Акционерлік қоғамдардың қызметінің экономикалық тиімділігінің теориялық негіздері
КІРІСПЕ
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдардың қызметінің құрылу ерекшеліктері және қызмет етуі
1.2 Акционерлік қоғамдардың қызметінің Қазақстан экономикасындағы ролі
2 «МАҢҒЫСТАУГЕОЛОГИЯ» АҚ . НЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 «Маңғыстаугеология» АҚ . мы туралы қысқаша мәлімет, оның технико . экономикалық көрсеткіштерін бағалау
2.2 «Маңғыстаугеология» АҚ . ның экономикалық тиімділігін бағалау
3 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 АҚ . дың өндірістік тиімділігін арттыру жолдары және стратегиялары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдардың қызметінің құрылу ерекшеліктері және қызмет етуі
1.2 Акционерлік қоғамдардың қызметінің Қазақстан экономикасындағы ролі
2 «МАҢҒЫСТАУГЕОЛОГИЯ» АҚ . НЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 «Маңғыстаугеология» АҚ . мы туралы қысқаша мәлімет, оның технико . экономикалық көрсеткіштерін бағалау
2.2 «Маңғыстаугеология» АҚ . ның экономикалық тиімділігін бағалау
3 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 АҚ . дың өндірістік тиімділігін арттыру жолдары және стратегиялары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ
Бүгінгі күні Қазақстанда нарықтық экономиканың негіздерін құрудың маңызды шарттарының бірі акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы. Олар шетел капиталын тарту арқылы нарықтық бейімделген шаруашылық құрылымдар мен бәсекелестік ортаның құрылуына мүмкіндік береді, сонымен қатар алып – сату мен кәсіпкерлік әрекеттердің дамуына жағдай жасайды. Акционерлік қоғамдар акционерлерді басқаруға және пайданы бөлуге қатысуын қамтамасыз етеді. Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің акционерлік формасы капиталды демократияландырады. Акционерлік қоғамдардың қызметінің әлеуметтік бөлігі меншік иелерінің массалық негізі ретінде қоғамның орта табын қалыптастыру шарттарының бірі болып табылады.
Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы қаржылық ресурстардың көлденең түрде ауысуын қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды, яғни экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.
Елімізде акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру нәтижесінде кеңістікте де, уақыт бойынша да жаңа қарқынға ие болды. Оның негізгі жекешелендіру формаларына акционерлендіру жатады. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру кезінде әр түрлі деңгейде мемлекеттің қатысуымен акционерлік қоғамдар құрылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын, ең кең таралған ұйымдастырушылық – құқықтық нысан болып акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік қоғамдардың қызметінің ролі мен маңызы 2006 жылы 13 мамырда «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР арнайы Заңы қабылданғаннан кейін күшейді.
Жекешелендірудің мемлекеттік саясаты акционерлік қоғамдарды мүліктік айналымның орталығына қойды, кәсіпкерлік қызметтің акционерлік нысаны шаруашылық жүргізудің ең кең тараған нысанына айналып, Қазақстан Республикасының экономикалық қайта құрулар механизміне терең енді және оның дамуына біршама әсер етуде.
Мемлекеттік және коммуналдық кәсіпорындарды жекешелендіру салдарынан кәсіпкерліктің акционерлік нысанының кең таралуы – бизнестің әр түрлі сфераларында қайта құрылып жатқан акционерлік қоғамдар санының динамикалық түрде өсуі және олардың ел экономикасына әсері акционерлік қоғамдардың қызметінің экономико – құқықтық мәнін, оларды құқықтық қамтамасыз етудің және дамудың негізгі тенденцияларын терең зерттеуді талап етеді. Осының бәрі курстық жұмыстың тақырыбын таңдауды анықтады.
Акционерлік қоғамға, ұжымдық кәсіпкерліктің құқықтық нысаны ретінде, заңды тұлғаның барлық негізгі белгілеріне тән, атап айтқанда:
Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы қаржылық ресурстардың көлденең түрде ауысуын қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды, яғни экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.
Елімізде акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру нәтижесінде кеңістікте де, уақыт бойынша да жаңа қарқынға ие болды. Оның негізгі жекешелендіру формаларына акционерлендіру жатады. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру кезінде әр түрлі деңгейде мемлекеттің қатысуымен акционерлік қоғамдар құрылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын, ең кең таралған ұйымдастырушылық – құқықтық нысан болып акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік қоғамдардың қызметінің ролі мен маңызы 2006 жылы 13 мамырда «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР арнайы Заңы қабылданғаннан кейін күшейді.
Жекешелендірудің мемлекеттік саясаты акционерлік қоғамдарды мүліктік айналымның орталығына қойды, кәсіпкерлік қызметтің акционерлік нысаны шаруашылық жүргізудің ең кең тараған нысанына айналып, Қазақстан Республикасының экономикалық қайта құрулар механизміне терең енді және оның дамуына біршама әсер етуде.
Мемлекеттік және коммуналдық кәсіпорындарды жекешелендіру салдарынан кәсіпкерліктің акционерлік нысанының кең таралуы – бизнестің әр түрлі сфераларында қайта құрылып жатқан акционерлік қоғамдар санының динамикалық түрде өсуі және олардың ел экономикасына әсері акционерлік қоғамдардың қызметінің экономико – құқықтық мәнін, оларды құқықтық қамтамасыз етудің және дамудың негізгі тенденцияларын терең зерттеуді талап етеді. Осының бәрі курстық жұмыстың тақырыбын таңдауды анықтады.
Акционерлік қоғамға, ұжымдық кәсіпкерліктің құқықтық нысаны ретінде, заңды тұлғаның барлық негізгі белгілеріне тән, атап айтқанда:
1. Отчет. О научно-исследовательской работе. Разработка научно
рекомендаций повышению экономической и социальной эффективности АО в промышленности РК. Руководитель темы д.э.н., профессор К.О.Окаев
2. Абдулина А.М. Сборник научных проектов «Казахстан на пути к
новой модели развити», «маркетинг в Казахстане», Алматы, Экономика, 2000.
3. Уткин С. Акционеру все об АО. «Предприниматель и право»,1999,
№ 13, май.
4. Рынок Ценных Бумаг Казахстана, 1997 №4, Лабков А., стр. 37 - 42
5. Беквит Г. «Маркетинг услуг» 2009
6. Дуйсенбаев К.Ж. «Анализ финансового положения предпринимателя»,
1998, Алматы, Экономика
7. Управления Юстиций города Алматы, Центр обслуживания предпри –
нимательства об АО в РК
8. ҚР – ның «Акционерлік Қоғам туралы» Заңы, 2006. 13 мамырындағы
№ 415 – II, қарашадағы № 500 – II, 2007. 8 шілдедегі, № 72 – II ҚР-ның
заңдарымен енгізілген өзгертулер.
9. «Маңғыстаугеология» АҚ-ның материалдары: бухгалтерлік баланс,
баланс о доходах и расходах
10. Интернет сайттары: www.google.kz
www.kase.kz
www.5ballov.ru
11. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в РК. Алматы,
1997.
12. Шиткина И.С. Правовое обеспечение деятельности акционерного
общества. Москва, 1997.
рекомендаций повышению экономической и социальной эффективности АО в промышленности РК. Руководитель темы д.э.н., профессор К.О.Окаев
2. Абдулина А.М. Сборник научных проектов «Казахстан на пути к
новой модели развити», «маркетинг в Казахстане», Алматы, Экономика, 2000.
3. Уткин С. Акционеру все об АО. «Предприниматель и право»,1999,
№ 13, май.
4. Рынок Ценных Бумаг Казахстана, 1997 №4, Лабков А., стр. 37 - 42
5. Беквит Г. «Маркетинг услуг» 2009
6. Дуйсенбаев К.Ж. «Анализ финансового положения предпринимателя»,
1998, Алматы, Экономика
7. Управления Юстиций города Алматы, Центр обслуживания предпри –
нимательства об АО в РК
8. ҚР – ның «Акционерлік Қоғам туралы» Заңы, 2006. 13 мамырындағы
№ 415 – II, қарашадағы № 500 – II, 2007. 8 шілдедегі, № 72 – II ҚР-ның
заңдарымен енгізілген өзгертулер.
9. «Маңғыстаугеология» АҚ-ның материалдары: бухгалтерлік баланс,
баланс о доходах и расходах
10. Интернет сайттары: www.google.kz
www.kase.kz
www.5ballov.ru
11. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в РК. Алматы,
1997.
12. Шиткина И.С. Правовое обеспечение деятельности акционерного
общества. Москва, 1997.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдардың қызметінің құрылу
ерекшеліктері және қызмет етуі
2. Акционерлік қоғамдардың қызметінің Қазақстан экономикасындағы ролі
2 МАҢҒЫСТАУГЕОЛОГИЯ АҚ – НЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Маңғыстаугеология АҚ – мы туралы қысқаша мәлімет, оның технико –
экономикалық көрсеткіштерін бағалау
2. Маңғыстаугеология АҚ – ның экономикалық тиімділігін бағалау
3 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 АҚ – дың өндірістік тиімділігін арттыру жолдары және стратегиялары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ
КІРІСПЕ
Бүгінгі күні Қазақстанда нарықтық экономиканың негіздерін құрудың
маңызды шарттарының бірі акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы. Олар
шетел капиталын тарту арқылы нарықтық бейімделген шаруашылық құрылымдар мен
бәсекелестік ортаның құрылуына мүмкіндік береді, сонымен қатар алып – сату
мен кәсіпкерлік әрекеттердің дамуына жағдай жасайды. Акционерлік қоғамдар
акционерлерді басқаруға және пайданы бөлуге қатысуын қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің акционерлік формасы капиталды
демократияландырады. Акционерлік қоғамдардың қызметінің әлеуметтік бөлігі
меншік иелерінің массалық негізі ретінде қоғамның орта табын қалыптастыру
шарттарының бірі болып табылады.
Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында
акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы қаржылық ресурстардың көлденең
түрде ауысуын қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды,
яғни экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.
Елімізде акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы мемлекет иелігінен
алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру нәтижесінде кеңістікте де, уақыт
бойынша да жаңа қарқынға ие болды. Оның негізгі жекешелендіру формаларына
акционерлендіру жатады. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру кезінде әр
түрлі деңгейде мемлекеттің қатысуымен акционерлік қоғамдар құрылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын, ең кең таралған ұйымдастырушылық
– құқықтық нысан болып акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік
қоғамдардың қызметінің ролі мен маңызы 2006 жылы 13 мамырда Акционерлік
қоғамдар туралы ҚР арнайы Заңы қабылданғаннан кейін күшейді.
Жекешелендірудің мемлекеттік саясаты акционерлік қоғамдарды мүліктік
айналымның орталығына қойды, кәсіпкерлік қызметтің акционерлік нысаны
шаруашылық жүргізудің ең кең тараған нысанына айналып, Қазақстан
Республикасының экономикалық қайта құрулар механизміне терең енді және оның
дамуына біршама әсер етуде.
Мемлекеттік және коммуналдық кәсіпорындарды жекешелендіру салдарынан
кәсіпкерліктің акционерлік нысанының кең таралуы – бизнестің әр түрлі
сфераларында қайта құрылып жатқан акционерлік қоғамдар санының динамикалық
түрде өсуі және олардың ел экономикасына әсері акционерлік қоғамдардың
қызметінің экономико – құқықтық мәнін, оларды құқықтық қамтамасыз етудің
және дамудың негізгі тенденцияларын терең зерттеуді талап етеді. Осының
бәрі курстық жұмыстың тақырыбын таңдауды анықтады.
Акционерлік қоғамға, ұжымдық кәсіпкерліктің құқықтық нысаны ретінде,
заңды тұлғаның барлық негізгі белгілеріне тән, атап айтқанда:
1.Акционерлік қоғам – акционерлік заңнамасымен, жарғысымен,
жергілікті нормативті актілерімен бекітілген ұйымдастырушылық бірлік, оған
ең аз дегенде үш элемент кіреді:
Біріншісі: жеке субъектілер жалпы біртұтасқа бірігетін әлеуметтік
мәнді өзара байланыстар жүйесінің бар болуы;
Екіншісі: құрылу мен қызмет етудің белгілі бір мақсатының болуы.
Акционерлік қоғам, кез – келген әлеуметтік ұйым сияқты мақсатты жалпылық –
бұл осындай мақсат үшін адамдардың бірігуі, ол әрқайсысы үшін маңызды болса
да, жеке түрде оған ешкім қол жеткізе алмайды. Бірақ та бұл мақсатқа жету
оларды рольдер бойынша, мақсаттар бойынша, бағынуы бойынша бөлінуіне мұқтаж
етеді.
Акционерлік қоғамдардың қызметінің құрылуы мен қызмет етуінің негізгі
мақсаты болып, кез – келген коммерциялық ұйымдікі сияқты пайда табу болып
табылады. Ары қарай, бірақ та акционерлік қоғамдардың қызметінің құрылуы
мен қызмет етуіне селсоқ қарауға болмайтыны түсіндіріледі – акционерлік
қоғамның дамуы акционерлік қатынастардың субъектілерінің (акционерлер,
персонал, несие берушілер, мемлекет және оның органдары ретінде т.б.) әр
түрлі топтарының мүдделер жүйесінің жиынтығын жүзеге асырумен анықталады.
Үшіншісі: ішкі құрылымның және функционалды дифференциацияның бар
болуы (акционерлік қоғамды ұйымдастырудың корпоративті әдісі, компанияның
өндірістік – шаруашылық қызметінің ұйымдастырушылық құрылымы).
2.Экономикалық белгі – жарна ретінде жарғылық капиалға акционерлермен
берілген жинақталған мүлікті, сонымен қатар қызмет үрдісінде заңды негізде
құрылған немесе иемденген қоғамды иелену.
3. Материалдық – құқықтық белгі, оған екі элемент кіреді: азаматтық
айналымда өз атынан жеке түрде шығу қабілеті және жеке мүліктік
жауапкершілік, яғни өз атынан мүліктік және мүліктік емес құқықтарды
иемдену және міндеттерді өз мойнына алу қабілеті.
4. Процессуалды – құқықтық белгі – соттарда талапкер және жауапкер
болу қабілеті. Заңнамаға сәйкес акционерлік қоғамдар соттарда
міндеттемелерді орындау, өнімді, жұмыстарды, қызметтерді және т.б. иемдену
бойынша шаруашылық субъектілер ғана емес, сонымен қатар директорлар кеңесі
мүшелерінің (бақылау кеңесі), коллегиялық атқарушы органның (басқарма,
дирекциялар), сонымен қатар жеке атқарушы органның (бас директор, директор)
мүшелеріне, басқарып отырған ұйымға немесе басқарушыға жауапкершіліктің
негізі мен өлшемдері орнатылмаған болса, шығындарды өтеу, қоғамға олардың
қателі іс - әрекеттерімен (іс - әрекет етпеуі) жасалған қателері бойынша
талабымен сотқа жүгіне алады.
Курстық жұмыстың мақсаты: нарықтық экономика жағдайындағы акционерлік
қоғамдардың қызметінің маңызы мен тиімділігін ашып көрсету.
Аталған жұмысқа сай, оның негізгі міндеттері болып мыналар табылады:
✓ нарықтық экономика жағдайындағы акционерлік қоғамдардың қызметінің
теориялық негіздерін ашып көрсету;
✓ Маңғыстаугеология АҚ – ның технико – экономикалық көрсеткіштеріне
бағалау жасау;
✓ АҚ – дың экономикалық мәнін, оның Қазақстан Республикасындағы ролін
қарастыру;
✓ АҚ – дың тиімділігін арттырудың шетелдік тәжірибесіне бағалау
жасау;
Курстық жұмыстың құрылымы. Жалпы курстық жұмыс үш
бөлімнен,қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші тарауында – Қазақстан Республикасындағы
акционерлік қоғамдардың қызметінің құрылу ерекшеліктері, қызмет етуі және
олардың ролі, екінші тарауда – Маңғыстаугеология АҚ – ның жалпы
экономикалық сипаттамасы, оның технико – экономикалық көрсеткіштері, ал
үшінші тарауда – жалпы АҚ – ң экономикалық тиімділігін арттырудың шетелдік
тәжірибелері қарастырылып, талқыланды.
Жұмысты жазу кезінде отандық және шетелдік авторлардың әдебиеттері,
сонымен қатар АҚ – дың қызметін реттейтін заңдар және нормативтік актілер
пайдаланылды.
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдардың қызметінің
құрылу ерекшеліктері және қызмет етуі.
Акционерлік қоғам – бұл акция сату мен ақшалық орталықтандыру
негізінде құрылған мекемелік форма, ол жалпы акционерлік капиталға ақшалық
негізде көмек беретін тұлғалардың жиынын ұсынады және ол капиталды белгілі
бір нақты жеке шаруашылықта қолдану, сонымен қатар кірген кірісті, шыққан
шығынды бірге алып жүреді.
Зерттеушілер көрсеткендей, акционерлік жекеменшік – бұл заңды түрде
өркендеу процесі нәтижесі және уақытша жекеменшік трансформациясы, белгілі
бір өркендеу дәрежесіндегі шығару масштабы, технология дәрежесі, жүйелік
мекеме қаржысы еркін кіру базасында жаңа принциптегі үлгіні ұсынады.
Жекеменшік акционерлік форманың артықшылықтары мен кемшіліктерін
қарастыра отырып, басқа жекеменшік формалармен салыстыруға болады.
Акционерлік қоғамды басқа мекемелік – құқықтық формалармен салыстырса,
мысалы Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестікпен. Онда, яғни ЖШС – бұл
тұлғалар бірлестігі, ал АҚ – бұл капиталдар жиыны екендігін естен
шығармаған жөн.
Кесте – 1. Мекемелік – құқықтық формалардың , яғни ЖШС мен АҚ
мінездемелік салыстырмасы
Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік Акционерлік Қоғам
1 2
Нормалық база
ҚР Азаматтық кодекс (59 бет, 77-83 ҚР Азаматтық кодексі (85-95
беттер) ҚР Заңы Жауапкершілігі беттер);ҚР Заңы Акционерлік
Шектеулі және қосымша серіктестік қоғамдар туралы№415–11 13.05.2006
туралы №220-1 22.04.1998 жылы
2. ҚҰРАМЫ
Акционерлік қоғамдар туралы заң Акционерлер саны 500 – ден асқанда
қабылданбағандықтан, минималды қойылмаған, АҚ жеке капитал өлшемі
қойылған шекке дейін ережелік 1000000 есе кіші болса, АҚ Халықтық
капиталды жеткізе алмаған жағдайда, болып есептелінеді.
АҚ ЖШС – ке айналып кетеді. Артықшылыұтары:
Артықшылықтары: АҚ үшін – инвесторлардың
ЖШС үшін – оның құрамы арқасында жарғылық капиталды өсіру
тұрақты қатысушылары ЖШС үшін оның артықшылығы, акционерлер құрамын
беріктігі мен өзара қарым – өзгерту мүмкіндігі;
қатынасын білдіреді. Осыған қатысты Акционерлер үшін – артықшылық жоқ.
оларда басқа физикалық және заңды Кемшіліктері:
тұлғаларды еліктіретін қажеттілік АҚ үшін – акция
жоқ; концентрациясы сол немесе басқа
Қатысушыға – қатысушылар акционерлер үшін АҚ басқару құқығы
тобының үстінен бақылау, жат жаңа басқарушыларға өту мүмкіндігі;
тұлғаларды кірістіруге жол акционерлер құрамын өзгерту
бермеушілік және санкцияланбай мүмкіндігі.
анықталмаған үлес, басқа да Акционерлер үшін – жақтас тұлғаларды
қатысушыларға қатысты сенімділік енгізу мүмкіндігі; жарғылық
өзіне - өзі деген тұрақтылық. капиталда кішірейтілген үлесте қалу
Кемшіліктері: мүмкіндігі; акционерлер үстінен жеке
ЖШС үшін - өзгерістегі бақылаудың жоқтығы.
қатысушылардың шектеулілігі;
3. БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫ
Қатысушылардың ортақ жиналысы; ЖШС Акционерлердің ортақ жиналысы
атқарушы органы (жалғыз немесе (қоғамда , бір акционердің дауыс
коллегаларымен); ЖШС ережесімен беруге қатысатын акциялары –
қараушы және бақылаушы органдар берілген акционер болып табылады),
құрылуы мүмкін (бақылаушылар кеңесі орган (коллегиялық немесе дара),
немесе ревизиялық комиссия), соныменөзіндік күші бар заңға байланысты
қатар атқарушы коллегиялық органдар басқа органдар.
(дирекция, басқарушы және т.б.). Артықшылықтары:
Артықшылығы: АҚ үшін – директорлар
ЖШС үшін – оперативтік кеңесінің қатысуымен, атқарушы
басқару ; органдардың үстінен әсерлі бақылау
Қатысушы үшін - әсерлік алу; акционерлер үшін де сол.
атқарушы басқарма; ортақ жиналыста Кемшіліктері:
көпшілік даусымен шешілуі; АҚ үшін, акционерлер үшін де
қатысушылардың, яғни көп дауыс жоқ.
жинаған қатысушының құқығы
қорғалады.
Кемшіліктері:
ЖШС үшін – шешім қабылдау
кезінде қиындығы;
4. КАПИТАЛ ЖАРҒЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Жарғылық капитал құжаттарға сай Жарғылық капитал құрылтайшының
учредитель салымының бірігуімен акциясымен есептелінеді және оның
есептеледі. номиналды құнымен, акциялардың
Артықшылықтары: инвесторларға сатуы орнықты бағамен
ЖШС үшін – қатысушының болады.
реестрін енгізуді қажет етпейді; Артықшылықтары:
Кемшіліктері: АҚ үшін – шексіз қатысушылар
ЖШС үшін – капитал өсіру арасында акцияларды орнықтыру,
жиынтығы. инвесторлар салымы көлемімен АҚ –
ның капиталын өсіру мүмкіндігі.
Акционерлер үшін - өздерінің
құқықтары негізінде акцияларды
барынша үлестіру үлкен мүмкіндік
болып табылады.
Кемшіліктері:
АҚ үшін – реестр қолдану
қажеттігі, акционерлер үшін жоқ.
5. ЖАРҒЫЛЫҚ КАПИТАЛДЫ ӨСІРУ ПРОЦЕДУРАСЫ
Жарғылық капиталды өсіру, тек ЖШС Акцияларды шығару арқылы жарғылық
толығымен төлеп біткеннен кейін капиталдың артуын жүзеге асырылуы
жүзеге асады. және акционерлер жиналысының
Басқа қатысушылар шешімімен немесе шешімімен немесе соттың шешімімен
төрттен үш бөлігі көлемінде акциялар орналыстырылады. Ережеге
қатысушылар даусымен ЖШС жарғысымен сай және заң талаптарына сәйкес
қаралмаған жағдайда қосымша салымдарқосымша акцияларды орнықтыру –
арқасында жарғылық капитал өседі. эмиссия жолымен жүзеге асырылады.
Мұндай шешімге қатыспаған тұлғалар Артықшылықтары:
өз үлесін талап етуге құқылы. АҚ үшін жоқ, акционерлер
Қосымша салымдар, тек қатыспаған, үшін – жарғылық капиталда өз үлесін
яғни дауыс беруге қатыспаған көбейту мүмкіндігі.
тұлғалар өз үлестерін талап еткенде Кемшіліктері:
ғана салынады. АҚ үшін – тіркеу
Егер жарғылық капиталды өсіру эмиссиясының қорытындысы
болмаса, алда салым салған нәтижесінде процедурасының қиындауы;
қатысушылар салған салымдарын қайтаракционерлер үшін де сол.
деп талап қоюға немесе үлесін алуға
құқылы.
Артықшылықтары:
ЖШС үшін – тіркелу
уақытының қысқартуын өзгерту, себебі
эмиссия қорытындыларын тіркеу қажет
емес.
Кемшіліктері : жоқ
6. ЖАРҒЫЛЫҚ КАПИТАЛЫН ӨСІРУ
Қосымша пропорционалдық салымдар Акциялардың шығарылуы мен
есебіне, жеке капитал есебіне, эмиссиялардың орнығу есебіне.
сонымен қатар қосымша қор капитал Артықшылықтары:
есебіне, барлық қатысушылардың АҚ үшін – төлем қабілетінің
құптауымен бір немесе бірнеше жоғарлауы, акционерлер үшін де сол.
қатысушылардың қосымша салымы Кемшіліктері:
есебіне, ЖШС – ке кірген жаңа АҚ үшін де, акционерлер үшін
қатысушылар есебіне; де жоқ.
Артықшылықтары:
ЖШС үшін – төлем қабілетін
жоғарлату;
Қатысушы үшін – ЖШС – ның
рейтингісі мен ликвидносін
жоғарлату;
Кемшіліктері:
ЖШС үшін де, қатысушылар
үшін де жоқ.
7. ЖАРҒЫЛЫҚ КАПИТАЛДЫҢ КІШІРЕЙТІЛУІ
ЖШС – те жарғылық капиталдың Барлық акциялардың қысқартылуы,
кішірейтілуі қатысушылар сонымен қатар акцияның бір бөлігін
салымдарының пропорционалды сатып алу.
кішірейтілуімен немесе толық және Артықшылықтары:
бөлек – бөлек өз үлестерін жабуы АҚ үшін, акционерлер үшін де
жолдарымен жүзеге асырылады. жоқ.
Артықшылықтары: Кемшіліктері:
ЖШС үшін де, қатысушылар АҚ үшін –АҚ – ның
үшін де жоқ. рейтенгісінің төмендеуі.
Кемшіліктері:
ЖШС үшін – жарғылық
капиталдың кішірейтілуі үшін
тіркелу қажеттігі; жарғылық
капиталды құрылған талапқа сай
кешірейтілмеуі, арыз беру арқылы
соттың шешімімен іс тергеледі.
8. ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ (акционерлердің) ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕН (қоғамнан) ШЫҒУЫ
Жауапкершілікте қатысудан бас тарту,Кез келген уақытта басқа
жат қылу, өз үлесін қойылған акционерлердің келісімінсіз.
талаптарға сай орындау Артықшылықтары:
Артықшылықтары: АҚ үшін – акционерлер
ЖШС үшін – жауапкершіліктен құрамының өзгеруі капиталдың өсуіне
шығу жарғылық капияталдың көлеміне әсер етпейді.
әсер етпейді; Акционерлер үшін – өз
Қатысушылар үшін – басқаның үлестерін басқа акционерлерге сату
үлесін сатып алу қатысушыға құқықтықмүмкіндігі, курстық
артықшылық береді, мүдденің үлесін айырмашылықтардан табыс көру
алған жағдайда жарғылық капитал мүмкіндігі.
өседі. Кемшіліктері:
Кемшіліктер: АҚ үшін – акционерлер
ЖШС үшін – қатысушылар құрамын өзгерту, бір қолдағы
құрамының өзгеруінің тіркелу акциялардың концентрациясы, АҚ нан
қажеттігі; ірі акционерлердің шығуы акция курсы
Қатысушы үшін – егер басқа мен АҚ рейтингісіне кері әсерін
біреудің үлесі үшінші тұлғаға тигізеді.
(қалған қатысушылардың келісімімен) Акционерлер үшін – жарғылық
әлдеқайда төмен бағамен, алдындағы капиталда аз үлеспен қалу,
қойылған бағаға қарағанда, сатып алуконтрольдік акция пакетінің
– сату келісімі жарамсыз деп мүмкіндігінше қажет емес ортаға өту
табылады. мүмкіндігі, акцияны сатып алушыны
іздеу қиындығы.
АҚ басқа заңды тұлғалардан негізгі айырмашылығы қатысушының
(акционердің) міндетті құқығын бекіту тәсілі арқылы ұйымға қатысты мүлікке
акцияға қатысты көз жеткізу жолы. АҚ шығаратын акциялар біркелкі номиналды
бағада болуы тиіс. Акциялар иесі – акционерлік ұйымның міндетімен жауап
бермейді, олар тек шығын әкеледі – оларға тиесілі акциялардың шығындары
жатады. Акционерлік Қоғамдар туралы Заңға байланнысты АҚ – дар тек
өздерінің міндеттері бойынша оларға қатысты мүліктерге жауап береді.
АҚ тек өзіне қатысты мүліктерге қорған бола алады, яғни ұйым өз
қатысушыларының міндеттеріне жауап бермейді. Акционерлердің кредиторлары
өзге қатысушылардан, жеке шаруашылықпен айналысатындардан АҚ – ның үлесін
талап ете алмайды.
Мүлік есептеудің алғашқы көзі – АҚ ақша соммалары болып табылады
(алайда төлем натуралды немесе басқа түрде болуы мүмкін). Уақытында
төленбеген акция кредитордың кепілдігін әлсіретеді және ұйымның шаруашылық
сферасын қиындата түседі. Қатысушылар уақытында акцияларды төлеп тұруы
үшін, АҚ – ның міндеттемелерін орындаулары қажет. АҚ ЖШС сияқты бір
тұлғаның компаниясы да болуы мүмкін. Ұйым бір қатысушы ретінде басқа
шаруашылық бірлестікті иемдене алмайды.
Акционерлік меншік тек екі жолмен ғана құрылады: салым салушы
акционерлік қоғамнан немесе мекемесі бар заңды тұлғадан.
Жекешелендіру қалпында акцияларды сату мекеме жұмысшыларында
акциялардың өсуі дегенді білдіреді. Жұмысшыларға акциялардың сатылуы –
жұмысқа деген қызығушылығын тудыртады және бұл мекемеге кіріс әкелудің бір
жолы болып табылады.
Алайда жұмысшылардың мекеме меншігіне айналуы тек мекемелік салық
түсімі және жұмысшыларға акция сатуға арналған немесе жеңілдік түрінде
сатылған акциялар болуы мүмкін. Нәтижесінде жеке шаруашылықтың потенциалды
және жұмысшылардың ұйымшылдық қабілеті толығымен қолданылмайды.
Жекешелендірудің ең көп тараған түрлерінің бірі – халыққа жария түрде
акцияларды сату болып табылады, яғни көрсетілген акциялардың ашық күйде
сатылуы конкурстық бағамен сатылады. Фиксацияланған акция сату кезінде
акция бағасы бір көтеріліп, бір түседі. Ал конкурстық бағамен сатқанда
мүлікке мемлекеттік шаруашылықтарға тұрақты баға қойылады.
Акцияны ашық күйде сату халыққа жинақ түрінде келеді. Оның ең басты
ерекшелігі – ашық түрде өтуінде. Мемлекеттік кәсіпкерлікті жекешелендіру
кезінде шетел инвесторларына да қатысуға болады. Алайда, ережеге сай, олар
ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті заңдарына сәйкес нақты анықталған.
Осы кезде олардың қатысуы мемлекеттік ұлттық экономиканың әлемдік
шаруашылыққа септігін тигізуі қарастырылады.
Қазақстанда Акционерлік қоғамдардың қызметінің пайда болуы
мемлекеттік кәсіпкерліктерден екі бағытта тарайды.
Ең алғашқысы өз өркендеуін Мемлекеттену мен жекешелендіру туралы ҚР
Заңына сәйкес алды. Оның мазмұны – мемлекеттік кәсіпкерліктің қайта құрылуы
және акционерлік қоғамның салым салуы. Бұл процесс жекешелендірудің алғашқы
сатысы болып саналады.
Бұл сатыда мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі орган – акционерлер
жиналысын жасайды, акционерлік қоғам ережесін растайды және тіркейді, басшы
тағайындайды, АҚ бақылаушысы кеңес пен басқару жүйесін құрады. Бұл уақытта
АҚ үстінен мемлекеттік бақылау абсолютті болып келеді. Мемлекеттік
пакеттің кішіреюіне сәйкес жарғылық қорда акционерлік қоғамның мемлекеттік
бақылауы акционерлер жиналысының есебінен шектеледі. Осылай ол өз бетімен
АҚ – ның басшысын, сонымен қатар басқару мүшелерін, бақылаушы кеңес,
ревизиялық комиссияларды сайлауды шешеді. Мемлекет міндетті тұлға орган
ретінде өз құқықтарын акционерлерге ұсынады.Ережеге сай, бақылау кеңесінің
шекарасында мемлекеттік акция пакеттеріне сәйкес болады.
ҚР - да 1996 – 1998 жылдары мемлекеттік жекешелендіру программасы
ретінде арнайы комиссияның мемлекеттік акция пакетін иемденген. Бұл
комиссия реестр мүшелерін құрады,енгізеді және бақылау кеңесіне
кандидаттар, мемлекет атынан шығатын қатысушы АҚ да, тұлғалардың дайындығы
мен алдын ала дайындығын құрады. АҚ – ның бақылау кеңесіндегі мемлекеттің
қызығушылығын ұсынады. АҚ – ның жарғылық қорында мемлекеттік акция
пакеттерінің қысқаруы әрқашан өз жеке шаруашылығымен айналасуға мүмкіндік
бермейді. Мемлекет өз акцияларын талапқа сай, яғни АҚ мемлекеттік саяси –
экономикалық программаға қатысуында сатады.
Мемлекеттік акция пакеттерін алтын акцияға ауыстырылуы да бақылау
болып есептеледі, ол жарғылық қордың құрылуына қатыспайды,бірақ мемлекет
міндетті органдар арқылы акционерлердің ортақ шешеімін сонымен қатар
атқарушы органдарды да қайтарып тастай алады.
Мемлекеттік мүлікті қолданудың келесі бағыты – мемлекеттік АҚ мен
Мемлекеттік шаруашылықтар акционерлік компанияларға бірігуі арқылы жүзеге
асырылады (ұлттық акционерлік компаниялар, мемлекеттік холдингтік,
мемлекеттің қатысуындағы компаниялар). Акционерлік компанияның жарғылық
қоры мемлекеттік акция пакеттерін қоса ақы құрамы мен мемлекеттік шарушылық
мүліктерін құрайды. Мемлекттік пакет акциялардың көлеміне байланысты оған
салымдарды ҚР –ның президенті немесе оның рұқсатымен міндетті органдар
салады. Компаниялардың құрылуы халық шаруашылығындағы базалық басқарумен
түсіндіріледі және бұл ҚР президентінің Жарлығымен, яғни Қазақстан
Республикасындағы 1993-1995 жылдарға арналған мемлекеттену мен
жекешелендіру туралы заңында көрсетілген. Мемлекеттік акционерлік
компанияға мемлекеттік орган жеке функцияларды орындауды береді.Қазақстанда
акционерлік қоғамның құқығын қорғайтын заң алғашқы болып қабылданды. Ол
ҚазССР кезіндегі кезіндегі шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік
қоғамдар туралы заң 1991 жылдың 21 маусымында қабылданған болатын. Осы
кезден-ақ акционерлік қоғамдар құрылып бастаған.ҚазССР 1991 жылы
қабылданған шарушылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар туралы
заңның актуальдылығы кері процестермен, экономикада болып жатқан уақытша
меншіктің өркенделуімен түсіндіріледі.Ұйым халықтық және акционерлік қоғам
болып бөлінеді.
Акционерлік қоғам - өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатымен акцияға шығаратын заңды тұлға болып табылады.Қоғамның өз
акционерлерін мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және олардың
мінгдеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз
мүлкі шегінде жауап береді. Қоғамның акционерлері оның міндеттемелері
бойынша жауап бермейді және ҚР-ның заң актілерінде көзделген жағдайларды
қоспағанда, өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне
байланысты залалдарға тәуекел етеді. ҚР-ның заңдарында көзделген
жағдайларда АҚ-ның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес
ұйымдар құрылуы мүмкін. Қоғам облигациялар және бағалы қағаздардың өзге де
түрлерін шығаруға құқылы. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда
акционерлік қоғам ұйымдық-құқықтық нысанын көрсету және оның арауы
қамтылуы тиіс. Қоғамның атынан кейін АҚ аббевиатурасын пайдалана
отырып,қоғамның ататуын қысқартуға жол береді.
Халықтық акционерлік қоғам – өз капиталының мөлшері тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы ҚР-ның жаңында белгіленген
айлық есептік көрсеткіштің кемінде 1000000 еселенген мөлшерінде болатын
және акционерлердің саны 500 және одан да көп қоғам болып табылады.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды қоғамның өтініші
негізінде не қоғамның өз капиталының мөлшері және акционерлерінің саны
туралы уәкілетті органда бар ақпарат негізінде уәкілетті орган жүргізеді.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп, сондай-ақ акционерлік қоғам
мәртебесінен айырылды деп тану тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
Акционерлер саны алты ай ішінде бес жүзден төмен азайып кеткен жағдайларда
халықтық акционерлік қоғам мәртебесінен айырылады.
Ал акция дегеніміз – акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік қоғамды
басқаруға қатысу, ол бойынша дивидент және қоғам таратылған жағдайда оның
мүлкінің бір бөлігін алу құқығын, сондай – ақ Заңда және ҚР-ның өзге де заң
актілерінде көзделген өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз.
Дивидент дегеніміз – акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік
қоғам төлейтін кірісі. Қазіргі уақытта қоғамдарды нормалық бағыттандыру,
шаруашылықтың акционерік қоғам басқармалары заңдық актілермен ұсынылады,
олар 3 топқа бірігуі мүмкін:
1. Жалпы экономикалық бағыттандыру нормалары- ол барлық иемденуші
субьективтік сферада құрылған ережеге сай мемлекеттік орган
басқармалары, бюджет, ішкі экономика сферасында, бәсеке сұрақтары жөнінде
және шектеулі монополистік шаруашылықтарда жүреді;
2. Мемлекеттік кәсіпкерліктердің акционерлік қоғамдарға айналулары
жөніндегі нормалар;
3. Мекемелік бағыттандыру, акционерлік қоғамның шаруашылығы мен
оның басқармалары жөніндегі нормалар;
Қарастырлып отырған нормалар ішіндегі ең проблемалысы 3 -ші топтікі
болып табылады.Бұл құқықтық нормалар ҚР – ның Азаматтық кодексімен
Акционерлік қоғамдар туралы заңдарымен бекітілген.Акционерлік қоғамның
құруына шет ел мемлеткеттері, халықаралық мекемелер, шет елдік жеке
тұлғалар және заңды тұлғалар қатыса алады.
2. Акционерлік қоғамдардың қызметінің Қазақстан экономикасындағы ролі
Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу
процесінің жүруімен сипатталады. Олардың пайда болуы мен қалыптасуы
экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу және экономиканы
әкімшіл - әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын ала анықтап
берді.
Экономикалық реформаның басты мақсаттарының бірі – кәсіпорынды мүліктік
жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар құқықтарына бөліп беру.
Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлер
қоғамның міндеттеріне жауап бермейді және тек сатып алған акция құнымен
шығын тәуекеліне барады. Акционерлік қоғамдағы капитал өндіріс құралдары
және бағалы қағаздар формасында қызмет етеді. Бұл өндіріс құралдарына
қоғамдық иемдену құқығы мен жеке меншік құқығын бекітудің материалдық алғы
шарты болып табылады. Акционерлік меншік формасын енгізу инфляцияның өсу
қарқынын төмендетуге мүмкіндік берумен қатар, мемлекеттің шығыстарын,
эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде қысқартады, сол сияқты бағалы қағаздар
нарығының дамуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі нарық экономикасы стратегиясын
жарияланғаннан бастап мемлекеттік меншікті түрлендіруді біртіндеп
жүргізуде. 1991 жылдың ортасында сарапшылардың бағалауы бойынша негізгі
өндірістік қорлардың 90 % дан астамы мемлекеттік меншікте болған. Қалған
мүліктің біршама санын мемлекеттік емес ұйымдар – кеңшарлар мен
кооперативтер иеленді.
Алдағы уақытта мемлекеттік меншікте ұлттық экономиканың үштен бір бөлігі
қалады деп күтілуде. Бұл экономика өзегін, мемлекет меншігін құрайтын қазба
байлықтарға негізделген салаларға байланысты болып келеді.
Меншіктің монополиялану көлемі мен ауқымын, сол сияқты экономиканың
өзіндік ерекшелігін ескере отырып, ҚР сы Үкіметі ұзақ уақытқа мемлекет
иелігінен алудың және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасын жасады. 1991 –
1992 жылдарға есептелген бағдарламаның бірінші кезеңінде, шағын
жекешелендіруді жүргізу және халық шаруашылығының әр түрлі салаларының
орта және ірі кәсіпорындарын мемлекет иелігінен алуды бастау қарастырылған.
Бұл процесс өте баяу жүрді. 1992 жылы көктемде меншік қатынастарын
түрлендіру процесін жеделдету мақсатында ҚР сы Президентінің №728
Материалдық өндіріс салаларындағы меншікті мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру Жарлығының қабылдануы, ірі және орта кәсіпорындарды мемлекет
иелігінен алудың негізгі тәсілі болып табылады. Алайда бұл басқа
формаларды да жоққа шығармады, керісінше Жарғы әр объектінің
түрлендірілуінің ықшамды формасын таңдауға мүмкіндік жасады. Кәсіпорындарға
өздерінің шаруашылықтану формаларын таңдауға және жекешелендіруді жүргізуге
байланысты шараларды жасауға құқық берілді. Бұл кәсіпорындардың жұмыс жасау
ерекшелігіне, олардың негізгі қорларының әр түрлі құндарына, еңбекшілердің
санына, рентабльдігіне және т.б.
Қазақстанда мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бірінші
кезеңінде 6-9 мың объекті қайта түрлендірілді. Мемлекеттік сектордан 18%
негізгі қорлар сатылып, жекешелендірілген кәсіпорындарда республикада жұмыс
жасайтын жұмысшылардың тізім бойынша орташа санының 12% жұмыспен қамтылды.
Меншіктәң әр формасын тарихи тұрғыдан, өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың жеткен деңгейімен байланыстырып қарастыру қажет.
Қайта түрлендірген объектілердің жартысынан астамы ұжымдық меншікке
берілді. Бірақ меншіктің ұжымдық формасына берілгенімен, ондағы
жұмыскерлердің еңбегінің нәтижелерінде көп өзгеріс болған жоқ.
Сатып алудың бұл формасы мемлекет және халық үшін күткен нәтижені бере
алмады. Бағалау көрсеткендей, ұжымдық кәсіпорындардың 25%-ы нашар жұмыс
жасап, өндірістің 24%- ы қысқарды немесе мүлдем жабылды, 30%-ы сол деңгейде
қалды, тек кәсіпорындардың 31%-ы ғана өз өнімдеріне бағаның өсуі есебінен
ісі жақсара түсті.
1993 жылы 1 қаңтарда Қазақстандағы қайта түрлендірген 6198 кәсіпорын
ішінде жеке меншікке берілгендер саны 1461 ді құрады. Өндірістің
шоғырлануы және техникалық деңгейі жоғары сатыға жетпеген салалар мен
сфераларда жеке меншіктің өзіндік экономикалық артықшылықтары болады. Ол өз
ерекшеліктеріне қарай тауарлар өндіру және қызмет көрсететін шағын
объектілеріне өте тиімді болып келеді. Егер қандай да бір сферада өндіргіш
күштер тиісті деңгейіне дейін дами алмаса, онда бұл теріс және әлеуметтік
салдарлар тудырып, нәтижесінде еңбекшілердің қажетін қанағаттандыра
алмайды.
Нарықтың қазіргі түсінігі меншіктің бір формасына монополия болуды
теріске шығара отырып оның көп түрлілігіне экономикалық және саяси
теңдіктің болуын талап етеді. Ол үшін нарық заңына сүйене отырып,
экономикалық процестерді дұрыс реттеу, сондай – ақ шаруашылықтың іскерлік
белсендігі үшін бірқатар ынталандыру жағдайларын жасау қажет.
Толыққанды нарық жағдайында қажеттілікті нақты анықтауға және оларды
тиімді қанағаттандыру тәсілдерін табу, сұраныс пен ұсынысты теңестіру,
өндірістің дамуы үшін бірқалыпты сфераны жасауға мүмкіндік болады. Нарық
экономикалық тиімділігін және адамдардың өмір сүру деңгейін арттыру құралы
ретінде қызмет етеді. Әлеуметтік бағыттағы нарыққа өту барысындағы
алғышарттарды бұзбаған жағдайда, ол экономиканы толығымен адам мүддесіне
бағынышты етуге қол жеткізеді.
Меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылы формаларын жасау мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік меншікті қайта түрлендіру процесінде республика Үкіметі екі
негізгі қағиданы жетекшілікке алады.
Бірінші, бұл үлкен істің еңбекшілердің қатысуымен және олардың
мүдделерін ескере отырып жүргізілуден тұрады.
Екінші қағида, меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылылығын барлық
сфераларда пайдалану болып табылады.
1993 жылы көктемде Қазақстан Республикасында 1993 – 1995 жылдарға (2
кезең ) арналған мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық
бағдарламасы қабылданды. Ұлттық бағдарламаның басты мақсаты мемлекеттік
кәсіпорындарды жекешелендіру купондарының иелеріне акционерлеу жолыменен
меншікке біртіндеп беру болып табылады.
Жаппай жекешелендіру тұжырымының алатын орны ерекше. Біріншіден, ол
республиканың барлық тұрғындарының мүдделерін толық қамтиды; екіншіден,
оның басқа елдердегі тұжырымдамалармен сәйкес келмейтін өзіндік
ерекшеліктері бар.
Жаппай жекешелендіру төңірегінде республика тұрғындарының меншігіне
барлық мүліктік кешенді беру қарастырылады. Мұнда бірқатар мәселелерді шешу
талап етіледі. Купондық жекешелендіруді алдыменен республика тұрғындарының
мүддесіне сай жүргізу қажет. Бұл процесс басқарылатын және бақыланатын,
сондай - ақ әлеуметтік маңызы болуға тиіс. Сонымен қатар, республикада
бар жеке капиталды тартуды ынталандыруы тиіс. Ең соңында купон түріндегі
жаңа төлем құралдары инфляцияны жұмсартуды көздейді.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасына
сәйкес жекешелендіру купондарын пайдалана отырып, жаппай жекешелендіру
бағдарламаларын іске асырылуда. Олар Мемлекеттік қоры өткізетін купондық
аукциондардағы жекешелендірілетін кәсіпорындар акцияларын кейіннен ауыстыру
мақсатында халықтың купондарын шоғырландыруға бағытталады.
Миллиондаған купон иелерінің көзқарасымен қарағанда, ИЖҚ(инвестициялық
жекешелендіру қоры) купондарды көптеген кәсіпорындар акцияларына салуды
диверсификациялау және белгілі бір дивидент пайыз алу есебі тәуекелді
төмендетіп, сол сияқты қордың мамандары купондарға білікті қызмет етуді
қамтамасыз етумен қатар, аукцион өткізетін орынға дейінгі жол ақысын және
қаржы делдалдарын жалдау, жекешелендірілетін объектілерді оқып үйренумен
байланысты шығыстарды олар өздеріне алады.
Акционерлеудің басты пайдасы - бұл алдағы уақытта әр түрлі қаржы
көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады.
Акционерлік қоғам облигацияларды эмиссиялаудан басқа да, яғни қосымша
акцияларды шығару нәтижесінде біршама қаражат тарта алады.
Егер, басқа да компанияның акцияларын орналастыру нәтижесіне байланысты,
оның акцияларын көп инвесторлар иеленсе, онда бұл олардың қор нарығындағы
нақты рейтингін материалдық жағынан куәландыруды білдіреді. Ондай
компаниялардың акцияларының ашық түрде сатылуына бірдей көңіл аударылады.
Компанияның танымалдығы мен ашықтығы, потенциалды клиенттері мен
серіктестерінің көп болуы ондай компаниялармен ынтымақтасуға болатындығын
көрсетеді. Егер де олар бұл компанияның акционерлері болатын болса, онда
оларда сол компанияның өнімі мен қызметіне деген ұзақ мерзімді мүдделігі
арта түседі.
Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс жақтары да бар.
Дегенмен де, сол компанияның акцияларын сатып алу – сату объектісіне
айналдыру туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты
біршама материалдық шығындардың жұмсалуын қажет етеді.
Акционерлік меншік формасы қосарланған салық салуға, яғни салықты
корпорацияның пайдасынан іздестіруге, корпорацияның салық төлегеннен
кейінгі қалатын және акционерлер арасында бөлінетін пайдадан алуға
мүмкіндік жасайды. Шаруашылық қызметті ұйымдастырудың акционерлік формасы,
әсіресе ірі немесе орта кәсіпорындар үшін тиімді, себебі ондай
кәсіпорындарда мүлік құнының өте жоғары болуына байланысты бір немесе
бірнеше тұлғаның капиталы жеткіліксіз болатындықтан заңды және жеке
тұлғалардың қаражаттарын тарту талап етіледі.
Кәсіпорындар мөлшері және акцияны шығаруды ұйымдастырудың техникалық
қиындығы жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасын таңдауға итермелейді.
Міне, сондықтан да Қазақстан заңдылықтарында ірі және орта
кәсіпорындарды жекешелендіру барысында, олардың негізінде жартылай
акциялары жеңілдік жағдайында сатылатын немесе сол кәсіпорын
қызметкерлеріне тегін берілетін акционерлік қоғам құру көзделген.
Акционерлік қоғамды құру мемлекеттік бір бөлігін иеленуге ынталы
кәсіпорынның еңбек ұжымының мүддесін, сондай – ақ жекешелендіруге жатпайтын
өндірістік емес сферада немесе кәсіпорында жұмыс жасайтын Қазақстанның
басқа да азаматтарының мүдделеріне қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғамға қайта түрлендіру
процесіндегі ең қиын сұрақ бұл акционерленетін кәсіпорынның мүлкін бағалау
болып табылады. Мүліктің құны жаңадан құрылатын акционерлік қоғамның
бастапқы капиталын алдын – ала анықтай отырып, кейіннен оның болашақтағы
пайдасына ықпал етеді. Қаншалықты төлем мөлшері үлкен болса, солғұрлым
кәсіпорының қожайындарының саны аз, пайдасы төмен және сондай – ақ
кәсіпорынды акционерлеу мерзімі ұзаққа созылып, ол кәсіпорынның мемлекеттік
құрылымдарға қаржылық жағынан тәуекелділігі сақталып қалады. Шындығында да
мүлік құнын жоғарылату барысында оны бірден сатып алу қиынға соғып,
мемлекет (Мемлекеттік мүлік комитеті) сол кәсіпорынды ұзақ уақыт басқаруға
араласа отырып, оның пайдасының бір бөлігін, өзіне тиесілі акциялары арқылы
дивидент ретінде иемденіп отырады. Мұның бәрі акционерленетін кәсіпорынның
бәсекелестік мүмкіндігін төмендетеді.
Қазақстанда жекешелендіру объектісінің мүлкін бағалау барысында
инфляция индексін ескеретін қалдық құны негізінде әдістеме қолданылады. Бұл
әдістемені қалыптастыратын бағалар мен негізгі қор құны және айналым
қаражаттарының шекті қатынасын, сатып алатын өнімге (қызметке) деген
сұранысты, бәсекелестік қабілетті, рентабельдігіне, кәсіпорынның даму
перспективасын әлемдік бағалар деңгейі және басқа да факторларды ескере
отырып, ай сайын Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мүлік комитеті анықтап
отырады.
2 МАҢҒЫСТАУГЕОЛОГИЯ АҚ-НЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Маңғыстаугеология АҚ – мы туралы қысқаша мәлімет, оның технико –
экономикалық көрсеткіштерін бағалау
Қазақстан Республикасы нарығында Маңғыстаугеология АҚ – мы 1957
жылдан бері қызмет атқаруда. Ол өзінің құрамында мұнай барлау экспедициясы,
автоспецтранспорттық кантора, жүкті тиеу жән түсіру жұмыстарына арналған,
мұнай құбырларын, скважиналарды жөндейтін цехтары жұмыс істеуде.
Мемлекеттік лицензиясына сәйкес МГ АҚ – мы мұнай және газ скважиналарын
игеру, бұрғылау, жөндеу өндіріске қажетті тетіктерді даярлаумен айналысады.
МГ АҚ – мы заңды тұлға болып табылады және өз қызметін ҚР Заңына,
жарғысына сәйкес жүргізеді. АҚ – ның қаржылық және өнеркәсіптік қызметі
жеке шаруашылық негізде іске асырылады.
Маңғыстаугеология АҚ бастапқы жарғылық қоры бір акцияның номиналды
құны 5000 теңгені құрайтын 70000000 теңгені құрады, жалпы саны 14000 акция
және ол келесідей түрде үлестірілген:
жарғылық қордың шамасының 25% артықшылығы бар акция түрінде
қайтарымсыз негізде еңбек ұжымына берілген;
жарғылық қордың шамасының 75% қарапайым акция түрінде мемлекеттік
пакетті құрады, ол толық көлемде Мұнайгаз Мемлекеттік холдингтік
компаниясынының жарғылық қорының иелігіне, пайдалану мен басқаруға жария
ету құқығысыз (билік ету құқығысыз) берілді.
МГ АҚ – ның өзінің жеке балансы, банкте шоты, қазақ және орыс
тілдерінде берілген мөрі бар және серіктестіктің құрылымын анықтайды,
сонымен қатар өз штатын біріктіреді.
Компаниядағы барлық жұмыстарды кәсіби мамандар, өз ісінің шеберлері
жүзеге асырады, себебі олардың қызметінің нәтижесі табысты қамтамасыз
етеді. Компания кадрлары оның ең бағалы активтері болып табылады. Сондықтан
компания өз қызметкерлеріне еңбегіне қарай ақысын төлейді, мүмкіндігінше
ынталандырады, кәсіби және карьералық өсуіне мүмкіндік береді, жақсы еңбек
жағдайымен қамтиды.
Маңғыстаугеология АҚ өнімі болып мұнай өнімдеріне (бензин, мұнай
отыны, мазут, керосин) деген қажеттілікті қамтамасыз етуге бағытталған шикі
мұнай табылады.
МГ АҚ- ның келесідей өндірістік құрылымы бар:
1. Негізгі өндіріс:
1) мұнай мен газ өндіретін цех ;
2) мұнайды дайындайтын және айдайтын цех ;
3) орталық инженерлік-техникалық қызмет (ОИТҚ);
4) қабаттарға мұнай беруді арттыру бойынша және скважиналарды капиталды
жөндеу бойынша басқарма;
2. Қосалқы өндіріс:
1) орталық ғылыми-зерттеу лабораториясы ;
2) өндірістік қызмет көрсету базасы ;
3) құрал-жабдықты іске қосу мен электрмен қамтамасыз етудің прокатты-
жөндеу цехы;
4) мұнай өнімдерін тию және жөнелту құбырлары;
Аталған саланың ерекшелігі мұнда өндіріс үрдісі үздіксіз болып табылады.
Жасап шығарудың басынан бастап кен орнының эксплуатациялық қоры 137
скважинадан 280 скважинаға дейін өсті, ол жобалық санның екі есеге өскенін
көрсетеді, оның 150-эксплуатациялық, 73–басушы, 5-газдық, 3-бақылаушылық,
21 - сумен қоршалған, 20-барлаушылық, 8- жоюшы.
1-сурет. МГ АҚ-ның басқару құрылымы.
Бас заңгер – кәсіпорынның қызметіндегі заңдылықтың сақталуын
қамтамасыз етіп, өзінің қызметін ҚР-ның заңдарына негіздеп, оның құқықтық
қызығушылығын қорғайды.
Бас экономист – кәсіпорындағы экономикалық жобалау қызметін
басқарады.
Мұнайды өңдеу жөніндегі департамент
Бас инженер – механикалық және техникалық жобаларын жүзеге асыруға
бағытталған қызметтерді басқарады, оларға қажетті жағдайларды қамтамасыз
етеді.
Энергетик – тиісті техникалық жағдайдың сақталуын қамтамасыз етеді.
Технолог – бәсекеге қабілетті технологияларды енгізумен өндірістің
техникалық дайындығын жақсартумен және өнімнің өмірлік циклын ұлғайтумен
айналысады.
Техникалық бақылау – бекітілген үлгіге және стандарттар мен
техникалық шарттарға сәйкес келмейтін өнімді шығаруға шек қоюды бақылайды.
Жобалық-конструкторлық бөлім - өндірістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдардың қызметінің құрылу
ерекшеліктері және қызмет етуі
2. Акционерлік қоғамдардың қызметінің Қазақстан экономикасындағы ролі
2 МАҢҒЫСТАУГЕОЛОГИЯ АҚ – НЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Маңғыстаугеология АҚ – мы туралы қысқаша мәлімет, оның технико –
экономикалық көрсеткіштерін бағалау
2. Маңғыстаугеология АҚ – ның экономикалық тиімділігін бағалау
3 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 АҚ – дың өндірістік тиімділігін арттыру жолдары және стратегиялары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ
КІРІСПЕ
Бүгінгі күні Қазақстанда нарықтық экономиканың негіздерін құрудың
маңызды шарттарының бірі акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы. Олар
шетел капиталын тарту арқылы нарықтық бейімделген шаруашылық құрылымдар мен
бәсекелестік ортаның құрылуына мүмкіндік береді, сонымен қатар алып – сату
мен кәсіпкерлік әрекеттердің дамуына жағдай жасайды. Акционерлік қоғамдар
акционерлерді басқаруға және пайданы бөлуге қатысуын қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің акционерлік формасы капиталды
демократияландырады. Акционерлік қоғамдардың қызметінің әлеуметтік бөлігі
меншік иелерінің массалық негізі ретінде қоғамның орта табын қалыптастыру
шарттарының бірі болып табылады.
Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында
акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы қаржылық ресурстардың көлденең
түрде ауысуын қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды,
яғни экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.
Елімізде акционерлік қоғамдардың қызметінің дамуы мемлекет иелігінен
алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру нәтижесінде кеңістікте де, уақыт
бойынша да жаңа қарқынға ие болды. Оның негізгі жекешелендіру формаларына
акционерлендіру жатады. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру кезінде әр
түрлі деңгейде мемлекеттің қатысуымен акционерлік қоғамдар құрылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын, ең кең таралған ұйымдастырушылық
– құқықтық нысан болып акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік
қоғамдардың қызметінің ролі мен маңызы 2006 жылы 13 мамырда Акционерлік
қоғамдар туралы ҚР арнайы Заңы қабылданғаннан кейін күшейді.
Жекешелендірудің мемлекеттік саясаты акционерлік қоғамдарды мүліктік
айналымның орталығына қойды, кәсіпкерлік қызметтің акционерлік нысаны
шаруашылық жүргізудің ең кең тараған нысанына айналып, Қазақстан
Республикасының экономикалық қайта құрулар механизміне терең енді және оның
дамуына біршама әсер етуде.
Мемлекеттік және коммуналдық кәсіпорындарды жекешелендіру салдарынан
кәсіпкерліктің акционерлік нысанының кең таралуы – бизнестің әр түрлі
сфераларында қайта құрылып жатқан акционерлік қоғамдар санының динамикалық
түрде өсуі және олардың ел экономикасына әсері акционерлік қоғамдардың
қызметінің экономико – құқықтық мәнін, оларды құқықтық қамтамасыз етудің
және дамудың негізгі тенденцияларын терең зерттеуді талап етеді. Осының
бәрі курстық жұмыстың тақырыбын таңдауды анықтады.
Акционерлік қоғамға, ұжымдық кәсіпкерліктің құқықтық нысаны ретінде,
заңды тұлғаның барлық негізгі белгілеріне тән, атап айтқанда:
1.Акционерлік қоғам – акционерлік заңнамасымен, жарғысымен,
жергілікті нормативті актілерімен бекітілген ұйымдастырушылық бірлік, оған
ең аз дегенде үш элемент кіреді:
Біріншісі: жеке субъектілер жалпы біртұтасқа бірігетін әлеуметтік
мәнді өзара байланыстар жүйесінің бар болуы;
Екіншісі: құрылу мен қызмет етудің белгілі бір мақсатының болуы.
Акционерлік қоғам, кез – келген әлеуметтік ұйым сияқты мақсатты жалпылық –
бұл осындай мақсат үшін адамдардың бірігуі, ол әрқайсысы үшін маңызды болса
да, жеке түрде оған ешкім қол жеткізе алмайды. Бірақ та бұл мақсатқа жету
оларды рольдер бойынша, мақсаттар бойынша, бағынуы бойынша бөлінуіне мұқтаж
етеді.
Акционерлік қоғамдардың қызметінің құрылуы мен қызмет етуінің негізгі
мақсаты болып, кез – келген коммерциялық ұйымдікі сияқты пайда табу болып
табылады. Ары қарай, бірақ та акционерлік қоғамдардың қызметінің құрылуы
мен қызмет етуіне селсоқ қарауға болмайтыны түсіндіріледі – акционерлік
қоғамның дамуы акционерлік қатынастардың субъектілерінің (акционерлер,
персонал, несие берушілер, мемлекет және оның органдары ретінде т.б.) әр
түрлі топтарының мүдделер жүйесінің жиынтығын жүзеге асырумен анықталады.
Үшіншісі: ішкі құрылымның және функционалды дифференциацияның бар
болуы (акционерлік қоғамды ұйымдастырудың корпоративті әдісі, компанияның
өндірістік – шаруашылық қызметінің ұйымдастырушылық құрылымы).
2.Экономикалық белгі – жарна ретінде жарғылық капиалға акционерлермен
берілген жинақталған мүлікті, сонымен қатар қызмет үрдісінде заңды негізде
құрылған немесе иемденген қоғамды иелену.
3. Материалдық – құқықтық белгі, оған екі элемент кіреді: азаматтық
айналымда өз атынан жеке түрде шығу қабілеті және жеке мүліктік
жауапкершілік, яғни өз атынан мүліктік және мүліктік емес құқықтарды
иемдену және міндеттерді өз мойнына алу қабілеті.
4. Процессуалды – құқықтық белгі – соттарда талапкер және жауапкер
болу қабілеті. Заңнамаға сәйкес акционерлік қоғамдар соттарда
міндеттемелерді орындау, өнімді, жұмыстарды, қызметтерді және т.б. иемдену
бойынша шаруашылық субъектілер ғана емес, сонымен қатар директорлар кеңесі
мүшелерінің (бақылау кеңесі), коллегиялық атқарушы органның (басқарма,
дирекциялар), сонымен қатар жеке атқарушы органның (бас директор, директор)
мүшелеріне, басқарып отырған ұйымға немесе басқарушыға жауапкершіліктің
негізі мен өлшемдері орнатылмаған болса, шығындарды өтеу, қоғамға олардың
қателі іс - әрекеттерімен (іс - әрекет етпеуі) жасалған қателері бойынша
талабымен сотқа жүгіне алады.
Курстық жұмыстың мақсаты: нарықтық экономика жағдайындағы акционерлік
қоғамдардың қызметінің маңызы мен тиімділігін ашып көрсету.
Аталған жұмысқа сай, оның негізгі міндеттері болып мыналар табылады:
✓ нарықтық экономика жағдайындағы акционерлік қоғамдардың қызметінің
теориялық негіздерін ашып көрсету;
✓ Маңғыстаугеология АҚ – ның технико – экономикалық көрсеткіштеріне
бағалау жасау;
✓ АҚ – дың экономикалық мәнін, оның Қазақстан Республикасындағы ролін
қарастыру;
✓ АҚ – дың тиімділігін арттырудың шетелдік тәжірибесіне бағалау
жасау;
Курстық жұмыстың құрылымы. Жалпы курстық жұмыс үш
бөлімнен,қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші тарауында – Қазақстан Республикасындағы
акционерлік қоғамдардың қызметінің құрылу ерекшеліктері, қызмет етуі және
олардың ролі, екінші тарауда – Маңғыстаугеология АҚ – ның жалпы
экономикалық сипаттамасы, оның технико – экономикалық көрсеткіштері, ал
үшінші тарауда – жалпы АҚ – ң экономикалық тиімділігін арттырудың шетелдік
тәжірибелері қарастырылып, талқыланды.
Жұмысты жазу кезінде отандық және шетелдік авторлардың әдебиеттері,
сонымен қатар АҚ – дың қызметін реттейтін заңдар және нормативтік актілер
пайдаланылды.
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдардың қызметінің
құрылу ерекшеліктері және қызмет етуі.
Акционерлік қоғам – бұл акция сату мен ақшалық орталықтандыру
негізінде құрылған мекемелік форма, ол жалпы акционерлік капиталға ақшалық
негізде көмек беретін тұлғалардың жиынын ұсынады және ол капиталды белгілі
бір нақты жеке шаруашылықта қолдану, сонымен қатар кірген кірісті, шыққан
шығынды бірге алып жүреді.
Зерттеушілер көрсеткендей, акционерлік жекеменшік – бұл заңды түрде
өркендеу процесі нәтижесі және уақытша жекеменшік трансформациясы, белгілі
бір өркендеу дәрежесіндегі шығару масштабы, технология дәрежесі, жүйелік
мекеме қаржысы еркін кіру базасында жаңа принциптегі үлгіні ұсынады.
Жекеменшік акционерлік форманың артықшылықтары мен кемшіліктерін
қарастыра отырып, басқа жекеменшік формалармен салыстыруға болады.
Акционерлік қоғамды басқа мекемелік – құқықтық формалармен салыстырса,
мысалы Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестікпен. Онда, яғни ЖШС – бұл
тұлғалар бірлестігі, ал АҚ – бұл капиталдар жиыны екендігін естен
шығармаған жөн.
Кесте – 1. Мекемелік – құқықтық формалардың , яғни ЖШС мен АҚ
мінездемелік салыстырмасы
Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік Акционерлік Қоғам
1 2
Нормалық база
ҚР Азаматтық кодекс (59 бет, 77-83 ҚР Азаматтық кодексі (85-95
беттер) ҚР Заңы Жауапкершілігі беттер);ҚР Заңы Акционерлік
Шектеулі және қосымша серіктестік қоғамдар туралы№415–11 13.05.2006
туралы №220-1 22.04.1998 жылы
2. ҚҰРАМЫ
Акционерлік қоғамдар туралы заң Акционерлер саны 500 – ден асқанда
қабылданбағандықтан, минималды қойылмаған, АҚ жеке капитал өлшемі
қойылған шекке дейін ережелік 1000000 есе кіші болса, АҚ Халықтық
капиталды жеткізе алмаған жағдайда, болып есептелінеді.
АҚ ЖШС – ке айналып кетеді. Артықшылыұтары:
Артықшылықтары: АҚ үшін – инвесторлардың
ЖШС үшін – оның құрамы арқасында жарғылық капиталды өсіру
тұрақты қатысушылары ЖШС үшін оның артықшылығы, акционерлер құрамын
беріктігі мен өзара қарым – өзгерту мүмкіндігі;
қатынасын білдіреді. Осыған қатысты Акционерлер үшін – артықшылық жоқ.
оларда басқа физикалық және заңды Кемшіліктері:
тұлғаларды еліктіретін қажеттілік АҚ үшін – акция
жоқ; концентрациясы сол немесе басқа
Қатысушыға – қатысушылар акционерлер үшін АҚ басқару құқығы
тобының үстінен бақылау, жат жаңа басқарушыларға өту мүмкіндігі;
тұлғаларды кірістіруге жол акционерлер құрамын өзгерту
бермеушілік және санкцияланбай мүмкіндігі.
анықталмаған үлес, басқа да Акционерлер үшін – жақтас тұлғаларды
қатысушыларға қатысты сенімділік енгізу мүмкіндігі; жарғылық
өзіне - өзі деген тұрақтылық. капиталда кішірейтілген үлесте қалу
Кемшіліктері: мүмкіндігі; акционерлер үстінен жеке
ЖШС үшін - өзгерістегі бақылаудың жоқтығы.
қатысушылардың шектеулілігі;
3. БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫ
Қатысушылардың ортақ жиналысы; ЖШС Акционерлердің ортақ жиналысы
атқарушы органы (жалғыз немесе (қоғамда , бір акционердің дауыс
коллегаларымен); ЖШС ережесімен беруге қатысатын акциялары –
қараушы және бақылаушы органдар берілген акционер болып табылады),
құрылуы мүмкін (бақылаушылар кеңесі орган (коллегиялық немесе дара),
немесе ревизиялық комиссия), соныменөзіндік күші бар заңға байланысты
қатар атқарушы коллегиялық органдар басқа органдар.
(дирекция, басқарушы және т.б.). Артықшылықтары:
Артықшылығы: АҚ үшін – директорлар
ЖШС үшін – оперативтік кеңесінің қатысуымен, атқарушы
басқару ; органдардың үстінен әсерлі бақылау
Қатысушы үшін - әсерлік алу; акционерлер үшін де сол.
атқарушы басқарма; ортақ жиналыста Кемшіліктері:
көпшілік даусымен шешілуі; АҚ үшін, акционерлер үшін де
қатысушылардың, яғни көп дауыс жоқ.
жинаған қатысушының құқығы
қорғалады.
Кемшіліктері:
ЖШС үшін – шешім қабылдау
кезінде қиындығы;
4. КАПИТАЛ ЖАРҒЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Жарғылық капитал құжаттарға сай Жарғылық капитал құрылтайшының
учредитель салымының бірігуімен акциясымен есептелінеді және оның
есептеледі. номиналды құнымен, акциялардың
Артықшылықтары: инвесторларға сатуы орнықты бағамен
ЖШС үшін – қатысушының болады.
реестрін енгізуді қажет етпейді; Артықшылықтары:
Кемшіліктері: АҚ үшін – шексіз қатысушылар
ЖШС үшін – капитал өсіру арасында акцияларды орнықтыру,
жиынтығы. инвесторлар салымы көлемімен АҚ –
ның капиталын өсіру мүмкіндігі.
Акционерлер үшін - өздерінің
құқықтары негізінде акцияларды
барынша үлестіру үлкен мүмкіндік
болып табылады.
Кемшіліктері:
АҚ үшін – реестр қолдану
қажеттігі, акционерлер үшін жоқ.
5. ЖАРҒЫЛЫҚ КАПИТАЛДЫ ӨСІРУ ПРОЦЕДУРАСЫ
Жарғылық капиталды өсіру, тек ЖШС Акцияларды шығару арқылы жарғылық
толығымен төлеп біткеннен кейін капиталдың артуын жүзеге асырылуы
жүзеге асады. және акционерлер жиналысының
Басқа қатысушылар шешімімен немесе шешімімен немесе соттың шешімімен
төрттен үш бөлігі көлемінде акциялар орналыстырылады. Ережеге
қатысушылар даусымен ЖШС жарғысымен сай және заң талаптарына сәйкес
қаралмаған жағдайда қосымша салымдарқосымша акцияларды орнықтыру –
арқасында жарғылық капитал өседі. эмиссия жолымен жүзеге асырылады.
Мұндай шешімге қатыспаған тұлғалар Артықшылықтары:
өз үлесін талап етуге құқылы. АҚ үшін жоқ, акционерлер
Қосымша салымдар, тек қатыспаған, үшін – жарғылық капиталда өз үлесін
яғни дауыс беруге қатыспаған көбейту мүмкіндігі.
тұлғалар өз үлестерін талап еткенде Кемшіліктері:
ғана салынады. АҚ үшін – тіркеу
Егер жарғылық капиталды өсіру эмиссиясының қорытындысы
болмаса, алда салым салған нәтижесінде процедурасының қиындауы;
қатысушылар салған салымдарын қайтаракционерлер үшін де сол.
деп талап қоюға немесе үлесін алуға
құқылы.
Артықшылықтары:
ЖШС үшін – тіркелу
уақытының қысқартуын өзгерту, себебі
эмиссия қорытындыларын тіркеу қажет
емес.
Кемшіліктері : жоқ
6. ЖАРҒЫЛЫҚ КАПИТАЛЫН ӨСІРУ
Қосымша пропорционалдық салымдар Акциялардың шығарылуы мен
есебіне, жеке капитал есебіне, эмиссиялардың орнығу есебіне.
сонымен қатар қосымша қор капитал Артықшылықтары:
есебіне, барлық қатысушылардың АҚ үшін – төлем қабілетінің
құптауымен бір немесе бірнеше жоғарлауы, акционерлер үшін де сол.
қатысушылардың қосымша салымы Кемшіліктері:
есебіне, ЖШС – ке кірген жаңа АҚ үшін де, акционерлер үшін
қатысушылар есебіне; де жоқ.
Артықшылықтары:
ЖШС үшін – төлем қабілетін
жоғарлату;
Қатысушы үшін – ЖШС – ның
рейтингісі мен ликвидносін
жоғарлату;
Кемшіліктері:
ЖШС үшін де, қатысушылар
үшін де жоқ.
7. ЖАРҒЫЛЫҚ КАПИТАЛДЫҢ КІШІРЕЙТІЛУІ
ЖШС – те жарғылық капиталдың Барлық акциялардың қысқартылуы,
кішірейтілуі қатысушылар сонымен қатар акцияның бір бөлігін
салымдарының пропорционалды сатып алу.
кішірейтілуімен немесе толық және Артықшылықтары:
бөлек – бөлек өз үлестерін жабуы АҚ үшін, акционерлер үшін де
жолдарымен жүзеге асырылады. жоқ.
Артықшылықтары: Кемшіліктері:
ЖШС үшін де, қатысушылар АҚ үшін –АҚ – ның
үшін де жоқ. рейтенгісінің төмендеуі.
Кемшіліктері:
ЖШС үшін – жарғылық
капиталдың кішірейтілуі үшін
тіркелу қажеттігі; жарғылық
капиталды құрылған талапқа сай
кешірейтілмеуі, арыз беру арқылы
соттың шешімімен іс тергеледі.
8. ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ (акционерлердің) ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕН (қоғамнан) ШЫҒУЫ
Жауапкершілікте қатысудан бас тарту,Кез келген уақытта басқа
жат қылу, өз үлесін қойылған акционерлердің келісімінсіз.
талаптарға сай орындау Артықшылықтары:
Артықшылықтары: АҚ үшін – акционерлер
ЖШС үшін – жауапкершіліктен құрамының өзгеруі капиталдың өсуіне
шығу жарғылық капияталдың көлеміне әсер етпейді.
әсер етпейді; Акционерлер үшін – өз
Қатысушылар үшін – басқаның үлестерін басқа акционерлерге сату
үлесін сатып алу қатысушыға құқықтықмүмкіндігі, курстық
артықшылық береді, мүдденің үлесін айырмашылықтардан табыс көру
алған жағдайда жарғылық капитал мүмкіндігі.
өседі. Кемшіліктері:
Кемшіліктер: АҚ үшін – акционерлер
ЖШС үшін – қатысушылар құрамын өзгерту, бір қолдағы
құрамының өзгеруінің тіркелу акциялардың концентрациясы, АҚ нан
қажеттігі; ірі акционерлердің шығуы акция курсы
Қатысушы үшін – егер басқа мен АҚ рейтингісіне кері әсерін
біреудің үлесі үшінші тұлғаға тигізеді.
(қалған қатысушылардың келісімімен) Акционерлер үшін – жарғылық
әлдеқайда төмен бағамен, алдындағы капиталда аз үлеспен қалу,
қойылған бағаға қарағанда, сатып алуконтрольдік акция пакетінің
– сату келісімі жарамсыз деп мүмкіндігінше қажет емес ортаға өту
табылады. мүмкіндігі, акцияны сатып алушыны
іздеу қиындығы.
АҚ басқа заңды тұлғалардан негізгі айырмашылығы қатысушының
(акционердің) міндетті құқығын бекіту тәсілі арқылы ұйымға қатысты мүлікке
акцияға қатысты көз жеткізу жолы. АҚ шығаратын акциялар біркелкі номиналды
бағада болуы тиіс. Акциялар иесі – акционерлік ұйымның міндетімен жауап
бермейді, олар тек шығын әкеледі – оларға тиесілі акциялардың шығындары
жатады. Акционерлік Қоғамдар туралы Заңға байланнысты АҚ – дар тек
өздерінің міндеттері бойынша оларға қатысты мүліктерге жауап береді.
АҚ тек өзіне қатысты мүліктерге қорған бола алады, яғни ұйым өз
қатысушыларының міндеттеріне жауап бермейді. Акционерлердің кредиторлары
өзге қатысушылардан, жеке шаруашылықпен айналысатындардан АҚ – ның үлесін
талап ете алмайды.
Мүлік есептеудің алғашқы көзі – АҚ ақша соммалары болып табылады
(алайда төлем натуралды немесе басқа түрде болуы мүмкін). Уақытында
төленбеген акция кредитордың кепілдігін әлсіретеді және ұйымның шаруашылық
сферасын қиындата түседі. Қатысушылар уақытында акцияларды төлеп тұруы
үшін, АҚ – ның міндеттемелерін орындаулары қажет. АҚ ЖШС сияқты бір
тұлғаның компаниясы да болуы мүмкін. Ұйым бір қатысушы ретінде басқа
шаруашылық бірлестікті иемдене алмайды.
Акционерлік меншік тек екі жолмен ғана құрылады: салым салушы
акционерлік қоғамнан немесе мекемесі бар заңды тұлғадан.
Жекешелендіру қалпында акцияларды сату мекеме жұмысшыларында
акциялардың өсуі дегенді білдіреді. Жұмысшыларға акциялардың сатылуы –
жұмысқа деген қызығушылығын тудыртады және бұл мекемеге кіріс әкелудің бір
жолы болып табылады.
Алайда жұмысшылардың мекеме меншігіне айналуы тек мекемелік салық
түсімі және жұмысшыларға акция сатуға арналған немесе жеңілдік түрінде
сатылған акциялар болуы мүмкін. Нәтижесінде жеке шаруашылықтың потенциалды
және жұмысшылардың ұйымшылдық қабілеті толығымен қолданылмайды.
Жекешелендірудің ең көп тараған түрлерінің бірі – халыққа жария түрде
акцияларды сату болып табылады, яғни көрсетілген акциялардың ашық күйде
сатылуы конкурстық бағамен сатылады. Фиксацияланған акция сату кезінде
акция бағасы бір көтеріліп, бір түседі. Ал конкурстық бағамен сатқанда
мүлікке мемлекеттік шаруашылықтарға тұрақты баға қойылады.
Акцияны ашық күйде сату халыққа жинақ түрінде келеді. Оның ең басты
ерекшелігі – ашық түрде өтуінде. Мемлекеттік кәсіпкерлікті жекешелендіру
кезінде шетел инвесторларына да қатысуға болады. Алайда, ережеге сай, олар
ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті заңдарына сәйкес нақты анықталған.
Осы кезде олардың қатысуы мемлекеттік ұлттық экономиканың әлемдік
шаруашылыққа септігін тигізуі қарастырылады.
Қазақстанда Акционерлік қоғамдардың қызметінің пайда болуы
мемлекеттік кәсіпкерліктерден екі бағытта тарайды.
Ең алғашқысы өз өркендеуін Мемлекеттену мен жекешелендіру туралы ҚР
Заңына сәйкес алды. Оның мазмұны – мемлекеттік кәсіпкерліктің қайта құрылуы
және акционерлік қоғамның салым салуы. Бұл процесс жекешелендірудің алғашқы
сатысы болып саналады.
Бұл сатыда мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі орган – акционерлер
жиналысын жасайды, акционерлік қоғам ережесін растайды және тіркейді, басшы
тағайындайды, АҚ бақылаушысы кеңес пен басқару жүйесін құрады. Бұл уақытта
АҚ үстінен мемлекеттік бақылау абсолютті болып келеді. Мемлекеттік
пакеттің кішіреюіне сәйкес жарғылық қорда акционерлік қоғамның мемлекеттік
бақылауы акционерлер жиналысының есебінен шектеледі. Осылай ол өз бетімен
АҚ – ның басшысын, сонымен қатар басқару мүшелерін, бақылаушы кеңес,
ревизиялық комиссияларды сайлауды шешеді. Мемлекет міндетті тұлға орган
ретінде өз құқықтарын акционерлерге ұсынады.Ережеге сай, бақылау кеңесінің
шекарасында мемлекеттік акция пакеттеріне сәйкес болады.
ҚР - да 1996 – 1998 жылдары мемлекеттік жекешелендіру программасы
ретінде арнайы комиссияның мемлекеттік акция пакетін иемденген. Бұл
комиссия реестр мүшелерін құрады,енгізеді және бақылау кеңесіне
кандидаттар, мемлекет атынан шығатын қатысушы АҚ да, тұлғалардың дайындығы
мен алдын ала дайындығын құрады. АҚ – ның бақылау кеңесіндегі мемлекеттің
қызығушылығын ұсынады. АҚ – ның жарғылық қорында мемлекеттік акция
пакеттерінің қысқаруы әрқашан өз жеке шаруашылығымен айналасуға мүмкіндік
бермейді. Мемлекет өз акцияларын талапқа сай, яғни АҚ мемлекеттік саяси –
экономикалық программаға қатысуында сатады.
Мемлекеттік акция пакеттерін алтын акцияға ауыстырылуы да бақылау
болып есептеледі, ол жарғылық қордың құрылуына қатыспайды,бірақ мемлекет
міндетті органдар арқылы акционерлердің ортақ шешеімін сонымен қатар
атқарушы органдарды да қайтарып тастай алады.
Мемлекеттік мүлікті қолданудың келесі бағыты – мемлекеттік АҚ мен
Мемлекеттік шаруашылықтар акционерлік компанияларға бірігуі арқылы жүзеге
асырылады (ұлттық акционерлік компаниялар, мемлекеттік холдингтік,
мемлекеттің қатысуындағы компаниялар). Акционерлік компанияның жарғылық
қоры мемлекеттік акция пакеттерін қоса ақы құрамы мен мемлекеттік шарушылық
мүліктерін құрайды. Мемлекттік пакет акциялардың көлеміне байланысты оған
салымдарды ҚР –ның президенті немесе оның рұқсатымен міндетті органдар
салады. Компаниялардың құрылуы халық шаруашылығындағы базалық басқарумен
түсіндіріледі және бұл ҚР президентінің Жарлығымен, яғни Қазақстан
Республикасындағы 1993-1995 жылдарға арналған мемлекеттену мен
жекешелендіру туралы заңында көрсетілген. Мемлекеттік акционерлік
компанияға мемлекеттік орган жеке функцияларды орындауды береді.Қазақстанда
акционерлік қоғамның құқығын қорғайтын заң алғашқы болып қабылданды. Ол
ҚазССР кезіндегі кезіндегі шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік
қоғамдар туралы заң 1991 жылдың 21 маусымында қабылданған болатын. Осы
кезден-ақ акционерлік қоғамдар құрылып бастаған.ҚазССР 1991 жылы
қабылданған шарушылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар туралы
заңның актуальдылығы кері процестермен, экономикада болып жатқан уақытша
меншіктің өркенделуімен түсіндіріледі.Ұйым халықтық және акционерлік қоғам
болып бөлінеді.
Акционерлік қоғам - өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатымен акцияға шығаратын заңды тұлға болып табылады.Қоғамның өз
акционерлерін мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және олардың
мінгдеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз
мүлкі шегінде жауап береді. Қоғамның акционерлері оның міндеттемелері
бойынша жауап бермейді және ҚР-ның заң актілерінде көзделген жағдайларды
қоспағанда, өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне
байланысты залалдарға тәуекел етеді. ҚР-ның заңдарында көзделген
жағдайларда АҚ-ның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес
ұйымдар құрылуы мүмкін. Қоғам облигациялар және бағалы қағаздардың өзге де
түрлерін шығаруға құқылы. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда
акционерлік қоғам ұйымдық-құқықтық нысанын көрсету және оның арауы
қамтылуы тиіс. Қоғамның атынан кейін АҚ аббевиатурасын пайдалана
отырып,қоғамның ататуын қысқартуға жол береді.
Халықтық акционерлік қоғам – өз капиталының мөлшері тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы ҚР-ның жаңында белгіленген
айлық есептік көрсеткіштің кемінде 1000000 еселенген мөлшерінде болатын
және акционерлердің саны 500 және одан да көп қоғам болып табылады.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды қоғамның өтініші
негізінде не қоғамның өз капиталының мөлшері және акционерлерінің саны
туралы уәкілетті органда бар ақпарат негізінде уәкілетті орган жүргізеді.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп, сондай-ақ акционерлік қоғам
мәртебесінен айырылды деп тану тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
Акционерлер саны алты ай ішінде бес жүзден төмен азайып кеткен жағдайларда
халықтық акционерлік қоғам мәртебесінен айырылады.
Ал акция дегеніміз – акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік қоғамды
басқаруға қатысу, ол бойынша дивидент және қоғам таратылған жағдайда оның
мүлкінің бір бөлігін алу құқығын, сондай – ақ Заңда және ҚР-ның өзге де заң
актілерінде көзделген өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз.
Дивидент дегеніміз – акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік
қоғам төлейтін кірісі. Қазіргі уақытта қоғамдарды нормалық бағыттандыру,
шаруашылықтың акционерік қоғам басқармалары заңдық актілермен ұсынылады,
олар 3 топқа бірігуі мүмкін:
1. Жалпы экономикалық бағыттандыру нормалары- ол барлық иемденуші
субьективтік сферада құрылған ережеге сай мемлекеттік орган
басқармалары, бюджет, ішкі экономика сферасында, бәсеке сұрақтары жөнінде
және шектеулі монополистік шаруашылықтарда жүреді;
2. Мемлекеттік кәсіпкерліктердің акционерлік қоғамдарға айналулары
жөніндегі нормалар;
3. Мекемелік бағыттандыру, акционерлік қоғамның шаруашылығы мен
оның басқармалары жөніндегі нормалар;
Қарастырлып отырған нормалар ішіндегі ең проблемалысы 3 -ші топтікі
болып табылады.Бұл құқықтық нормалар ҚР – ның Азаматтық кодексімен
Акционерлік қоғамдар туралы заңдарымен бекітілген.Акционерлік қоғамның
құруына шет ел мемлеткеттері, халықаралық мекемелер, шет елдік жеке
тұлғалар және заңды тұлғалар қатыса алады.
2. Акционерлік қоғамдардың қызметінің Қазақстан экономикасындағы ролі
Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу
процесінің жүруімен сипатталады. Олардың пайда болуы мен қалыптасуы
экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу және экономиканы
әкімшіл - әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын ала анықтап
берді.
Экономикалық реформаның басты мақсаттарының бірі – кәсіпорынды мүліктік
жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар құқықтарына бөліп беру.
Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлер
қоғамның міндеттеріне жауап бермейді және тек сатып алған акция құнымен
шығын тәуекеліне барады. Акционерлік қоғамдағы капитал өндіріс құралдары
және бағалы қағаздар формасында қызмет етеді. Бұл өндіріс құралдарына
қоғамдық иемдену құқығы мен жеке меншік құқығын бекітудің материалдық алғы
шарты болып табылады. Акционерлік меншік формасын енгізу инфляцияның өсу
қарқынын төмендетуге мүмкіндік берумен қатар, мемлекеттің шығыстарын,
эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде қысқартады, сол сияқты бағалы қағаздар
нарығының дамуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі нарық экономикасы стратегиясын
жарияланғаннан бастап мемлекеттік меншікті түрлендіруді біртіндеп
жүргізуде. 1991 жылдың ортасында сарапшылардың бағалауы бойынша негізгі
өндірістік қорлардың 90 % дан астамы мемлекеттік меншікте болған. Қалған
мүліктің біршама санын мемлекеттік емес ұйымдар – кеңшарлар мен
кооперативтер иеленді.
Алдағы уақытта мемлекеттік меншікте ұлттық экономиканың үштен бір бөлігі
қалады деп күтілуде. Бұл экономика өзегін, мемлекет меншігін құрайтын қазба
байлықтарға негізделген салаларға байланысты болып келеді.
Меншіктің монополиялану көлемі мен ауқымын, сол сияқты экономиканың
өзіндік ерекшелігін ескере отырып, ҚР сы Үкіметі ұзақ уақытқа мемлекет
иелігінен алудың және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасын жасады. 1991 –
1992 жылдарға есептелген бағдарламаның бірінші кезеңінде, шағын
жекешелендіруді жүргізу және халық шаруашылығының әр түрлі салаларының
орта және ірі кәсіпорындарын мемлекет иелігінен алуды бастау қарастырылған.
Бұл процесс өте баяу жүрді. 1992 жылы көктемде меншік қатынастарын
түрлендіру процесін жеделдету мақсатында ҚР сы Президентінің №728
Материалдық өндіріс салаларындағы меншікті мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру Жарлығының қабылдануы, ірі және орта кәсіпорындарды мемлекет
иелігінен алудың негізгі тәсілі болып табылады. Алайда бұл басқа
формаларды да жоққа шығармады, керісінше Жарғы әр объектінің
түрлендірілуінің ықшамды формасын таңдауға мүмкіндік жасады. Кәсіпорындарға
өздерінің шаруашылықтану формаларын таңдауға және жекешелендіруді жүргізуге
байланысты шараларды жасауға құқық берілді. Бұл кәсіпорындардың жұмыс жасау
ерекшелігіне, олардың негізгі қорларының әр түрлі құндарына, еңбекшілердің
санына, рентабльдігіне және т.б.
Қазақстанда мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бірінші
кезеңінде 6-9 мың объекті қайта түрлендірілді. Мемлекеттік сектордан 18%
негізгі қорлар сатылып, жекешелендірілген кәсіпорындарда республикада жұмыс
жасайтын жұмысшылардың тізім бойынша орташа санының 12% жұмыспен қамтылды.
Меншіктәң әр формасын тарихи тұрғыдан, өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың жеткен деңгейімен байланыстырып қарастыру қажет.
Қайта түрлендірген объектілердің жартысынан астамы ұжымдық меншікке
берілді. Бірақ меншіктің ұжымдық формасына берілгенімен, ондағы
жұмыскерлердің еңбегінің нәтижелерінде көп өзгеріс болған жоқ.
Сатып алудың бұл формасы мемлекет және халық үшін күткен нәтижені бере
алмады. Бағалау көрсеткендей, ұжымдық кәсіпорындардың 25%-ы нашар жұмыс
жасап, өндірістің 24%- ы қысқарды немесе мүлдем жабылды, 30%-ы сол деңгейде
қалды, тек кәсіпорындардың 31%-ы ғана өз өнімдеріне бағаның өсуі есебінен
ісі жақсара түсті.
1993 жылы 1 қаңтарда Қазақстандағы қайта түрлендірген 6198 кәсіпорын
ішінде жеке меншікке берілгендер саны 1461 ді құрады. Өндірістің
шоғырлануы және техникалық деңгейі жоғары сатыға жетпеген салалар мен
сфераларда жеке меншіктің өзіндік экономикалық артықшылықтары болады. Ол өз
ерекшеліктеріне қарай тауарлар өндіру және қызмет көрсететін шағын
объектілеріне өте тиімді болып келеді. Егер қандай да бір сферада өндіргіш
күштер тиісті деңгейіне дейін дами алмаса, онда бұл теріс және әлеуметтік
салдарлар тудырып, нәтижесінде еңбекшілердің қажетін қанағаттандыра
алмайды.
Нарықтың қазіргі түсінігі меншіктің бір формасына монополия болуды
теріске шығара отырып оның көп түрлілігіне экономикалық және саяси
теңдіктің болуын талап етеді. Ол үшін нарық заңына сүйене отырып,
экономикалық процестерді дұрыс реттеу, сондай – ақ шаруашылықтың іскерлік
белсендігі үшін бірқатар ынталандыру жағдайларын жасау қажет.
Толыққанды нарық жағдайында қажеттілікті нақты анықтауға және оларды
тиімді қанағаттандыру тәсілдерін табу, сұраныс пен ұсынысты теңестіру,
өндірістің дамуы үшін бірқалыпты сфераны жасауға мүмкіндік болады. Нарық
экономикалық тиімділігін және адамдардың өмір сүру деңгейін арттыру құралы
ретінде қызмет етеді. Әлеуметтік бағыттағы нарыққа өту барысындағы
алғышарттарды бұзбаған жағдайда, ол экономиканы толығымен адам мүддесіне
бағынышты етуге қол жеткізеді.
Меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылы формаларын жасау мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік меншікті қайта түрлендіру процесінде республика Үкіметі екі
негізгі қағиданы жетекшілікке алады.
Бірінші, бұл үлкен істің еңбекшілердің қатысуымен және олардың
мүдделерін ескере отырып жүргізілуден тұрады.
Екінші қағида, меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылылығын барлық
сфераларда пайдалану болып табылады.
1993 жылы көктемде Қазақстан Республикасында 1993 – 1995 жылдарға (2
кезең ) арналған мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық
бағдарламасы қабылданды. Ұлттық бағдарламаның басты мақсаты мемлекеттік
кәсіпорындарды жекешелендіру купондарының иелеріне акционерлеу жолыменен
меншікке біртіндеп беру болып табылады.
Жаппай жекешелендіру тұжырымының алатын орны ерекше. Біріншіден, ол
республиканың барлық тұрғындарының мүдделерін толық қамтиды; екіншіден,
оның басқа елдердегі тұжырымдамалармен сәйкес келмейтін өзіндік
ерекшеліктері бар.
Жаппай жекешелендіру төңірегінде республика тұрғындарының меншігіне
барлық мүліктік кешенді беру қарастырылады. Мұнда бірқатар мәселелерді шешу
талап етіледі. Купондық жекешелендіруді алдыменен республика тұрғындарының
мүддесіне сай жүргізу қажет. Бұл процесс басқарылатын және бақыланатын,
сондай - ақ әлеуметтік маңызы болуға тиіс. Сонымен қатар, республикада
бар жеке капиталды тартуды ынталандыруы тиіс. Ең соңында купон түріндегі
жаңа төлем құралдары инфляцияны жұмсартуды көздейді.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасына
сәйкес жекешелендіру купондарын пайдалана отырып, жаппай жекешелендіру
бағдарламаларын іске асырылуда. Олар Мемлекеттік қоры өткізетін купондық
аукциондардағы жекешелендірілетін кәсіпорындар акцияларын кейіннен ауыстыру
мақсатында халықтың купондарын шоғырландыруға бағытталады.
Миллиондаған купон иелерінің көзқарасымен қарағанда, ИЖҚ(инвестициялық
жекешелендіру қоры) купондарды көптеген кәсіпорындар акцияларына салуды
диверсификациялау және белгілі бір дивидент пайыз алу есебі тәуекелді
төмендетіп, сол сияқты қордың мамандары купондарға білікті қызмет етуді
қамтамасыз етумен қатар, аукцион өткізетін орынға дейінгі жол ақысын және
қаржы делдалдарын жалдау, жекешелендірілетін объектілерді оқып үйренумен
байланысты шығыстарды олар өздеріне алады.
Акционерлеудің басты пайдасы - бұл алдағы уақытта әр түрлі қаржы
көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады.
Акционерлік қоғам облигацияларды эмиссиялаудан басқа да, яғни қосымша
акцияларды шығару нәтижесінде біршама қаражат тарта алады.
Егер, басқа да компанияның акцияларын орналастыру нәтижесіне байланысты,
оның акцияларын көп инвесторлар иеленсе, онда бұл олардың қор нарығындағы
нақты рейтингін материалдық жағынан куәландыруды білдіреді. Ондай
компаниялардың акцияларының ашық түрде сатылуына бірдей көңіл аударылады.
Компанияның танымалдығы мен ашықтығы, потенциалды клиенттері мен
серіктестерінің көп болуы ондай компаниялармен ынтымақтасуға болатындығын
көрсетеді. Егер де олар бұл компанияның акционерлері болатын болса, онда
оларда сол компанияның өнімі мен қызметіне деген ұзақ мерзімді мүдделігі
арта түседі.
Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс жақтары да бар.
Дегенмен де, сол компанияның акцияларын сатып алу – сату объектісіне
айналдыру туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты
біршама материалдық шығындардың жұмсалуын қажет етеді.
Акционерлік меншік формасы қосарланған салық салуға, яғни салықты
корпорацияның пайдасынан іздестіруге, корпорацияның салық төлегеннен
кейінгі қалатын және акционерлер арасында бөлінетін пайдадан алуға
мүмкіндік жасайды. Шаруашылық қызметті ұйымдастырудың акционерлік формасы,
әсіресе ірі немесе орта кәсіпорындар үшін тиімді, себебі ондай
кәсіпорындарда мүлік құнының өте жоғары болуына байланысты бір немесе
бірнеше тұлғаның капиталы жеткіліксіз болатындықтан заңды және жеке
тұлғалардың қаражаттарын тарту талап етіледі.
Кәсіпорындар мөлшері және акцияны шығаруды ұйымдастырудың техникалық
қиындығы жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасын таңдауға итермелейді.
Міне, сондықтан да Қазақстан заңдылықтарында ірі және орта
кәсіпорындарды жекешелендіру барысында, олардың негізінде жартылай
акциялары жеңілдік жағдайында сатылатын немесе сол кәсіпорын
қызметкерлеріне тегін берілетін акционерлік қоғам құру көзделген.
Акционерлік қоғамды құру мемлекеттік бір бөлігін иеленуге ынталы
кәсіпорынның еңбек ұжымының мүддесін, сондай – ақ жекешелендіруге жатпайтын
өндірістік емес сферада немесе кәсіпорында жұмыс жасайтын Қазақстанның
басқа да азаматтарының мүдделеріне қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғамға қайта түрлендіру
процесіндегі ең қиын сұрақ бұл акционерленетін кәсіпорынның мүлкін бағалау
болып табылады. Мүліктің құны жаңадан құрылатын акционерлік қоғамның
бастапқы капиталын алдын – ала анықтай отырып, кейіннен оның болашақтағы
пайдасына ықпал етеді. Қаншалықты төлем мөлшері үлкен болса, солғұрлым
кәсіпорының қожайындарының саны аз, пайдасы төмен және сондай – ақ
кәсіпорынды акционерлеу мерзімі ұзаққа созылып, ол кәсіпорынның мемлекеттік
құрылымдарға қаржылық жағынан тәуекелділігі сақталып қалады. Шындығында да
мүлік құнын жоғарылату барысында оны бірден сатып алу қиынға соғып,
мемлекет (Мемлекеттік мүлік комитеті) сол кәсіпорынды ұзақ уақыт басқаруға
араласа отырып, оның пайдасының бір бөлігін, өзіне тиесілі акциялары арқылы
дивидент ретінде иемденіп отырады. Мұның бәрі акционерленетін кәсіпорынның
бәсекелестік мүмкіндігін төмендетеді.
Қазақстанда жекешелендіру объектісінің мүлкін бағалау барысында
инфляция индексін ескеретін қалдық құны негізінде әдістеме қолданылады. Бұл
әдістемені қалыптастыратын бағалар мен негізгі қор құны және айналым
қаражаттарының шекті қатынасын, сатып алатын өнімге (қызметке) деген
сұранысты, бәсекелестік қабілетті, рентабельдігіне, кәсіпорынның даму
перспективасын әлемдік бағалар деңгейі және басқа да факторларды ескере
отырып, ай сайын Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мүлік комитеті анықтап
отырады.
2 МАҢҒЫСТАУГЕОЛОГИЯ АҚ-НЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Маңғыстаугеология АҚ – мы туралы қысқаша мәлімет, оның технико –
экономикалық көрсеткіштерін бағалау
Қазақстан Республикасы нарығында Маңғыстаугеология АҚ – мы 1957
жылдан бері қызмет атқаруда. Ол өзінің құрамында мұнай барлау экспедициясы,
автоспецтранспорттық кантора, жүкті тиеу жән түсіру жұмыстарына арналған,
мұнай құбырларын, скважиналарды жөндейтін цехтары жұмыс істеуде.
Мемлекеттік лицензиясына сәйкес МГ АҚ – мы мұнай және газ скважиналарын
игеру, бұрғылау, жөндеу өндіріске қажетті тетіктерді даярлаумен айналысады.
МГ АҚ – мы заңды тұлға болып табылады және өз қызметін ҚР Заңына,
жарғысына сәйкес жүргізеді. АҚ – ның қаржылық және өнеркәсіптік қызметі
жеке шаруашылық негізде іске асырылады.
Маңғыстаугеология АҚ бастапқы жарғылық қоры бір акцияның номиналды
құны 5000 теңгені құрайтын 70000000 теңгені құрады, жалпы саны 14000 акция
және ол келесідей түрде үлестірілген:
жарғылық қордың шамасының 25% артықшылығы бар акция түрінде
қайтарымсыз негізде еңбек ұжымына берілген;
жарғылық қордың шамасының 75% қарапайым акция түрінде мемлекеттік
пакетті құрады, ол толық көлемде Мұнайгаз Мемлекеттік холдингтік
компаниясынының жарғылық қорының иелігіне, пайдалану мен басқаруға жария
ету құқығысыз (билік ету құқығысыз) берілді.
МГ АҚ – ның өзінің жеке балансы, банкте шоты, қазақ және орыс
тілдерінде берілген мөрі бар және серіктестіктің құрылымын анықтайды,
сонымен қатар өз штатын біріктіреді.
Компаниядағы барлық жұмыстарды кәсіби мамандар, өз ісінің шеберлері
жүзеге асырады, себебі олардың қызметінің нәтижесі табысты қамтамасыз
етеді. Компания кадрлары оның ең бағалы активтері болып табылады. Сондықтан
компания өз қызметкерлеріне еңбегіне қарай ақысын төлейді, мүмкіндігінше
ынталандырады, кәсіби және карьералық өсуіне мүмкіндік береді, жақсы еңбек
жағдайымен қамтиды.
Маңғыстаугеология АҚ өнімі болып мұнай өнімдеріне (бензин, мұнай
отыны, мазут, керосин) деген қажеттілікті қамтамасыз етуге бағытталған шикі
мұнай табылады.
МГ АҚ- ның келесідей өндірістік құрылымы бар:
1. Негізгі өндіріс:
1) мұнай мен газ өндіретін цех ;
2) мұнайды дайындайтын және айдайтын цех ;
3) орталық инженерлік-техникалық қызмет (ОИТҚ);
4) қабаттарға мұнай беруді арттыру бойынша және скважиналарды капиталды
жөндеу бойынша басқарма;
2. Қосалқы өндіріс:
1) орталық ғылыми-зерттеу лабораториясы ;
2) өндірістік қызмет көрсету базасы ;
3) құрал-жабдықты іске қосу мен электрмен қамтамасыз етудің прокатты-
жөндеу цехы;
4) мұнай өнімдерін тию және жөнелту құбырлары;
Аталған саланың ерекшелігі мұнда өндіріс үрдісі үздіксіз болып табылады.
Жасап шығарудың басынан бастап кен орнының эксплуатациялық қоры 137
скважинадан 280 скважинаға дейін өсті, ол жобалық санның екі есеге өскенін
көрсетеді, оның 150-эксплуатациялық, 73–басушы, 5-газдық, 3-бақылаушылық,
21 - сумен қоршалған, 20-барлаушылық, 8- жоюшы.
1-сурет. МГ АҚ-ның басқару құрылымы.
Бас заңгер – кәсіпорынның қызметіндегі заңдылықтың сақталуын
қамтамасыз етіп, өзінің қызметін ҚР-ның заңдарына негіздеп, оның құқықтық
қызығушылығын қорғайды.
Бас экономист – кәсіпорындағы экономикалық жобалау қызметін
басқарады.
Мұнайды өңдеу жөніндегі департамент
Бас инженер – механикалық және техникалық жобаларын жүзеге асыруға
бағытталған қызметтерді басқарады, оларға қажетті жағдайларды қамтамасыз
етеді.
Энергетик – тиісті техникалық жағдайдың сақталуын қамтамасыз етеді.
Технолог – бәсекеге қабілетті технологияларды енгізумен өндірістің
техникалық дайындығын жақсартумен және өнімнің өмірлік циклын ұлғайтумен
айналысады.
Техникалық бақылау – бекітілген үлгіге және стандарттар мен
техникалық шарттарға сәйкес келмейтін өнімді шығаруға шек қоюды бақылайды.
Жобалық-конструкторлық бөлім - өндірістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz