркетингтiң қанағатсыздануына, демек, барлық
агробизнестiң төмен пәрменде жүргiзiлуiне алып келедi.
Осы мәселенi шешудiң бiр түрi маркетингтiк кооперативтарды құру,
кооперация қатысушыларының арасындағы: тәуар өндiрушiлер, өңдеушi мекемелер
және сауда делдалдары мүдделерiнiң қайшылығының төмендеуiне әкеледi, сондай-
ақ, олардың бәсекелестiкке бейiм өнiммен iшкi және сыртқы нарықта игi
шаралармен әрекет етуiне жағдай жасайды.
Бар бағалар бойынша маркетингтiк кооперация дамыған елдерде маңызды,
кей жағдайларда ауыл шаруашылығының экономикалық байланыстары мен аралас
секторларында басым бағытқа ие.
Қазақстанда кооператив жүйесiнiң дамуы, алғышарттарға қарамастан,
өте жай қарқынмен жүрiп, құқықтық жүйеде бiршама түсiнiктемелердiң жоқтығы
кедергi етедi. Маркетингтiк коперативтарды анықтаудағы сәйкес әдiстер,
экономикалық әдебиет және қазақстандық заңдылықтарда көрсетiлгендей, маған
өзiмнiң анықтамамды ұсынуға мүмкiндiк бердi.
Маркетингтiк кооператив-өндiрiстiң келесi кезедерiнде және
кооператив мүшелерiнiң нарықтық бағытта қалаған жетiстiктерiне жетуге
ұмтылатын, маркетингтiк қызмет ету барысы.
Маркетингтiк кооперативтарға қызметтiң екi түрi жатады. Олардың бiрi
физикалық көшу, сақтау, шикiзатты өңдеп, жеткiзу және дайын өнiмдi
әрекетiне қарай өндiрушiден тұтынушыға жылжыту; екiншiсi-нарықтық жүйеде
алмасу барысы, сұраныс қалыптастыру және баға қою. Бұл бағыттар
маркетингтiк кооперативтардың негiзгi мiндеттерiн анықтайды.
Вертикалды кооперацияның бұл түрiнiң артықшылығы кооперациялы
мекемелердiң қызмет саласына байланысты өзгередi. Бүгiнде бiз қарастырған
көптеген өлшемдер бойынша, өндiру технологиясының дәрежесi, нарықтың
потенциалды ықшамдылығы, саладағы бәсеке түрi, нарықтың негiзгi
сегменттерiнiң сипаты, кооперациялануға сәйкестерi ауыл шаруашылығына
қатыстылары. Бұл түйiн әлемдiк тәжiрибемен де үндеседi, себебi астық нарығы
және оның өнiмдерi әлемнiң көптеген елдерiнде кооперацияланатын
маркетингтiк кооперативтар арқылы астық өндiруге 90% ауыл шаруашылығы
күштерi жұмсалады. Алматы облысы iрi агроөнеркәсiптi кешен болып саналады.
Ауыл шаруашылығы үлесiне 25,3% валды өнiмдерi тиеселi, 2000-шы жылы облыс
аумақта астық өндiруден-үшiншi рейтингтi орын алды, ал бүкiл Қазақстан
бойынша оныншы орын алды. Осыған қарамастан, ауыл шаруашылығына талдау
өткiзулер бойынша соңғы он жылдықта бұл саланың қызметiн өнiмдi деп айта
алмаймыз.
Астық өндiрушiлер мен ауыл шаруашылығы салалары мүдделерiнiң
әрқилылығы қайта өңдеушi мекемелерге анағұрлым ықшамды нарық жұмсалуы ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiне келеңсiз әсерiн тигiзуде.
Есептеулердiң әрдайым кешеуiлдетуiне және ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң
сатып алу бағаларының төмендiгi астықты таяудағы элеваторларға артуға
мәжбүр етедi. 2000-шi жылы меншiктi сауда желiсi арқылы сату бағасы даярлап
қою ұйымдарының сату бағасынан 35% жоғары болды. Соңғы бес жылда бұл аралық
31,2 % пайызды құрады және меншiктi сауда нүктесiнен сату бағасы әрқашан
жоғары тұр.
Мүдделердiң келiспеушiлiгi қайта өңдеу мекемелерiне де керi әсер
етедi, себебi, қайта өңдеу өнеркәсiбiне астықты қою қысқаруының кесiрiнен
2000-шы жылы элеваторлардың өндiрiстiк қуаттылығы астық өндiруде 61%
пайдаланылды.
Ауыл шаруашылығы маркетингтiк кооперативтарды қалыптастыру механизмiн
жақсарту ауыл шаруашылығының түрлi үлгiлердегi маркетингтiк кооперативтарын
құру және сауда байланысына қатысушылардың экономикалық мүдделерi
шаруашылықтың кооперативты формасы арқылы жүредi.
Маркетингтiк кооперативтарды қалыптастыру болашақта оның қызметiн
анықтайтын үш негiзгi мәселенi шешуге мақсатталған: маркетингтiк қызметтiң
орталықтануы және оның барлық өндiрiс байланысында жинақтамасы;
кооперативтi жүйенiң барлық қатысушыларының экономикалық мүдделерiнiң
таялуының арқасында қызмет тиiмдiлiгiнiң көтерiлуi; кiрiс дәрежелерiн
теңдестiру арқылы серiктестердiң экономикалық париттетiк қатынастарын
бекiту.
Ауыл шаруашылығында маркетингтiк кооперативтердi құруда келесi
үлгiлердi пайдалануларыңызды ұсынамыз:
1)Көп салалы қызмет көрсетуде, жалғыз сауда маркасын дамыту бағыттары
вертикалды байланыстар мен маркетингтiк қызмет көрсету бiрнеше ауыл
шаруашылығында бiр уақытта жүредi, бiрақ мұнда ұн өнiмiн даярлау саласы
жетекшi орын алады. Бiз ауыл шаруашылығында жоғары кәсiптiк дәрежеге ие,
элеваторлар мен нан зауыты кооперативтарына кiргенде, барлық шикiзат
аумағын бiрiктiре алатын осы үлгi негiзiнде кооператив құруды ұсынған едiк.
2)Бiр ауыл шаруашылығының маркетингтiк қызмет көрсетуге бағытталуы.
Тәуарлы мамандану жағдайында кооператив нарықтың бiрнеше сегменттерiне
ұсынатын тәуарлардың бiр тобын шығаруға күш салады.
3)Нарық мамандануының тар сегментiне бағытталуы. Мұндай үлгi кiшiгiрiм
ауқымдағы өнiмдердiң шектеулi түржинағын, нарықтың бiр сегментiне қандай-да
бiр сапасының тамашалығымен тартымды тәуарды бiрлесiп ұсынатын ұсақ тәуар
өндiрушiлер үшiн анағұрлым қолайлы.
Қойылымы бойынша ұзақ мерзiмдi келiсiмдермен астық кiргiзушi елдер
азық-түлiк және фуражды астықпен қамтуда қауiпсiздiк кепiлдiгiне ие бола
алады. Мұнда экономикалық тиiмдi астық қойылымдары меншiктi ауыл
шаруашылығын өзгеше, анағұрлым бәсекелестiкке бейiмiрек өнiм өндiруге,
сырттан әкелуге және iшкi нарықтың тәуарлармен толуына бағытталған
өндiрiске бұруға жағдай жасайды.
Астықты сыртқа шығаратын импортер-елдердiң пәрмендi дәндi
дақылдарды өсiруде ауыл шаруашылығының мамандануы жұмыс орындарының
көбеюiне, ауыл шаруашылығында еңбектенетiн және олармен аралас экономика
саласындағы жұмыскерлердiң кiрiсi мен ұлттық кiрiстерiн арттырады.
Астық саудасының белсендiлiгiнен мұндай пайданы өзiн-өзi қамту тобына
жататын мемлекеттер де көре алады. Олар астық шаруашылығының сырттан
әкелiнетiн астық түрлерiн кепiлдi пайдалануда тұрақты дамуын және олардың
басқа түрлерiнiң тұрақты қойылымында, өз ауыл шаруашылығын өзге, ұлттық
мүдделерге сай, анағұрлым бәсекелестiкке бейiмiрек өнiм түрлерiн өндiруге
мамандандырады. Бұл ТМД елдерi Жалпы аграрлы нарығының агроөнеркәсiптiк
кешенiнiң өзге түрлi өнiмдерi бойынша да қалыптасу мәселелерiн шешу эталоны
бола алады.
Шаруашылық аралық байланыстарды жақсарту мақсатында астық нарығын
қалыптастыру және реттеу бойынша нормативтi-құқықты құжаттар жасау қажет;
астық нарығының мiндеттерiн атқаратын ұйымдық-экономикалық механизмдарын
құру; астық нарығы мемлекет-қатысушыларының азық-түлiктiк қауiпсiздiкке
жету үшiн мемлекет аралық астық саудасын белсендi ету және астық өндiрiсi
ауқымының кәсiптiк аймақтарда өсуi есебiнен оның тұрақты мiндеттерiн
атқаруы, астықтың жеке түрлерiн өндiру, оның сапасын арттыру, астық
өндiрiсiнiң территориалды-салалық құрылымын жақсарту, асық қорларын
пайдалану тиiмдiлiгiн көтеру, тұрақтанған қор құру және астық саудасы
қатысушыларын инфрақұрылымдық қамту.
Қазақстан Республикасында астық өндiрiсiн реформалау барысында туған
оның нарықтық бағытындағы игiлiктi факторларды барынша пайдалану қажет.
Олардың қатарында аса үлкен мәнге ие:
аграрлық реформалардан пайда болған меншiк түрлерiнiң әрқилылығы және ауыл
шаруашылығы астық секторындағы қожалықтың ұйымдық-құқықты формалары;
өндiрiстен бастап астықты сатуға дейiн және азық-түлiктердiң тұтынушыға
жеткiзiлуiне дейiн, сондай-ақ, осы интеграцияланған құрылымдарға қызмет
көрсететiн маманданған қаржы институттарын бiрiктiретiн интеграцияланған
құрылымдар құру;
Ұн-сұлы өндiру мекемелерiнiң және нан пiсiру өнеркәсiптерiнiң ұзақ
уақыттық дағдарыстарынан соң, бiршама тiрiлуi, олардың техникалық
жабдықталуы, өнiмдерiнiң сапасының көтерiлуi және түржинақтарының түрленуi,
бұрын алыс шет елдерден келетiн импорттық өнiмдерге толы, нарықтың белгiлi
сегменттерiн жаулап алуы;
өздерiнiң мүшелерiн нарықтық ақпаратпен қамту мiндетiн өз мойындарына
алған, астық нарығында сауда қатынастарын реттеуге әрекеттесетiн,
өндiрушiлер, даярлаушылар және астықты қайта өңдеушiлердiң мүдделерiн заң,
атқару билiк ұйымдарында пәрмендi ыңғайлайтын коммерциялық емес
бiрлестiктердi қалыптастыру және Астық одағы ассоциациясын құру.
Сондай-ақ, ТМД қатысушы мемлекеттерiнiң жалпы аграрлық нарық құруына
да тоқталғымыз келедi. Ұйымдық, экономикалық және нормативтi-құқықтық
шаралармен оны ұлттық және ұлтасты дәрежесiнде реттейтiн астық нарығының
мiндеттерiн сәйкес атқаратын ұйымды-экономикалық механизмi кешендi өзара
байланысты жүйе құру талап етiледi. ТМД елдерiнiң жалпы астық нарығының
ұйымдасқан мiндеттерiн атқару механизмi бiрқатар жаңа немесе жаңа қосымша
құзыретке ие және әрекеттiк құрылымдардың, қызметтерi астық нарығының
жағдайын жақсартуға бағытталған құрылымдар құруды жөн санайды. Ол макро
және микродәрежеде қалыптасады. Макродәрежеде қажет болғанда астық саясатын
өңдеу, келiстiру және бағыттауды iске асыратын мемлекет аралық ұйымдар
құрылады. Микродәрежеде қоғамдық немесе шаруашылық ұйымдар қалыптасып,
өздерiнiң өкiлдерiн астық өндiру, оларды даярлау және қайта өңдеу
мiндеттерiмен айналысатын мемлекет аралық Ассоциацияға (Одақ) делегирлеп,
бұл ассоциация өз кезегiнде агроөнеркiсiптiк кешен мәселелерi бойынша
Үкiмет аралық кеңеспен тығыз өзара қызметтесiп, астық нарығын
қалыптастыруға байланысты құрылған әлеуметтiк және мемлекет аралық
ұйымдармен қызметтеседi.
Құзыреттi биржалар өкiлдерiнен астық биржасы Кеңесi құрылып, сауда
мәмiлелерiне отырып, астықтың негiзгi қоюшылары және оны қайта өңдеушi-ТМД
елдерiнде астық бағасын қояды. Олардың мiндеттерiне: сауда мәмiлелерiне
отыру құқығына тендер өткiзу, сонымен қатар елдерде- астықты шұғыл, негiзгi
қоюшы және қайта өңдеушi, баға тағайындаушы; астықпен және оны қайта өңдеу
өнiмдерiмен сауда операциялары мониторингiн жалпы астық нарығына қатысушы-
мемлекеттердiң өзге биржаларға қатысуы; ұлттық, жалпы астық және әлемдiк
нарыққа ақпараттық материалдар тарату, мәмiлелер ауқымы, сұраныс және
ұсыныстар, астық және оны қайта өңдеу операцияларын орындаушы биржалардағы
бағалар; астық саудасы мен оны қайта өңдеу құзыреттi биржасының бiрiншi
кезеңiнде Қазақстан Республикасында, Қырғыз Республикасында, Ресей
Федерациясында және Украинада айрықшаланады. Жаңа сұрыпты жоғары сапалы
тұқымдарды сатумен қамтуда және аралас астық мәдениетiне кәсiптенген
биржалар айрықшаланады. Кеңес өзiнiң қызметiнде форвардты және фьючерстi
келiсiм-шарттар бойынша биржаның саудаға өтуiне ерекше мән беретiн.
Жаңадан құрылған астық биржасы Кеңесi оның бағасын реттейтiн
Интервенциондық астық нарығы ТМД елдерi Агенттiгiнiң қызметiн анықтады.
Агенттiктiң бөлiмшелерi жалпы барлық астық нарығына астық биржасында
сатушы, сатып алушы, сондай-ақ, сауда операцияларын тiкелей тәуар астық
өндiрушiлерiмен атқаратын қатысушы-елдерде болуы мiндеттi.
Агенттiктiң мiндеттерiне астықтың тұрақталған қоры және тәуарлық
сатып алу интервенциялары жатады. Тұрақталған қор астық нарығының қатысушы-
мемлекеттерiнiң жарна есептерi арқылы қаржыланып, ал ары қарай толықтырылуы
қажеттiлiгiне қарай жүредi. Қорға астық сатып алу көлемi квоттау жолымен
немесе қандай-да бiр елдiң мүмкiншiлiктерiнiң шектелмеуi арқылы iс жүзiне
асырылады.
Кеңес тұрақталған қордың астық алуға элеваторлар және нан қабылдау
пункттарынан жұмыс құқын алуға байқау нәтижелерiн ұйымдастырып, бекiтедi.
Байқауға техникалық анағұрлым жабдықталған, алдыңғы қатарлы технологиямен
қызмет көрсететiн мекемелер жiберiледi. Оларды сұрыптап, таңдауда өнiм
бiрлiгiне кеткен шығындардың төмендiгi талабы қойылады.
Астықты темiр жолы көлiгiмен ТМД елдерiнiң аймағында тасу
арнайы жылжымалы құрам және оны жөндеу, өндiру мекемесiмен жүредi. Жалпы
астық нарығына қатысушылардың коммерциялық қызметтерiнiң тәуекелiн
төмендету мақсатында қатысушы-мемлекеттер жарнасының есебiнен қалыптасқан
жарғылық капиталы бар акционерлi түрдегi арнайы сақтандыру қоғамын құруға
болады. Ғылыми-техникалық салада бiрлескен инновациялық қызметтi сату
ғылыми-техникалық саладағы инновациялық қызмет Қорын көтермелеу құралы
есебiнен Мемлекет аралық ғылыми-техникалық даму (МК ҒТД) комитетi iс жүзiне
асырады.
Микродәрежеде астық нарығының ұйымдасқан механизмi шаруашылық
субъектiлерi мен кооперациялық және интеграциялық мекеме арасындағы
байланыстар негiзiнде, тiке экономикалық байланыстар, бiрлескен мекемелер
құру, қаржылық-өнеркәсiптiк топтар және iрi астық корпорацияларын құру,
бiрлескен инвестициялық және инновациялық жобалар мен мақсатты астық
бағдарламаларын өңдеп, шығаруды қалыптастырады.
Экономикалық механизм бағаларды, тарифтарды, кедендiк қойылымдарды
реттеу, келiсiлген қаржылық-несиелiк, салықтық, сақтандыру саясатын орнату
арқылы iс жүзiне асырылады. Болашақта астық нарығын реттеу экономикалық
механизмi нарықтық өзiн-өзi реттеу мен мемлекеттiк әрекет етудiң барынша
үндесуiн көрсетуi мiндеттi. Мұнда астық нарығын реттеу жүйесiн
қалыптастыруда негiзгi екi кезеңдi айрықшалауға болады.
Бiрiншi кезең мәселесi-астық нарығын өзiн өзi реттеу және мемлекеттiк
реттеу элементтерi үндескен жүйеге айналдыру болып табылады. Бұл жүйенi
қалыптастыруда бағалық және қаржылық-несиелiк тегеурiндерден тұратын
экономикалық механизм пайдаланылады. Жалпы астық нарығын қалыптастыруға
қажеттi шаралар жасалып болған, екiншi кезеңiнде нарықтық фокторлар мен
реттеушiлер басымдығы артады.
Астық өндiрiсiнiң төмендеуi және осыған байланысты Қазақстандағы астық
мәселесiн түпкiлiктi шешу қажеттiлiгi ''жұмсақ'', бiрақ экономикалық
тегеурiндер мен дамыған нормативтi базаларын барынша үйлесiмдi реттеушi
шараларын қолдану тиiс екендiгiн көрсетедi. Алайда, реттеудiң жеке түрлерiн
пайдалану мүмкiншiлiктерi көбiне мемлекет жағдайымен, оған жалпы аграрлы
нарық көтермелеуге бiрлескен қаржы қорларын қалыптастырумен анықталады.
1.2. Ауыл шаруашылығы шарауашылық аралық байланыстардың теоретикалық
аспектiлерi мен ерекшелiктерi
Негiзiнде ауыл шаруашылығының салалық ерекшелiктерi және өзара
әрекеттесу аралас мекемелерiнде орнаған тәжiрибе азық-түлiк маркетингiнiң
жүйесiн ұйымдастыруға және оның барысына тәп-тәуiр ықпал етедi, бiрақ оның
барлық субъектiлерiне нарықтағы әрдайымғы өзгерiстердi ескерiп отыру қажет.
1996-шы жылдан 2003-шi жылдар аралығындағы халықтың сатып алу қабiлетiне
талдау жүргiзгенде, оның бағытының орташа есеппен 36% төмендегенiн бiлдiк.
Азық-түлiкты тұтыну дәрежесi жан басы есебiне емес, физиологиялық нормамен
пайызға шаққанда 2003-шi жылы бар болғаны 77% (300 кг.) болды, бұл
көрсеткiш 1991-шi жылы 107% (418кг) едi. Астық нарығының жалпы бағасы соңғы
бес жылда оның ықшамдылығы 22 % төмендегенiн, ал 2003-шi жылы ол 647,1мың
теңгенi көрсеттi. Осы уақыт аралығында ұсыныстар құбылмалы болса да,
сұраныс әрдайым жоғары болып отырды, бұл нарықтың астыққа қанықтығы
меншiктi қорлардың 1,3-ке тең коэффициентте болуымен түсiндiрiлдi. 2003-шi
жылы жан басы есебiмен 375 кг. астық өндiрiлiп, оның 300 кг. тұтынылды.
Сонымен, қызiргi кезде елiмiз астықпен өiзiн-өзi қамтып, осы өнiм
түрiнен iрi сыртқа шығарушы экспортер бола алатынын көрсетедi. Өндiру
ауқымы мен оның өнiмдерi арасындағы әрқилылық корреляциясының
коэффициенттiк есептемесi және оны тұтыну +0,57-нi құрауы, олардың
арасындағы орташа байланысты, демек, өзге әлеуметтiк-экономикалық
факторлардың, мысалы халықтың сатып алу қабiлетi мен, сатып алушы
қалауларының өзгеруi және тұтыну мәдениетiнiң өсуiнiң едәуiр ықпал ететiнiн
көрсетедi.
Тұтынушылардың сол түрлi өнiмдердi таңдауын анықтау
факторын айқындау мақсатында жүргiзген маркетингтiк зерттеулерiмiз,
халықтың кiрiсiнiң төмен дәрежеде тұрғанына қарамастан, өнiмдi таңдауда
негiзгi фактор ролiн тәуардың азықтық бағалығы (62% жауап бердi) ойнайтынын
көрсетедi. Одан кейiн ғана сатып алушылар әлеуметтiк факторларға мән бередi
(өмiр сүру үлгiсi, тамақтану дәстүрлiлiгi т.б.)-19%; сату орындарындағы ұн
өнiмдерiнiң болуы-22%; қандай-да бiр өнiмдер туралы ақпараттанғандық-15%.
Жауап берушiлердiң 77% ұн өнiмдерiн көбiрек сатып алуға ұмтылады. Омс ұн
өнiмдерiнiң нарығы едәуiр бай. Онда тәуарды жылжыту шараларын белсендi
пайдаланатын Астаналық элеватор, ''Цесна'', ''Жамбыл-нан'' секiлдi iрi
кампаниялар қызмет атқарады. Саладағы бәсекелесiк сауда маркаларының бәсеке
түрiне жақындай бастады. Iрi кампаниялардың қосымша маркетингтiк шараларды
жүйелi пайдаланулары, кiшiгiрiм мекемелердiң нарықтағы икемделуге бейiм
баға саясаты және қатты бәсекелестiк ортадағы жұмысқа жаңа әдiспен қарауы
нарықта қажырлылық көрсетуге жағдай жасайды. Мұндай мекемелер үшiн тек
сенiмдi және тиiмдi болып қана қоймайтын, сонымен қатар өзiн-өзi басқара
алатын маркетингтiң ғылыми-ұйымдық маркетинг жүйесiн жасауды азық-түлiк
өндiрiсiнiң барлық өкiлдерi мойындауы, бiз жүргiзген әлеуметтiк
зерттеулердiң маркетингтiк қызметтiң негiзгi бағыттарының маңыздылық
бағасының нәтижелерi көрсетедi (3.кесте).
1 - Кесте.
Маркетингтiк қызметтiң негiзгi бағыттарының маңыздылығы бағасы, баллды
көрсеткiштермен.1
Маркетингтiк қызметтiң Ауыл Қайта өңдеу Фермерлер
негiзгi бағыттары шаруашылығының мекемелерiнiң
жетекшiлерi жәнежетек-шiлерi
мамандары
Өнiмдi пайдалану нарығын 6,1 8,8 7,6
зерттеу
Ақпараттық қамтулар 8,9 9,1 9,0
Азық-түлiктiк түржинақтық 8,5 9,4 8,2
саясат қалыптастыру
Тәуардың нарықтық сипаты 5,5 7,8 7,2
Баға беру технологиясы 7,9 9,6 8,2
Тәуардың нарықта жылжуы 5,9 7,2 6,0
Пайдалану каналдарын құру 8,1 8,9 7,7
Стратегиялық жоспарлау 6,4 9,1 5,5
Маркетингтiк қызмет құру 7,8 9,3 7,6
немесе кеңес алу
Аграрлық маркетингтiң бүтiн 8,5 9,2 8,8
жүйесiн ұйымдастыру
Қазiргi кезде елiмiзде маркетингтiк кооперативтердың тәжiрибелiк
мiндеттерiнiң жоқтығы, бiрақ оларды құруға барлық қажеттi алғышарттардың
болуы, ауыл шаруашылығының ерекшелiктерiн ескере отырып, маркетингтiк
кооперативтердi қалыптастырудың экономикалық ғылыми негiзделген механизмiн
жасау анағұрлым көкейтестi мәселесiн шешу деп есептеймiз.
Мұндай ауыл шаруашылғы қызметiнiң бағасына басты талаптар:
шикiзаттарды қайта өңдеу мүмкiншiлiктерi; ауданның мамандану дәрежелерi;
кооперацияның потенциалды қатысушыларының географиялық шоғырлануы;
шаруашылық санаттары бойынша ауыл шарауашылық өнiмдерiнiң құрылымы;
кооперирлi қожалықтар мен өзара байланыс түрлерi; нарықтағы бәсекелестiк
дәрежесi; нарық тартымдылығы.
Ауыл шаруашылық маркетингтiк кооперативы мiндеттерiнiң ұйымдық-
экономикалық механизмi iшкi және сыртқы өзара қарым-қатынастар жүйесiн,
шаруашылық және экономикалық байланысын кескiндейдi. Қызметтiң
кооперативтық түрi оның мiндеттерiне қатысты барлық сұрақтарды қатысушылары
шешедi деп болжайды.
Шаруашылық қызмет атқару үшiн кооператив өзiнiң еңбек ұжымын құрып,
еңбек шарты келiсiмi негiзiнде жалдамалы жұмыскерлер қызмет түрiн
ұйымдастырады.
Кооператив жұмыс жасау үшiн қажеттi пайлық қор маңызды экономикалық
фактор болып табылады. Ауыл шаруашылық тәуар өндiрушiлер үшiн талаптарды
орындау мақсатында мiндеттi пайлық жарна көлемiн анықтауда астықтың орта
жылдық ауқымын қабылдау және потенциалды мүшелер төлейтiн максималдық пайыз
ескерiледi (тапсырылған өнiмнен түскен 6%). Нан зауыты сатылған өнiмнен
түскен пайлы жарнаны 1% төлейдi және жобаланған маркетингтiк кооперативтың
пай қорының өсiмi бiздiң есебiмiз бойынша 1285,8 мың теңгенi құрайды.
Кооператив iшiндегi реттеу жүйесiнiң негiзiне бiздер әрбiр жақтың
мүдделерiн пайдалану механизмiн қаладық, бұл әсiресе шикiзатты қайта
өңдеуге қатысты баға механизмiнiң әрекеттiк ерекшелiгiне және қайта
өңделген өнiмнiң сатылғанынан соң түскен кiрiстi таратуға қатысты. Қағида
бойынша кооператив қызметi пайда түсiруге көзделмеген. Жыл соңында түскен
пайда егер, қатысушылар кооперативтi одан әрi дамыту мақсатында
инвестициялық қор құру туралы шешiм қабылдамаған болса, кооператив пайдасы
нольге тең болуы мiндеттi.
Бұл алдын-ала анықталған нәтижеге жету үшiн кооператив белгiлеген
(есептiк бағалар) қосу жыл соңында түскен бағалық қосымшалар ауыл
шаруашылық өнiмдердi сатып алу бағалары тәуар өндiрушiлер өндiрген өнiмнiң
өзiндiк құнының орташа дәрежесiне тең болуы мiндеттi. Есеп бағаларын
белгiлеуде кооператив шикiзаттан тосатын бағаны да, мақсатты нарықтағы
жағдай болжамын және одан шыққан баға саясатын ескерулерi тиiс.
Баға үстемелеу өндiрiске шығарған шығын құрылымына тең және дайын
азыққа маркетинг кешенiн жұмсаумен қойылады. Сонымен, қарастырылып жатқан
жағдайда түскен түсiмнiң 74,5% ауыл шауаршылық мекемелерi арасында тек саны
бойынша ғана емес, қойылған шикiзаттың сапасымен де 23,8% қайта өңдеушi
мекемеге жiберiледi, ал 1,7% маркетингтiк кооперативта қалады.
Өндiрушiлер маркетингтiк кооперативке кiрерде және барлық маркетингтiк
құралдарды пайдалануда жұмсау ауқымын өсiру есебiнен қосымша кiрiс алып,
2004-шi жылы астық өндiрiсiн тиiмдiрек етуге мүмкiндiк туар едi. Сонымен,
маркетинг және барлық өндiрушi салалардың өзара байланыстары мен сату
салаларының жаппай бiрiгiп, күш жұмсауы жұмсалған қажыр-қуатты толық ақтай
алады және коператив мүшелерiнiң өзiн-өзi қаржыландыруына зиян келтiрмейдi,
сонымен қатар, қайта өңдеушi мекемелерге де еш шығын келтiрмейдi. Егер
астық өзiндiк қорын төмендету қорларын және қайта өңделген өнiмдердi ауыл
шаруашылығы ұйымдарында, қайта өңдеушi мекемелердiң өзiнде пайдаланар
болсақ, өндiрiс дәрежесiн мұнан әрi жоғары көтеруге мүмкiндiктер туар едi.
Жоғарыда аталған мән-жайларға қорытынды жасай келе, орындалған
есептер ауыл шаруашылғында маркетингтiк кооперативтар құрудың экономикалық
тиiмдiлiгiн айқын түрде, толық бекiтуiн көрсетедi.
2.Тарау. ''Жамбыл нан'' ЖШС ғ3 нан зауытының сипаттамасы
2.1 Мекеменiң мамандануы, оның өнеркәсiп құрылымы. Өнiмнiң мiндетi мен
сипаттамасы, өндiрiс түрi, еңбектiң техникалық жабдықталуы. Мекеменi
басқару схемасы. Өндiрiстiк қызметтер қорытындысы
Жамбыл нан пiсiру өнеркәсiбiнiң өндiрiстiк бiрлестiгi 1969-шы жылы
Жамбыл нан комбинаты негiзiнде құрылған. Брiлестiк құрамына бес зауыт
кiрдi, олардың үшеуi Жамбыл қаласында, бiреуi Қаратау қаласында және бiреуi
Жанатас қаласында орналасқан.
Тараз қаласындағы ғ3 нан зауыты 1977 жылы тұрғызылып, пайдалануға
шiлде айында берiлдi, бес ағымды-механизмдендiрiлген тiзбектi ПХС маркалы
пештерiмен-25М нанның пұтты сұрыптарын өндiруге және югославтық ''Минел''
тiзбегiндегi салмағы 0,05 кг. тоқаш бұйымдарын өндiруге арналған. Нан
зауытының иелiгiнде ұнды таразысыз сақтайтын 12 темiр дөңгелек силоста ХЕ-
160А диаметрi 2500мм, әрбiреуiне 30т.сыятын, барлығы 360 тонна, 7-сөткелiк
ұнын тұтынатын (өндiрiстiк қуаты 65тсөткесiне), мұнан өзге, 5-қазандық Е-
19 мекеменi қыста жылытатын, ыстық су беретiн және өндiрiске бу бөлетiн
жабдықтармен жабдықталған.
1980-шi жылы нанның пұтты сұрыпын өндiрудегi технологиялық тiзбегi
халықтың сұранысына байланысты 1 сұрыпты формалық нан өндiрiсiне қайта
құрылды.
1984-шi жылы бiрiншi тiзбек батон нандарын өндiруге, қайта құрылып,
қосымша нан жаятын машине, көтерiп, лақтыратын және ''Стандарт'' нан
илейтiн машинесi, тегiс деждiк, ықшамдылығы 220 литр, ал 1985-шi жылы оған
салмағы 0,5 килә пұтты нандар пiсiрiлдi.
1985-шi жылы кәкпiрлер ауқымы толығымен ауыстырылып, ыңғайлылары iске
қосылды. Формалық нандардың екi тiзбегi қайта құрылды.
1986-шы жылдан 1989-шы жылға дейiн бункерлi нан даярлау агрегаттары Х-
26А агрегаттарына ауыстырылып, нан даярлау сұйық қамырларда сусыз
әзiрленiп, пiсiретiн машинелер қойылып, қамырды көтеретiн өндiрiс цехымен
ауыстырылды.
1998-шi жылы макаронды жартылай фабрикат-''Кукси'' өндiрiсi
жабдықталып, онда: ''Пионер'' сынды сепкiш, макаронға арналған қысымдағыш,
таразы қойылды. Кондитер тағамдарын даярлау өндiрiс цехы салынды.
Югослав жабдықтарының ескiруiне байланысты 1996-шы жылы пұтты нан 1-
сұрыбы технологиясына барлық бес тiзбек монтажы қайта жабдықталды.
1993-шi жылы желтоқсанда нан пiсiру өнеркәсiбiнiң ӨБ ''Жамбыл-нан''
Мемлекеттiк акционерлiк қоғамы болып аталып, жарғы қоры 23608000 теңгенi
құрады.
Акциялар саны-23608 дана. Акцияның атаулы құны 1000 теңге. Акциялар
келесiдей таратылды:
• Еңбек ұжымы-10 пайыз;
• Мемлекеттiк пакетi-29,9 пайыз;
• Өзге акционерлер-60,01 пайыз;
• Барлығы-100 пайыз;
2000-шы жылы ''Жамбыл-нан'' ашық акционерлiк қоғамы ''Жамбыл-нан''
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгi деп, қайта аталды. ''Жамбыл-нан'' ЖШС-
ұжымды меншiк формасындағы мекеме, нан пiсiрiп-шығару және нан бұйымдарын
пiсiруге маманданған.
Мекеменi басқару құрылымы (1. Кестеде көрсетiлген) тiзбектi және
мiндеттi басқару ұйымдарын, сондай-ақ, олардың байланысу жүйесiн, өзара
әрекеттесу және өзара қатынасуын бiлдiредi. Басқару құрылымына: бiр
жетекшiге бағынатын мамандар саны, мамандану, тауар айналымы ауқымы,
құрылымдық бөлiмшелер ауқымы факторларын жатқызамыз.
Шығарылған өнiм туралы айтар болсақ, бүгiнде мекеме формалы нанның 1-
шi сұрыбын, 0,7 килә салмақта пiсiредi. Нан пiсiру зауытының ерекшелiгi
барлық мекемелердiң күлше, қатқақ нан, бәлiштерден басқа, күнделiктi бар
тапсырыстар бойынша пiсiрiп, шығарады. Тапсырыстарды орындау мерзiмi
сағатпен белгiленедi, және әрқашан да сөткеге жетпейдi.
Өнiм шығару сатуға байланысты, себебi өндiрiлген, бiрақ сатылмаған
өнiмдер өндiрiске қайтарылуды бiлдiредi. Дайын өнiм де, аяқталмаған өндiрiс
те ұзақ мерзiмге сақтауға келмейдi, бұл маневрлi артық қорларды жимау деген
сөз. Бұл себептердiң барлығы да мекеменiң шаруашылық қызметiнiң
ұйымдастырылуы мен жоспарлануына ықпалын тигiзедi. Сондықтан, нан пiсiру
өнеркәсiбiндегi ең кең тараған өндiрiс түрi-сериялы, ал оның ұйымдастырылу
формасы-құбылмалы-ағымды болады.
''Жамбыл-Нан'' жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгi ғ3 нан зауыты
тiке тiзбектi ағымды, ПХС-25М (см.Қосымша 1) бес пешiмен жабдықталған.
Зауыт орташа қуатты, автоматталған түрлi мекемелерге жатады. Кең
түржинақтағы 65 тонна нантоқаш бұйымдарын өндiруге есептелген. Зауытқа
арналған нан қазiргi кезде қаптармен арнайы қоймаларға берiледi. Бұйымды
пiсiруге 5 нан пiсiргiш ПХС-25М пештерi орналастырылған. ПХС-25М пешi-
туннельдi, таспалы тор қалыпты, формалы және нантоқаш бұйымдарын пiсiруге
арналған. Ол сондай-ақ, тегештерде пiсiрiлетiн формалы, нан өнiмдерiне
арналған. Пiсiру камерасы-бүйiрлi түрдегi, тор конвейерлi пұтты, пайдалы
алаңы 25мҚ. Төменде (арту жағына) торлы конвейердi тазалауға арналған
щеткалы механизм орналастырылған. Негiзгi отын-газ алауы. Пештiң орташа
өнiдiрiстiлiгi 23 сағатқа 12-15 т. Пiсiру уақыты 10-нан 90-минаутқа дейiн
реттелуге болады. Электрооталғышының жалпы қуаты 131Квт.
2-Кесте
''Жамбыл- нан'' ЖШС ғ3 нан зауытының негiзгi техникалық-экономикалық
қызмет көрсеткiштерi2
Көрсеткiштерi Өлшем Жылдар
бiрлiгi
2001 2002 2003
ғ3 1 2 3 4 5
1 Тауар өнiмiнiң ауқымы
-әрекеттiк бағада Мың.теңге 31182 43165 93928
-салыстырмалы бағада Мың теңге 33066 43027 92169
2 Тауар өнiмiнiң ауқымы
табиғи көрiнiсте Тонна 1440 1987 4822,1
3 ӨӨМ саны барлығы Адам 166 120 119
- жұмыскерлер Адам 149 107 104
4 ӨӨМ еңбек ақысын төлеу
қоры
барлығы: Мың теңге 4198,7 5070,4 4062,2
- жұмыскерлер Мың теңге 3624,3 4321,4 3588,2
5 Орта жылдық жалақы
-1-қызметшi Мың теңге 25,29 42,25 31,14
-1-жұмыскер Мың теңге 24,45 40,39 34,5
6 Еңбек өндiрiстiлiгi
-1-қызметшiге Мың теңге 187,84 359,7 789,3
1-жұмыскерге Мың теңге 209,3 403,4 903,2
7 НӨҚ орташа жылдық құны Мың теңге 24772 20869 16091,6
8 Қор қайтарымдылығы Мың теңге 1,25 2,1 5,8
9 Толық өзiндiк құн Мың теңге 33485 42520 92117
10 Тауар өнiмiне 1 теңге Теңге 1,07 0,99 0,98
шығындар
11 Пайда (шығын) Мың теңге -2303 645 1811
12 Өнiм пайдасы % пайыз - 2 2
Бiрiншi кестенiң мәлiметтерiнен көретiнiмiз, тауар өнiмi ауқымы
бағалары 2003-шi жылы 93928 мың теңгенi құраған, бұл 62746 мың теңгеге 2001-
шi жыла қарағанда артық, және 2001-шi жылға қарағанда 50763 мың теңгеге
артық. Табиғи түрдегi тауар ауқымы 2003-шi жылы 4822,1 тоннаны құраса, 2001-
шi жылы ол 1440 тоннаны, ал 2002-шi жылы 2001-шi жылға қарағанда 547
тоннаға артқан. 2003-шi жылдың мекеме саны 2002-шi жылмен салыстырғанда 1
жұмысшыға қысқарған, ал 2001-шi жылға салыстырғанда 47 адамға және 119
адамды құраған. ӨӨМ қорының ақысы 2003-шi жылы 2002-шi жылмен салыстырғанда
1008,2 мың теңгеге, бұл 4062,2 мың теңгенi құрайды. 2001-шi жылы орташа
жалақы көлемi 25,29 мың теңге болса, 2003-шi жылы ол 8,85 мың теңгеге өсiп,
34,14 мың теңгенi құраған. 2003-шi жылдағы еңбек өнiмдiлiгi екi есеге
өсiп, 2002-шi жылмен салыстырғанда 789,3 мың теңгеге, бiр жұмысшының ӨТ 2
есеге көбейiп, 903,2 мың теңге болды, бұл 2002-шi жылы ол 403,4 мың теңге
құраған. НӨҚ орташа жылдық құнын пайдалану үш жыл iшiнде төмендеген. Бұл
2001-шi жылы 8680,4 мың теңге-16091,6 мың теңгенi құраған. Бұл НӨҚ
физикалық және моральды ескiруiне байланысты. 2003-шi жылы 2001-шi жылмен
салыстырғанда қор беру 4,55 теңгеге, 2002-шi жылмен салыстырғанда 3,7
теңгеге өсiп, 5,8 теңгенi құраған. Бұл тауар өнiмiнiң ауқымының артуына
байланысты. 2003-шi жылы толық өзiндiк құны 2001-шi жылмен салыстырғанда,
58632 мың теңгеге өсiп, ал 2002-шi жылмен салыстырғанда 58632 мың теңге
92117 мың теңгенi құраған. ТӨ 1 теңгелiк жұмсалатын шығындар 2003-шi жылы
0,98 теңгенi құраса, 2001-шi жылмен салыстырғанда -0,09 теңгеге, ал 2002-
шi жылмен салыстырғанда 0,01 теңгеге төмен. 2001-шi жылы мекемеде 2303 мың
теңгеге шығын шығып, 2002-шi жылы мекеме 645 мың теңгеге пайда түсiрген,
2003-шi жылы пайда 1166 мың теңгеге артып, 1811 мың теңгенi құраған. 2001-
шi жылы мекеме өнiмi тиiмдi бола қоймаған, ал 2002-шi және 2003-шi жылдары
тиiмдiлiк 2 пайыз құраған.
2.2 Мекеменiң техникалық дамуы және өндiрiстi ұйымдастыру әдiстерi
''Жамбыл-нан'' ЖШС мекемесiндегi салмағы 0,7 кило 1 сұрыпты нан өндiрiсiнiң
технологиялық схемасы келесi кезеңдердi құрайды:
1.Шикiзатты қабылдап, сақтау
Ұн нан өндiруге арналған негiзгi шикiзат болып табылады. Нан
зауытындағы ұн сақтау 12 темiр дөңгелек силостарында ХЕ-160А диаметрi
2500мм, әрбiреуiне 30 тонна сыятын, барлығы 360 тонна, нан зауытының 7-
сөткелiк ұн тұтынысын қамтиды. Мұнан басқа, ұндарды қаптарымен қабылдайтын
қоймалар 1-2 сөткелiк қорлық, егер ұндар қаппен әкелiнген жағдайда, сондай-
ақ, силостарды санитарлық өңдеулер кезiнде қабылдау қоймаларына ие. Алайда,
бүгiнде өндiрiстiң мекемеде қысқаруына байланысты мекемеде ұндарды тек
өлшемдi қаптарда сақтау қоймалары пайдаланлады.
Мұнан басқа, мекемелерде қосымша шикiзат сақтауға арналған, тұз,
қант, маргарин, ашытқы, майлар, ұн өнiмдерiн сақтауға арналған т.б.
қоймалар бар.
Тұз самосвал машиналарымен тасылып, 10 тонна сыйымдылықты,
ылғалданған түрiнде сақталады. Өсiмдiк майы осы тұз сақталатын кеңседе, 20-
литрлiк бөшкелерде сақталады.
2.Шикiзаттың өндiрiске даярлануы
Ұн қоймалардан көлiкпен магниттi тазалайтын електерге жiберiледi.
Одан соң, ұн өлшешушiлерге және ұн илейтiн машиналарға жеткiзiлiп, қамыр
илеу жүредi. Өлшемсiз сақтаған жағдайда тұз көлiк самосвалдарымен және
темiр бетонды, iшi керамикалық плиткамен қапталған ыдыстарға немесе темiр
ыдысқа салынады.
3.Компоненттердi өлшеп, тасу
Қамыр даярлау үшiн және жартылай фабрикаттарды илеу машиналарына және
аппараттарға әзiрлеуге шикiзаттың әр түрлерi, дәмкеңеске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қалдыбекова Р. “Өндірістің ауыл шаруашылығымен байланысын жақсарту
механизмдері” деген тақырыпқа жазылған дипломдық жұмысы
туралы
ПІКІР
Агроменеджмент мамандығын бітіруші Қалдыбекованың дипломдық жұмысы
нарықтық экономика жағдайында күрделі мәселелерді көтерген, өз
бетімен зерттелген жұмыстардың бірі болып саналады.
Қалдыбекова университет қабырғасында алған теориялық (ілімдік)
білімін іс-жүзінде тәжірибеге қолдана отырып, ЖШС Жамбыл-нан
шаруашылық мысалында өндірістің ауыл шаруашылығының байланысын
жақсарту механизмдерін, оған әсерін тигізетін түрлі себептерді жан-
жақты зерттей білген. Дипломдық жұмыс, кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады, жұмыс 87 беттік компьютерлік текст түрінде
берілген, 17 кесте көрсетілген. Жұмысты жазу кезінде 26 оқу
құралдары мен әдебиеттер қолданылған.
Кіріспеде тақырыптың мәні мен мағынасы алдына қойған мақсаты
зерттеу затына (объектісіне) толық тоқталған.
Бірінші тарауда нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы
шаруашылық аралық байланысынан теоретикалық аспектілері мен
мәселелері оған әсер ететін себептерін анықтай білген.
Екінші тарауда ЖШС Жамбыл-нан өнім өндірісінен даму деңгейі
нақты сандық көрсеткіштермен сипатталған. Оған экономикалық талдау
жасалған. Оның тиімділігі анықталған.
Үшінші тарауда ЖШС Жамбыл-нан кәсіпорынның ауыл шаруашылығымен
байланысын ұйымдастыру ерекшеліктері және өнім өндірісін ұлғайтудың
негізгі жолы қарастырылған. Бұл тарауда ЖШС Жамбыл-нан жұмысының
саласындағы жетістіктер мен кемшіліктер зерттелген.
Жалпы алғанда жұмыстың көлемі мен мазмұны тақырыпқа сәйкес
келеді.
Жазылған дипломдық жұмыс қойылған талаптарға сай және жоғары
бағамен және оның авторы Қалдыбекова менеджер мамандығын беруіне лайық
деп есептеймін.
Қалдыбекованың дипломдық жұмысы өзекті тақырыпқа жазылған. Соңғы
ғылыми нәтижелерге қол жеткізген, дәлелдері мен негіздері толық
логикалық талдауы жеткілікті. Дипломдық жұмысқа қойылатын талаптардың
бәріне сай келеді және қорғауға жіберіледі.
Жұмыстың ғылыми жетекшісі
аға оқытушы, Камалиева Қ.М.
_____ ____________2004 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-тарау. Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланысының
теоретикалық аспектілері мен мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланысын
жақсартудың теориясы мен әдістемесі 6
1.2Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланыстардың
теоретикалық аспектілері мен ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
2-тарау “Жамбыл-нан” ЖШС №3 нан зауытының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Мекеменің мамандануы, оның өнеркәсіп құрылымы.
Өнімнің міндеті мен сипаттмасы, өндіріс түрі,
еңбектің техникалық жабдықталуы ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Мекеменің техникалық дамуы және өндірісті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.3 Мекеменің өндірістік-шаруашылық қызметінің
техникалық-экономикалық талдауы ... ... ... ... ... ... 35
3-тарау Өндірістің ауыл шаруашылығымен байланыс механизмдерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
3.1 Ауыл шаруашылығ мен өндіріс кәсіпорындарымен
шаруашылық қатынастарының механизмдерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
3.2 Ауыл шаруашылық өндірушілер мен нан өнімдерін
өндірушілер арасындағы байланыс және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
3.3 Ауыл шаруашылық өндірушілерді бақылаудағы
шетелдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
3.4 Ауыл шаруашылық аралық байланыстарды дамыту және
нығайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қаралыстылып отырған тақырып бүгінгі таңда ең актуалды және маңызды
болып табылады. Азық-түлік қажеттілігін қамтамасыз ету мәселесі табиғи
ресурстарды, яғни қорларды жиі пайдалану мен ауылшаруашылығының белгілі
өнім түрлерін өндірушіге тигізетін ықпалының күшеюімен аса тығыз байланысты
болып келеді.
Берілген мәселенің маңыздылығы ауыл шаруашылығының тауар
өндірушілермен тығыз байланысының көңіл аударарлық жағдайының көрінісінен
айқындалады.
Алайда, бұл жүйе қазірге кезде Қазақстанда іс жүзінде көрінген емес,
бұған себепкер болған белгілі экономикалық және саяси проблемалар баршылық.
Зерттеу нысанасы ретінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы мен ЖШС
Жамбыл-нан №3 комбинаты табиғи қорларды пайдаланушы болып қарастырылады.
Жергілікті ауыл шаруашылықтарында табиғи орта барлық табиғат
тұтынушыларға қорлар көзі мен орналасу болып танылады. Сондықтан
агроөнеркәсіп кәсіпорындарының қызмет етуін ұйғару мен олардың
территориялдық-экономикалық сәйкестігін қамтамасыз ету қажеттілігі туады.
Берілген жұмыстың мақсаты болып ауыл шаруашылығының шикізаттарынан
тауар (өнім) өндірушілердің бірінші жұмысын зерттеп, берілген облыстың
ауыл шаруашылығымен оның байланысын қарастыру.
Берілген жұмыстың мақсатының негізінде мынандай мәселелері қойылды:
• ЖШС Жамбыл-нан №3 нан комбинатының қаржылық- шаруашылық әрекетін
қарастыру.
• ЖШС Жамбыл-нан №3 нан комбинатының ауыл шаруашылығымен байланысын
зерттеу.
• шикізат өндірушілер мен ауыл шаруашылығы арасындағы өзара әрекеттестікті
зерттеу.
Алайда зерттеу барысында облыс ауыл шаруашылығының салалық құрылымы
диверсификация дәрежісінің төмендігімен айқындалғаны байқалды. Облыс
өнімінің 74,8% құрайтын еңбасты сала болып ауыл шаруашылығы табылады.
Жергілікті аймақта ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру негізінде қайта өндіру
өндірісі өз дамуын тапқан (8,5%).
Өндіріс жабдықтарын өндіру бұл жерде шектеулі түрде даму алған (11%)
Кешеннің тар бөлігі болып инфрақұрылым болып табылады. Жол жүйесі,
элеватор, қоймалар, тоңазытқыштардың дамуындағы артта қалушылық облыс ауыл
шаруашылығының қызмет етуіндегі басты диспропорциялардың бірі болып
табылады. Соның салдарынан сақтау, тасымалдауда ауыл шаруашылық өнімдерінің
айтарлықтай көлемі шығынға ұшырайды (ұлттық өнімнің 10-17%).
Қорды шығару оны өндіру мен ақырғы өнім шығару, қалдықтарды пайдалану
мен қорларды қайта қалпына келтіру бойынша цикл бөліктерінің сәйкескен
дамуы агроөнеркәсіп өндірісінің басты бағытын құрайды.
Жергілікті ауыл шаруашылығының қызмет құрылысын зерттеу процесінде
ауыл шаруашылығы шикізаттарының нақты түрлерін өсіру мен өндіруге
негізделген циклдер жүйесін құрайтын аграрлық цикл ерекшеленген болатын.
Сонымен қатар, басты өндіріс пен жол жөнекей қосымша өндірістердің бір-
бірімен ара қатынасы да басты маңызды роль атқарады. Басты қызмет
көрсететін және де көмекші өндірістердің өндірістік байланыстары әлденеше
төменірек болып табылады.
Бөлек шаруашылықтардың өзара қарым-қатынасы ауыл шаруашылығының бөлігі
деңгейінде тығыз өтеді. Өзара қарым- қатынас деңгейімен мал шаруашылығы
циклдері (ет өндіру мен сүт өндіру) ерекшеленеді. Олар үшін басты кезеңдер
(жем шөп өндірісі,селекция және тұқым, жас мал өсіру және т.б) іс жүзінде
өте сәйкес келеді. Егін шаруашылығы циклдері бір-бірімен өзара байланысын
ауыспалы егіс жүйесінің негізінде арттырады. Жем-шөп өндіру кезеңінде егін
шаруашылығы циклдері мал шаруашылығымен тығыз байланыста болады.
Өсіріліп жатқан жемдік дақылдар мен табиғи жем-шөптер әлі күнге дейін
толығымен дұрыс пайдаланбай келеді. Пайдалы заттардың 70% жануар ағзасының
өміршеңдігін қамтамасыз етуге жұмсалып, қалған бөлігі ғана өнім береді.
Адам ағзасына мал шаруашылығы өнімі ретінде егістікпен алынған барлық жем-
шөптердегі пайдалы зарттардың 10% ғана жетеді.
Бірінші тарауда ауыл шаруашылығының құралы мен байланыс құралысының
түсінігін маңызын ашып берілген процесті теориялық қарастыруға мүмкіндік
береді. Екінші тарау іс жүзінде берілді. Бұл тарауда ЖШС Жамбыл нан №3
қаржылық ауыл шаруашылығын өндірушілердің шикізатын пайдаланатын
кәсіпорындардың бірінің әрекетінің анализі беріледі.
Үшінші тарау ауыл шаруашылығының шикізат өндірушілермен және соңғы
өнімді шығарушылармен байланысы мен өзара қарым-қатынас бойынша бар
бағдарламалардың маңызын ашады.
Жұмыста Қазақстан Республикасының заңдары, ауыл шаруашылығы
санасындағы Қазақстан Республикасының Үкіметінің басты бағдарламалары,
қаржы шаруашылық әрекет туралы кәсіпорынның есебі, оқу құралдары және де
тағы да басқа құжаттар қолданылды.
1.Тарау. Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық
байланысының теоретикалық аспектiлерi мен мәселелерi
1.1. Ауыл шаруашылығы шаруашылық аралық байланысын жақсартудың теориясы
мен әдiстемесi
Табиғи және еңбек қорларының байлығына қарамастан, Қазақстан
әлемнiң дамыған елдерiнен ауыл шаруашылығы мәдениетi, мал шаруашылығы
өнiмдiлiгi және еңбек өнiмдiлiгi дәрежесiнен артта қалуда. Ауыл шаруашылығы
өндiрiсi пәрмендiлiгiнiң төмендiгiне бiр себеп, шаруаны жерге қожалығынан
және өндiрiс құралдарынан айыру болып табылады.
Қазақстанның ауыл шаруашылығының түп-тамырымен өзгеруi әлдеқашан
пiсiп-жетiлген болатын, алайда, ауыл шаруашылығын көтеру талабы бiрнеше рет
сәтсiздiкпен аяқталды.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiн жақсартуға талпынған әрекеттердiң бiрi,
ол, ауыл шаруашылығы өнiмiнiң пәрмендiлiгiн iшкi шаруашылық есебiн, ұжымдық
және мердiгерлiк тәртiптердi енгiзу арқылы ұмтылу болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсi мәселелерiн шешу үшiн, менiң пiкiрiмше,
өзге мәселелермен қатар, жердi жеке меншiкке беру және шаруашылық жүргiзуде
жекеше әдiстеме енгiзудi тарату. Меншiктi беру, сонымен бiрге
жауапкершiлiктi жеке тұлғаларға өткiзу ауыл шаруашылығы мекемелерiн басқару
мен оның экономикалық көрсеткiштерiне бiршама өзгерiстер әкеледi.
Қазақстанның ауыл шаруашылығын жеке өндiрiс торабына iрi көлемдерде
беру 1991-1995-шi жылдары ҚР Президентi жарлығы және ҚР Үкiметi
Қаулысымен, жердi және колхоз, совхоздардың мүлiктерiн сол еңбек ұжымдары
мүшелерi мен осы шаруашылықтардың зейнеткерлерiне беру тәртiбiмен орнаған
болатын. Онда, сонымен қатар, жердi бөлiп, жер үлестерiнiң меншiк иелерi
үшiн мүлiк беру және өздерiнiң шаруашылық қожалықтарын құрғысы келген
тұлғаларға мүлiктiк пай беру мәселелерi қарастырылған едi.
Жаңа заңдылықтар талабына сай колхоздар мен совхоздар, қайта
тiркелiп, жердi және мүлiктердi меншiкке ресми түрде өздерiнiң жұмыскерлерi
мен зейнеткерлерiне берiп, iшкi шаруашылық қатынастар бiршама өзгерген
болатын, дегенмен де, меншiк мемлекеттен ұжымға өттi, бiрақ, ұжымнан жеке
тұлғаларға өтпедi. Түпнұсқалық қайта ұйымдастыру мәселесi бүгiнгi
күнге дейiн әлi шешiмiн таппай отыр.
Қазiргi кездегi жағдайларда ауыл шаруашылығы өндiрiсiн дамыту
мәселелерi нарықтық инфрақұрылымының кежегесi кейiн тартуымен, түрлi
салалық ауыл шаруашылығы мекемелерi мүдделерiнiң сай келмеуi, ауыл
шаруашылық ұйымдарында нарық туралы қажет ақпараттың болмауы және
бәсекелестiк ортадағы жұмыс тәжiрибесiнiң жеткiлiксiздiгiнен болып отыр.
Бұл мәселелердiң көпшiлiгiн маркетингтiң бiрыңғай жүйесiн барлық сауда
байланысы арқылы тауып, оның дамуы бүгiнде барлық қажеттi шараларды
жасаудың қымбатқа түсетiндiгiмен ауыр тиюде.
Маркетингтiк қызметтiң негiзгi құралдарының қолда бар болу мәселесi
(немесе оның шешiлу өткiрлiгi) ауыл шаруашылығының үшiншi саласын және ауыл
шаруашылық ұйымдарын кооперациялау көмегiмен шешуге болады. Төңкерiсалды
кезiндегi Қазақстандағы тәжiрибе сынды, әлемдiк тәжiрибе күштерiнiң
өндiрiстен бастап, соңғы тұтынушыға азық-түлiк сатуы барлық қатысушылардың
жоғары тиiмдi шоғырлануына куәландырады.
Алайда, бiрлескен қызметтiң бұл түрiнiң кең пайдалануы қазақстандық
ауыл шаруашылық ұйымдарында бiрқатар ұйымдық-экономикалық, әлеуметтiк және
құқықты сипаттағы шешiлмеген мәселелердiң кесiрiнен тежеуiлдеуде. Олардың
жан-жақты зерттелiп, нұсқаларының өңделуi теоретикалық және тәжiрибелiк
жоспарларда да көкейтестi мәселелер болып табылады.
Ауыл шаруашылық кооперациясының дамуына байланысты негiзгi
теоретикалық мәселелердi, олардың анықталуы мен экономикалық мазмұнын XX-
ғасырдың басындағы көрнектi экономист-аграршылар М.И.Туган-Барановский,
А.В. Шаянов, К.А.Пажитнов, С.Л.Маслов, А.О.Челинцев және басқа да
ғалымдардың еңбектерiнде жарық көрдi. Дегенмен, сол кезден берi көптеген
саяси, экономикалық, әлеуметтiк, құқықтық және басқа да факторлар өзгерiп
кеттi.
Кооперативтардың жалпы ұйымдық жұмыс жасау қағидалары шет ел
тәжiрибелерiн ескерумен атақты экономист және тарихшылар Е.В.Серова,
А.П.Макаренко, И.Н.Буздалов, В.З.Дворкин, И.П.Ефременко,
Е.В.Закшевскаялардың тәжiрибелерiмен қаралды. Негiзiнде экономист-
аграршылардың жұмыстарында кооперацияның жалпы дамуы қарастырылып, қандай-
да бiр оның формалық ұйымдарының мәселелерiне де көп көңiл бөлiнуде.
Салалық және аймақтық ерекшелiктерiн ескерумен Қазақстан ауыл шаруашылығы
маркетингтiк қызмет кооперативтары және оларды қалыптастыру мәселелерiн
шешуде зерттеулердiң толық еместiгi себептi, мен осы диплом жұмысын
таңдадым, және оның мақсаттарын анықтадым.
Менiң жұмысымның негiзгi мақсаты маркетингтiк кооперацияның
экономикалық мазмұнын зерттеу және оны қалыптастыру жолында негiзгi ұйымдық-
экономикалық факторларды, ауыл шаруашылығының нарықтық жағдайда дамуын ашып-
көрсету. Осы мақсатты таңдау келесi тапсырмаларды шешу қажеттiлiгiн
тудырды:
-ауылшаруашылық маркетингтiк кооперацияның әлеуметтiк мазмұнын ашу және оны
қалыптастырудың теоретикалық, әдiстемелiк негiздерiн нақтылау;
-шынайы ұйымдасқан-экономикалық шараларды анықтау, ауыл шаруашылығы
кооперативтарының осы түрiн құруға алғышарттарды анықтау;
-ауыл шаруашылығы маркетингтiк кооперацияларының шаруашылық аралық
мiндеттемелерiн және қалыптасудың ғылыми-әдiстемелiк механизмi негiздерiн
өңдеу.
Зерттеудiң әдiстемелiк негiзi экономикалық теория және тәжiрибеде,
отандық және шет ел ғалымдары жасаған, ауыл шаруашылық өндiрiсте ауыл
шаруашылық кооперативтарын қалыптастыруда тереңдетiлген экономикалық талдау
жүргiзуге негiзделген. Жұмыста зерттеулердiң жалпы ғылыми және экономикалық
әдiстерi: талдау, монографиялық, абстракты-зерделiк, экономико-статикалық
және есептi-құрастырушылық кешенi қолданылды. Зерттеуге ҚР нормативты-
құқықтық акттары, ҚР Мемлекеттiк статикалық комитетiнiң ақпараттық
материалдары, облыстық статистикалық комитетi, ауыл шаруашылық және
әкiмшiлiк бас басқармасы, жылдық есептер мәлiметтерi, алғашқы есепке алу,
ауыл шаруашылық және мекемелердiң статистикалық, бухгалтердiк есеп-
қисаптары терең зерттелдi.
Мемлекеттiк басқару және астық нарығын реттеу мақсаттарына:
1)Қазақстан Республикасының азық-түлiк және жедел даярлық қауiпсiздiгiмен
қамту;
2)Астыққа баға демпингiнiң алдын-алу;
3)Астық жұмсау нарығын кеңейту;
4)Астық сапасымен қамту;
5)Фитосанитарлық жағдайды қауiпсiз дәрежеде көтермелеу;
6)Астық өнiмiн алуға табиғи-климаттық жағдайларды, нарық бәсекелестiгiн,
өндiрiс технологиясын жақсарту, сақтау және астық жұмсау құрылымын барынша
ұлғайту;
7)Мал және құс шаруашылығында жаппай астық өндiрудi мемлекеттiк қорлар
ауқымында азық тапшылығын болдырмау;
8)Астық өндiрiсiнде инвестициялық, несиелiк, салықтық және кеден саясатын
қалыптастыру.
Зерттеудiң ғылыми жаңашылдығы келесiдей сипатталады:
-маркетингтiк кооператив түсiнiгi негiзделген және олардың ауыл
шаруашылығында әдiстемелiк және құқықтық қалыптасу негiздерi жалпыланған;
-маркетингтiк кооперативтарын қазiргi кезде қалыптастыруды белгiлейтiн
нарықтық ортаның негiзгi, iшкi және сыртқы факторлары анықталған;
-маркетингтiк кооператив үлiгiлерi жасалып, оларға талап сындары таңдалған;
-маркетингтiк кооперативтар қалыптастыру нұсқаулары ұсынылып, оларды ауыл
шаруашылығында құру тиiмдiлiгi негiзделген.
Қазiргi жағдайлардағы кооперативтiк қозғалыстардың даму мәселесi
бiршама өстi, себебi, аграрлық қайта өзгерулер тәуар өндiрiсшiлерiн ауыл
шаруашылығы мекемелерi салаларымен жалпылап қана қойған жоқ, оларды еркiн
және ұйымдаспаған нарықта өз беттерiнше көптеген мәселелердi шешуге мәжбүр
еттi. Сонымен, бiр өндiрiстiң әрбiр шаруашылық субъектiсi тек өздерiнiң
мүдделерiн қорғайды, бұл әрине, байланған жiптiң үзiлгенiндей әсер бередi.
Бiрлескен қызмет жоғары нәтиже алуға жағдай жасайды және мұндай
қызметтесудiң тиiмдiлiгiн ауылдықтар әлдеқашан бағалаған. Агроөнеркәсiп
кооперациясының дамуы кооперацияның экономикалық мүмкiндiктерiнiң жарқын
бiр мысалындай.
Өндiрiстiң мамандануы ауыл шаруашылық өнiмдерiн шығарушыны соңғы
тұтынушыдан бiршама қашықтатып, олардың байланысын күрделiлендiрiп жiбердi.
Бүгiнгi жағдай, азық түлiк нарығындағы бәсекелестiктiң одан әрi күшейiп,
нарықта жұмыс жасаудың маркетинг сынды алдыңғы ойлы әдiстерiн пайдалануды
қажет етуiнде.
Азық-түлiк байламындағы тек бiр өзектi маркетингтiк қызметпен
қамтудың жеткiлiксiздiгi маркетингтiң қанағатсыздануына, демек, барлық
агробизнестiң төмен пәрменде жүргiзiлуiне алып келедi.
Осы мәселенi шешудiң бiр түрi маркетингтiк кооперативтарды құру,
кооперация қатысушыларының арасындағы: тәуар өндiрушiлер, өңдеушi мекемелер
және сауда делдалдары мүдделерiнiң қайшылығының төмендеуiне әкеледi, сондай-
ақ, олардың бәсекелестiкке бейiм өнiммен iшкi және сыртқы нарықта игi
шаралармен әрекет етуiне жағдай жасайды.
Бар бағалар бойынша маркетингтiк кооперация дамыған елдерде маңызды,
кей жағдайларда ауыл шаруашылығының экономикалық байланыстары мен аралас
секторларында басым бағытқа ие.
Қазақстанда кооператив жүйесiнiң дамуы, алғышарттарға қарамастан,
өте жай қарқынмен жүрiп, құқықтық жүйеде бiршама түсiнiктемелердiң жоқтығы
кедергi етедi. Маркетингтiк коперативтарды анықтаудағы сәйкес әдiстер,
экономикалық әдебиет және қазақстандық заңдылықтарда көрсетiлгендей, маған
өзiмнiң анықтамамды ұсынуға мүмкiндiк бердi.
Маркетингтiк кооператив-өндiрiстiң келесi кезедерiнде және
кооператив мүшелерiнiң нарықтық бағытта қалаған жетiстiктерiне жетуге
ұмтылатын, маркетингтiк қызмет ету барысы.
Маркетингтiк кооперативтарға қызметтiң екi түрi жатады. Олардың бiрi
физикалық көшу, сақтау, шикiзатты өңдеп, жеткiзу және дайын өнiмдi
әрекетiне қарай өндiрушiден тұтынушыға жылжыту; екiншiсi-нарықтық жүйеде
алмасу барысы, сұраныс қалыптастыру және баға қою. Бұл бағыттар
маркетингтiк кооперативтардың негiзгi мiндеттерiн анықтайды.
Вертикалды кооперацияның бұл түрiнiң артықшылығы кооперациялы
мекемелердiң қызмет саласына байланысты өзгередi. Бүгiнде бiз қарастырған
көптеген өлшемдер бойынша, өндiру технологиясының дәрежесi, нарықтың
потенциалды ықшамдылығы, саладағы бәсеке түрi, нарықтың негiзгi
сегменттерiнiң сипаты, кооперациялануға сәйкестерi ауыл шаруашылығына
қатыстылары. Бұл түйiн әлемдiк тәжiрибемен де үндеседi, себебi астық нарығы
және оның өнiмдерi әлемнiң көптеген елдерiнде кооперацияланатын
маркетингтiк кооперативтар арқылы астық өндiруге 90% ауыл шаруашылығы
күштерi жұмсалады. Алматы облысы iрi агроөнеркәсiптi кешен болып саналады.
Ауыл шаруашылығы үлесiне 25,3% валды өнiмдерi тиеселi, 2000-шы жылы облыс
аумақта астық өндiруден-үшiншi рейтингтi орын алды, ал бүкiл Қазақстан
бойынша оныншы орын алды. Осыған қарамастан, ауыл шаруашылығына талдау
өткiзулер бойынша соңғы он жылдықта бұл саланың қызметiн өнiмдi деп айта
алмаймыз.
Астық өндiрушiлер мен ауыл шаруашылығы салалары мүдделерiнiң
әрқилылығы қайта өңдеушi мекемелерге анағұрлым ықшамды нарық жұмсалуы ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiне келеңсiз әсерiн тигiзуде.
Есептеулердiң әрдайым кешеуiлдетуiне және ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң
сатып алу бағаларының төмендiгi астықты таяудағы элеваторларға артуға
мәжбүр етедi. 2000-шi жылы меншiктi сауда желiсi арқылы сату бағасы даярлап
қою ұйымдарының сату бағасынан 35% жоғары болды. Соңғы бес жылда бұл аралық
31,2 % пайызды құрады және меншiктi сауда нүктесiнен сату бағасы әрқашан
жоғары тұр.
Мүдделердiң келiспеушiлiгi қайта өңдеу мекемелерiне де керi әсер
етедi, себебi, қайта өңдеу өнеркәсiбiне астықты қою қысқаруының кесiрiнен
2000-шы жылы элеваторлардың өндiрiстiк қуаттылығы астық өндiруде 61%
пайдаланылды.
Ауыл шаруашылығы маркетингтiк кооперативтарды қалыптастыру механизмiн
жақсарту ауыл шаруашылығының түрлi үлгiлердегi маркетингтiк кооперативтарын
құру және сауда байланысына қатысушылардың экономикалық мүдделерi
шаруашылықтың кооперативты формасы арқылы жүредi.
Маркетингтiк кооперативтарды қалыптастыру болашақта оның қызметiн
анықтайтын үш негiзгi мәселенi шешуге мақсатталған: маркетингтiк қызметтiң
орталықтануы және оның барлық өндiрiс байланысында жинақтамасы;
кооперативтi жүйенiң барлық қатысушыларының экономикалық мүдделерiнiң
таялуының арқасында қызмет тиiмдiлiгiнiң көтерiлуi; кiрiс дәрежелерiн
теңдестiру арқылы серiктестердiң экономикалық париттетiк қатынастарын
бекiту.
Ауыл шаруашылығында маркетингтiк кооперативтердi құруда келесi
үлгiлердi пайдалануларыңызды ұсынамыз:
1)Көп салалы қызмет көрсетуде, жалғыз сауда маркасын дамыту бағыттары
вертикалды байланыстар мен маркетингтiк қызмет көрсету бiрнеше ауыл
шаруашылығында бiр уақытта жүредi, бiрақ мұнда ұн өнiмiн даярлау саласы
жетекшi орын алады. Бiз ауыл шаруашылығында жоғары кәсiптiк дәрежеге ие,
элеваторлар мен нан зауыты кооперативтарына кiргенде, барлық шикiзат
аумағын бiрiктiре алатын осы үлгi негiзiнде кооператив құруды ұсынған едiк.
2)Бiр ауыл шаруашылығының маркетингтiк қызмет көрсетуге бағытталуы.
Тәуарлы мамандану жағдайында кооператив нарықтың бiрнеше сегменттерiне
ұсынатын тәуарлардың бiр тобын шығаруға күш салады.
3)Нарық мамандануының тар сегментiне бағытталуы. Мұндай үлгi кiшiгiрiм
ауқымдағы өнiмдердiң шектеулi түржинағын, нарықтың бiр сегментiне қандай-да
бiр сапасының тамашалығымен тартымды тәуарды бiрлесiп ұсынатын ұсақ тәуар
өндiрушiлер үшiн анағұрлым қолайлы.
Қойылымы бойынша ұзақ мерзiмдi келiсiмдермен астық кiргiзушi елдер
азық-түлiк және фуражды астықпен қамтуда қауiпсiздiк кепiлдiгiне ие бола
алады. Мұнда экономикалық тиiмдi астық қойылымдары меншiктi ауыл
шаруашылығын өзгеше, анағұрлым бәсекелестiкке бейiмiрек өнiм өндiруге,
сырттан әкелуге және iшкi нарықтың тәуарлармен толуына бағытталған
өндiрiске бұруға жағдай жасайды.
Астықты сыртқа шығаратын импортер-елдердiң пәрмендi дәндi
дақылдарды өсiруде ауыл шаруашылығының мамандануы жұмыс орындарының
көбеюiне, ауыл шаруашылығында еңбектенетiн және олармен аралас экономика
саласындағы жұмыскерлердiң кiрiсi мен ұлттық кiрiстерiн арттырады.
Астық саудасының белсендiлiгiнен мұндай пайданы өзiн-өзi қамту тобына
жататын мемлекеттер де көре алады. Олар астық шаруашылығының сырттан
әкелiнетiн астық түрлерiн кепiлдi пайдалануда тұрақты дамуын және олардың
басқа түрлерiнiң тұрақты қойылымында, өз ауыл шаруашылығын өзге, ұлттық
мүдделерге сай, анағұрлым бәсекелестiкке бейiмiрек өнiм түрлерiн өндiруге
мамандандырады. Бұл ТМД елдерi Жалпы аграрлы нарығының агроөнеркәсiптiк
кешенiнiң өзге түрлi өнiмдерi бойынша да қалыптасу мәселелерiн шешу эталоны
бола алады.
Шаруашылық аралық байланыстарды жақсарту мақсатында астық нарығын
қалыптастыру және реттеу бойынша нормативтi-құқықты құжаттар жасау қажет;
астық нарығының мiндеттерiн атқаратын ұйымдық-экономикалық механизмдарын
құру; астық нарығы мемлекет-қатысушыларының азық-түлiктiк қауiпсiздiкке
жету үшiн мемлекет аралық астық саудасын белсендi ету және астық өндiрiсi
ауқымының кәсiптiк аймақтарда өсуi есебiнен оның тұрақты мiндеттерiн
атқаруы, астықтың жеке түрлерiн өндiру, оның сапасын арттыру, астық
өндiрiсiнiң территориалды-салалық құрылымын жақсарту, асық қорларын
пайдалану тиiмдiлiгiн көтеру, тұрақтанған қор құру және астық саудасы
қатысушыларын инфрақұрылымдық қамту.
Қазақстан Республикасында астық өндiрiсiн реформалау барысында туған
оның нарықтық бағытындағы игiлiктi факторларды барынша пайдалану қажет.
Олардың қатарында аса үлкен мәнге ие:
аграрлық реформалардан пайда болған меншiк түрлерiнiң әрқилылығы және ауыл
шаруашылығы астық секторындағы қожалықтың ұйымдық-құқықты формалары;
өндiрiстен бастап астықты сатуға дейiн және азық-түлiктердiң тұтынушыға
жеткiзiлуiне дейiн, сондай-ақ, осы интеграцияланған құрылымдарға қызмет
көрсететiн маманданған қаржы институттарын бiрiктiретiн интеграцияланған
құрылымдар құру;
Ұн-сұлы өндiру мекемелерiнiң және нан пiсiру өнеркәсiптерiнiң ұзақ
уақыттық дағдарыстарынан соң, бiршама тiрiлуi, олардың техникалық
жабдықталуы, өнiмдерiнiң сапасының көтерiлуi және түржинақтарының түрленуi,
бұрын алыс шет елдерден келетiн импорттық өнiмдерге толы, нарықтың белгiлi
сегменттерiн жаулап алуы;
өздерiнiң мүшелерiн нарықтық ақпаратпен қамту мiндетiн өз мойындарына
алған, астық нарығында сауда қатынастарын реттеуге әрекеттесетiн,
өндiрушiлер, даярлаушылар және астықты қайта өңдеушiлердiң мүдделерiн заң,
атқару билiк ұйымдарында пәрмендi ыңғайлайтын коммерциялық емес
бiрлестiктердi қалыптастыру және Астық одағы ассоциациясын құру.
Сондай-ақ, ТМД қатысушы мемлекеттерiнiң жалпы аграрлық нарық құруына
да тоқталғымыз келедi. Ұйымдық, экономикалық және нормативтi-құқықтық
шаралармен оны ұлттық және ұлтасты дәрежесiнде реттейтiн астық нарығының
мiндеттерiн сәйкес атқаратын ұйымды-экономикалық механизмi кешендi өзара
байланысты жүйе құру талап етiледi. ТМД елдерiнiң жалпы астық нарығының
ұйымдасқан мiндеттерiн атқару механизмi бiрқатар жаңа немесе жаңа қосымша
құзыретке ие және әрекеттiк құрылымдардың, қызметтерi астық нарығының
жағдайын жақсартуға бағытталған құрылымдар құруды жөн санайды. Ол макро
және микродәрежеде қалыптасады. Макродәрежеде қажет болғанда астық саясатын
өңдеу, келiстiру және бағыттауды iске асыратын мемлекет аралық ұйымдар
құрылады. Микродәрежеде қоғамдық немесе шаруашылық ұйымдар қалыптасып,
өздерiнiң өкiлдерiн астық өндiру, оларды даярлау және қайта өңдеу
мiндеттерiмен айналысатын мемлекет аралық Ассоциацияға (Одақ) делегирлеп,
бұл ассоциация өз кезегiнде агроөнеркiсiптiк кешен мәселелерi бойынша
Үкiмет аралық кеңеспен тығыз өзара қызметтесiп, астық нарығын
қалыптастыруға байланысты құрылған әлеуметтiк және мемлекет аралық
ұйымдармен қызметтеседi.
Құзыреттi биржалар өкiлдерiнен астық биржасы Кеңесi құрылып, сауда
мәмiлелерiне отырып, астықтың негiзгi қоюшылары және оны қайта өңдеушi-ТМД
елдерiнде астық бағасын қояды. Олардың мiндеттерiне: сауда мәмiлелерiне
отыру құқығына тендер өткiзу, сонымен қатар елдерде- астықты шұғыл, негiзгi
қоюшы және қайта өңдеушi, баға тағайындаушы; астықпен және оны қайта өңдеу
өнiмдерiмен сауда операциялары мониторингiн жалпы астық нарығына қатысушы-
мемлекеттердiң өзге биржаларға қатысуы; ұлттық, жалпы астық және әлемдiк
нарыққа ақпараттық материалдар тарату, мәмiлелер ауқымы, сұраныс және
ұсыныстар, астық және оны қайта өңдеу операцияларын орындаушы биржалардағы
бағалар; астық саудасы мен оны қайта өңдеу құзыреттi биржасының бiрiншi
кезеңiнде Қазақстан Республикасында, Қырғыз Республикасында, Ресей
Федерациясында және Украинада айрықшаланады. Жаңа сұрыпты жоғары сапалы
тұқымдарды сатумен қамтуда және аралас астық мәдениетiне кәсiптенген
биржалар айрықшаланады. Кеңес өзiнiң қызметiнде форвардты және фьючерстi
келiсiм-шарттар бойынша биржаның саудаға өтуiне ерекше мән беретiн.
Жаңадан құрылған астық биржасы Кеңесi оның бағасын реттейтiн
Интервенциондық астық нарығы ТМД елдерi Агенттiгiнiң қызметiн анықтады.
Агенттiктiң бөлiмшелерi жалпы барлық астық нарығына астық биржасында
сатушы, сатып алушы, сондай-ақ, сауда операцияларын тiкелей тәуар астық
өндiрушiлерiмен атқаратын қатысушы-елдерде болуы мiндеттi.
Агенттiктiң мiндеттерiне астықтың тұрақталған қоры және тәуарлық
сатып алу интервенциялары жатады. Тұрақталған қор астық нарығының қатысушы-
мемлекеттерiнiң жарна есептерi арқылы қаржыланып, ал ары қарай толықтырылуы
қажеттiлiгiне қарай жүредi. Қорға астық сатып алу көлемi квоттау жолымен
немесе қандай-да бiр елдiң мүмкiншiлiктерiнiң шектелмеуi арқылы iс жүзiне
асырылады.
Кеңес тұрақталған қордың астық алуға элеваторлар және нан қабылдау
пункттарынан жұмыс құқын алуға байқау нәтижелерiн ұйымдастырып, бекiтедi.
Байқауға техникалық анағұрлым жабдықталған, алдыңғы қатарлы технологиямен
қызмет көрсететiн мекемелер жiберiледi. Оларды сұрыптап, таңдауда өнiм
бiрлiгiне кеткен шығындардың төмендiгi талабы қойылады.
Астықты темiр жолы көлiгiмен ТМД елдерiнiң аймағында тасу
арнайы жылжымалы құрам және оны жөндеу, өндiру мекемесiмен жүредi. Жалпы
астық нарығына қатысушылардың коммерциялық қызметтерiнiң тәуекелiн
төмендету мақсатында қатысушы-мемлекеттер жарнасының есебiнен қалыптасқан
жарғылық капиталы бар акционерлi түрдегi арнайы сақтандыру қоғамын құруға
болады. Ғылыми-техникалық салада бiрлескен инновациялық қызметтi сату
ғылыми-техникалық саладағы инновациялық қызмет Қорын көтермелеу құралы
есебiнен Мемлекет аралық ғылыми-техникалық даму (МК ҒТД) комитетi iс жүзiне
асырады.
Микродәрежеде астық нарығының ұйымдасқан механизмi шаруашылық
субъектiлерi мен кооперациялық және интеграциялық мекеме арасындағы
байланыстар негiзiнде, тiке экономикалық байланыстар, бiрлескен мекемелер
құру, қаржылық-өнеркәсiптiк топтар және iрi астық корпорацияларын құру,
бiрлескен инвестициялық және инновациялық жобалар мен мақсатты астық
бағдарламаларын өңдеп, шығаруды қалыптастырады.
Экономикалық механизм бағаларды, тарифтарды, кедендiк қойылымдарды
реттеу, келiсiлген қаржылық-несиелiк, салықтық, сақтандыру саясатын орнату
арқылы iс жүзiне асырылады. Болашақта астық нарығын реттеу экономикалық
механизмi нарықтық өзiн-өзi реттеу мен мемлекеттiк әрекет етудiң барынша
үндесуiн көрсетуi мiндеттi. Мұнда астық нарығын реттеу жүйесiн
қалыптастыруда негiзгi екi кезеңдi айрықшалауға болады.
Бiрiншi кезең мәселесi-астық нарығын өзiн өзi реттеу және мемлекеттiк
реттеу элементтерi үндескен жүйеге айналдыру болып табылады. Бұл жүйенi
қалыптастыруда бағалық және қаржылық-несиелiк тегеурiндерден тұратын
экономикалық механизм пайдаланылады. Жалпы астық нарығын қалыптастыруға
қажеттi шаралар жасалып болған, екiншi кезеңiнде нарықтық фокторлар мен
реттеушiлер басымдығы артады.
Астық өндiрiсiнiң төмендеуi және осыған байланысты Қазақстандағы астық
мәселесiн түпкiлiктi шешу қажеттiлiгi ''жұмсақ'', бiрақ экономикалық
тегеурiндер мен дамыған нормативтi базаларын барынша үйлесiмдi реттеушi
шараларын қолдану тиiс екендiгiн көрсетедi. Алайда, реттеудiң жеке түрлерiн
пайдалану мүмкiншiлiктерi көбiне мемлекет жағдайымен, оған жалпы аграрлы
нарық көтермелеуге бiрлескен қаржы қорларын қалыптастырумен анықталады.
1.2. Ауыл шаруашылығы шарауашылық аралық байланыстардың теоретикалық
аспектiлерi мен ерекшелiктерi
Негiзiнде ауыл шаруашылығының салалық ерекшелiктерi және өзара
әрекеттесу аралас мекемелерiнде орнаған тәжiрибе азық-түлiк маркетингiнiң
жүйесiн ұйымдастыруға және оның барысына тәп-тәуiр ықпал етедi, бiрақ оның
барлық субъектiлерiне нарықтағы әрдайымғы өзгерiстердi ескерiп отыру қажет.
1996-шы жылдан 2003-шi жылдар аралығындағы халықтың сатып алу қабiлетiне
талдау жүргiзгенде, оның бағытының орташа есеппен 36% төмендегенiн бiлдiк.
Азық-түлiкты тұтыну дәрежесi жан басы есебiне емес, физиологиялық нормамен
пайызға шаққанда 2003-шi жылы бар болғаны 77% (300 кг.) болды, бұл
көрсеткiш 1991-шi жылы 107% (418кг) едi. Астық нарығының жалпы бағасы соңғы
бес жылда оның ықшамдылығы 22 % төмендегенiн, ал 2003-шi жылы ол 647,1мың
теңгенi көрсеттi. Осы уақыт аралығында ұсыныстар құбылмалы болса да,
сұраныс әрдайым жоғары болып отырды, бұл нарықтың астыққа қанықтығы
меншiктi қорлардың 1,3-ке тең коэффициентте болуымен түсiндiрiлдi. 2003-шi
жылы жан басы есебiмен 375 кг. астық өндiрiлiп, оның 300 кг. тұтынылды.
Сонымен, қызiргi кезде елiмiз астықпен өiзiн-өзi қамтып, осы өнiм
түрiнен iрi сыртқа шығарушы экспортер бола алатынын көрсетедi. Өндiру
ауқымы мен оның өнiмдерi арасындағы әрқилылық корреляциясының
коэффициенттiк есептемесi және оны тұтыну +0,57-нi құрауы, олардың
арасындағы орташа байланысты, демек, өзге әлеуметтiк-экономикалық
факторлардың, мысалы халықтың сатып алу қабiлетi мен, сатып алушы
қалауларының өзгеруi және тұтыну мәдениетiнiң өсуiнiң едәуiр ықпал ететiнiн
көрсетедi.
Тұтынушылардың сол түрлi өнiмдердi таңдауын анықтау
факторын айқындау мақсатында жүргiзген маркетингтiк зерттеулерiмiз,
халықтың кiрiсiнiң төмен дәрежеде тұрғанына қарамастан, өнiмдi таңдауда
негiзгi фактор ролiн тәуардың азықтық бағалығы (62% жауап бердi) ойнайтынын
көрсетедi. Одан кейiн ғана сатып алушылар әлеуметтiк факторларға мән бередi
(өмiр сүру үлгiсi, тамақтану дәстүрлiлiгi т.б.)-19%; сату орындарындағы ұн
өнiмдерiнiң болуы-22%; қандай-да бiр өнiмдер туралы ақпараттанғандық-15%.
Жауап берушiлердiң 77% ұн өнiмдерiн көбiрек сатып алуға ұмтылады. Омс ұн
өнiмдерiнiң нарығы едәуiр бай. Онда тәуарды жылжыту шараларын белсендi
пайдаланатын Астаналық элеватор, ''Цесна'', ''Жамбыл-нан'' секiлдi iрi
кампаниялар қызмет атқарады. Саладағы бәсекелесiк сауда маркаларының бәсеке
түрiне жақындай бастады. Iрi кампаниялардың қосымша маркетингтiк шараларды
жүйелi пайдаланулары, кiшiгiрiм мекемелердiң нарықтағы икемделуге бейiм
баға саясаты және қатты бәсекелестiк ортадағы жұмысқа жаңа әдiспен қарауы
нарықта қажырлылық көрсетуге жағдай жасайды. Мұндай мекемелер үшiн тек
сенiмдi және тиiмдi болып қана қоймайтын, сонымен қатар өзiн-өзi басқара
алатын маркетингтiң ғылыми-ұйымдық маркетинг жүйесiн жасауды азық-түлiк
өндiрiсiнiң барлық өкiлдерi мойындауы, бiз жүргiзген әлеуметтiк
зерттеулердiң маркетингтiк қызметтiң негiзгi бағыттарының маңыздылық
бағасының нәтижелерi көрсетедi (3.кесте).
1 - Кесте.
Маркетингтiк қызметтiң негiзгi бағыттарының маңыздылығы бағасы, баллды
көрсеткiштермен.1
Маркетингтiк қызметтiң Ауыл Қайта өңдеу Фермерлер
негiзгi бағыттары шаруашылығының мекемелерiнiң
жетекшiлерi жәнежетек-шiлерi
мамандары
Өнiмдi пайдалану нарығын 6,1 8,8 7,6
зерттеу
Ақпараттық қамтулар 8,9 9,1 9,0
Азық-түлiктiк түржинақтық 8,5 9,4 8,2
саясат қалыптастыру
Тәуардың нарықтық сипаты 5,5 7,8 7,2
Баға беру технологиясы 7,9 9,6 8,2
Тәуардың нарықта жылжуы 5,9 7,2 6,0
Пайдалану каналдарын құру 8,1 8,9 7,7
Стратегиялық жоспарлау 6,4 9,1 5,5
Маркетингтiк қызмет құру 7,8 9,3 7,6
немесе кеңес алу
Аграрлық маркетингтiң бүтiн 8,5 9,2 8,8
жүйесiн ұйымдастыру
Қазiргi кезде елiмiзде маркетингтiк кооперативтердың тәжiрибелiк
мiндеттерiнiң жоқтығы, бiрақ оларды құруға барлық қажеттi алғышарттардың
болуы, ауыл шаруашылығының ерекшелiктерiн ескере отырып, маркетингтiк
кооперативтердi қалыптастырудың экономикалық ғылыми негiзделген механизмiн
жасау анағұрлым көкейтестi мәселесiн шешу деп есептеймiз.
Мұндай ауыл шаруашылғы қызметiнiң бағасына басты талаптар:
шикiзаттарды қайта өңдеу мүмкiншiлiктерi; ауданның мамандану дәрежелерi;
кооперацияның потенциалды қатысушыларының географиялық шоғырлануы;
шаруашылық санаттары бойынша ауыл шарауашылық өнiмдерiнiң құрылымы;
кооперирлi қожалықтар мен өзара байланыс түрлерi; нарықтағы бәсекелестiк
дәрежесi; нарық тартымдылығы.
Ауыл шаруашылық маркетингтiк кооперативы мiндеттерiнiң ұйымдық-
экономикалық механизмi iшкi және сыртқы өзара қарым-қатынастар жүйесiн,
шаруашылық және экономикалық байланысын кескiндейдi. Қызметтiң
кооперативтық түрi оның мiндеттерiне қатысты барлық сұрақтарды қатысушылары
шешедi деп болжайды.
Шаруашылық қызмет атқару үшiн кооператив өзiнiң еңбек ұжымын құрып,
еңбек шарты келiсiмi негiзiнде жалдамалы жұмыскерлер қызмет түрiн
ұйымдастырады.
Кооператив жұмыс жасау үшiн қажеттi пайлық қор маңызды экономикалық
фактор болып табылады. Ауыл шаруашылық тәуар өндiрушiлер үшiн талаптарды
орындау мақсатында мiндеттi пайлық жарна көлемiн анықтауда астықтың орта
жылдық ауқымын қабылдау және потенциалды мүшелер төлейтiн максималдық пайыз
ескерiледi (тапсырылған өнiмнен түскен 6%). Нан зауыты сатылған өнiмнен
түскен пайлы жарнаны 1% төлейдi және жобаланған маркетингтiк кооперативтың
пай қорының өсiмi бiздiң есебiмiз бойынша 1285,8 мың теңгенi құрайды.
Кооператив iшiндегi реттеу жүйесiнiң негiзiне бiздер әрбiр жақтың
мүдделерiн пайдалану механизмiн қаладық, бұл әсiресе шикiзатты қайта
өңдеуге қатысты баға механизмiнiң әрекеттiк ерекшелiгiне және қайта
өңделген өнiмнiң сатылғанынан соң түскен кiрiстi таратуға қатысты. Қағида
бойынша кооператив қызметi пайда түсiруге көзделмеген. Жыл соңында түскен
пайда егер, қатысушылар кооперативтi одан әрi дамыту мақсатында
инвестициялық қор құру туралы шешiм қабылдамаған болса, кооператив пайдасы
нольге тең болуы мiндеттi.
Бұл алдын-ала анықталған нәтижеге жету үшiн кооператив белгiлеген
(есептiк бағалар) қосу жыл соңында түскен бағалық қосымшалар ауыл
шаруашылық өнiмдердi сатып алу бағалары тәуар өндiрушiлер өндiрген өнiмнiң
өзiндiк құнының орташа дәрежесiне тең болуы мiндеттi. Есеп бағаларын
белгiлеуде кооператив шикiзаттан тосатын бағаны да, мақсатты нарықтағы
жағдай болжамын және одан шыққан баға саясатын ескерулерi тиiс.
Баға үстемелеу өндiрiске шығарған шығын құрылымына тең және дайын
азыққа маркетинг кешенiн жұмсаумен қойылады. Сонымен, қарастырылып жатқан
жағдайда түскен түсiмнiң 74,5% ауыл шауаршылық мекемелерi арасында тек саны
бойынша ғана емес, қойылған шикiзаттың сапасымен де 23,8% қайта өңдеушi
мекемеге жiберiледi, ал 1,7% маркетингтiк кооперативта қалады.
Өндiрушiлер маркетингтiк кооперативке кiрерде және барлық маркетингтiк
құралдарды пайдалануда жұмсау ауқымын өсiру есебiнен қосымша кiрiс алып,
2004-шi жылы астық өндiрiсiн тиiмдiрек етуге мүмкiндiк туар едi. Сонымен,
маркетинг және барлық өндiрушi салалардың өзара байланыстары мен сату
салаларының жаппай бiрiгiп, күш жұмсауы жұмсалған қажыр-қуатты толық ақтай
алады және коператив мүшелерiнiң өзiн-өзi қаржыландыруына зиян келтiрмейдi,
сонымен қатар, қайта өңдеушi мекемелерге де еш шығын келтiрмейдi. Егер
астық өзiндiк қорын төмендету қорларын және қайта өңделген өнiмдердi ауыл
шаруашылығы ұйымдарында, қайта өңдеушi мекемелердiң өзiнде пайдаланар
болсақ, өндiрiс дәрежесiн мұнан әрi жоғары көтеруге мүмкiндiктер туар едi.
Жоғарыда аталған мән-жайларға қорытынды жасай келе, орындалған
есептер ауыл шаруашылғында маркетингтiк кооперативтар құрудың экономикалық
тиiмдiлiгiн айқын түрде, толық бекiтуiн көрсетедi.
2.Тарау. ''Жамбыл нан'' ЖШС ғ3 нан зауытының сипаттамасы
2.1 Мекеменiң мамандануы, оның өнеркәсiп құрылымы. Өнiмнiң мiндетi мен
сипаттамасы, өндiрiс түрi, еңбектiң техникалық жабдықталуы. Мекеменi
басқару схемасы. Өндiрiстiк қызметтер қорытындысы
Жамбыл нан пiсiру өнеркәсiбiнiң өндiрiстiк бiрлестiгi 1969-шы жылы
Жамбыл нан комбинаты негiзiнде құрылған. Брiлестiк құрамына бес зауыт
кiрдi, олардың үшеуi Жамбыл қаласында, бiреуi Қаратау қаласында және бiреуi
Жанатас қаласында орналасқан.
Тараз қаласындағы ғ3 нан зауыты 1977 жылы тұрғызылып, пайдалануға
шiлде айында берiлдi, бес ағымды-механизмдендiрiлген тiзбектi ПХС маркалы
пештерiмен-25М нанның пұтты сұрыптарын өндiруге және югославтық ''Минел''
тiзбегiндегi салмағы 0,05 кг. тоқаш бұйымдарын өндiруге арналған. Нан
зауытының иелiгiнде ұнды таразысыз сақтайтын 12 темiр дөңгелек силоста ХЕ-
160А диаметрi 2500мм, әрбiреуiне 30т.сыятын, барлығы 360 тонна, 7-сөткелiк
ұнын тұтынатын (өндiрiстiк қуаты 65тсөткесiне), мұнан өзге, 5-қазандық Е-
19 мекеменi қыста жылытатын, ыстық су беретiн және өндiрiске бу бөлетiн
жабдықтармен жабдықталған.
1980-шi жылы нанның пұтты сұрыпын өндiрудегi технологиялық тiзбегi
халықтың сұранысына байланысты 1 сұрыпты формалық нан өндiрiсiне қайта
құрылды.
1984-шi жылы бiрiншi тiзбек батон нандарын өндiруге, қайта құрылып,
қосымша нан жаятын машине, көтерiп, лақтыратын және ''Стандарт'' нан
илейтiн машинесi, тегiс деждiк, ықшамдылығы 220 литр, ал 1985-шi жылы оған
салмағы 0,5 килә пұтты нандар пiсiрiлдi.
1985-шi жылы кәкпiрлер ауқымы толығымен ауыстырылып, ыңғайлылары iске
қосылды. Формалық нандардың екi тiзбегi қайта құрылды.
1986-шы жылдан 1989-шы жылға дейiн бункерлi нан даярлау агрегаттары Х-
26А агрегаттарына ауыстырылып, нан даярлау сұйық қамырларда сусыз
әзiрленiп, пiсiретiн машинелер қойылып, қамырды көтеретiн өндiрiс цехымен
ауыстырылды.
1998-шi жылы макаронды жартылай фабрикат-''Кукси'' өндiрiсi
жабдықталып, онда: ''Пионер'' сынды сепкiш, макаронға арналған қысымдағыш,
таразы қойылды. Кондитер тағамдарын даярлау өндiрiс цехы салынды.
Югослав жабдықтарының ескiруiне байланысты 1996-шы жылы пұтты нан 1-
сұрыбы технологиясына барлық бес тiзбек монтажы қайта жабдықталды.
1993-шi жылы желтоқсанда нан пiсiру өнеркәсiбiнiң ӨБ ''Жамбыл-нан''
Мемлекеттiк акционерлiк қоғамы болып аталып, жарғы қоры 23608000 теңгенi
құрады.
Акциялар саны-23608 дана. Акцияның атаулы құны 1000 теңге. Акциялар
келесiдей таратылды:
• Еңбек ұжымы-10 пайыз;
• Мемлекеттiк пакетi-29,9 пайыз;
• Өзге акционерлер-60,01 пайыз;
• Барлығы-100 пайыз;
2000-шы жылы ''Жамбыл-нан'' ашық акционерлiк қоғамы ''Жамбыл-нан''
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгi деп, қайта аталды. ''Жамбыл-нан'' ЖШС-
ұжымды меншiк формасындағы мекеме, нан пiсiрiп-шығару және нан бұйымдарын
пiсiруге маманданған.
Мекеменi басқару құрылымы (1. Кестеде көрсетiлген) тiзбектi және
мiндеттi басқару ұйымдарын, сондай-ақ, олардың байланысу жүйесiн, өзара
әрекеттесу және өзара қатынасуын бiлдiредi. Басқару құрылымына: бiр
жетекшiге бағынатын мамандар саны, мамандану, тауар айналымы ауқымы,
құрылымдық бөлiмшелер ауқымы факторларын жатқызамыз.
Шығарылған өнiм туралы айтар болсақ, бүгiнде мекеме формалы нанның 1-
шi сұрыбын, 0,7 килә салмақта пiсiредi. Нан пiсiру зауытының ерекшелiгi
барлық мекемелердiң күлше, қатқақ нан, бәлiштерден басқа, күнделiктi бар
тапсырыстар бойынша пiсiрiп, шығарады. Тапсырыстарды орындау мерзiмi
сағатпен белгiленедi, және әрқашан да сөткеге жетпейдi.
Өнiм шығару сатуға байланысты, себебi өндiрiлген, бiрақ сатылмаған
өнiмдер өндiрiске қайтарылуды бiлдiредi. Дайын өнiм де, аяқталмаған өндiрiс
те ұзақ мерзiмге сақтауға келмейдi, бұл маневрлi артық қорларды жимау деген
сөз. Бұл себептердiң барлығы да мекеменiң шаруашылық қызметiнiң
ұйымдастырылуы мен жоспарлануына ықпалын тигiзедi. Сондықтан, нан пiсiру
өнеркәсiбiндегi ең кең тараған өндiрiс түрi-сериялы, ал оның ұйымдастырылу
формасы-құбылмалы-ағымды болады.
''Жамбыл-Нан'' жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгi ғ3 нан зауыты
тiке тiзбектi ағымды, ПХС-25М (см.Қосымша 1) бес пешiмен жабдықталған.
Зауыт орташа қуатты, автоматталған түрлi мекемелерге жатады. Кең
түржинақтағы 65 тонна нантоқаш бұйымдарын өндiруге есептелген. Зауытқа
арналған нан қазiргi кезде қаптармен арнайы қоймаларға берiледi. Бұйымды
пiсiруге 5 нан пiсiргiш ПХС-25М пештерi орналастырылған. ПХС-25М пешi-
туннельдi, таспалы тор қалыпты, формалы және нантоқаш бұйымдарын пiсiруге
арналған. Ол сондай-ақ, тегештерде пiсiрiлетiн формалы, нан өнiмдерiне
арналған. Пiсiру камерасы-бүйiрлi түрдегi, тор конвейерлi пұтты, пайдалы
алаңы 25мҚ. Төменде (арту жағына) торлы конвейердi тазалауға арналған
щеткалы механизм орналастырылған. Негiзгi отын-газ алауы. Пештiң орташа
өнiдiрiстiлiгi 23 сағатқа 12-15 т. Пiсiру уақыты 10-нан 90-минаутқа дейiн
реттелуге болады. Электрооталғышының жалпы қуаты 131Квт.
2-Кесте
''Жамбыл- нан'' ЖШС ғ3 нан зауытының негiзгi техникалық-экономикалық
қызмет көрсеткiштерi2
Көрсеткiштерi Өлшем Жылдар
бiрлiгi
2001 2002 2003
ғ3 1 2 3 4 5
1 Тауар өнiмiнiң ауқымы
-әрекеттiк бағада Мың.теңге 31182 43165 93928
-салыстырмалы бағада Мың теңге 33066 43027 92169
2 Тауар өнiмiнiң ауқымы
табиғи көрiнiсте Тонна 1440 1987 4822,1
3 ӨӨМ саны барлығы Адам 166 120 119
- жұмыскерлер Адам 149 107 104
4 ӨӨМ еңбек ақысын төлеу
қоры
барлығы: Мың теңге 4198,7 5070,4 4062,2
- жұмыскерлер Мың теңге 3624,3 4321,4 3588,2
5 Орта жылдық жалақы
-1-қызметшi Мың теңге 25,29 42,25 31,14
-1-жұмыскер Мың теңге 24,45 40,39 34,5
6 Еңбек өндiрiстiлiгi
-1-қызметшiге Мың теңге 187,84 359,7 789,3
1-жұмыскерге Мың теңге 209,3 403,4 903,2
7 НӨҚ орташа жылдық құны Мың теңге 24772 20869 16091,6
8 Қор қайтарымдылығы Мың теңге 1,25 2,1 5,8
9 Толық өзiндiк құн Мың теңге 33485 42520 92117
10 Тауар өнiмiне 1 теңге Теңге 1,07 0,99 0,98
шығындар
11 Пайда (шығын) Мың теңге -2303 645 1811
12 Өнiм пайдасы % пайыз - 2 2
Бiрiншi кестенiң мәлiметтерiнен көретiнiмiз, тауар өнiмi ауқымы
бағалары 2003-шi жылы 93928 мың теңгенi құраған, бұл 62746 мың теңгеге 2001-
шi жыла қарағанда артық, және 2001-шi жылға қарағанда 50763 мың теңгеге
артық. Табиғи түрдегi тауар ауқымы 2003-шi жылы 4822,1 тоннаны құраса, 2001-
шi жылы ол 1440 тоннаны, ал 2002-шi жылы 2001-шi жылға қарағанда 547
тоннаға артқан. 2003-шi жылдың мекеме саны 2002-шi жылмен салыстырғанда 1
жұмысшыға қысқарған, ал 2001-шi жылға салыстырғанда 47 адамға және 119
адамды құраған. ӨӨМ қорының ақысы 2003-шi жылы 2002-шi жылмен салыстырғанда
1008,2 мың теңгеге, бұл 4062,2 мың теңгенi құрайды. 2001-шi жылы орташа
жалақы көлемi 25,29 мың теңге болса, 2003-шi жылы ол 8,85 мың теңгеге өсiп,
34,14 мың теңгенi құраған. 2003-шi жылдағы еңбек өнiмдiлiгi екi есеге
өсiп, 2002-шi жылмен салыстырғанда 789,3 мың теңгеге, бiр жұмысшының ӨТ 2
есеге көбейiп, 903,2 мың теңге болды, бұл 2002-шi жылы ол 403,4 мың теңге
құраған. НӨҚ орташа жылдық құнын пайдалану үш жыл iшiнде төмендеген. Бұл
2001-шi жылы 8680,4 мың теңге-16091,6 мың теңгенi құраған. Бұл НӨҚ
физикалық және моральды ескiруiне байланысты. 2003-шi жылы 2001-шi жылмен
салыстырғанда қор беру 4,55 теңгеге, 2002-шi жылмен салыстырғанда 3,7
теңгеге өсiп, 5,8 теңгенi құраған. Бұл тауар өнiмiнiң ауқымының артуына
байланысты. 2003-шi жылы толық өзiндiк құны 2001-шi жылмен салыстырғанда,
58632 мың теңгеге өсiп, ал 2002-шi жылмен салыстырғанда 58632 мың теңге
92117 мың теңгенi құраған. ТӨ 1 теңгелiк жұмсалатын шығындар 2003-шi жылы
0,98 теңгенi құраса, 2001-шi жылмен салыстырғанда -0,09 теңгеге, ал 2002-
шi жылмен салыстырғанда 0,01 теңгеге төмен. 2001-шi жылы мекемеде 2303 мың
теңгеге шығын шығып, 2002-шi жылы мекеме 645 мың теңгеге пайда түсiрген,
2003-шi жылы пайда 1166 мың теңгеге артып, 1811 мың теңгенi құраған. 2001-
шi жылы мекеме өнiмi тиiмдi бола қоймаған, ал 2002-шi және 2003-шi жылдары
тиiмдiлiк 2 пайыз құраған.
2.2 Мекеменiң техникалық дамуы және өндiрiстi ұйымдастыру әдiстерi
''Жамбыл-нан'' ЖШС мекемесiндегi салмағы 0,7 кило 1 сұрыпты нан өндiрiсiнiң
технологиялық схемасы келесi кезеңдердi құрайды:
1.Шикiзатты қабылдап, сақтау
Ұн нан өндiруге арналған негiзгi шикiзат болып табылады. Нан
зауытындағы ұн сақтау 12 темiр дөңгелек силостарында ХЕ-160А диаметрi
2500мм, әрбiреуiне 30 тонна сыятын, барлығы 360 тонна, нан зауытының 7-
сөткелiк ұн тұтынысын қамтиды. Мұнан басқа, ұндарды қаптарымен қабылдайтын
қоймалар 1-2 сөткелiк қорлық, егер ұндар қаппен әкелiнген жағдайда, сондай-
ақ, силостарды санитарлық өңдеулер кезiнде қабылдау қоймаларына ие. Алайда,
бүгiнде өндiрiстiң мекемеде қысқаруына байланысты мекемеде ұндарды тек
өлшемдi қаптарда сақтау қоймалары пайдаланлады.
Мұнан басқа, мекемелерде қосымша шикiзат сақтауға арналған, тұз,
қант, маргарин, ашытқы, майлар, ұн өнiмдерiн сақтауға арналған т.б.
қоймалар бар.
Тұз самосвал машиналарымен тасылып, 10 тонна сыйымдылықты,
ылғалданған түрiнде сақталады. Өсiмдiк майы осы тұз сақталатын кеңседе, 20-
литрлiк бөшкелерде сақталады.
2.Шикiзаттың өндiрiске даярлануы
Ұн қоймалардан көлiкпен магниттi тазалайтын електерге жiберiледi.
Одан соң, ұн өлшешушiлерге және ұн илейтiн машиналарға жеткiзiлiп, қамыр
илеу жүредi. Өлшемсiз сақтаған жағдайда тұз көлiк самосвалдарымен және
темiр бетонды, iшi керамикалық плиткамен қапталған ыдыстарға немесе темiр
ыдысқа салынады.
3.Компоненттердi өлшеп, тасу
Қамыр даярлау үшiн және жартылай фабрикаттарды илеу машиналарына және
аппараттарға әзiрлеуге шикiзаттың әр түрлерi, дәмкеңеске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz