Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін психологиялық талдау
Кіріспе
І ТАРАУ. Теориялық бөлім.
Психология ғылымныдағы кикілжің мәселесі
Кикілжің туралы түсінік
Кикілжің типологиясы және оны шешу тәсілдер
Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі кикілжіңдердің ерекшеліктері
ІІ ТАРАУ. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық сипаты.
Билердің бітім. биліктерінің әлеуметтік. психологиялық сипаты
Билердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінде "астарлап" айтудың психологиялық мәні.
Жас өспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін талдау
ІІІ . ТАРАУ. Эмперикалық зерттеу бөлімі.
Эмперикалық . психологиялық зерттеудің мақсаты, ғылыми болжамы және міндеттері.
Зерттеуде қолданған әдістердің сипаттамасы.
Эмперикалық. практикалық зерттеу барысы
Эмперикалық. практикалық зерттеу нәтижелерін талдау, өңдеу, қорытындылау.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Қосымшалар
І ТАРАУ. Теориялық бөлім.
Психология ғылымныдағы кикілжің мәселесі
Кикілжің туралы түсінік
Кикілжің типологиясы және оны шешу тәсілдер
Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі кикілжіңдердің ерекшеліктері
ІІ ТАРАУ. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық сипаты.
Билердің бітім. биліктерінің әлеуметтік. психологиялық сипаты
Билердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінде "астарлап" айтудың психологиялық мәні.
Жас өспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін талдау
ІІІ . ТАРАУ. Эмперикалық зерттеу бөлімі.
Эмперикалық . психологиялық зерттеудің мақсаты, ғылыми болжамы және міндеттері.
Зерттеуде қолданған әдістердің сипаттамасы.
Эмперикалық. практикалық зерттеу барысы
Эмперикалық. практикалық зерттеу нәтижелерін талдау, өңдеу, қорытындылау.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Қосымшалар
Қазіргі кезде адамдар арасындағы өзара қарым қатынастардан , қарама- қайшылықтар, даулар, кикілжіңдік жағдайлардың шешілу тәсілдері өте маңызды. Олардың ең бастысы- әр адамның мақсаттарына, қажеттіліктеріне байланысты, әркім өзінің мақсаттарына қарай әр түрлі іс- әрекеттер, таымдық көзқарастарына қарай кикілжіңдерден шығудың тәсілін түрліше қолданады.
Дәстүрлі мәдениттегі шиеленіс жағдайлардың шешілу тәсілдеріне көңіл бөлу мақсатымыз – сол дәуірде шиеленісті жағдайларды астарлы тәсілдермен шешкендігін этнопсихология саласында зерттеудің маңызы зор.
Этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың психологиялық идеяларын Қ. Жарықбаев сипаттаған. Олардың психологиялық ой-толғаныстарына тоқталып өткен.Дегенмен шешендік даулардағы,жыраулардағы шиеленісті жағдайлардың тәсілдері қарастырылмаған/1;14б/.
Ф. Ташимова еңбектерінде қазақ мәдениетінің субъекті түсінігі былай сипатталады: "субъектілердің творчестволық тарихи тәжірибелері ұрпақтан-ұрпаққа тікелей және жанама жолдармен жалғасқан" /2;47б/.
Қазақ «ат сүрінгенше ақыл тапқан, ұшқыр, тапқыр ойды қастерлеген, халық ауыз әдебиетінде өшпес мұралар қалдырған.
Психология ғылымы саласынан, осы мәселелер тақырыбында зерттеу еңбектерін қолға алған саласы этно психалогия болып табылады, ал дәстүрлі мәдениеттегі шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінің жолын анықтау конфликтология саласы үлесінде.
Біздің зерттеу тақырыбымыздың негізі «Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық жолдарын зерттеу.
Мақал-мәтелдерді қазіргі жастардың шиеленістерді шешу тәсілдерінде орынды қолдануы ұлттың әлеммен өзара қарым-қатынасындағы психологиялық ерекшеліктерін айқындай түседі. «Тіл қарым-қатынас құралы десек, шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінде оның алатын орны өз мәнін жойған емес.Осыған орай, Ф.С.Ташимова өзінің еңбектерінде қазақ мәдениетіне тән субьекті түсінігіне көңіл бөлген. Онда автор «қазақтарда ата-бабаларының рухы немесе жеті атасын білуі, өзінің ұлттық болмысын саналы түрде түсінуіне, ата-бабалары арқылы жинақтаған рухани байлықтарын ой елегінен өткізіп, жеткізе білуіне іс-әрекеттері мен таптаурындарынан айқын көрінедің- деп қарастырған /2;47б/.
Өкінішке орай, қазіргі кездегі жағдайларды ескерсек, өз ұлтымыздың ішінде ұлттық құндылықтарды игермеуі, ескермеуі, салт-дәстүріне немқұрайлықпен қарайтын адамдардың болуы кең көлемде өз алдына зерттеу жүргізетін психологиялық мәселеге айналып отыр.
Дәстүрлі мәдениттегі шиеленіс жағдайлардың шешілу тәсілдеріне көңіл бөлу мақсатымыз – сол дәуірде шиеленісті жағдайларды астарлы тәсілдермен шешкендігін этнопсихология саласында зерттеудің маңызы зор.
Этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың психологиялық идеяларын Қ. Жарықбаев сипаттаған. Олардың психологиялық ой-толғаныстарына тоқталып өткен.Дегенмен шешендік даулардағы,жыраулардағы шиеленісті жағдайлардың тәсілдері қарастырылмаған/1;14б/.
Ф. Ташимова еңбектерінде қазақ мәдениетінің субъекті түсінігі былай сипатталады: "субъектілердің творчестволық тарихи тәжірибелері ұрпақтан-ұрпаққа тікелей және жанама жолдармен жалғасқан" /2;47б/.
Қазақ «ат сүрінгенше ақыл тапқан, ұшқыр, тапқыр ойды қастерлеген, халық ауыз әдебиетінде өшпес мұралар қалдырған.
Психология ғылымы саласынан, осы мәселелер тақырыбында зерттеу еңбектерін қолға алған саласы этно психалогия болып табылады, ал дәстүрлі мәдениеттегі шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінің жолын анықтау конфликтология саласы үлесінде.
Біздің зерттеу тақырыбымыздың негізі «Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық жолдарын зерттеу.
Мақал-мәтелдерді қазіргі жастардың шиеленістерді шешу тәсілдерінде орынды қолдануы ұлттың әлеммен өзара қарым-қатынасындағы психологиялық ерекшеліктерін айқындай түседі. «Тіл қарым-қатынас құралы десек, шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінде оның алатын орны өз мәнін жойған емес.Осыған орай, Ф.С.Ташимова өзінің еңбектерінде қазақ мәдениетіне тән субьекті түсінігіне көңіл бөлген. Онда автор «қазақтарда ата-бабаларының рухы немесе жеті атасын білуі, өзінің ұлттық болмысын саналы түрде түсінуіне, ата-бабалары арқылы жинақтаған рухани байлықтарын ой елегінен өткізіп, жеткізе білуіне іс-әрекеттері мен таптаурындарынан айқын көрінедің- деп қарастырған /2;47б/.
Өкінішке орай, қазіргі кездегі жағдайларды ескерсек, өз ұлтымыздың ішінде ұлттық құндылықтарды игермеуі, ескермеуі, салт-дәстүріне немқұрайлықпен қарайтын адамдардың болуы кең көлемде өз алдына зерттеу жүргізетін психологиялық мәселеге айналып отыр.
1. Жарыкбаев Қ., Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе.А.,2000ж.38-41 б.
2. Ташимова Ф.С. Детерминанты формирование субъективности в культуре Востока. // Суверенный Казахстан: проблемы и поиски. Екатеринбург 1995.-с 32-46.
3. Рахманғұл Бердібай. Билер сөзінің халықтық сипаты. //Мұрагер. 1994ж №1. 13-14 б.
4. Гостев А.А. Эволюция сознание в разрешений глобальных конфликтов. М.,1993г.-с 28
5. Гришина Н.В.Психология конфликта СПб., ”Питер”2001г.с 7-23
6. Громова О.Н. Конфликтология М.,1993.-с 20-48
7. Емельянов С.М. Практикум по конфликтологии СПб.2000г.284с.
8. Фрейд З. “Я” и “Оно”. Труды разных лет.- Тбилиси: Мерани., 1991 кн.1.-с352-390
9. Психологические самообразования читая зарубежные учебники. /Под. Ред. А.М.Матюшкина ./М., 1992г.-с 332-390.
10. Берн Э. Игры, в которые играют люди. СПБ., 1992. -с 255
11. Дорендорф Р. Элементы теории социального конфликта. //Соц., исследования. М., 1994г.-с 142-145.
12. Басов И.В. Конфликты и их профилактика.//Педагогика и практическая психология. Ростов на Дону.,1999. -с 265
13. Выготский А.С. Собр.соч. 6 том.М: “Педагогика”1984г.-с 94-253.
14. Веснин В.Д. Практический менеджемент персонала: пособие по кадровой работе. М., 1991г.-с 395-396
15. Васильюк Ф.Е. Психология переживание. М.,1984г.-с52.
16. Анцупова А.Я..,Шипилов А.И. Конфликтология.,М.,1999г.-с 206
17. Психологические тесты. /Под.ред. Ахмеджатов Э.Р./ М:1996г. -174с.
18. Конфликтология. /Под. ред. Кармина А.С./ Спб., 1996г. -с 282-284.
19. Шейнов В.П. Конфликты в нашей жизни и их разрешение. Мн: Амалфея. 1997.- с 40-48.
20. Ташимова Ф.С. Понятие субъекта в этнопсихологии в культуре казахов. // Материалы международной научно- теоретической конференции. Состояние и перспективы развитие этнопсихологии и этнопедагогики странах СНГ. А., 1998. -с 45-48
21. Муканов М.М. О казахском устном творчестве: пословицах в их отношении в трактовке интеллектуальной деятельности. В сб. Гнетические и социальные проблемы интеллектуальной деятельности. /Под.ред. М.М.Мукановой/ Алма-ата: Психология. Выпуск 4.,1975. -с87-102
22. Негимов С. Шешендік өнер .А., “Жалын”. 1992ж. -292б.
23. Адамбаев Б. Шешендік өнер.А., 1996.-230 б.
24. Сабырбайұлы С. Фольклор және Жамбыл. А., 1996ж.-171б.
25. Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы . А:, 1996ж.-23 б.
26. Қуаналиева М.А. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістердің шешілу тәсілдерінің психологиялық сипаты. //”Орта Азия республикаларындағы психологиялық- педагогикалық ойлардың дамуы” атты ІІ- халықаралық ғылыми теориялық конференция. А., 2002ж.-132-134б.
27. Үш пайғамбар А.,1992.-236б.
28. Дмитриев А.В. Конфликтология М., 2000г.-354с.
29. Вешнякова В.Н. Конфликтология. М., 2002г. -с 342-348.
30. Уполномоченное образование. Пособие для тренеров. /Авт.коллектив. Галина Дацюк, Олэна Суснова./ Киев 1999г.-90с.
31. Бабасов И.В. Конфликтология. Минск., 2002.-405 с.
32. Бес ғасыр жырлайды 1т., А., 1989ж. 17-18 б.
33. Бес ғасыр жырлайды 2т., А., 1989ж. 42-43 б.
34. Билер сөзі /Құраст. Т.Кәкішев /Алматы., 1992ж.-23-26 б.
35. Бөлтірік Әлменұлы.Шешендік сөздер. А.,1993ж..- 44-51 б.
36. Вебер М. Избранные проиведение. М., 1990. -251 с.
37. Войтова Е.А. Конфликтология.М.,2002 -306 с.
38. Джакупов С.М., Бердібаева С.Қ.Психологиялық зертеулерде қолданылатын негізгі ықтималды статистикалық әдістер. А.,1999.-12-13 б.
39. Донченко Е.А.,Титаренко Т.А. Личность, гармония.-Киев.,1989.-294с.
40. Дорендорф Р. Современный социальный конфликт. //Иностранная литература.1993 № 4. -с 113-115
41. Дмитриев А.В., Кудрявцев В.Н. Введение в общую теорию конфликтов М., 1998г.-с 31-32.
42. Джини Г. Скотт. Конфликты пути их разрешения.М.,1976. -с291
43. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., ”Питер”, 2002г. -с 31-33
44. Здравомыслов А.Г. Потребности. Интересы. Ценности. М.,1986. -261 с.
45. Зернин Д.П. Основы конфликтологии: Курс лекций.-Ростов на Дону.,1998.-126 с.
46. Зимняя И.А. Психология обучения народному языку.М., 1998. -121с.
47. Иванов В.Н.,Смолянский В.К.Конфликтология.М.,1995.-242с.
48. Козырев Г.Н. Введение в конфликтологию. М:2000г.-169с.
49. Ковачек П.,Машеева М. Предупреждение и разрешение конфликта.М.,1994.-281с.
50. Конфликты в условиях системных трансформций в странах Восточной Европы.М.,1998.-242с.
51. Корнелиус Х.,Фэйр Ш. Выиграть может каждый.М.,1992.-191с.
52. Коул С.Культурно-историческая психология.М.,1994- с231
53. Кэмбелл Д.Г. Реалистическая теория группового конфликта. //Психологический механизм регуляции социального поведения.М.,1979. -с20-21
54. Кадыржанов Р. Қазақ ұлтын қалыптастыру хақында. //Ақиқат.,1996 №9.-20-21 б.
55. Қазақтың би- шешендері /Құрастырған: Н.Төреқұлов., М.Қазыбеков / А.,1993ж..-241б.
56. Психология конфликта. /Сост. и общ. Ред. Н.В.Гришиной/ СПб.,2001г. Серия хрестоматия по псхологии.-с 241-246.
57. Рубенштейн С.Л. Проблемы общий психологии.М., 1976.- 416 с.
58. Сидоренко Е.В.Методы математической обработки в психологии.С-Петербург.,1996.-с 331
59. Скотт Дж. Способы по разрешения конфликтов – СПб., 1994г. -с123-126
60. Сөз тапқанға қолқа жоқ./Құраст.Бисенгалиева А. /А., 1998ж. -77б.
61. Тернер ДЖ. Структура социальной теорий М., 1985.-с.19-21
62. Ташимова Ф.С. Социализация и национальная культура. Сб., конференции КазГПУ им. Абая. А., 1991.-с 108-110
63. Авсентьев В.А. Этническая кофликтология. –В 2ч. Ставрополь., 1996.-252 с.
64. Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер. А.,1999.-132б.
65. Хасан Б.И. Психотехника и конфликт компетентность. Красноярск,СПб.,1997.-292с
66. Хорни К. Ваши внутренние конфликты.Конструктивная теория невроза.СПб.,1997.-с.42
67. Айталы Амангелді. Ұлттану. А.., 2000ж. -121 б.
68. Қуаналиева М.А. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің бітім- биліктерінің әлеуметтік психологиялық сипаты.//Теоретические иприкладные проблемы социолизации личности:Межвуз., сб.,научных трудов .,часть V./Под.ред.С.М.Джакупова.-Алматы, 2002.-с83 –92
2. Ташимова Ф.С. Детерминанты формирование субъективности в культуре Востока. // Суверенный Казахстан: проблемы и поиски. Екатеринбург 1995.-с 32-46.
3. Рахманғұл Бердібай. Билер сөзінің халықтық сипаты. //Мұрагер. 1994ж №1. 13-14 б.
4. Гостев А.А. Эволюция сознание в разрешений глобальных конфликтов. М.,1993г.-с 28
5. Гришина Н.В.Психология конфликта СПб., ”Питер”2001г.с 7-23
6. Громова О.Н. Конфликтология М.,1993.-с 20-48
7. Емельянов С.М. Практикум по конфликтологии СПб.2000г.284с.
8. Фрейд З. “Я” и “Оно”. Труды разных лет.- Тбилиси: Мерани., 1991 кн.1.-с352-390
9. Психологические самообразования читая зарубежные учебники. /Под. Ред. А.М.Матюшкина ./М., 1992г.-с 332-390.
10. Берн Э. Игры, в которые играют люди. СПБ., 1992. -с 255
11. Дорендорф Р. Элементы теории социального конфликта. //Соц., исследования. М., 1994г.-с 142-145.
12. Басов И.В. Конфликты и их профилактика.//Педагогика и практическая психология. Ростов на Дону.,1999. -с 265
13. Выготский А.С. Собр.соч. 6 том.М: “Педагогика”1984г.-с 94-253.
14. Веснин В.Д. Практический менеджемент персонала: пособие по кадровой работе. М., 1991г.-с 395-396
15. Васильюк Ф.Е. Психология переживание. М.,1984г.-с52.
16. Анцупова А.Я..,Шипилов А.И. Конфликтология.,М.,1999г.-с 206
17. Психологические тесты. /Под.ред. Ахмеджатов Э.Р./ М:1996г. -174с.
18. Конфликтология. /Под. ред. Кармина А.С./ Спб., 1996г. -с 282-284.
19. Шейнов В.П. Конфликты в нашей жизни и их разрешение. Мн: Амалфея. 1997.- с 40-48.
20. Ташимова Ф.С. Понятие субъекта в этнопсихологии в культуре казахов. // Материалы международной научно- теоретической конференции. Состояние и перспективы развитие этнопсихологии и этнопедагогики странах СНГ. А., 1998. -с 45-48
21. Муканов М.М. О казахском устном творчестве: пословицах в их отношении в трактовке интеллектуальной деятельности. В сб. Гнетические и социальные проблемы интеллектуальной деятельности. /Под.ред. М.М.Мукановой/ Алма-ата: Психология. Выпуск 4.,1975. -с87-102
22. Негимов С. Шешендік өнер .А., “Жалын”. 1992ж. -292б.
23. Адамбаев Б. Шешендік өнер.А., 1996.-230 б.
24. Сабырбайұлы С. Фольклор және Жамбыл. А., 1996ж.-171б.
25. Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы . А:, 1996ж.-23 б.
26. Қуаналиева М.А. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістердің шешілу тәсілдерінің психологиялық сипаты. //”Орта Азия республикаларындағы психологиялық- педагогикалық ойлардың дамуы” атты ІІ- халықаралық ғылыми теориялық конференция. А., 2002ж.-132-134б.
27. Үш пайғамбар А.,1992.-236б.
28. Дмитриев А.В. Конфликтология М., 2000г.-354с.
29. Вешнякова В.Н. Конфликтология. М., 2002г. -с 342-348.
30. Уполномоченное образование. Пособие для тренеров. /Авт.коллектив. Галина Дацюк, Олэна Суснова./ Киев 1999г.-90с.
31. Бабасов И.В. Конфликтология. Минск., 2002.-405 с.
32. Бес ғасыр жырлайды 1т., А., 1989ж. 17-18 б.
33. Бес ғасыр жырлайды 2т., А., 1989ж. 42-43 б.
34. Билер сөзі /Құраст. Т.Кәкішев /Алматы., 1992ж.-23-26 б.
35. Бөлтірік Әлменұлы.Шешендік сөздер. А.,1993ж..- 44-51 б.
36. Вебер М. Избранные проиведение. М., 1990. -251 с.
37. Войтова Е.А. Конфликтология.М.,2002 -306 с.
38. Джакупов С.М., Бердібаева С.Қ.Психологиялық зертеулерде қолданылатын негізгі ықтималды статистикалық әдістер. А.,1999.-12-13 б.
39. Донченко Е.А.,Титаренко Т.А. Личность, гармония.-Киев.,1989.-294с.
40. Дорендорф Р. Современный социальный конфликт. //Иностранная литература.1993 № 4. -с 113-115
41. Дмитриев А.В., Кудрявцев В.Н. Введение в общую теорию конфликтов М., 1998г.-с 31-32.
42. Джини Г. Скотт. Конфликты пути их разрешения.М.,1976. -с291
43. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., ”Питер”, 2002г. -с 31-33
44. Здравомыслов А.Г. Потребности. Интересы. Ценности. М.,1986. -261 с.
45. Зернин Д.П. Основы конфликтологии: Курс лекций.-Ростов на Дону.,1998.-126 с.
46. Зимняя И.А. Психология обучения народному языку.М., 1998. -121с.
47. Иванов В.Н.,Смолянский В.К.Конфликтология.М.,1995.-242с.
48. Козырев Г.Н. Введение в конфликтологию. М:2000г.-169с.
49. Ковачек П.,Машеева М. Предупреждение и разрешение конфликта.М.,1994.-281с.
50. Конфликты в условиях системных трансформций в странах Восточной Европы.М.,1998.-242с.
51. Корнелиус Х.,Фэйр Ш. Выиграть может каждый.М.,1992.-191с.
52. Коул С.Культурно-историческая психология.М.,1994- с231
53. Кэмбелл Д.Г. Реалистическая теория группового конфликта. //Психологический механизм регуляции социального поведения.М.,1979. -с20-21
54. Кадыржанов Р. Қазақ ұлтын қалыптастыру хақында. //Ақиқат.,1996 №9.-20-21 б.
55. Қазақтың би- шешендері /Құрастырған: Н.Төреқұлов., М.Қазыбеков / А.,1993ж..-241б.
56. Психология конфликта. /Сост. и общ. Ред. Н.В.Гришиной/ СПб.,2001г. Серия хрестоматия по псхологии.-с 241-246.
57. Рубенштейн С.Л. Проблемы общий психологии.М., 1976.- 416 с.
58. Сидоренко Е.В.Методы математической обработки в психологии.С-Петербург.,1996.-с 331
59. Скотт Дж. Способы по разрешения конфликтов – СПб., 1994г. -с123-126
60. Сөз тапқанға қолқа жоқ./Құраст.Бисенгалиева А. /А., 1998ж. -77б.
61. Тернер ДЖ. Структура социальной теорий М., 1985.-с.19-21
62. Ташимова Ф.С. Социализация и национальная культура. Сб., конференции КазГПУ им. Абая. А., 1991.-с 108-110
63. Авсентьев В.А. Этническая кофликтология. –В 2ч. Ставрополь., 1996.-252 с.
64. Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер. А.,1999.-132б.
65. Хасан Б.И. Психотехника и конфликт компетентность. Красноярск,СПб.,1997.-292с
66. Хорни К. Ваши внутренние конфликты.Конструктивная теория невроза.СПб.,1997.-с.42
67. Айталы Амангелді. Ұлттану. А.., 2000ж. -121 б.
68. Қуаналиева М.А. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің бітім- биліктерінің әлеуметтік психологиялық сипаты.//Теоретические иприкладные проблемы социолизации личности:Межвуз., сб.,научных трудов .,часть V./Под.ред.С.М.Джакупова.-Алматы, 2002.-с83 –92
Р Е Ф Е Р А Т
Бұл жұмыс кіріспеден, негізгі теориялық бөлімдерден,
эмперикалық - практикалық зерттеу бөлімдерінен, 6- кестеден,
пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
Тақырыбы: ''Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін
психологиялық талдау”.
Жұмыстың мақсаты: Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды
астарлап шешу тәсілдерін психологиялық зерттеу.
Міндеттері:
1.Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды астарлап шешу
тәсілдеріндегі ерекшелігін анықтау.
2.Казіргі кезде кикілжіңді жағдайларды шешу тәсілін анықтау, өз менің
қорғау механизмдері, өзін-өзі жетілдіру", көбіне тікелей шешуде көрінеді.
3.Орыс тілді қазақ оқушыларда тікелей шешу тәсілдері басымырақ екенін
анықтау
4.Казақ тілді оқушыларда кикілжіңдерді шешу тәсілдерінде астарлап" айту
таптаурындарында қалыптасқаның анықтау.
5.Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңдерді шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен
салыстырғандағы айырмашылықтары анықтау.
Зерттеу объектісі: халық ауыз әдебиетінің мәдени дәстүріндегі шешендік
сөздер, билер сөзі, жыраулар, жас өспірімдер.
Би- шешендер тек қазақ халқына тән құбылыс, сондықтан оған ерекше мән
беруіміз керек.
Болжам. Осыған орай, бұл жұмыстың болжамы бойынша,біздің ойымызша
билердің кикілжің жағдайларды шешуі өте астарлы әсер ету тәсілдері арқылы
шешіледі деп ойлаймыз.
Зерттеу әдістемесі: билер сөзіне, шешендік дауға контент-анализ әдісі,
жас өспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдеріндегі кездесу
жиілігін контент- анализ әдісімен анықтау, салыстырмалы түрде жас
өспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдеріндегі айырмашылықты
анықтауға Розенбаумның Q критерий әдісін қолдану; бақылау әдісі ;үлкен
топта талқылау әдісі;пікірталас әдісі;алынған нәтижелерді
талдау;тәжірибелік ұсыныстарды өңдеу.
Зерттеу сипаты: зерттеу жұмысы №122 мектеп- гимназиясында екі бағытта
жүргізіледі.1-шісі,15 оқушының берген жауаптары жазбаша түрде алынса,2-де
жауабы магнитафонда бекітілген.
Әдебиеттер саны: 67
Жұмыс беті:
Қорыта келгенде, эмперикалық практикалық зерттеу мәліметтерін сапалық
және сандық талдау барысында мынандай тұжырым жасауға болады.
Қазақ және орыс тілді жас өспірімдерінің кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдерінде айырмашылықтар бар.Әсіресе қазақ тілді жас өспірімдеріне
астарлап шешу тәсілдері тандалған топқа тән екендігі байқалса, орыс тілді
қазақ жас өспірімдерінде тікелей шешу тәсілі арқылы болатыны байқалады.
Практикалық өмірде кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін қолдануда,
әсіресе дәстүрлі мәдениеттіміздегі мақал – мәтелдерді пайдалану, оның
қазіргі кезде астарлы ойлау үрдісінде көрінуі тілімізді дамытуға, қайта
жаңғыртуға түрткі бола алады.
Болашақта әрімен қарай да осы бағытта жұмыстарға байланысты мәселелерді
талдау керек. Осындай мәселені қарастырып талдау бұрын психология саласында
қарастырылмаған.
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе 6-9
І ТАРАУ. Теориялық бөлім.
Психология ғылымныдағы кикілжің мәселесі
1.1. Кикілжің туралы түсінік 9-14
1.2. Кикілжің типологиясы және оны шешу тәсілдер 15-22
1.3 Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі кикілжіңдердің 23-28
ерекшеліктері
ІІ ТАРАУ. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжің жағдайларды
шешу тәсілдерінің психологиялық сипаты.
2.1 Билердің бітім- биліктерінің әлеуметтік- психологиялық сипаты
29-31
2.2 Билердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінде "астарлап" 32-39
айтудың психологиялық мәні.
2.3 Жас өспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін талдау40-42
ІІІ – ТАРАУ. Эмперикалық зерттеу бөлімі.
3.1 Эмперикалық - психологиялық зерттеудің мақсаты, ғылыми 43-44
болжамы және міндеттері.
3.2 Зерттеуде қолданған әдістердің сипаттамасы. 45-46
3.3 Эмперикалық- практикалық зерттеу барысы 47-51
Эмперикалық- практикалық зерттеу нәтижелерін талдау, өңдеу, 52-61
қорытындылау.
Қорытынды 62-64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 65-67
Қосымшалар 68-70
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде адамдар арасындағы өзара қарым қатынастардан , қарама-
қайшылықтар, даулар, кикілжіңдік жағдайлардың шешілу тәсілдері өте маңызды.
Олардың ең бастысы- әр адамның мақсаттарына, қажеттіліктеріне байланысты,
әркім өзінің мақсаттарына қарай әр түрлі іс- әрекеттер, таымдық
көзқарастарына қарай кикілжіңдерден шығудың тәсілін түрліше қолданады.
Дәстүрлі мәдениттегі шиеленіс жағдайлардың шешілу тәсілдеріне көңіл бөлу
мақсатымыз – сол дәуірде шиеленісті жағдайларды астарлы тәсілдермен
шешкендігін этнопсихология саласында зерттеудің маңызы зор.
Этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың
психологиялық идеяларын Қ. Жарықбаев сипаттаған. Олардың психологиялық ой-
толғаныстарына тоқталып өткен.Дегенмен шешендік даулардағы,жыраулардағы
шиеленісті жағдайлардың тәсілдері қарастырылмаған1;14б.
Ф. Ташимова еңбектерінде қазақ мәдениетінің субъекті түсінігі былай
сипатталады: "субъектілердің творчестволық тарихи тәжірибелері ұрпақтан-
ұрпаққа тікелей және жанама жолдармен жалғасқан" 2;47б.
Қазақ ат сүрінгенше ақыл тапқан, ұшқыр, тапқыр ойды
қастерлеген, халық ауыз әдебиетінде өшпес мұралар қалдырған.
Психология ғылымы саласынан, осы мәселелер тақырыбында зерттеу
еңбектерін қолға алған саласы этно психалогия болып табылады, ал
дәстүрлі мәдениеттегі шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінің жолын
анықтау конфликтология саласы үлесінде.
Біздің зерттеу тақырыбымыздың негізі Дәстүрлі мәдениеттегі
шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық жолдарын
зерттеу.
Мақал-мәтелдерді қазіргі жастардың шиеленістерді шешу
тәсілдерінде орынды қолдануы ұлттың әлеммен өзара қарым-қатынасындағы
психологиялық ерекшеліктерін айқындай түседі. Тіл қарым-қатынас
құралы десек, шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінде оның алатын
орны өз мәнін жойған емес.Осыған орай, Ф.С.Ташимова өзінің
еңбектерінде қазақ мәдениетіне тән субьекті түсінігіне көңіл бөлген.
Онда автор қазақтарда ата-бабаларының рухы немесе жеті атасын
білуі, өзінің ұлттық болмысын саналы түрде түсінуіне, ата-бабалары
арқылы жинақтаған рухани байлықтарын ой елегінен өткізіп, жеткізе
білуіне іс-әрекеттері мен таптаурындарынан айқын көрінедің- деп
қарастырған 2;47б.
Өкінішке орай, қазіргі кездегі жағдайларды ескерсек, өз
ұлтымыздың ішінде ұлттық құндылықтарды игермеуі, ескермеуі, салт-
дәстүріне немқұрайлықпен қарайтын адамдардың болуы кең көлемде өз
алдына зерттеу жүргізетін психологиялық мәселеге айналып отыр.
Халқымыздың ұлттық санасында этникалық сәйкестіліктің болмауы
түрлі әлеуметтік келеңсіз жағдайларға, мәңгүрттікке, тіліміздің
өсуінен өшуіне, мәдени дәстүріміздің дамуына кедергі болуы мүмкін
жағдай.
Бұл зерттеуге алынған еңбектің ерекшелігі орыс пен қазақ жастарының
қазіргі кездегі шиеленісті жағдайларын шешу тәсілдеріндегі өзіндік
ерекшеліктерін анықтау, қарым-қатынастағы тілдің логикалық құрылымындағы
өзіндік психологиялық сипатын қарастыру.
Ең бастысы-қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі кикілжіңдерді шешу
тәсілдерінің психологиялық ерекшелігін анықтап, қазіргі кездегі
жағдайларда оның алатын орны қандай деген сауалдарға ізденістер. .
Біздің халқымыздың дәстүрлі мәдениетіне даулар немесе кикілжіңді
жағдайларды шешу тәсілдерін тек сөзбен, іспен, күшпен ғана емес, бет-
пішінінен, дене қимылымен үнсіз отырып-ақ ой-пікірді айқын танытып істі
бітіре салатын болған. Мұндай іс-қимылдарды келісу, ашу-ыза т.б. сәттерінде
ыңғайын тауып пайдалану шеберлікті де, сезімталдықты, тапқырлықты
бейнелейді. Мұның өзі де мұндай жағдайлар мен мәселелерді тікелей емес,
"астарлы "жолдармен шешу тәсілдерінің біріне жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Казіргі кезде халқымыздың тарихы, мәдениеті
жаңаша қаралып, өзіндік ақиқатымен танылу қажеттігі туып отыр. Ал дәстүрлі
мәдениеттің дала даналығының психологиялық келбеті-сөз құдіретінде тұр.
Әсіресе, бітпес даулардың шешу тәсілі-әрекеттен гөрі нақты сөз болған.
Казақ ат сүрінгеншең ақыл тапқан ұшқыр ойды қастерлеген, халық ауыз
әдебиетінде асыл мұраларын қалдырған. Ауыз әдебиетіндегі өшпес орны бар
шешендік сөздер, билер сөзі. Шешендік сөздерде дала өмірінің қағидалары,
шиеленіскен қайшылықтарды шешудің ережелері, даналық үлгілері дерлік
тұжырымдар кездеседі. Шешендік сөздер көп ретте билер сөзі ретінде таралып
сақталған. Онда біріншіден, билер барлық кезде іс әрекеттерінің бәрінде
елдің мұқтаждарын өзінің қажеттіліктерінен жоғары қойған.Екіншіден, елдік
мәселелерді шешкенде адамдарды алаламай, кісілік дәрежесін ескеріп
отырған.3-ден, билер дау жанжалдарда төрелік айтқанда әділетті болған,
ақиқатқа жүгінетініне халықты сендірген.
Би-халықтың көкейіндегісін айтқан әділет жақтаушысы. Белгілі билердің
кесімді билік сөзін этнопсихология саласында зерттеу маңызды кикілжіңді
жағдайларды шешуде қандай орын алады?
Оның қандай басты ерекшеліктері бар деген сауалдар туындайды. Осы
мәселені психология саласында зерттеу толықтай қарастырылмаған.
Жаңалығы. Дәстүрлі мәдениетте даулар мен жырауларда шешендік сөздерде,
билер сөзінде жанама түрде, астарлап айту, мысқылдап айту, ымдап айту,
қарсыласын бастырмалату, өзіне иландыру тәсілі, өткірлеп бейнелеу тәсілі
арқылы билердің кесімді билік сөздері бүгін халықтың тағдырын шешуде
маңызды орын алған, ал қазіргі кезде кикілжің жағдайларды шешу тәсілдері
келіссөз, алдау-арбау, жүйелі жоспарлау, көбінесе тікелей шешу тәсілдерден
көрінеді.
Сонымен қатар ,әр адам кикілжіңді жағдайларда оны шешу жолында өз
менің қорғау механизмдері, өзін көрсету, әсіресе орыс тілді қазақ
жастарында тікелей шешу жолдарымен іске асады.Қазақ тілді жастардың
таптаурындарында "астарлы"шешу тәсілі қалыптасқан.
Біздің жұмысымызда дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді жағдайларды шешу
тәсілдерін ,қазіргі кезбен салыстырғанда айырмашылықтары мен ұқсастықтары
барын қарастыру.
Теориялық мәнділігі. Кикілжіңдер индивидтердің өзара қатынастары,
өзара әрекеті процесінде пайда болды. Психологияда конфликтология мәселесін
З.Фрейд, К.Юнг, Л.Козер, Ф.М.Бородин, А.И. Пригошина т.б. еңбектерінде
қарастырады. "Кикілжіңді жағдайлар сатылы нақты түрде эволюциялық мәні бар
әлемдік тұрғыда өзіндік идеясын қайта өңдеп қарауды талап етеді.
Кикілжіңдерді шешу тәсілдері өркениеттің дамуына нақты әсер етуге
мүмкіндіктер береді "3;28б.
Конфликтология саласында әсіресе сөзбен әсер етіп, өзіне иландыру
тәсілінің және келіссөзге келудің маңызы зор. Казақ этнопсихологиясында
дәстүрлі мәдениеттің, оның ішінде жыраулардың, шешендік өнердің
психологиялық тәлімдік ерекшеліктеріне көңіл бөлгенімен, бірақ билердің
дауларды шешу тәсілдерінің психологиялық сипатына тоқталмаған. Ф.С.
Ташимова еңбектерінде, әсіресе қазақтың дәстүрлі мәдениетінің шиеленісті
шешуі астарлы" жолдармен жүзеге асады деген пікірін негізгі алуға
болады2;40бб.
Практикаалық мәнділігі. Кикілжіңді жағдайларда, оның ішінде өзара
қарым-қатынастардың ,даулардың, қарама-қайшылықтардың шешілу тәсілдері
маңызды.Практикалық -әлеуметтік тренингтерде қазақ тілді жастардың
"жанама"шешу жолдарының ерекшілігі көрінеді.Ұлтқа тән өзіндік ерекшілігін
тренингтік жағдайларда,қарым-қатынастарда, кикілжіңдерді шешуде
ескеруге болады.Кейбір жеке адамдар ,топтар арасындағы түсінбеушіліктерден
айқын көруге болады.Әсіресе , орыс тілді қазақ мәселені тікелей шешуге
бейім тұрса,ал қазақ тілді адамдар үшін мәселені шешу "астарлы" түрде
жүзеге асады.Осы аралықтағы түсінбеушіліктер өзара қарым-қатынастағы
қиындықты тудыртады.Практикада ұлтқа тән ерекшілігін ескріп отырудың маңызы
бар.
Мақсаты. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды жанама
шешу тәсілдерін психологиялық зерттеу.
Міндеттері:
1.Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды жанама" шешу
тәсілдеріндегі коммуникативті ойлау арақатынасының ерекшелігі анықтау.
2.Казіргі кезде кикілжіңді жағдайларды шешу тәсілін анықтау, өз менің
қорғау механизмдері, өзін-өзі жетілдіру", көбіне тікелей шешуде көрінеді.
3.Орыс тілді қазақ студенттерінде тікелей шешу тәсілдері басымырақ
екенің анықтау
4.Казақ тілді студенттерде кикілжіңдерді шешу тәсілдерінде жанамалап,
астарлап" айту таптаурындарында қалыптасқаның анықтау.
5.Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістерді шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен
салыстырғандағы айырмашылықтары мен ұқсастықтарын білу.
Болжам. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленісті жағдайларды шешудің
психологиялық жолдары көбінесе астарлай айту, жанама "айту арқылы
шешіледі.
Зерттеу объектісі: халық ауыз әдебиетінің мәдени дәстүріндегі шешендік
сөздер, билер сөзі, жыраулар.
Зерттеу пәні: шешендік сөз, дау, жыраулар, кикілжіңнің қазіргі кездегі
шешу тәсілдері, пікірталас т.б
Зерттеу процедурасы: билер сөзіне, шешендік дауға контент-анализ
әдісі, салыстырмалы түрде студент жастардың кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдеріндегі айырмашылықты анықтау; алынған нәтижелерді талдау;
тәжірибелік ұсыныстарды өңдеу.
Қорытындылар мен ұсыныстар: қазіргі кезде ауыз әдебиетінің, оның
ішінде шешендік сөздердің табиғаты терең зерттеліп ашылуы керек, ал
практикалық өмірде шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерін қолдануда,
сонымен қатар қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі шешендік сөздерді
пайдалану тілімізді дамытуға, сақтауға, қайта жаңғыртуға түрткі болады
І.1. КИКІЛЖІҢ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.
Кикілжің индивидттердің өзара қарым-қатынасы негізінде,өзара әрекет
процесі барысында пайда болады және қаншалықты адам бар жерде, соншалықты
туып отырады.
Кикілжің мәселелері мен кикілжіңді жағдайлар әрқашан да философтарды
қоғамдық қызметкерлерді, оқымыстыларды қызықтырған. Қаншалықты қызықты
әрі, ұзақ тарихи мәні болса да, қазіргі кезге дейін жалпыға бірдей
анықтамасы конфликтінің түсінігі әзірше құрылған жоқ, өйткені өте көп
әртүрлі құбылыстар тым ұзақ категорияларға түсіп отырады 5;7 б.
Ең алғашқы рет әлеуметтік кикілжіңнің табиғи рационалды мағынасын
сынауға түсініктеме берген ежелгі грек философтары. Ежелгі грек философы
Анаксимандр б.ғ.д.,10-547 ж.ж. заттар ылғи да қозғалыстан тұратын
апейрондар, ал қарама-қайшылықтардың шығуына әкелетін материалдық
бірліктің бастамасы деп түсіндірді. Ежелгі грек философы Гераклит
б.ғ.д.530-470 әлем, табиғат туралы жалпы жүйелі көзқарастарын
конфликтілік ситуация мен соғыс туралы өзінің пікірлерімен байланыстырып
түсіндіруге тырысты. Гераклит айтуы бойынша, әлемде бәрі өшпенділікпен және
дауласумен туады, тек жалғыз ғана космостағы билік етуші-бұл күрес,
барлығының әкесі және барлығының патшасы. Олардың бірін құдай қылса,
басқаларын адам етті, бірін құл етсе, енді бірі еркіндікте. Бұл сөздер
қоғамның даму процесіндегі күрестердің позитивтік ролін түсіндірудегі
рационалды сынаудың бірі болып табылады.
Орта ғасырда Фома Аквинский 1225-1204 қоғамдық өмірде күрестің
болуы керек деген ойды дамытты, тағы да бір жағы әділетті соғыстың
жағдайларын анықтады, яғни ол кикілжіңнің бір жағының санкциясы болу керек
деді.
Э. Роттердамский 1496-1506 бастапқы кикілжіңнің пайда болуындағы
өзіндік логикасын ұсынды, яғни тізбектелген реакция іспеттес, өзіндік
әсерімен жаңадан қайталап күшін орбитаға жинауы. Э.Роттердамский пікірінше
,тіпті екі жағы бірдей идеологиялық позицияны ұстаса да шиеленістік
жағдайдағы қарсыластың күрделі қолданысына көңіл бөледі.
Ағылшын философы Ф.Бэкон1561-1626ж.ж. алғашқы рет әлеуметтік
шиеленістің жиынтығына теоретикалық талдау жасап негізін қалаған.
Материалдық-саяси және әлеуметтік ретсіздіктің психологиялық жағдайларын,
сонымен қатар оларды шешудің мүмкіндік беретін тәсілдерін кеңінен қарады.
18-19 ғасырларда ағылшын демократтары Е.Д.Прустли, француз
ағартушылары Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо, Вольтер, неміс философы Э.Кант, Г.Гегель
т.б. кикілжіңге байланысты сыни көзқарастар танытты.
Э.Кант 1724-1804ж.ж көршілес тұратын адамдар арасындағы
бейбітшіліктің қалпы бұл табиғи қалпы емес, керісінше күрес, яғни егерде
үздіксіз емес қақтығысты әрекеттер болмаса, онда үнемі олардың қорқытуы
пайда боллады. Сондықтан да бейбітшіліктің қажет болуы керек. Неміс
философы Г.Гегель 1770-1831 ж.ж айтуы бойынша: мемлекет барлық жерде
қоғамға көңіл бөліп және мемлекетті реттеп отыруы керек деп есептейді.
Тіршілік пен күрес мәселесіне зерттеулерін бағыттаған ағылшын биологы
Ч.Дарвин 1869-1902ж.ж эволюция теориясын ұсынды. Ч.Дарвин "Табиғи
сұрыптаудың пайда болу түрлері және өмірмен күресі үшін текті сақтаудың
қолайлы жағдайлары" атты еңбегінің басты идеясы- тірі табиғаттың дамуы
үшін өмірдегі үнемі күресу жағдайларымен туындап отырады деп түсіндіреді.
Ч.Дарвин тірі табиғаттың даму механизмдері табиғи сұрыптау түрінде біршама
өмір сүруге бейімделген түрі екенін дәлелдеді.
Одан кейін Ч.Дарвиннің көзқарастары әр түрлі ғылыми зерттеу
бөліктерінде дами бастады, оның ішінде шиеленістің әлеуметтік және
психологиялық теориялары да бар. Сонымен қатар, польшаның австриялық юрист
Л.Гумплович1830-1909ж.ж әлеуметтік дарвинизмнің өкілі, әлеуметтік
шиеленістің табиғи көзқарастарын мынадай етіп бөліп шығарды: кикілжің
тарихи процестің мәні,қоғамның дифференциясы, басқаруы және бағынуы
мәнділік құбылыс,кикілжің қоғамның бірнеше мүмкіндігін туғызады.
Казіргі кезде Л.Гумплович идеясының өкілдері өте аз, бірақ оның
ұсыныстарының кейбіреуі қазіргі әселелерді шешуде нәтижелі екенін
көрсетеді. Әлеуметтік дарвинизмнің ілімдері әртүрлі сипатта анықтама берді,
олардың әлеуметтік жүйедегі орнына, мәніне көңіл бөлді6;26 б.
Кикілжіңдік мәселелерді өңдеу социологияның әртүрлі бағытын қамтыды.
Олардың бәрі шиеленісті әлеуметтік концепцияны мойындады, категорияның
бастамасы екенін қоғамдық өмірде шиеленістің маңыздылығын және осы
төңіректе теоретикалық зерттеу керек екендігін бәрі тіршілікте қолданады.
Неміс социологы Г.Зиммель (1858-1918ж.ж) алғаш рет әлеуметтік
кикілжіңдерге ғылыми термин енгізді. Г.Зиммель айтуы бойынша, әлеуметтік
өзара әрекеттестіктің тұрақты орналасуы, бедел, келісім, көну, ынтымақ
шиеленісте ерекше орын алады, шиеленіс әлеуметтік интеграцияға мүмкіндік
береді, әлеуметтік бейімділікке нақты сипаттама беріп, оларды
ұйымдастырудың нормалары мен қағидаларын бекітеді 7;41 б.
Психологияда кикілжің жеке адамдардың өзара қарым-қатынасы
негізінде, өзара әрекет процесі кезінде пайда болады. Кикілжің сөзі
(латын тілінен "confіlіctys", "столкновение", "қақтығыс" шиеленіс "деген
мағынаны білдіреді. Ол қарама-қарсы пікірлерді, қызығушылықтарды,
талпыныстарды, ұрыс-керісті, дау-жанжалдарды білдіреді.
Классикалық батыс психологиясында шиеленіс түсінігінің бірнеше
варианттарын құбылыс ретінде ұсынды, табиғатты интрапсихикалық процестер
мен факторлар арқылы анықталады, құбылыс ретінде пайда болуы мен
ерекшеліктері, ең алдымен жағдайлары анықталады 7;35 б.
Құбылыс ретінде, жеке адамның ерекшеліктерін түсіну білімі
немесе обьективті жағдайларды сипаттау жеткіліксіз, ол үшін адамның
өмірінде болып өткен субьективті интерпретациясын түсіну ауадай
қажет деп түсіндірді.
Интрапсихикалық феномен ретінде шиеленісті дәстүрлі сипаттау З.
Фрейд (1856-1939) еңбектерінде жеке адамның шиеленісіне байланысты идеялар
айтылған. Оның айтуынша, шиеленістердің бастапқы сипатының күші-адамның
өзінің табиғатындағы қарама-қайшылығында.
Психоаналитикалық еңбегінде басты назар аударатыны- ішкі
шиеленістердің санадан тыс сипаттары. Оның өзі жеке адамдардың
мәселесін және қиыншылықтарын түсіну тәсілдері, сыртқы жағдайлардан гөрі,
жүріс-тұрысының өзінің ішкі ерекшеліктерімен себептелінген.
Психоанализ теориясының басты негізі- адамдар үнемі кикілжің
жағдайларда жүреді. Ал оның негізгі шығу себебі, өмірдің ауқымды
психикалық аясында жатыр, ол"энергия күші" "либидо" және агрессиялық
ниеттерін саналы түрде түсіне алмауынан туындайды деп тұжырымдайды
8;23б.
З Фрейд өзара жеке адамдық кикілжіңдер себебін іздестіру санадан
тыс сферада қарау керектігін айтады. З. Фрейд психикада сананың үш
деңгейін қарастырады; сана, сана алды, санадан тыс немесе санасыздық.
Санадан тыс сферада Менің өз-өзін сақтау механизмдері психологиялық
тұрғыда қауіпсіздікті қамтиды.
А.М.Матюшкина пікірінше, қорғаныс механизмдері адамның өзін-өзі
сыйлауын қорғап қана қоймай, сонымен бірге өмірдің қиындықтарынан алып
шығуына, жеңіп шығуына алдын-ала мәселелерді шешуге жол ашып, өміріне
қауіпті жағдайларынан ысылып шығуына көмек бере алады деп сипаттайды 9;49
б.
Сонымен қатар, кикілжің түсінігіне К.Левин идеясы ұсынылды, онда
субъективті ситуацияны сипаттауға және жүріс-тұрыстық ситуативті
себептелінуінің негізін салды. Ол шиеленіс пәніне арнайы зерттеу жасаған
алғашқы психологтардың бірі болып табылады.
К.Левин кикілжіңді ситуацияны индивидтің өмірлік кеңістігінде, оларға
әсер ететін, "күш өрісінің" барысында сипаттайды. Оның кикілжіңді
интерпретациялауы шиеленісті меңгерудің когнитивтік бағытын, сонымен қатар
ситуациялар ретінде, дамуы мен күшіне енуіне мүмкіндігін туғызды.
З.Фрейд пен К.Левин адамның психологиялық шиеленісті сипаттаудағы
концептуалды негізін салған авторлардың бірі болып саналады.
З.Фрейдтің шәкірті К.Г.Юнг (1875-1961ж.ж) аналитикалық психология
мектебінің негізін салушылардың бірі, ұжымдық санасыздықтың пайда болуы
және адам типологиясының мінез-құлқында көрінгендіктен, жеке адамның жүріс-
тұрыстық шиеленісі көбінесе осындай жағдайлармен түсіндіріледі. Өзінің
еңбектерінің бағытын психобиолгиялық позицияда қорғайды, ол бағыт жалғыз
ғана мүмкіндік емес, көптеген аспектілері бар деп қарастырады.
К.Юнгтың айтуынша, психоанализдің негізгі аспектісі балалар
психологиясындағы таза гедоникалық көзқарастармен сипатталады. Фрейдтік
психологияға сәйкес, яғни психикалық процестерді түсіну қорғаныс ретінде
қанағаттану қағидасына бағытталған.
Бір жағынан, автор бұл еңбегінде ойлаудың мәні мен түсінуді меңгеру
жан дүниесінің кикілжіңнің шешуі үшін маңыздылығын қарастырған. Либидоны
(жыныстық еліктеу) дұрыс меңгеріп түсіну жолы, дамуы және үнемі либидоның
қызмет етуін қамтамасыз етуі мүмкін. Осыған орай, оны түсінбеу балада
невроз ауруларының пайда болуына әкеледі деп қарастырған 7; 45б.
60-жылдары американдық психотерапевт Э.Берн (1902-1970) еңбектері
жарық көрді. Психоанализ идеясын синтездеу негізінде, трансактілі талдау
теориясын құрды 10;5б.
Э.Берн бойынша, жеке адам құрылымы үш компоненттен тұрады: бала жай-
күйі (эмоциялар, уайымдар, шаттану қайнар көзі); ата-ана (таптаурындарға
көңіл бөлу, нанымдар, үйрету) және "үлкендер" (өмірге рационалды және
ситуативті қарым-қатынас).
Адамдар өзара қатынастар негізінде трансакцияны қамтамасыз етеді.
Егерде трансакция қалыптаспаса, онда шиеленісті қарым-қатынасты туғызбайды.
Ал егер қатынаста трансакция пайда болса, онда өзара қатынас процесі
бұзылады және конфликт пайда болуы мүмкін10;255 б.
Батыс Европада және АКШ та 50-60 жылдары ортасында дағдарысты
құбылыстар пайда болды. Р.Дарендорф, Л.Козердің идеяларының маңызы болды.
Р.Дарендорф айтуынша, барлық қоғамдық жүйеге тән шиеленістердің жалпы
себебін көрсетуге және табуға тырысты11;140б.
Р.Дарендорф конфликт жағымсыз факторлерімен шектелмей, сонымен қатар,
шиеленістің жағымды жақтары бұл әлеуметтік айнымалылардың инновациялардың
қайнар көзі.
Л.Козердің 1956 жылғы әлеуметтік шиеленістің қызметің атты еңбегі
жарық көрді, ол шиеленіс түсінігіне жаңаша көзқараспен қарайды. Л.Козердің
теориясы қоғам құрудың ғылыми негіздегі тұжырымдамасы, қарама-қайшылықтарды
шешу күштеуден кету жолы деп қарастырған 7;115 б.
Ресейлік психологияда әрқашан жеке адамды кеңістікте тіршілік етуінің
тарихи, мәдени, әлеуметтік тұрғыда психологияның феномендік контексте
сипаттауға немесе түсіндіруге бағытталады.
Шиеленісті жағдайларға байланысты жүргізілген зерттеулер көрсеткендей:
1. кикілжіңнен қашып құтылмайды;ол әрқашанда болады, адамдар арасындағы
қарым-қатынасқа байланысты туындап отырады;
2. кикілжіңнің жағымды және жағымсыз қызметтері бар:
3. Жағымсыз жақтарының шығу салдарын төмендету үшін себебін дұрыс білу
керек, олардың шешілу жолдарын басқарып, кикілжіңді қарама-
қайшылықтарының деңгейін төмендету 7;77б.
И.В.Басов пікірінше , психологиядағы шиеленіс түсінігі бір уақыттағы
тенденциялардың, мотивтердің және қызығушылықтардың әрекеті. Оларды бір
жағынан: әлеуметтік, экономикалық қайшылықтар, қоғамдағы жүйелі қатынастар,
енді бірі жеке адамның психологиялық ерекшеліктері, олардың жүріс-тұрыс
талпыныстарын қамтамасыз етеді 7;365б.
Ресейлік психологияда киілжің мәселелерімен айналысқан классиктердің
бірі Л С Выготский ,В Н Мясищева, В.С.Мерлин, А.Л Анцупова, А.И Шипилова,
Ф.Е Василюк, В.В Столин, А.А Петровский, В.П Шейнов, О.И Громова, Н.В
Гришина, А.А Гостев тағы басқалар.
Л.С Выготский еңбектерінде ішкі қайшылықтар мәселесі, жеке адамның
кикілжіңдерімен дағдарыстарын, олардың даму және қарым-қатынас
контекстерінен қарады13;249б.
Н.В Гришинаның пікірінше, "бір жағынан ресейлік психология белгілі
тарихи және идеологиялық қиыншылықтарда толықтай өз күшімен көрсетіледі,
әсіресе жеке адамның субективті ішкі әсеріне қызығушылықтарына көңіл
бөлгенде, оның "субективтілігі обьективтілігіне" ауысып тек қана тарихи
кездегі міндеттерді шешуге мүмкіндіктер берген. Әрімен қарай, автор
айтуынша "тәжірибе көрсеткендей, тұғыры мықты және дәстүрі терең сақталса
қаншалықты қиындықтарға қарамастан, олардың дамуы қайтадан өріс алып,
өздерін көбіне жоғарғы дәрежеде көрсетуге талпынады. Теория психикалық
тұрғыда және жеке адамды жалпы психологиясылық феноменді контексте
сипаттады 13;200б.
Академик И.В Кудряцевтің ұжымдық монографиясында кикілжің анықтамасы
өте маңызды, қайшылықтарды шешу тәсілдері өзара әрекет процесінде пайда
болып, көбінесе жағымсыз эмоциялардан айқын көрінеді41;31-32б.
В.Д Весниннің еңбектерінде шиеленіс түсінігі қарама қарсы
тенденциялардың, әрбір жеке адамның психикасында адамдармен өзара қарым-
қатынасында және олардың формальді емес қамтыған әр түрлі көзқарастарында,
қызығушылықтары мен позицияларында көрінеді14;395б.
Шиеленісті құбылыстардың табиғаты туралы азды көпті түсініктердің
мәні В Н Мясищева еңбектеріндегі идеялары жеке адамға байланысты
қатынастармен және оның шиеленістерімен сипатталады.
Қазіргі кездегі психология адамның ішкі әлеміне қызығушылықтары
туындап, олардың өмірінің жағдайларына, оларды уайымдататын
дағдарыстарымен шиеленістеріне көңіл бөле бастайды. Ф Е Васильюк осы
түсініктердің мазмұнын, және құбылыстарын таңдайды, жеке адамның
күнделікті тіршілік етуіндегі олардың өзара әрекетін өмірлік әлеміне
әсер ету арқылы әр түрлі жағдайларда өмір сүруін және қабылдау тәсілін
көрсетуге тырысады15;32б.
В.В Столин пікірінше "көптік іс әрекеттердегі", "мен" мәнінің көп түрі
туындайды, ал олардың қиылыспауы "меннің шиеленісті мәні". Осыған орай,
индивидтің "жекешеленген" кикілжіңдерінен қарап, жеке адамның өзіндік сана
сезімін тұтас жай құбылысы ретінде сипаттау.
О.Н Громова пікірінше, адамдардың әртүрлі көзқарастары,
қабылдауларының сәйкес келмеуі және қандайда бір оқиғаларды көбінесе
бағалау дау-жанжалдың туындау жәйттеріне әкеледі. Егер де осы жағдайларда
қатысушылардың белгілі бір мақсаттқа өзара әрекеті бағытталып байбалам
көрсетсе, онда шиеленіс дауласу жәйттерін көрсетеді, бірақ та кез-келген
даулы жәйттер шиеленіске әкелмейді деп қарастырады6;38б.
А.Я Анцупов, А.И Шипинов еңбектерін психологиялық талдауда
шиеленістің 11- топтық түсінігімен қамтиды.Оған жататындар; кикілжіңнің
мәні өсу, пайда болуы, кикілжіңнің эволюциясы, топтасуы, динамикасы,
функциясы, кикілжіңдегі ақпаратар,алдын-алу,кикілжіңді шешу,кикілжіңді
зертеу және динамикалық әдісі16;205б.
Ресейлік отандық психологиясында кикілжіңнің түріне қарай меңгеру
әртүрлі қиыншылықтарға әкеліп отырады. 83%, өзара жеке адамның
шиеленістерді меңгеруге арналған бағыттағы еңбектері болып келеді. Ішкі
және және жеке адамдық кикілжіңдер 8% жарияланған еңбектерін қамтиды.
Халықтар арасында кикілжіңдер кіші, орташа, үлкен топтар арасындағы
шиеленісу психологиялық сипаттамасы 3-4% еңбектері бар болса, 5%
еңбектер методологиялық және жалпы теоретикалық сипатын танытады
16;205б.
1.2. КИКІЛЖІҢ ТИПОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ТӘСІЛДЕРІ.
Кикілжің ұғымы индвидтердің санасында анықталған тенденциялардың бір-
бірімен қарама-қарсы бағыттағы қақтығыс, байланысты топ адамдардың
күйзелістерімен тұлға аралық өзара әрекеттегі немесе тұлғааралық
қатынастардағы қақтығысы психологиялық шиеленістің келесі түрлерін
көрсетеді:
1.Ішкі тұлғалық кикілжің -адамның мотивтеріне, қажеттілік,
қызығушылық, әуестеріне, қарама-қарсы бағытталған қақтығыс.
2.Тұлға аралық кикілжің -адамдардың бір-бірімен келіспейтін
мақсаттарын, құндылықтарымен нормаларын бір-бірімен өзара қатынасты
жүзеге асыруға тырысатын адамның өзара әрекет жағдайы. Кейде бәсекелесу
кезінде бір мақсатқа талпынатын адамның өзара әрекет жағдайы.
3.Топ кикілжің - бір -бірімен әрекеттері және мүдделері
келіспейтін әлеуметтік топтар жатады.
Интрапсихалық феномен ретінде шиеленісті дәстүрлі сипаттау З Фрейд
еңбегінде "Я" и "Оно" қарастырады. Шиеленістің пайда болуының бастапқы
күші адамның ішкі табиғатындағы қарама-қайшылығында 8;352-390б.
Психоананикалық еңбегінде басты назар аударатын ішкі шиеленістердің
саладан тыс сипаттары. Оның өзі жеке адамдардың мәселесін және
қиыншылықтарын түсіну кілті-сыртқы жағдайлардан гөрі адамның жүріс-тұрысы
көбінесе өзінің ішкі ерекшеліктерімен себептелінген.
З.Фрейдтің психоанализ теориясында жеке адaмның ішкі санадан тыс
психикалық күшінің қатысымен анықталады.
Сананың деңгейі: сана (түсінік, уайымдар, оны сіз өз уақытында саналы
түрде түсіне аласыз), сананың алдында (предсознание), (барлық тәжірбиені
еске сақтағанмен ол дер кезінде бірақ спонтанды түрде, яғни ішкі
сезімдермен байланысты, сыртқы әсермен болмаған) қайта оралуына
көмектеседі. Санадан тыс инстинктерді дөрекі ниеттерді эмоция, еске
түсіруді сипаттайды. "Ид", "Оно" жеке адамның психикасында санадан тыс
биологиялық қасиеттердің тізбегін қамтиды. Оның қоршаған ортадағы ниеті,
тілегінен "Эго-Мен" құрылымы пайда болады. "Эго""Мен" құрылымы: адам
психикасында психологиялық жағын қамтиды. "Эго", "Мен" өзін-өзі сақтану
механизмдері психикалық тұрғыда қауіпсіздікті қамтиды. "Эго", "Мен"
әрекет қағидасы ретінде, қанағат қағидасын басқарып, ақыл, ойға әкеледі.
"Эго", "Мен" жауабы қорғаныс механизмдерін қолданудан туындайды. вытеснение
(ысырып шығару), проекция, либидо, сублимация , регрессия, отрицание (жоққа
шығару). Жоғары "Мен" әлеуметтік жағын қамтиды, Ол екі құрылымды құрайды:
“ар-ұят” және "Мен" мұраты жеке адамның дамуында 2-ші рет ойланудың
көмегімен қалыптасқан, оның моральдық жағын көрсетеді. Сонымен бірге
толықтай қалыптасуы, ата-ананың бақылауы өзіндік бақылауға ауысқан кезде
пайда болады.
Жеке адамның санадан тыс ішкі кикілжіңдердің психикалық күші, қорғаныс
механизмдерінің бірі либидо болып табылады. Соңғы тиымдар адамды жан
күйзеліске душар етіп, санадан тыс еліктеу энергиясы басып, оның түрлі
невротикалық ауруларға жол ашады деп көрсетілді. Сондықтан З.Фрейд өзара
жеке адамдық шиеленістер себебін іздестіру санадан тыс сферада қарау
керектігін айтты. Қорғаныс механизмдерінің бірі проекция -индвидум басқа
адамдарға өзінің іске аспаған ниеттерін көшіреді.
Рационализация-өзінің әлсіздіктерін ақтау үшін индвидтің қолданатын
қорғаныс механизмі. Ысырып шығару-қорғаныс механизмі, жағымсыз ойлармен
импульстерін саналы деңгейде жібермеуі."Орнын басу" механизм ретінде
айтылмаған импульстер қатысы жоқ басқа адамдарға аудару шыңайы объектіге
себебін жеткізе алмау мүмкіндіктері8;352-384б .
А. .М. Матюшкина пікірінше, қорғаныс механизмдері адамның өзін өзі
қорғап қоймай, сонымен бірге өмірдің қиыншылықтарынан ысылып шығуына, жеңіп
шығуына көмектесе алады. Олар көбіне алдын ала мәселені шешуге жол ашып
және өміріне қауіпті жағдайларынан ысылып шығуына көмек бер алады9;31б.
К.Левин *өріс теориясына* сүйене отырып, оның 3-негізгі типтен тұратын
кикілжіңнің топтасуын ұсынды.
1."Жақындау-жақындау" кикілжіңі -өзін қызықтыратын бір деңгейдегі екі
ұйғарымның бірдей таңдау қажет кездегі адамның жағдайы.
2."Жақындау-алыстау" кикілжіңі -бұл жағдайда индивидтің таңдап алатын
мақсаты бірдей мөлшерде қызықтыратын және қызықтырмайтын болып табылады.
Бұл жағымды және жағымсыз эмоцияны да тудырады. Мұндағы конфликтіні кейде
амбивалентті деп атаймыз.
3."Алыстау-алыстау" кикілжіңі -мұнда индивид өзін қызықтырмайтын бірдей
деңгейдегі екі ұйғарымның бірін таңдауы тиіс.
Кикілжіңнің себебі адамдар арасындағы шиеленіскен қатынастар және
кикілжіңге қатысушылардың біреуіне тән ішкі шиеленісушілікте болуы мүмкін.
Батыс Еуропада және АҚШ-та 50-60 жылдары ортасында дағдарысты
теориялар орын алды. Л.Козердің шиеленістің жалпы теориясына, өту тез
шиеленісті функционалды тұжырымдамасының дамуына түрткі болды.
Л Козердің теориясы қоғамды құрудың ғылыми негіздегі тұжырымдамасы,
қарама-қайшылықтарды шешу күштеуден деп қарастырған. Оның теориясында
кикілжіңнің тереңдігі төмендегідей:
1.Кімде-кім кикілжіңдерге қатысып, кикілжіңде эмоцияны көп тудырса,
соншалықты кикілжіңде тереңде жатады.
2.Топ ішінде кикілжіңдер шынайы емес айтыс-тартыстар көп болса, кикілжіңдер
де терең...
3.Топта кикілжіңге қатысушылар өзінің қызығушылықтарын шынайы қадағаласа,
онда өзінің қызығушылықтарын макродеңгейде кез-келген шиеленістерде
шешім қабылдауда қолданады47;142б.
Қазіргі батыс зерттеулері көрсеткендей кикілжің екі бағытта
қарастырылады: біріншісі-жеке бастық шиеленісін меңгеру; екіншісі келісімге
жету жолында әлемді меңгеру17;169б.
Бизнесте және келіссөз сферасында өте кеңінен қолданылатын танымал
Томас-Килмен тұжырымдамасы, онда кикілжіңді жағдайларда көрінетін адам
жүріс-тұрысының бес стратегиясын қарастырады.К.Томастың айтуынша кикілжіңді
өз уақытында шешу керек. Кикілжіңді шешу мақсатында идеалды шиеленіссіз
жағдайлар, көбінесе адамдардың толықтай гармонияда жұмыс істеген кезде
болады-шиеленістің шешу мақсаты осындайда жақсы көрінеді. К.Томас айтуынша,
кикілжіңді меңгерудің мынадай аспектілеріне нақты көңіл бөлу керек:
Кикілжіңді жәйттерде адамдарға тән жүріс-тұрыстың қандай формалары бар,
оның қайсысы жемісті және деструктивті болып табылады.
Адамдардың жүріс-тұрысының типін шиеленісті жәйттерде К.Томас сипаттау
арқылы кикілжіңді реттейтін 2-өлшемді моделді қолдану керектігін айтады,
оның өлшеу негізі кооперация болып табылады, яғни адамнның көңіл-күйі
адамның қызығушылықтарымен тығыз байланыста, әсіресе кикілжіңді жәйтті
немесе өзінің қызығушылығын қорғау акцентімен сипаттайды. Осыған сәйкес
негізігі өлшемдер бойынша К.Томас кикілжіңді реттеудің келесі тәсілдерін
бөліп шығарады:1-конкуренция қызығушылықтарын қанағаттандыруға ұмтылуы; 2-
бейімделу-бәсекеге қарама-қарсы басқалар үшін өзінің қызығушылықтарын
құрбан етуге даяр.3 - компромисс-ымыраға келу. 4-қашу-бәсеке ұмтылу
жағдайлары, өзінің мақсатына жету тенденциясы.5- ынтымақтық-екі жағы да
бірдей толықтай қанағатқа ие, жәйттерге қатысушылары альтернативтілікке
келеді 17;172б.
К.Томас айтуы бойынша, кикілжіңнен қашу екі жақтың ешқайсысы да
жетістікке жетпейді; бәсекелесу жүріс-тұрыс формасында, бейімделу және
ымыраға келу немесе осыған қатысушылардың біреуі ғана жетістікке жетеді,
қалғандары жеңіліске ұшырайды немесе екі жағы да жеңіліп ымыраға келіп жол
береді.
Тек ынтымақтастықта ғана екі жағы да жетістікке жетуі мүмкін деп
сипаттайды. К.Томас өзінің сұрақтамасында, яғни жүріс-тұрыстың типтерін
айырмасын анықтау да бесеуінің мүмкін болатын әр варианты шиеленісті
жәйттерде индивидтердің жүріс-тұрысындағы 1-пікірден тұрады. Әр түрлі
пікірлер жұптан топталған оның әрқайсысы зерттеушінің пікірді өз таңдауы
бойынша қалайды, бұл оның жүріс-тұрысқа тән айқын типін анықтауға мүмкіндік
береді.
Қазіргі кезде нарықтық экономикада шиеленісті жәйттерді анықтауда
кеңінен қолданылады.Томас тұжырымдамасының ролі өте маңызды. Адам жүріс-
тұрыс типтік формасын ажыратуға мүмкіндіктер бере алады17;174б.
А.Я.Анцупова И.Шипилеваның еңбектеріндегі шиеленіс анықтамасы өте
күшті маңызды қиындықтардың шешу тәсілдері өзара әрекет процесінде пайда
болып, көбінесе жағымсыз эмоциядан айқын көрінеді16;206б.
О.Н.Громова пікірінше, адамдардың әр түрлі көзқарастары
қабылдауларының сәйкес келмеуі және қандай да бір оқиғаларды көбіне бақылау
дау, жанжалдың туындау жәйттеріне әкеледі. Егерде осы жағдайларда
қатысушылардың белгілі бір мақсатқа өзара әрекеті бағытталып байбалам
көрсетсе, онда кикілжіңді жәйттер пайда болады. Кез-келгенн шиеленіс
дауласу жәйттерін шиеленіске әкелмейді деп қарастырады6;231б.
Даулы жағдайлардың пайда болуы
Жоқ
Инциденттің пайда болуы Жоқ
Иә
Кикілжіңнің күшеюі
Кикілжіңде жүріс-
-тұрысты
таңдау формасы шиеленістен кету шиеленістің жоқ
болуы
Кикілжіңді жағдайлар қарама қарсы позициялы жақтардағы қандай да бір
сылтаудың болуы, қайшылықты мақсатқа талпынуы, оған жету жолында әр түрлі
тәсілдерді қолдануы, қызығушылықтардың, тілектердің сай болмауы т.б.
Кикілжіңді жәйттер-бұл кикілжіңнің пайда болу жағдайлары. Кикілжіңді
осындай жағдайлардың өрістеуіне өзгермелі сыртқы әсерлер, түрткі немесе
инцидент керек.
Қандай да бір жағынан біреуіннің әрекетін белсендіріп сипаттайды,
тіпті басқа қырынан қызығушылығына әдейі істемеседе, қысым жасайды.
Инцидент қатысушының тілектерінен тәуелсіз туындауы да мүмкін, ол
кездейсоқ, объективті себептердің ізімен немесе өзара әрекеттің нәтижесінде
пайда болады.
О.Н.Громова пікірінше, жағдайлар объективті себеп-салдармен
анықталады. Әрімен қарай, автор кикілжіңді жағдайларда қатысушылар
кикілжіңнің субъектісі де, объектісі де болуы мүмкін екендігін қарастырады.
Шиеленістің субъектісі ретінде қатысушы кикілжіңнің өзара әрекетінің бір
бөлігі болуы керек, яғни өзінің жеке қызығушылықтарын қорғауы, ол тек
біреудің қызығушылығын реттеу тәсілі болмауы керектігін айтады6;232б.
Кикілжіңнің объектісі, яғни әрбір дауласқан жақтары өз жағынан
талаптанады, олардың қарама-қарсы әрекеттерін тудыртады да, оған
қатысушылардың бірі бірдеңеге ие болуынан толықтай немесе жартылай
айырылады. шешім қабылдау құқығынан т.б.. Билік мәселесінде өзара қарым-
қатынас т.б. шиеленістер тудыратын дәл осы қайшылықтардың болмауы.
Кикілжіңдердің саны өте көп болғанымен, тұрақты әсер ету тәсілдерін
таңдау мүмкіндіктері және кикілжіңге сәйкес басқарып, оның топтасуын
факторларға байланысты жүргізеді.
Шиеленісті шешу тәсілдерін антогонистикалық (күш-көрсету) және
компромисс деп бөледі.
4. Күш көрсету кикілжіңніңде қайшылықтарды шешуде, тек бір жағы ғана жеңіп
шығады.
5. Компромисс-кикілжіңге қатысушыларды татуластыру мақсатында шиеленісті
шешу варианттарының бірнешеуінен құр қалады.
Шиеленістің пайда болу табиғатты-саяси әлеуметтік, экономикалық
ұйымдастырылған шиеленістермен анықталады.
6. Саяси шиеленістер-саяси топтардың қақтығыстары, билікке күресу
формулалары, аймақ үшін тағы басқа.
7. Әлеуметтік шиеленістер өәлеуметтік топтағы адамдардың қарым-қатынас кері
естуде қайшылықтардың жоғарға даму стсциясын көрсетеді, онда индвидтің
және қоғамның тұтастай қызығушылықтарымен сипаттайды.
8. Экономикалық шиеленістер-жеке адамдардың, топтардың экономикалық
қызығушылықта негізделіп шиеленістің кең тұғыда спектірін көрсетеді,
олардың арасында экономикалық әсерінен қайшылықтар туындап
отырады6;22б.
Әсер ету бағыттарына байланысты-вертикалды және горизанталды деп
бөлінеді.
Көріну деңгейлеріне қарай шиеленіс жабық және ашық болып бөлінеді.
Жабық шиеленіске тән шиеленуші жақтары арасында агрессивті әрекет және
осыған орай астарлы әсер ету тәсілдері қолданылады. Ашық шиеленіске тән
айқын көрінетін қайшылықтар ұрыс-керіс, дау-жанжалдар .
Шиеленіске қатысушылар санына қарай өзара әректтестікті ішкі, жеке
адамдық, өзара жеке адамдық топтарының тағы басқа болып бөлінеді. Ішкі
жабық шиеленіс адамдардың ішкі күшімен мотивінен, қажетінен пайда болып
қайшылықтар оның мүмкіндіктері арасындағы таңдаудан туындайды.
9. Топаралық шиеленіс-топтар арасындағы әр түрлі шиеленістер, адамдар
арасында қызығушылықтарды тағы басқалар.
Адамдар арасындағы шиеленістер -индивидтердің арасындағы қақтығысы
әрбір жанның өз қызығушылығы үшін күресі.
Когнитивті шиеленіс конитивтік танымдық көзқарастар. Ондай шиеленісте
әрбір субектінің мақсатына орай оппонентті көндіруі, өзінің көзқарасы
дұрыс екенін дәлелдеуі, өзін позициясына сендіру .
Қызығушылықтардың шиеленісі-топтағы шиеленістердің шартты түрде
бөлінуі. Әрбір шиеленіс жанап өту қызығушылықтарына орай дамиды 6;36-47б.
О.Н Громованың шиеленістерді шешу тәсілдері мен түрлері онымен
шектеліп қоймайды. Өйткені заман ағымына қарай шиеленістерді зерттеу
мәселлері соңғы уақытта өзекті мәселеге айналып отыр. Әсіресе психологтар
оның мәнін кеңінен ашып түсіндіруге, теориялық жағынан дамуына көп күш
салуда.
Шиеленісті шешуде адам өзінің шиеленісін конструктивті түрде өзі шешуі
керектігін көрсетеді, сонымен қатар басшыларды қол астындағылардың
шиеленісін шеше алу икемділігі болу керектігінде.
Шиеленісті зерттеумен әдістерді диогнастикалау кілттік мәселе, оларды
шешу дұрыс меңгеруді жетістіктерге жеткізуді қамтиды. Әдибеттерді талдау
нәтижесі көрсеткендей, психологияда практикалық барлық әдістер,
ретроспективті және бланікті әдістер мен әдістер.
Бұл авторлардың айтып көрсеткеніндей шиеленісті меңгеру перспективасы
шиеленістерді жәйттерді сапасына қарай таңдауға байланыста болады.
Ресейдің психологиясында шиеленістің түрлеріне қарай меңгеру әртүрлі
қиыншылықтарға әкеліп отырды. 83% өзара жеке адамның шиеленістерді
меңгеруге бағытталған еңбектер болды. Ішкі шиеленістер 8% жарияланған
еңбектерін қамтиды. Психологтартар арасында шиеленістер кіші, орташа, үлкен
топтар арасындағы шиеленістің психологиялық сипттамасы 3-4%еңбектері, 5%-
еңбектер методологиялық және жалпы теоретикалық сипатты танытады6;205б.
А.С Карминнің пікірінше, шиеленістен шығудың тәсілдерін үшке бөліп
қарастырады: күш көрсету, ажырасу , татуласу .
10. Күш көрсетудің шиеленісті шешудегі негізі көз қарасы: "силный всегда
прав". Мысалы әкімшілікте "бастық әрқашанда дұрыс"-бұл шиеленістен
шығудың тактикалық тәсілі18;282б.
11. Ажырасу шиеленісті шешу жолы қарым-қатынастағы өзара тоқтасу \мысалы
жас жұбайлардың ажырасуы
12. Татуласу практикада көбінесе шиеленісті шешу жолы, күш көрсету,
ажырасудан гөрі келісімге шақырады. Егерде табыссыз болса, ақыр аяғы күш
көрсету немесе ажырасумен тыңады. Татуласу түрлерінде шиеленісті шешудің
соңы келіссөзсіз шиеленісті шешудің ең басты мәнді формасы18;284.
В.П.Шейнов пікірінше,шешу сферасы жеке адамның эмоционалды және
іскерлік сфералар деп бөліп қарауға болады 19;40б. Автор шиеленістің
деструктивті және конструктивті жәйттарымен қарайды. Конструктивті шиеленіс
объективті мақсаттарын қамтыса, деструктивті шиеленістің өзіндік себептері
болуы мүмкін. Конструктивті шиеленіс іскерлік және жеке адамдық
болады. Ең бастысы конструктивті шиеленіс шешу кезінде объективті себебі
бар.Шиеленісті шешу сферасын екі жақтылықпен сипаттайды.Конструктивті
шиеленістің шешілу тәсілдері іскерлік сферасында шешіледі. Ең бастысы
конструктивті шиеленістен шығу , шешілуі обьективті жағдайға
байланысты.Ұзақ уақытқа созылған қатысушылар арасындағы қарым - қатынас
шаршау туғызып шиеленіске әкеледі деп қарастырады. Бұл да шиеленістерді
шешу тәсілдеріндегі өзіндік қайшылықтары барын ескертеді. Оның, әсіресе
объективті жағын ескеріп отыруы керектігін айтады19;41б.
А.А Гостев пікірінше, конфликті жағдайлар сатылы түрде эволюцияның
мәні бар әлемдік тұрғыда, өзіндік идеасын қайта өңдеп қарауды керек
етеді. Шиеленістерді шешу тәсілдері өркениеттің дамуына нақты әсер етуде
мүмкіншіліктер береді деп атап көрсетеді4;28б.
1.3. ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ КИКІЛЖІҢ ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Қай халықтың болмасын өзіне тән өмір сүру салт дәстүрі бар, оның өзі
ұрпақтан ұрпаққа мұра болған рухани дәстүрлі мәдени көрініс табады, ол
суъектінің қалыптасуының өзін сол уақыт аралығында саналы түрде анықтай
алатын және үш уақыт шеңберінде, яғни бүгінгі, ертеңгі, өткен тіршілік ету
процесінде өзін өзі жетілдіру ерекшеліктерін қамтиды20;46б.
"Шығыстың барлық халқына тән өнердегі ерекшеліктері"-бұл пәлсапалық.
Мұның өзі жұмбақтай түседі, алдын-ала дайындықсыз "жабық" дүниені мүлде
жалпы түсінбейсіз. Бірақта оны дұрыс түсінгіңіз келсе, халықтың ғасырлық
қойнауындағы тарихын жақсы білу керек, онда жазылған тілдерін, құлпы
тастағы жазуларды оқи білу керек, көріністі дәлме - дәл қабылдау ескі
дүниені қызықтаудан түсінуге, мәніне үңіліп қарауға әкеледі, сүйсінбей
қарау мүмкін емес"-деп жазды. (Гумилев А 1986)2;47б.
Дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың, шешендердің, билердің нақыл
сөздері, кесімді билік сөздері, мақал-мәтелдер тағы басқалар бұл да шығысқа
тән ұрпақтан ұрпаққа халық ауызыннан тарап, бүгінгі жазба әдебиетінің
туындысына, халық қазынасының игілігіне, ұрпақтар сабақтастығына ұласты.
Мұның өзі" олардың әлеммен өзара әрекетінің айрықша ерекшелігін
танытады"2;31-32б.
"Өкінішке орай, біз көбіне қазіргі кезде шексіз, "қас-қағым сәт" деп
қабылдаймыз, оның кірпік қақанша өтетініне есеп беріп жатпаймыз. Қазіргі
кездің, тез өтетіндегі қартайған шақта саналы түрде өтеді, өз өмірін адам
барлай келе, барлық өмірім бір күнде өткен сияқты деп айтады. Бүгінгі
өмірдің қас қағым сәт екенін саналы түрде түсіну үшін қиын және қайғылы
жағдайда өтеді. Өмірдің қалыптасуы мәнге ие, оның өзін өзі жетілдіру
және саналы түрде түсіне алуымен тығыз байланысты ."2;32-46б.
Автордың бұл пікірімен келісе отырып, "қас қағым сәт" адам өміріндегі
ішкі және жеке адамдық және өзара жеке адамның тағы басқа адамдар
арасындағы шиеленістерден жиі ұшырастыруға болады. Ең бастысы, оған
жастардың аса мән бермеуінде, өз кезінде адам саналы түрде өзіне есеп бере
алмайды. Қазіргі кезде "менін" қорғау өзін ақтауға бейім тұрады да өйткені
балаларда көп мән берілмей, ескерусіз өтіп жатады, шешілмейтін ескермейтін
уақытта жағдайлардан шығарудың ең тиімді жағы "өзінше" тәсіл тауып, әр
түрлі эмоционалдық психологиялық күйлер келіп, өзара көзқарастарды
туғызады.
Ф.С Ташимова пікірінше "уақытты саналы түрде түсінбеушілік жемісті
өмір сүрудің бастамасы бола алмайды, ол тек уақыт аралығындағы жағдайда
қалқып жүреді және күнде бүгінгі істі ертеңге қалдырып отырады. Ал болашақ
жоспармен жүрген адам "құр арманшыл". Ал болшақтың перспективасын көре
алмаған пенде,бүгін әрекет ете алмайды, орташа адамның қалыптасуын
қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде өмір аа өты қамтиды. Бүгінгі өмірде
болашақ пен өткен өмір тәжірибесі өзара орынды қатынаста болса, онда
өмірдің қалыптасуы үшін біршама жақсы жағдайлар туындайды.
Ф.С Ташмиова еңбектерінде субъектінің қалыптасуына көңіл бөлуі,
келешегін ойлауға қосқан мағыналы мәнді ойлы пікірлері, бүгінгі этно
психология саласындағы зертеулерінде ерекше орын алады2;34б.
Бүгінгі таңда адамдар арасындағы өзара қарым-қатынаста, шиеленісті
жағдайлардан шығу тәсілдерінде, өткен тәжірбиедегі дәстүрлі мәдениеттің
өшпес қазынасынан нәр алсақ, оны игіліктерімізге барынша пайдаланып
жетілдіре түссек, ұлттың субъектісінің қалыптасуына ықпал етуі мүмкін.
Т.Кәкішевтің еңбектерінде,әсіресе дәстүрлі мәдениеттегі шешендік
сөздер, белгілі билердің кесімді билік сөздері әрі қысқа кемелі кеңес.
Билер жақсы мен жаманды, жақын мен алысты, қымбатпен арзанды, қиын мен
жеңілді арға тартады. Мал дауы мен жан дауы, ар дауы мен намыс дауына кесім
айтады деп қарастырған33;5б. Шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдері
көбінесе вербальді, вербальды емес әрекеттесу тәсілдерінің жүйесі арқылы
қамтылады2;44б.
Егерде тілмен астарланған вербальді әрекеттесетін тәсілін қарастырсақ,
онда "Тіл кодталған мәдениет", (Косоковский А .,1984). С.Л Рубнинштейн,
М.Мұқанов зеттеулерінде "адамның қалыптасу себептері, оның психикалық
ерекшеліктері, тілдің логикалық құрылымы , тілдің фонетикалық жағын
қамтыса", А Н Леонтьев бойынша ," түсініктер жүйесі"2;40б.
Тілдің логикалық құрылымымен ойлау прогрестерінің ерекшеліктерін
әрекетесу тәсілін анықтайды, жеке тұлғаның топтарымен іс әрекеттері ашылып
арнайы қабілет қалыптасады. (Мұқанов М 1978)21;113б.
Орыс тілінің логикалық құрылымы мәтінінің ашықтығымен тікелей
сөйлеуімен көрінеді, ал қазақ тілінде мәтіннің жабық түрінде болуы
белгілермен сүйеніп, жанама түрде іс-әрекет қылуға бағытталған2;37б.
Дәстүрлі мәдениетегі шиеленісті жағдайларды шешудің психологиялық
жолдарында айқын көрінеді, әсіресе "орыс мәдениетінде ойлау, тікелей,
бірбеткейлігі, қазақ өкілдерінің жанама әсер ету, тікелей емес, астарлап
айту сөздерінен" көреміз2;38б.
М.М Мұқанов зертеулері көрсеткендей, қазақ тілінің логикалық құрылымы
жоғары деңгейде бейнелі логикалық ойлауды қамтиды, бұл арнайы
қабілеттердің қалыптасуы суырып салма ретінде көрінеді2;43б.
В.В Радлов зертеулерінде "қазақтар тоқтамастан тез және өлеңдетіп
айтады. Дәл әрі айқын жеткізумен қатар, өзінің сөздерін көркемдеп, тіпті
қарапайым әңгімеде сөздер тізбегі ырғақты өрісте айтылады,*- дейді2;44б.
Ф.С Ташимова еңбектерінде бұл "ырғақты өріс поэзияға деген ептілікті
туғызуы мүмкін". Бұл тек қана болжам, нақты зертеулерді керек етеді деп
атап көрсеткен2;45б.
С.Сабырбаев қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі шиеленістік өнердің кең
таралуы екі түрлі басты себебін айтады, 1-ден көмекті халық табиғатқа өте
жақын жүрген, табиғаттың сұлулығы халықтың көркемдік көзқарастарының
жоғарғы дәрежеде қалыптасуына әсер еткен, 2-ші сол дәуірде заң мен қоғамдық
ерекшеліктердің барлығы ауызша шығарылып, ауызша сақталған. Мәміле, дау-
жанжалдар, бітім, келісімдер сөз арқылы шешілген, сөзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл жұмыс кіріспеден, негізгі теориялық бөлімдерден,
эмперикалық - практикалық зерттеу бөлімдерінен, 6- кестеден,
пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
Тақырыбы: ''Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін
психологиялық талдау”.
Жұмыстың мақсаты: Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды
астарлап шешу тәсілдерін психологиялық зерттеу.
Міндеттері:
1.Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды астарлап шешу
тәсілдеріндегі ерекшелігін анықтау.
2.Казіргі кезде кикілжіңді жағдайларды шешу тәсілін анықтау, өз менің
қорғау механизмдері, өзін-өзі жетілдіру", көбіне тікелей шешуде көрінеді.
3.Орыс тілді қазақ оқушыларда тікелей шешу тәсілдері басымырақ екенін
анықтау
4.Казақ тілді оқушыларда кикілжіңдерді шешу тәсілдерінде астарлап" айту
таптаурындарында қалыптасқаның анықтау.
5.Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңдерді шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен
салыстырғандағы айырмашылықтары анықтау.
Зерттеу объектісі: халық ауыз әдебиетінің мәдени дәстүріндегі шешендік
сөздер, билер сөзі, жыраулар, жас өспірімдер.
Би- шешендер тек қазақ халқына тән құбылыс, сондықтан оған ерекше мән
беруіміз керек.
Болжам. Осыған орай, бұл жұмыстың болжамы бойынша,біздің ойымызша
билердің кикілжің жағдайларды шешуі өте астарлы әсер ету тәсілдері арқылы
шешіледі деп ойлаймыз.
Зерттеу әдістемесі: билер сөзіне, шешендік дауға контент-анализ әдісі,
жас өспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдеріндегі кездесу
жиілігін контент- анализ әдісімен анықтау, салыстырмалы түрде жас
өспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдеріндегі айырмашылықты
анықтауға Розенбаумның Q критерий әдісін қолдану; бақылау әдісі ;үлкен
топта талқылау әдісі;пікірталас әдісі;алынған нәтижелерді
талдау;тәжірибелік ұсыныстарды өңдеу.
Зерттеу сипаты: зерттеу жұмысы №122 мектеп- гимназиясында екі бағытта
жүргізіледі.1-шісі,15 оқушының берген жауаптары жазбаша түрде алынса,2-де
жауабы магнитафонда бекітілген.
Әдебиеттер саны: 67
Жұмыс беті:
Қорыта келгенде, эмперикалық практикалық зерттеу мәліметтерін сапалық
және сандық талдау барысында мынандай тұжырым жасауға болады.
Қазақ және орыс тілді жас өспірімдерінің кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдерінде айырмашылықтар бар.Әсіресе қазақ тілді жас өспірімдеріне
астарлап шешу тәсілдері тандалған топқа тән екендігі байқалса, орыс тілді
қазақ жас өспірімдерінде тікелей шешу тәсілі арқылы болатыны байқалады.
Практикалық өмірде кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін қолдануда,
әсіресе дәстүрлі мәдениеттіміздегі мақал – мәтелдерді пайдалану, оның
қазіргі кезде астарлы ойлау үрдісінде көрінуі тілімізді дамытуға, қайта
жаңғыртуға түрткі бола алады.
Болашақта әрімен қарай да осы бағытта жұмыстарға байланысты мәселелерді
талдау керек. Осындай мәселені қарастырып талдау бұрын психология саласында
қарастырылмаған.
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе 6-9
І ТАРАУ. Теориялық бөлім.
Психология ғылымныдағы кикілжің мәселесі
1.1. Кикілжің туралы түсінік 9-14
1.2. Кикілжің типологиясы және оны шешу тәсілдер 15-22
1.3 Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі кикілжіңдердің 23-28
ерекшеліктері
ІІ ТАРАУ. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжің жағдайларды
шешу тәсілдерінің психологиялық сипаты.
2.1 Билердің бітім- биліктерінің әлеуметтік- психологиялық сипаты
29-31
2.2 Билердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінде "астарлап" 32-39
айтудың психологиялық мәні.
2.3 Жас өспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін талдау40-42
ІІІ – ТАРАУ. Эмперикалық зерттеу бөлімі.
3.1 Эмперикалық - психологиялық зерттеудің мақсаты, ғылыми 43-44
болжамы және міндеттері.
3.2 Зерттеуде қолданған әдістердің сипаттамасы. 45-46
3.3 Эмперикалық- практикалық зерттеу барысы 47-51
Эмперикалық- практикалық зерттеу нәтижелерін талдау, өңдеу, 52-61
қорытындылау.
Қорытынды 62-64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 65-67
Қосымшалар 68-70
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде адамдар арасындағы өзара қарым қатынастардан , қарама-
қайшылықтар, даулар, кикілжіңдік жағдайлардың шешілу тәсілдері өте маңызды.
Олардың ең бастысы- әр адамның мақсаттарына, қажеттіліктеріне байланысты,
әркім өзінің мақсаттарына қарай әр түрлі іс- әрекеттер, таымдық
көзқарастарына қарай кикілжіңдерден шығудың тәсілін түрліше қолданады.
Дәстүрлі мәдениттегі шиеленіс жағдайлардың шешілу тәсілдеріне көңіл бөлу
мақсатымыз – сол дәуірде шиеленісті жағдайларды астарлы тәсілдермен
шешкендігін этнопсихология саласында зерттеудің маңызы зор.
Этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың
психологиялық идеяларын Қ. Жарықбаев сипаттаған. Олардың психологиялық ой-
толғаныстарына тоқталып өткен.Дегенмен шешендік даулардағы,жыраулардағы
шиеленісті жағдайлардың тәсілдері қарастырылмаған1;14б.
Ф. Ташимова еңбектерінде қазақ мәдениетінің субъекті түсінігі былай
сипатталады: "субъектілердің творчестволық тарихи тәжірибелері ұрпақтан-
ұрпаққа тікелей және жанама жолдармен жалғасқан" 2;47б.
Қазақ ат сүрінгенше ақыл тапқан, ұшқыр, тапқыр ойды
қастерлеген, халық ауыз әдебиетінде өшпес мұралар қалдырған.
Психология ғылымы саласынан, осы мәселелер тақырыбында зерттеу
еңбектерін қолға алған саласы этно психалогия болып табылады, ал
дәстүрлі мәдениеттегі шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінің жолын
анықтау конфликтология саласы үлесінде.
Біздің зерттеу тақырыбымыздың негізі Дәстүрлі мәдениеттегі
шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық жолдарын
зерттеу.
Мақал-мәтелдерді қазіргі жастардың шиеленістерді шешу
тәсілдерінде орынды қолдануы ұлттың әлеммен өзара қарым-қатынасындағы
психологиялық ерекшеліктерін айқындай түседі. Тіл қарым-қатынас
құралы десек, шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінде оның алатын
орны өз мәнін жойған емес.Осыған орай, Ф.С.Ташимова өзінің
еңбектерінде қазақ мәдениетіне тән субьекті түсінігіне көңіл бөлген.
Онда автор қазақтарда ата-бабаларының рухы немесе жеті атасын
білуі, өзінің ұлттық болмысын саналы түрде түсінуіне, ата-бабалары
арқылы жинақтаған рухани байлықтарын ой елегінен өткізіп, жеткізе
білуіне іс-әрекеттері мен таптаурындарынан айқын көрінедің- деп
қарастырған 2;47б.
Өкінішке орай, қазіргі кездегі жағдайларды ескерсек, өз
ұлтымыздың ішінде ұлттық құндылықтарды игермеуі, ескермеуі, салт-
дәстүріне немқұрайлықпен қарайтын адамдардың болуы кең көлемде өз
алдына зерттеу жүргізетін психологиялық мәселеге айналып отыр.
Халқымыздың ұлттық санасында этникалық сәйкестіліктің болмауы
түрлі әлеуметтік келеңсіз жағдайларға, мәңгүрттікке, тіліміздің
өсуінен өшуіне, мәдени дәстүріміздің дамуына кедергі болуы мүмкін
жағдай.
Бұл зерттеуге алынған еңбектің ерекшелігі орыс пен қазақ жастарының
қазіргі кездегі шиеленісті жағдайларын шешу тәсілдеріндегі өзіндік
ерекшеліктерін анықтау, қарым-қатынастағы тілдің логикалық құрылымындағы
өзіндік психологиялық сипатын қарастыру.
Ең бастысы-қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі кикілжіңдерді шешу
тәсілдерінің психологиялық ерекшелігін анықтап, қазіргі кездегі
жағдайларда оның алатын орны қандай деген сауалдарға ізденістер. .
Біздің халқымыздың дәстүрлі мәдениетіне даулар немесе кикілжіңді
жағдайларды шешу тәсілдерін тек сөзбен, іспен, күшпен ғана емес, бет-
пішінінен, дене қимылымен үнсіз отырып-ақ ой-пікірді айқын танытып істі
бітіре салатын болған. Мұндай іс-қимылдарды келісу, ашу-ыза т.б. сәттерінде
ыңғайын тауып пайдалану шеберлікті де, сезімталдықты, тапқырлықты
бейнелейді. Мұның өзі де мұндай жағдайлар мен мәселелерді тікелей емес,
"астарлы "жолдармен шешу тәсілдерінің біріне жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Казіргі кезде халқымыздың тарихы, мәдениеті
жаңаша қаралып, өзіндік ақиқатымен танылу қажеттігі туып отыр. Ал дәстүрлі
мәдениеттің дала даналығының психологиялық келбеті-сөз құдіретінде тұр.
Әсіресе, бітпес даулардың шешу тәсілі-әрекеттен гөрі нақты сөз болған.
Казақ ат сүрінгеншең ақыл тапқан ұшқыр ойды қастерлеген, халық ауыз
әдебиетінде асыл мұраларын қалдырған. Ауыз әдебиетіндегі өшпес орны бар
шешендік сөздер, билер сөзі. Шешендік сөздерде дала өмірінің қағидалары,
шиеленіскен қайшылықтарды шешудің ережелері, даналық үлгілері дерлік
тұжырымдар кездеседі. Шешендік сөздер көп ретте билер сөзі ретінде таралып
сақталған. Онда біріншіден, билер барлық кезде іс әрекеттерінің бәрінде
елдің мұқтаждарын өзінің қажеттіліктерінен жоғары қойған.Екіншіден, елдік
мәселелерді шешкенде адамдарды алаламай, кісілік дәрежесін ескеріп
отырған.3-ден, билер дау жанжалдарда төрелік айтқанда әділетті болған,
ақиқатқа жүгінетініне халықты сендірген.
Би-халықтың көкейіндегісін айтқан әділет жақтаушысы. Белгілі билердің
кесімді билік сөзін этнопсихология саласында зерттеу маңызды кикілжіңді
жағдайларды шешуде қандай орын алады?
Оның қандай басты ерекшеліктері бар деген сауалдар туындайды. Осы
мәселені психология саласында зерттеу толықтай қарастырылмаған.
Жаңалығы. Дәстүрлі мәдениетте даулар мен жырауларда шешендік сөздерде,
билер сөзінде жанама түрде, астарлап айту, мысқылдап айту, ымдап айту,
қарсыласын бастырмалату, өзіне иландыру тәсілі, өткірлеп бейнелеу тәсілі
арқылы билердің кесімді билік сөздері бүгін халықтың тағдырын шешуде
маңызды орын алған, ал қазіргі кезде кикілжің жағдайларды шешу тәсілдері
келіссөз, алдау-арбау, жүйелі жоспарлау, көбінесе тікелей шешу тәсілдерден
көрінеді.
Сонымен қатар ,әр адам кикілжіңді жағдайларда оны шешу жолында өз
менің қорғау механизмдері, өзін көрсету, әсіресе орыс тілді қазақ
жастарында тікелей шешу жолдарымен іске асады.Қазақ тілді жастардың
таптаурындарында "астарлы"шешу тәсілі қалыптасқан.
Біздің жұмысымызда дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді жағдайларды шешу
тәсілдерін ,қазіргі кезбен салыстырғанда айырмашылықтары мен ұқсастықтары
барын қарастыру.
Теориялық мәнділігі. Кикілжіңдер индивидтердің өзара қатынастары,
өзара әрекеті процесінде пайда болды. Психологияда конфликтология мәселесін
З.Фрейд, К.Юнг, Л.Козер, Ф.М.Бородин, А.И. Пригошина т.б. еңбектерінде
қарастырады. "Кикілжіңді жағдайлар сатылы нақты түрде эволюциялық мәні бар
әлемдік тұрғыда өзіндік идеясын қайта өңдеп қарауды талап етеді.
Кикілжіңдерді шешу тәсілдері өркениеттің дамуына нақты әсер етуге
мүмкіндіктер береді "3;28б.
Конфликтология саласында әсіресе сөзбен әсер етіп, өзіне иландыру
тәсілінің және келіссөзге келудің маңызы зор. Казақ этнопсихологиясында
дәстүрлі мәдениеттің, оның ішінде жыраулардың, шешендік өнердің
психологиялық тәлімдік ерекшеліктеріне көңіл бөлгенімен, бірақ билердің
дауларды шешу тәсілдерінің психологиялық сипатына тоқталмаған. Ф.С.
Ташимова еңбектерінде, әсіресе қазақтың дәстүрлі мәдениетінің шиеленісті
шешуі астарлы" жолдармен жүзеге асады деген пікірін негізгі алуға
болады2;40бб.
Практикаалық мәнділігі. Кикілжіңді жағдайларда, оның ішінде өзара
қарым-қатынастардың ,даулардың, қарама-қайшылықтардың шешілу тәсілдері
маңызды.Практикалық -әлеуметтік тренингтерде қазақ тілді жастардың
"жанама"шешу жолдарының ерекшілігі көрінеді.Ұлтқа тән өзіндік ерекшілігін
тренингтік жағдайларда,қарым-қатынастарда, кикілжіңдерді шешуде
ескеруге болады.Кейбір жеке адамдар ,топтар арасындағы түсінбеушіліктерден
айқын көруге болады.Әсіресе , орыс тілді қазақ мәселені тікелей шешуге
бейім тұрса,ал қазақ тілді адамдар үшін мәселені шешу "астарлы" түрде
жүзеге асады.Осы аралықтағы түсінбеушіліктер өзара қарым-қатынастағы
қиындықты тудыртады.Практикада ұлтқа тән ерекшілігін ескріп отырудың маңызы
бар.
Мақсаты. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды жанама
шешу тәсілдерін психологиялық зерттеу.
Міндеттері:
1.Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды жанама" шешу
тәсілдеріндегі коммуникативті ойлау арақатынасының ерекшелігі анықтау.
2.Казіргі кезде кикілжіңді жағдайларды шешу тәсілін анықтау, өз менің
қорғау механизмдері, өзін-өзі жетілдіру", көбіне тікелей шешуде көрінеді.
3.Орыс тілді қазақ студенттерінде тікелей шешу тәсілдері басымырақ
екенің анықтау
4.Казақ тілді студенттерде кикілжіңдерді шешу тәсілдерінде жанамалап,
астарлап" айту таптаурындарында қалыптасқаның анықтау.
5.Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістерді шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен
салыстырғандағы айырмашылықтары мен ұқсастықтарын білу.
Болжам. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленісті жағдайларды шешудің
психологиялық жолдары көбінесе астарлай айту, жанама "айту арқылы
шешіледі.
Зерттеу объектісі: халық ауыз әдебиетінің мәдени дәстүріндегі шешендік
сөздер, билер сөзі, жыраулар.
Зерттеу пәні: шешендік сөз, дау, жыраулар, кикілжіңнің қазіргі кездегі
шешу тәсілдері, пікірталас т.б
Зерттеу процедурасы: билер сөзіне, шешендік дауға контент-анализ
әдісі, салыстырмалы түрде студент жастардың кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдеріндегі айырмашылықты анықтау; алынған нәтижелерді талдау;
тәжірибелік ұсыныстарды өңдеу.
Қорытындылар мен ұсыныстар: қазіргі кезде ауыз әдебиетінің, оның
ішінде шешендік сөздердің табиғаты терең зерттеліп ашылуы керек, ал
практикалық өмірде шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерін қолдануда,
сонымен қатар қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі шешендік сөздерді
пайдалану тілімізді дамытуға, сақтауға, қайта жаңғыртуға түрткі болады
І.1. КИКІЛЖІҢ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.
Кикілжің индивидттердің өзара қарым-қатынасы негізінде,өзара әрекет
процесі барысында пайда болады және қаншалықты адам бар жерде, соншалықты
туып отырады.
Кикілжің мәселелері мен кикілжіңді жағдайлар әрқашан да философтарды
қоғамдық қызметкерлерді, оқымыстыларды қызықтырған. Қаншалықты қызықты
әрі, ұзақ тарихи мәні болса да, қазіргі кезге дейін жалпыға бірдей
анықтамасы конфликтінің түсінігі әзірше құрылған жоқ, өйткені өте көп
әртүрлі құбылыстар тым ұзақ категорияларға түсіп отырады 5;7 б.
Ең алғашқы рет әлеуметтік кикілжіңнің табиғи рационалды мағынасын
сынауға түсініктеме берген ежелгі грек философтары. Ежелгі грек философы
Анаксимандр б.ғ.д.,10-547 ж.ж. заттар ылғи да қозғалыстан тұратын
апейрондар, ал қарама-қайшылықтардың шығуына әкелетін материалдық
бірліктің бастамасы деп түсіндірді. Ежелгі грек философы Гераклит
б.ғ.д.530-470 әлем, табиғат туралы жалпы жүйелі көзқарастарын
конфликтілік ситуация мен соғыс туралы өзінің пікірлерімен байланыстырып
түсіндіруге тырысты. Гераклит айтуы бойынша, әлемде бәрі өшпенділікпен және
дауласумен туады, тек жалғыз ғана космостағы билік етуші-бұл күрес,
барлығының әкесі және барлығының патшасы. Олардың бірін құдай қылса,
басқаларын адам етті, бірін құл етсе, енді бірі еркіндікте. Бұл сөздер
қоғамның даму процесіндегі күрестердің позитивтік ролін түсіндірудегі
рационалды сынаудың бірі болып табылады.
Орта ғасырда Фома Аквинский 1225-1204 қоғамдық өмірде күрестің
болуы керек деген ойды дамытты, тағы да бір жағы әділетті соғыстың
жағдайларын анықтады, яғни ол кикілжіңнің бір жағының санкциясы болу керек
деді.
Э. Роттердамский 1496-1506 бастапқы кикілжіңнің пайда болуындағы
өзіндік логикасын ұсынды, яғни тізбектелген реакция іспеттес, өзіндік
әсерімен жаңадан қайталап күшін орбитаға жинауы. Э.Роттердамский пікірінше
,тіпті екі жағы бірдей идеологиялық позицияны ұстаса да шиеленістік
жағдайдағы қарсыластың күрделі қолданысына көңіл бөледі.
Ағылшын философы Ф.Бэкон1561-1626ж.ж. алғашқы рет әлеуметтік
шиеленістің жиынтығына теоретикалық талдау жасап негізін қалаған.
Материалдық-саяси және әлеуметтік ретсіздіктің психологиялық жағдайларын,
сонымен қатар оларды шешудің мүмкіндік беретін тәсілдерін кеңінен қарады.
18-19 ғасырларда ағылшын демократтары Е.Д.Прустли, француз
ағартушылары Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо, Вольтер, неміс философы Э.Кант, Г.Гегель
т.б. кикілжіңге байланысты сыни көзқарастар танытты.
Э.Кант 1724-1804ж.ж көршілес тұратын адамдар арасындағы
бейбітшіліктің қалпы бұл табиғи қалпы емес, керісінше күрес, яғни егерде
үздіксіз емес қақтығысты әрекеттер болмаса, онда үнемі олардың қорқытуы
пайда боллады. Сондықтан да бейбітшіліктің қажет болуы керек. Неміс
философы Г.Гегель 1770-1831 ж.ж айтуы бойынша: мемлекет барлық жерде
қоғамға көңіл бөліп және мемлекетті реттеп отыруы керек деп есептейді.
Тіршілік пен күрес мәселесіне зерттеулерін бағыттаған ағылшын биологы
Ч.Дарвин 1869-1902ж.ж эволюция теориясын ұсынды. Ч.Дарвин "Табиғи
сұрыптаудың пайда болу түрлері және өмірмен күресі үшін текті сақтаудың
қолайлы жағдайлары" атты еңбегінің басты идеясы- тірі табиғаттың дамуы
үшін өмірдегі үнемі күресу жағдайларымен туындап отырады деп түсіндіреді.
Ч.Дарвин тірі табиғаттың даму механизмдері табиғи сұрыптау түрінде біршама
өмір сүруге бейімделген түрі екенін дәлелдеді.
Одан кейін Ч.Дарвиннің көзқарастары әр түрлі ғылыми зерттеу
бөліктерінде дами бастады, оның ішінде шиеленістің әлеуметтік және
психологиялық теориялары да бар. Сонымен қатар, польшаның австриялық юрист
Л.Гумплович1830-1909ж.ж әлеуметтік дарвинизмнің өкілі, әлеуметтік
шиеленістің табиғи көзқарастарын мынадай етіп бөліп шығарды: кикілжің
тарихи процестің мәні,қоғамның дифференциясы, басқаруы және бағынуы
мәнділік құбылыс,кикілжің қоғамның бірнеше мүмкіндігін туғызады.
Казіргі кезде Л.Гумплович идеясының өкілдері өте аз, бірақ оның
ұсыныстарының кейбіреуі қазіргі әселелерді шешуде нәтижелі екенін
көрсетеді. Әлеуметтік дарвинизмнің ілімдері әртүрлі сипатта анықтама берді,
олардың әлеуметтік жүйедегі орнына, мәніне көңіл бөлді6;26 б.
Кикілжіңдік мәселелерді өңдеу социологияның әртүрлі бағытын қамтыды.
Олардың бәрі шиеленісті әлеуметтік концепцияны мойындады, категорияның
бастамасы екенін қоғамдық өмірде шиеленістің маңыздылығын және осы
төңіректе теоретикалық зерттеу керек екендігін бәрі тіршілікте қолданады.
Неміс социологы Г.Зиммель (1858-1918ж.ж) алғаш рет әлеуметтік
кикілжіңдерге ғылыми термин енгізді. Г.Зиммель айтуы бойынша, әлеуметтік
өзара әрекеттестіктің тұрақты орналасуы, бедел, келісім, көну, ынтымақ
шиеленісте ерекше орын алады, шиеленіс әлеуметтік интеграцияға мүмкіндік
береді, әлеуметтік бейімділікке нақты сипаттама беріп, оларды
ұйымдастырудың нормалары мен қағидаларын бекітеді 7;41 б.
Психологияда кикілжің жеке адамдардың өзара қарым-қатынасы
негізінде, өзара әрекет процесі кезінде пайда болады. Кикілжің сөзі
(латын тілінен "confіlіctys", "столкновение", "қақтығыс" шиеленіс "деген
мағынаны білдіреді. Ол қарама-қарсы пікірлерді, қызығушылықтарды,
талпыныстарды, ұрыс-керісті, дау-жанжалдарды білдіреді.
Классикалық батыс психологиясында шиеленіс түсінігінің бірнеше
варианттарын құбылыс ретінде ұсынды, табиғатты интрапсихикалық процестер
мен факторлар арқылы анықталады, құбылыс ретінде пайда болуы мен
ерекшеліктері, ең алдымен жағдайлары анықталады 7;35 б.
Құбылыс ретінде, жеке адамның ерекшеліктерін түсіну білімі
немесе обьективті жағдайларды сипаттау жеткіліксіз, ол үшін адамның
өмірінде болып өткен субьективті интерпретациясын түсіну ауадай
қажет деп түсіндірді.
Интрапсихикалық феномен ретінде шиеленісті дәстүрлі сипаттау З.
Фрейд (1856-1939) еңбектерінде жеке адамның шиеленісіне байланысты идеялар
айтылған. Оның айтуынша, шиеленістердің бастапқы сипатының күші-адамның
өзінің табиғатындағы қарама-қайшылығында.
Психоаналитикалық еңбегінде басты назар аударатыны- ішкі
шиеленістердің санадан тыс сипаттары. Оның өзі жеке адамдардың
мәселесін және қиыншылықтарын түсіну тәсілдері, сыртқы жағдайлардан гөрі,
жүріс-тұрысының өзінің ішкі ерекшеліктерімен себептелінген.
Психоанализ теориясының басты негізі- адамдар үнемі кикілжің
жағдайларда жүреді. Ал оның негізгі шығу себебі, өмірдің ауқымды
психикалық аясында жатыр, ол"энергия күші" "либидо" және агрессиялық
ниеттерін саналы түрде түсіне алмауынан туындайды деп тұжырымдайды
8;23б.
З Фрейд өзара жеке адамдық кикілжіңдер себебін іздестіру санадан
тыс сферада қарау керектігін айтады. З. Фрейд психикада сананың үш
деңгейін қарастырады; сана, сана алды, санадан тыс немесе санасыздық.
Санадан тыс сферада Менің өз-өзін сақтау механизмдері психологиялық
тұрғыда қауіпсіздікті қамтиды.
А.М.Матюшкина пікірінше, қорғаныс механизмдері адамның өзін-өзі
сыйлауын қорғап қана қоймай, сонымен бірге өмірдің қиындықтарынан алып
шығуына, жеңіп шығуына алдын-ала мәселелерді шешуге жол ашып, өміріне
қауіпті жағдайларынан ысылып шығуына көмек бере алады деп сипаттайды 9;49
б.
Сонымен қатар, кикілжің түсінігіне К.Левин идеясы ұсынылды, онда
субъективті ситуацияны сипаттауға және жүріс-тұрыстық ситуативті
себептелінуінің негізін салды. Ол шиеленіс пәніне арнайы зерттеу жасаған
алғашқы психологтардың бірі болып табылады.
К.Левин кикілжіңді ситуацияны индивидтің өмірлік кеңістігінде, оларға
әсер ететін, "күш өрісінің" барысында сипаттайды. Оның кикілжіңді
интерпретациялауы шиеленісті меңгерудің когнитивтік бағытын, сонымен қатар
ситуациялар ретінде, дамуы мен күшіне енуіне мүмкіндігін туғызды.
З.Фрейд пен К.Левин адамның психологиялық шиеленісті сипаттаудағы
концептуалды негізін салған авторлардың бірі болып саналады.
З.Фрейдтің шәкірті К.Г.Юнг (1875-1961ж.ж) аналитикалық психология
мектебінің негізін салушылардың бірі, ұжымдық санасыздықтың пайда болуы
және адам типологиясының мінез-құлқында көрінгендіктен, жеке адамның жүріс-
тұрыстық шиеленісі көбінесе осындай жағдайлармен түсіндіріледі. Өзінің
еңбектерінің бағытын психобиолгиялық позицияда қорғайды, ол бағыт жалғыз
ғана мүмкіндік емес, көптеген аспектілері бар деп қарастырады.
К.Юнгтың айтуынша, психоанализдің негізгі аспектісі балалар
психологиясындағы таза гедоникалық көзқарастармен сипатталады. Фрейдтік
психологияға сәйкес, яғни психикалық процестерді түсіну қорғаныс ретінде
қанағаттану қағидасына бағытталған.
Бір жағынан, автор бұл еңбегінде ойлаудың мәні мен түсінуді меңгеру
жан дүниесінің кикілжіңнің шешуі үшін маңыздылығын қарастырған. Либидоны
(жыныстық еліктеу) дұрыс меңгеріп түсіну жолы, дамуы және үнемі либидоның
қызмет етуін қамтамасыз етуі мүмкін. Осыған орай, оны түсінбеу балада
невроз ауруларының пайда болуына әкеледі деп қарастырған 7; 45б.
60-жылдары американдық психотерапевт Э.Берн (1902-1970) еңбектері
жарық көрді. Психоанализ идеясын синтездеу негізінде, трансактілі талдау
теориясын құрды 10;5б.
Э.Берн бойынша, жеке адам құрылымы үш компоненттен тұрады: бала жай-
күйі (эмоциялар, уайымдар, шаттану қайнар көзі); ата-ана (таптаурындарға
көңіл бөлу, нанымдар, үйрету) және "үлкендер" (өмірге рационалды және
ситуативті қарым-қатынас).
Адамдар өзара қатынастар негізінде трансакцияны қамтамасыз етеді.
Егерде трансакция қалыптаспаса, онда шиеленісті қарым-қатынасты туғызбайды.
Ал егер қатынаста трансакция пайда болса, онда өзара қатынас процесі
бұзылады және конфликт пайда болуы мүмкін10;255 б.
Батыс Европада және АКШ та 50-60 жылдары ортасында дағдарысты
құбылыстар пайда болды. Р.Дарендорф, Л.Козердің идеяларының маңызы болды.
Р.Дарендорф айтуынша, барлық қоғамдық жүйеге тән шиеленістердің жалпы
себебін көрсетуге және табуға тырысты11;140б.
Р.Дарендорф конфликт жағымсыз факторлерімен шектелмей, сонымен қатар,
шиеленістің жағымды жақтары бұл әлеуметтік айнымалылардың инновациялардың
қайнар көзі.
Л.Козердің 1956 жылғы әлеуметтік шиеленістің қызметің атты еңбегі
жарық көрді, ол шиеленіс түсінігіне жаңаша көзқараспен қарайды. Л.Козердің
теориясы қоғам құрудың ғылыми негіздегі тұжырымдамасы, қарама-қайшылықтарды
шешу күштеуден кету жолы деп қарастырған 7;115 б.
Ресейлік психологияда әрқашан жеке адамды кеңістікте тіршілік етуінің
тарихи, мәдени, әлеуметтік тұрғыда психологияның феномендік контексте
сипаттауға немесе түсіндіруге бағытталады.
Шиеленісті жағдайларға байланысты жүргізілген зерттеулер көрсеткендей:
1. кикілжіңнен қашып құтылмайды;ол әрқашанда болады, адамдар арасындағы
қарым-қатынасқа байланысты туындап отырады;
2. кикілжіңнің жағымды және жағымсыз қызметтері бар:
3. Жағымсыз жақтарының шығу салдарын төмендету үшін себебін дұрыс білу
керек, олардың шешілу жолдарын басқарып, кикілжіңді қарама-
қайшылықтарының деңгейін төмендету 7;77б.
И.В.Басов пікірінше , психологиядағы шиеленіс түсінігі бір уақыттағы
тенденциялардың, мотивтердің және қызығушылықтардың әрекеті. Оларды бір
жағынан: әлеуметтік, экономикалық қайшылықтар, қоғамдағы жүйелі қатынастар,
енді бірі жеке адамның психологиялық ерекшеліктері, олардың жүріс-тұрыс
талпыныстарын қамтамасыз етеді 7;365б.
Ресейлік психологияда киілжің мәселелерімен айналысқан классиктердің
бірі Л С Выготский ,В Н Мясищева, В.С.Мерлин, А.Л Анцупова, А.И Шипилова,
Ф.Е Василюк, В.В Столин, А.А Петровский, В.П Шейнов, О.И Громова, Н.В
Гришина, А.А Гостев тағы басқалар.
Л.С Выготский еңбектерінде ішкі қайшылықтар мәселесі, жеке адамның
кикілжіңдерімен дағдарыстарын, олардың даму және қарым-қатынас
контекстерінен қарады13;249б.
Н.В Гришинаның пікірінше, "бір жағынан ресейлік психология белгілі
тарихи және идеологиялық қиыншылықтарда толықтай өз күшімен көрсетіледі,
әсіресе жеке адамның субективті ішкі әсеріне қызығушылықтарына көңіл
бөлгенде, оның "субективтілігі обьективтілігіне" ауысып тек қана тарихи
кездегі міндеттерді шешуге мүмкіндіктер берген. Әрімен қарай, автор
айтуынша "тәжірибе көрсеткендей, тұғыры мықты және дәстүрі терең сақталса
қаншалықты қиындықтарға қарамастан, олардың дамуы қайтадан өріс алып,
өздерін көбіне жоғарғы дәрежеде көрсетуге талпынады. Теория психикалық
тұрғыда және жеке адамды жалпы психологиясылық феноменді контексте
сипаттады 13;200б.
Академик И.В Кудряцевтің ұжымдық монографиясында кикілжің анықтамасы
өте маңызды, қайшылықтарды шешу тәсілдері өзара әрекет процесінде пайда
болып, көбінесе жағымсыз эмоциялардан айқын көрінеді41;31-32б.
В.Д Весниннің еңбектерінде шиеленіс түсінігі қарама қарсы
тенденциялардың, әрбір жеке адамның психикасында адамдармен өзара қарым-
қатынасында және олардың формальді емес қамтыған әр түрлі көзқарастарында,
қызығушылықтары мен позицияларында көрінеді14;395б.
Шиеленісті құбылыстардың табиғаты туралы азды көпті түсініктердің
мәні В Н Мясищева еңбектеріндегі идеялары жеке адамға байланысты
қатынастармен және оның шиеленістерімен сипатталады.
Қазіргі кездегі психология адамның ішкі әлеміне қызығушылықтары
туындап, олардың өмірінің жағдайларына, оларды уайымдататын
дағдарыстарымен шиеленістеріне көңіл бөле бастайды. Ф Е Васильюк осы
түсініктердің мазмұнын, және құбылыстарын таңдайды, жеке адамның
күнделікті тіршілік етуіндегі олардың өзара әрекетін өмірлік әлеміне
әсер ету арқылы әр түрлі жағдайларда өмір сүруін және қабылдау тәсілін
көрсетуге тырысады15;32б.
В.В Столин пікірінше "көптік іс әрекеттердегі", "мен" мәнінің көп түрі
туындайды, ал олардың қиылыспауы "меннің шиеленісті мәні". Осыған орай,
индивидтің "жекешеленген" кикілжіңдерінен қарап, жеке адамның өзіндік сана
сезімін тұтас жай құбылысы ретінде сипаттау.
О.Н Громова пікірінше, адамдардың әртүрлі көзқарастары,
қабылдауларының сәйкес келмеуі және қандайда бір оқиғаларды көбінесе
бағалау дау-жанжалдың туындау жәйттеріне әкеледі. Егер де осы жағдайларда
қатысушылардың белгілі бір мақсаттқа өзара әрекеті бағытталып байбалам
көрсетсе, онда шиеленіс дауласу жәйттерін көрсетеді, бірақ та кез-келген
даулы жәйттер шиеленіске әкелмейді деп қарастырады6;38б.
А.Я Анцупов, А.И Шипинов еңбектерін психологиялық талдауда
шиеленістің 11- топтық түсінігімен қамтиды.Оған жататындар; кикілжіңнің
мәні өсу, пайда болуы, кикілжіңнің эволюциясы, топтасуы, динамикасы,
функциясы, кикілжіңдегі ақпаратар,алдын-алу,кикілжіңді шешу,кикілжіңді
зертеу және динамикалық әдісі16;205б.
Ресейлік отандық психологиясында кикілжіңнің түріне қарай меңгеру
әртүрлі қиыншылықтарға әкеліп отырады. 83%, өзара жеке адамның
шиеленістерді меңгеруге арналған бағыттағы еңбектері болып келеді. Ішкі
және және жеке адамдық кикілжіңдер 8% жарияланған еңбектерін қамтиды.
Халықтар арасында кикілжіңдер кіші, орташа, үлкен топтар арасындағы
шиеленісу психологиялық сипаттамасы 3-4% еңбектері бар болса, 5%
еңбектер методологиялық және жалпы теоретикалық сипатын танытады
16;205б.
1.2. КИКІЛЖІҢ ТИПОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ТӘСІЛДЕРІ.
Кикілжің ұғымы индвидтердің санасында анықталған тенденциялардың бір-
бірімен қарама-қарсы бағыттағы қақтығыс, байланысты топ адамдардың
күйзелістерімен тұлға аралық өзара әрекеттегі немесе тұлғааралық
қатынастардағы қақтығысы психологиялық шиеленістің келесі түрлерін
көрсетеді:
1.Ішкі тұлғалық кикілжің -адамның мотивтеріне, қажеттілік,
қызығушылық, әуестеріне, қарама-қарсы бағытталған қақтығыс.
2.Тұлға аралық кикілжің -адамдардың бір-бірімен келіспейтін
мақсаттарын, құндылықтарымен нормаларын бір-бірімен өзара қатынасты
жүзеге асыруға тырысатын адамның өзара әрекет жағдайы. Кейде бәсекелесу
кезінде бір мақсатқа талпынатын адамның өзара әрекет жағдайы.
3.Топ кикілжің - бір -бірімен әрекеттері және мүдделері
келіспейтін әлеуметтік топтар жатады.
Интрапсихалық феномен ретінде шиеленісті дәстүрлі сипаттау З Фрейд
еңбегінде "Я" и "Оно" қарастырады. Шиеленістің пайда болуының бастапқы
күші адамның ішкі табиғатындағы қарама-қайшылығында 8;352-390б.
Психоананикалық еңбегінде басты назар аударатын ішкі шиеленістердің
саладан тыс сипаттары. Оның өзі жеке адамдардың мәселесін және
қиыншылықтарын түсіну кілті-сыртқы жағдайлардан гөрі адамның жүріс-тұрысы
көбінесе өзінің ішкі ерекшеліктерімен себептелінген.
З.Фрейдтің психоанализ теориясында жеке адaмның ішкі санадан тыс
психикалық күшінің қатысымен анықталады.
Сананың деңгейі: сана (түсінік, уайымдар, оны сіз өз уақытында саналы
түрде түсіне аласыз), сананың алдында (предсознание), (барлық тәжірбиені
еске сақтағанмен ол дер кезінде бірақ спонтанды түрде, яғни ішкі
сезімдермен байланысты, сыртқы әсермен болмаған) қайта оралуына
көмектеседі. Санадан тыс инстинктерді дөрекі ниеттерді эмоция, еске
түсіруді сипаттайды. "Ид", "Оно" жеке адамның психикасында санадан тыс
биологиялық қасиеттердің тізбегін қамтиды. Оның қоршаған ортадағы ниеті,
тілегінен "Эго-Мен" құрылымы пайда болады. "Эго""Мен" құрылымы: адам
психикасында психологиялық жағын қамтиды. "Эго", "Мен" өзін-өзі сақтану
механизмдері психикалық тұрғыда қауіпсіздікті қамтиды. "Эго", "Мен"
әрекет қағидасы ретінде, қанағат қағидасын басқарып, ақыл, ойға әкеледі.
"Эго", "Мен" жауабы қорғаныс механизмдерін қолданудан туындайды. вытеснение
(ысырып шығару), проекция, либидо, сублимация , регрессия, отрицание (жоққа
шығару). Жоғары "Мен" әлеуметтік жағын қамтиды, Ол екі құрылымды құрайды:
“ар-ұят” және "Мен" мұраты жеке адамның дамуында 2-ші рет ойланудың
көмегімен қалыптасқан, оның моральдық жағын көрсетеді. Сонымен бірге
толықтай қалыптасуы, ата-ананың бақылауы өзіндік бақылауға ауысқан кезде
пайда болады.
Жеке адамның санадан тыс ішкі кикілжіңдердің психикалық күші, қорғаныс
механизмдерінің бірі либидо болып табылады. Соңғы тиымдар адамды жан
күйзеліске душар етіп, санадан тыс еліктеу энергиясы басып, оның түрлі
невротикалық ауруларға жол ашады деп көрсетілді. Сондықтан З.Фрейд өзара
жеке адамдық шиеленістер себебін іздестіру санадан тыс сферада қарау
керектігін айтты. Қорғаныс механизмдерінің бірі проекция -индвидум басқа
адамдарға өзінің іске аспаған ниеттерін көшіреді.
Рационализация-өзінің әлсіздіктерін ақтау үшін индвидтің қолданатын
қорғаныс механизмі. Ысырып шығару-қорғаныс механизмі, жағымсыз ойлармен
импульстерін саналы деңгейде жібермеуі."Орнын басу" механизм ретінде
айтылмаған импульстер қатысы жоқ басқа адамдарға аудару шыңайы объектіге
себебін жеткізе алмау мүмкіндіктері8;352-384б .
А. .М. Матюшкина пікірінше, қорғаныс механизмдері адамның өзін өзі
қорғап қоймай, сонымен бірге өмірдің қиыншылықтарынан ысылып шығуына, жеңіп
шығуына көмектесе алады. Олар көбіне алдын ала мәселені шешуге жол ашып
және өміріне қауіпті жағдайларынан ысылып шығуына көмек бер алады9;31б.
К.Левин *өріс теориясына* сүйене отырып, оның 3-негізгі типтен тұратын
кикілжіңнің топтасуын ұсынды.
1."Жақындау-жақындау" кикілжіңі -өзін қызықтыратын бір деңгейдегі екі
ұйғарымның бірдей таңдау қажет кездегі адамның жағдайы.
2."Жақындау-алыстау" кикілжіңі -бұл жағдайда индивидтің таңдап алатын
мақсаты бірдей мөлшерде қызықтыратын және қызықтырмайтын болып табылады.
Бұл жағымды және жағымсыз эмоцияны да тудырады. Мұндағы конфликтіні кейде
амбивалентті деп атаймыз.
3."Алыстау-алыстау" кикілжіңі -мұнда индивид өзін қызықтырмайтын бірдей
деңгейдегі екі ұйғарымның бірін таңдауы тиіс.
Кикілжіңнің себебі адамдар арасындағы шиеленіскен қатынастар және
кикілжіңге қатысушылардың біреуіне тән ішкі шиеленісушілікте болуы мүмкін.
Батыс Еуропада және АҚШ-та 50-60 жылдары ортасында дағдарысты
теориялар орын алды. Л.Козердің шиеленістің жалпы теориясына, өту тез
шиеленісті функционалды тұжырымдамасының дамуына түрткі болды.
Л Козердің теориясы қоғамды құрудың ғылыми негіздегі тұжырымдамасы,
қарама-қайшылықтарды шешу күштеуден деп қарастырған. Оның теориясында
кикілжіңнің тереңдігі төмендегідей:
1.Кімде-кім кикілжіңдерге қатысып, кикілжіңде эмоцияны көп тудырса,
соншалықты кикілжіңде тереңде жатады.
2.Топ ішінде кикілжіңдер шынайы емес айтыс-тартыстар көп болса, кикілжіңдер
де терең...
3.Топта кикілжіңге қатысушылар өзінің қызығушылықтарын шынайы қадағаласа,
онда өзінің қызығушылықтарын макродеңгейде кез-келген шиеленістерде
шешім қабылдауда қолданады47;142б.
Қазіргі батыс зерттеулері көрсеткендей кикілжің екі бағытта
қарастырылады: біріншісі-жеке бастық шиеленісін меңгеру; екіншісі келісімге
жету жолында әлемді меңгеру17;169б.
Бизнесте және келіссөз сферасында өте кеңінен қолданылатын танымал
Томас-Килмен тұжырымдамасы, онда кикілжіңді жағдайларда көрінетін адам
жүріс-тұрысының бес стратегиясын қарастырады.К.Томастың айтуынша кикілжіңді
өз уақытында шешу керек. Кикілжіңді шешу мақсатында идеалды шиеленіссіз
жағдайлар, көбінесе адамдардың толықтай гармонияда жұмыс істеген кезде
болады-шиеленістің шешу мақсаты осындайда жақсы көрінеді. К.Томас айтуынша,
кикілжіңді меңгерудің мынадай аспектілеріне нақты көңіл бөлу керек:
Кикілжіңді жәйттерде адамдарға тән жүріс-тұрыстың қандай формалары бар,
оның қайсысы жемісті және деструктивті болып табылады.
Адамдардың жүріс-тұрысының типін шиеленісті жәйттерде К.Томас сипаттау
арқылы кикілжіңді реттейтін 2-өлшемді моделді қолдану керектігін айтады,
оның өлшеу негізі кооперация болып табылады, яғни адамнның көңіл-күйі
адамның қызығушылықтарымен тығыз байланыста, әсіресе кикілжіңді жәйтті
немесе өзінің қызығушылығын қорғау акцентімен сипаттайды. Осыған сәйкес
негізігі өлшемдер бойынша К.Томас кикілжіңді реттеудің келесі тәсілдерін
бөліп шығарады:1-конкуренция қызығушылықтарын қанағаттандыруға ұмтылуы; 2-
бейімделу-бәсекеге қарама-қарсы басқалар үшін өзінің қызығушылықтарын
құрбан етуге даяр.3 - компромисс-ымыраға келу. 4-қашу-бәсеке ұмтылу
жағдайлары, өзінің мақсатына жету тенденциясы.5- ынтымақтық-екі жағы да
бірдей толықтай қанағатқа ие, жәйттерге қатысушылары альтернативтілікке
келеді 17;172б.
К.Томас айтуы бойынша, кикілжіңнен қашу екі жақтың ешқайсысы да
жетістікке жетпейді; бәсекелесу жүріс-тұрыс формасында, бейімделу және
ымыраға келу немесе осыған қатысушылардың біреуі ғана жетістікке жетеді,
қалғандары жеңіліске ұшырайды немесе екі жағы да жеңіліп ымыраға келіп жол
береді.
Тек ынтымақтастықта ғана екі жағы да жетістікке жетуі мүмкін деп
сипаттайды. К.Томас өзінің сұрақтамасында, яғни жүріс-тұрыстың типтерін
айырмасын анықтау да бесеуінің мүмкін болатын әр варианты шиеленісті
жәйттерде индивидтердің жүріс-тұрысындағы 1-пікірден тұрады. Әр түрлі
пікірлер жұптан топталған оның әрқайсысы зерттеушінің пікірді өз таңдауы
бойынша қалайды, бұл оның жүріс-тұрысқа тән айқын типін анықтауға мүмкіндік
береді.
Қазіргі кезде нарықтық экономикада шиеленісті жәйттерді анықтауда
кеңінен қолданылады.Томас тұжырымдамасының ролі өте маңызды. Адам жүріс-
тұрыс типтік формасын ажыратуға мүмкіндіктер бере алады17;174б.
А.Я.Анцупова И.Шипилеваның еңбектеріндегі шиеленіс анықтамасы өте
күшті маңызды қиындықтардың шешу тәсілдері өзара әрекет процесінде пайда
болып, көбінесе жағымсыз эмоциядан айқын көрінеді16;206б.
О.Н.Громова пікірінше, адамдардың әр түрлі көзқарастары
қабылдауларының сәйкес келмеуі және қандай да бір оқиғаларды көбіне бақылау
дау, жанжалдың туындау жәйттеріне әкеледі. Егерде осы жағдайларда
қатысушылардың белгілі бір мақсатқа өзара әрекеті бағытталып байбалам
көрсетсе, онда кикілжіңді жәйттер пайда болады. Кез-келгенн шиеленіс
дауласу жәйттерін шиеленіске әкелмейді деп қарастырады6;231б.
Даулы жағдайлардың пайда болуы
Жоқ
Инциденттің пайда болуы Жоқ
Иә
Кикілжіңнің күшеюі
Кикілжіңде жүріс-
-тұрысты
таңдау формасы шиеленістен кету шиеленістің жоқ
болуы
Кикілжіңді жағдайлар қарама қарсы позициялы жақтардағы қандай да бір
сылтаудың болуы, қайшылықты мақсатқа талпынуы, оған жету жолында әр түрлі
тәсілдерді қолдануы, қызығушылықтардың, тілектердің сай болмауы т.б.
Кикілжіңді жәйттер-бұл кикілжіңнің пайда болу жағдайлары. Кикілжіңді
осындай жағдайлардың өрістеуіне өзгермелі сыртқы әсерлер, түрткі немесе
инцидент керек.
Қандай да бір жағынан біреуіннің әрекетін белсендіріп сипаттайды,
тіпті басқа қырынан қызығушылығына әдейі істемеседе, қысым жасайды.
Инцидент қатысушының тілектерінен тәуелсіз туындауы да мүмкін, ол
кездейсоқ, объективті себептердің ізімен немесе өзара әрекеттің нәтижесінде
пайда болады.
О.Н.Громова пікірінше, жағдайлар объективті себеп-салдармен
анықталады. Әрімен қарай, автор кикілжіңді жағдайларда қатысушылар
кикілжіңнің субъектісі де, объектісі де болуы мүмкін екендігін қарастырады.
Шиеленістің субъектісі ретінде қатысушы кикілжіңнің өзара әрекетінің бір
бөлігі болуы керек, яғни өзінің жеке қызығушылықтарын қорғауы, ол тек
біреудің қызығушылығын реттеу тәсілі болмауы керектігін айтады6;232б.
Кикілжіңнің объектісі, яғни әрбір дауласқан жақтары өз жағынан
талаптанады, олардың қарама-қарсы әрекеттерін тудыртады да, оған
қатысушылардың бірі бірдеңеге ие болуынан толықтай немесе жартылай
айырылады. шешім қабылдау құқығынан т.б.. Билік мәселесінде өзара қарым-
қатынас т.б. шиеленістер тудыратын дәл осы қайшылықтардың болмауы.
Кикілжіңдердің саны өте көп болғанымен, тұрақты әсер ету тәсілдерін
таңдау мүмкіндіктері және кикілжіңге сәйкес басқарып, оның топтасуын
факторларға байланысты жүргізеді.
Шиеленісті шешу тәсілдерін антогонистикалық (күш-көрсету) және
компромисс деп бөледі.
4. Күш көрсету кикілжіңніңде қайшылықтарды шешуде, тек бір жағы ғана жеңіп
шығады.
5. Компромисс-кикілжіңге қатысушыларды татуластыру мақсатында шиеленісті
шешу варианттарының бірнешеуінен құр қалады.
Шиеленістің пайда болу табиғатты-саяси әлеуметтік, экономикалық
ұйымдастырылған шиеленістермен анықталады.
6. Саяси шиеленістер-саяси топтардың қақтығыстары, билікке күресу
формулалары, аймақ үшін тағы басқа.
7. Әлеуметтік шиеленістер өәлеуметтік топтағы адамдардың қарым-қатынас кері
естуде қайшылықтардың жоғарға даму стсциясын көрсетеді, онда индвидтің
және қоғамның тұтастай қызығушылықтарымен сипаттайды.
8. Экономикалық шиеленістер-жеке адамдардың, топтардың экономикалық
қызығушылықта негізделіп шиеленістің кең тұғыда спектірін көрсетеді,
олардың арасында экономикалық әсерінен қайшылықтар туындап
отырады6;22б.
Әсер ету бағыттарына байланысты-вертикалды және горизанталды деп
бөлінеді.
Көріну деңгейлеріне қарай шиеленіс жабық және ашық болып бөлінеді.
Жабық шиеленіске тән шиеленуші жақтары арасында агрессивті әрекет және
осыған орай астарлы әсер ету тәсілдері қолданылады. Ашық шиеленіске тән
айқын көрінетін қайшылықтар ұрыс-керіс, дау-жанжалдар .
Шиеленіске қатысушылар санына қарай өзара әректтестікті ішкі, жеке
адамдық, өзара жеке адамдық топтарының тағы басқа болып бөлінеді. Ішкі
жабық шиеленіс адамдардың ішкі күшімен мотивінен, қажетінен пайда болып
қайшылықтар оның мүмкіндіктері арасындағы таңдаудан туындайды.
9. Топаралық шиеленіс-топтар арасындағы әр түрлі шиеленістер, адамдар
арасында қызығушылықтарды тағы басқалар.
Адамдар арасындағы шиеленістер -индивидтердің арасындағы қақтығысы
әрбір жанның өз қызығушылығы үшін күресі.
Когнитивті шиеленіс конитивтік танымдық көзқарастар. Ондай шиеленісте
әрбір субектінің мақсатына орай оппонентті көндіруі, өзінің көзқарасы
дұрыс екенін дәлелдеуі, өзін позициясына сендіру .
Қызығушылықтардың шиеленісі-топтағы шиеленістердің шартты түрде
бөлінуі. Әрбір шиеленіс жанап өту қызығушылықтарына орай дамиды 6;36-47б.
О.Н Громованың шиеленістерді шешу тәсілдері мен түрлері онымен
шектеліп қоймайды. Өйткені заман ағымына қарай шиеленістерді зерттеу
мәселлері соңғы уақытта өзекті мәселеге айналып отыр. Әсіресе психологтар
оның мәнін кеңінен ашып түсіндіруге, теориялық жағынан дамуына көп күш
салуда.
Шиеленісті шешуде адам өзінің шиеленісін конструктивті түрде өзі шешуі
керектігін көрсетеді, сонымен қатар басшыларды қол астындағылардың
шиеленісін шеше алу икемділігі болу керектігінде.
Шиеленісті зерттеумен әдістерді диогнастикалау кілттік мәселе, оларды
шешу дұрыс меңгеруді жетістіктерге жеткізуді қамтиды. Әдибеттерді талдау
нәтижесі көрсеткендей, психологияда практикалық барлық әдістер,
ретроспективті және бланікті әдістер мен әдістер.
Бұл авторлардың айтып көрсеткеніндей шиеленісті меңгеру перспективасы
шиеленістерді жәйттерді сапасына қарай таңдауға байланыста болады.
Ресейдің психологиясында шиеленістің түрлеріне қарай меңгеру әртүрлі
қиыншылықтарға әкеліп отырды. 83% өзара жеке адамның шиеленістерді
меңгеруге бағытталған еңбектер болды. Ішкі шиеленістер 8% жарияланған
еңбектерін қамтиды. Психологтартар арасында шиеленістер кіші, орташа, үлкен
топтар арасындағы шиеленістің психологиялық сипттамасы 3-4%еңбектері, 5%-
еңбектер методологиялық және жалпы теоретикалық сипатты танытады6;205б.
А.С Карминнің пікірінше, шиеленістен шығудың тәсілдерін үшке бөліп
қарастырады: күш көрсету, ажырасу , татуласу .
10. Күш көрсетудің шиеленісті шешудегі негізі көз қарасы: "силный всегда
прав". Мысалы әкімшілікте "бастық әрқашанда дұрыс"-бұл шиеленістен
шығудың тактикалық тәсілі18;282б.
11. Ажырасу шиеленісті шешу жолы қарым-қатынастағы өзара тоқтасу \мысалы
жас жұбайлардың ажырасуы
12. Татуласу практикада көбінесе шиеленісті шешу жолы, күш көрсету,
ажырасудан гөрі келісімге шақырады. Егерде табыссыз болса, ақыр аяғы күш
көрсету немесе ажырасумен тыңады. Татуласу түрлерінде шиеленісті шешудің
соңы келіссөзсіз шиеленісті шешудің ең басты мәнді формасы18;284.
В.П.Шейнов пікірінше,шешу сферасы жеке адамның эмоционалды және
іскерлік сфералар деп бөліп қарауға болады 19;40б. Автор шиеленістің
деструктивті және конструктивті жәйттарымен қарайды. Конструктивті шиеленіс
объективті мақсаттарын қамтыса, деструктивті шиеленістің өзіндік себептері
болуы мүмкін. Конструктивті шиеленіс іскерлік және жеке адамдық
болады. Ең бастысы конструктивті шиеленіс шешу кезінде объективті себебі
бар.Шиеленісті шешу сферасын екі жақтылықпен сипаттайды.Конструктивті
шиеленістің шешілу тәсілдері іскерлік сферасында шешіледі. Ең бастысы
конструктивті шиеленістен шығу , шешілуі обьективті жағдайға
байланысты.Ұзақ уақытқа созылған қатысушылар арасындағы қарым - қатынас
шаршау туғызып шиеленіске әкеледі деп қарастырады. Бұл да шиеленістерді
шешу тәсілдеріндегі өзіндік қайшылықтары барын ескертеді. Оның, әсіресе
объективті жағын ескеріп отыруы керектігін айтады19;41б.
А.А Гостев пікірінше, конфликті жағдайлар сатылы түрде эволюцияның
мәні бар әлемдік тұрғыда, өзіндік идеасын қайта өңдеп қарауды керек
етеді. Шиеленістерді шешу тәсілдері өркениеттің дамуына нақты әсер етуде
мүмкіншіліктер береді деп атап көрсетеді4;28б.
1.3. ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ КИКІЛЖІҢ ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Қай халықтың болмасын өзіне тән өмір сүру салт дәстүрі бар, оның өзі
ұрпақтан ұрпаққа мұра болған рухани дәстүрлі мәдени көрініс табады, ол
суъектінің қалыптасуының өзін сол уақыт аралығында саналы түрде анықтай
алатын және үш уақыт шеңберінде, яғни бүгінгі, ертеңгі, өткен тіршілік ету
процесінде өзін өзі жетілдіру ерекшеліктерін қамтиды20;46б.
"Шығыстың барлық халқына тән өнердегі ерекшеліктері"-бұл пәлсапалық.
Мұның өзі жұмбақтай түседі, алдын-ала дайындықсыз "жабық" дүниені мүлде
жалпы түсінбейсіз. Бірақта оны дұрыс түсінгіңіз келсе, халықтың ғасырлық
қойнауындағы тарихын жақсы білу керек, онда жазылған тілдерін, құлпы
тастағы жазуларды оқи білу керек, көріністі дәлме - дәл қабылдау ескі
дүниені қызықтаудан түсінуге, мәніне үңіліп қарауға әкеледі, сүйсінбей
қарау мүмкін емес"-деп жазды. (Гумилев А 1986)2;47б.
Дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың, шешендердің, билердің нақыл
сөздері, кесімді билік сөздері, мақал-мәтелдер тағы басқалар бұл да шығысқа
тән ұрпақтан ұрпаққа халық ауызыннан тарап, бүгінгі жазба әдебиетінің
туындысына, халық қазынасының игілігіне, ұрпақтар сабақтастығына ұласты.
Мұның өзі" олардың әлеммен өзара әрекетінің айрықша ерекшелігін
танытады"2;31-32б.
"Өкінішке орай, біз көбіне қазіргі кезде шексіз, "қас-қағым сәт" деп
қабылдаймыз, оның кірпік қақанша өтетініне есеп беріп жатпаймыз. Қазіргі
кездің, тез өтетіндегі қартайған шақта саналы түрде өтеді, өз өмірін адам
барлай келе, барлық өмірім бір күнде өткен сияқты деп айтады. Бүгінгі
өмірдің қас қағым сәт екенін саналы түрде түсіну үшін қиын және қайғылы
жағдайда өтеді. Өмірдің қалыптасуы мәнге ие, оның өзін өзі жетілдіру
және саналы түрде түсіне алуымен тығыз байланысты ."2;32-46б.
Автордың бұл пікірімен келісе отырып, "қас қағым сәт" адам өміріндегі
ішкі және жеке адамдық және өзара жеке адамның тағы басқа адамдар
арасындағы шиеленістерден жиі ұшырастыруға болады. Ең бастысы, оған
жастардың аса мән бермеуінде, өз кезінде адам саналы түрде өзіне есеп бере
алмайды. Қазіргі кезде "менін" қорғау өзін ақтауға бейім тұрады да өйткені
балаларда көп мән берілмей, ескерусіз өтіп жатады, шешілмейтін ескермейтін
уақытта жағдайлардан шығарудың ең тиімді жағы "өзінше" тәсіл тауып, әр
түрлі эмоционалдық психологиялық күйлер келіп, өзара көзқарастарды
туғызады.
Ф.С Ташимова пікірінше "уақытты саналы түрде түсінбеушілік жемісті
өмір сүрудің бастамасы бола алмайды, ол тек уақыт аралығындағы жағдайда
қалқып жүреді және күнде бүгінгі істі ертеңге қалдырып отырады. Ал болашақ
жоспармен жүрген адам "құр арманшыл". Ал болшақтың перспективасын көре
алмаған пенде,бүгін әрекет ете алмайды, орташа адамның қалыптасуын
қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде өмір аа өты қамтиды. Бүгінгі өмірде
болашақ пен өткен өмір тәжірибесі өзара орынды қатынаста болса, онда
өмірдің қалыптасуы үшін біршама жақсы жағдайлар туындайды.
Ф.С Ташмиова еңбектерінде субъектінің қалыптасуына көңіл бөлуі,
келешегін ойлауға қосқан мағыналы мәнді ойлы пікірлері, бүгінгі этно
психология саласындағы зертеулерінде ерекше орын алады2;34б.
Бүгінгі таңда адамдар арасындағы өзара қарым-қатынаста, шиеленісті
жағдайлардан шығу тәсілдерінде, өткен тәжірбиедегі дәстүрлі мәдениеттің
өшпес қазынасынан нәр алсақ, оны игіліктерімізге барынша пайдаланып
жетілдіре түссек, ұлттың субъектісінің қалыптасуына ықпал етуі мүмкін.
Т.Кәкішевтің еңбектерінде,әсіресе дәстүрлі мәдениеттегі шешендік
сөздер, белгілі билердің кесімді билік сөздері әрі қысқа кемелі кеңес.
Билер жақсы мен жаманды, жақын мен алысты, қымбатпен арзанды, қиын мен
жеңілді арға тартады. Мал дауы мен жан дауы, ар дауы мен намыс дауына кесім
айтады деп қарастырған33;5б. Шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдері
көбінесе вербальді, вербальды емес әрекеттесу тәсілдерінің жүйесі арқылы
қамтылады2;44б.
Егерде тілмен астарланған вербальді әрекеттесетін тәсілін қарастырсақ,
онда "Тіл кодталған мәдениет", (Косоковский А .,1984). С.Л Рубнинштейн,
М.Мұқанов зеттеулерінде "адамның қалыптасу себептері, оның психикалық
ерекшеліктері, тілдің логикалық құрылымы , тілдің фонетикалық жағын
қамтыса", А Н Леонтьев бойынша ," түсініктер жүйесі"2;40б.
Тілдің логикалық құрылымымен ойлау прогрестерінің ерекшеліктерін
әрекетесу тәсілін анықтайды, жеке тұлғаның топтарымен іс әрекеттері ашылып
арнайы қабілет қалыптасады. (Мұқанов М 1978)21;113б.
Орыс тілінің логикалық құрылымы мәтінінің ашықтығымен тікелей
сөйлеуімен көрінеді, ал қазақ тілінде мәтіннің жабық түрінде болуы
белгілермен сүйеніп, жанама түрде іс-әрекет қылуға бағытталған2;37б.
Дәстүрлі мәдениетегі шиеленісті жағдайларды шешудің психологиялық
жолдарында айқын көрінеді, әсіресе "орыс мәдениетінде ойлау, тікелей,
бірбеткейлігі, қазақ өкілдерінің жанама әсер ету, тікелей емес, астарлап
айту сөздерінен" көреміз2;38б.
М.М Мұқанов зертеулері көрсеткендей, қазақ тілінің логикалық құрылымы
жоғары деңгейде бейнелі логикалық ойлауды қамтиды, бұл арнайы
қабілеттердің қалыптасуы суырып салма ретінде көрінеді2;43б.
В.В Радлов зертеулерінде "қазақтар тоқтамастан тез және өлеңдетіп
айтады. Дәл әрі айқын жеткізумен қатар, өзінің сөздерін көркемдеп, тіпті
қарапайым әңгімеде сөздер тізбегі ырғақты өрісте айтылады,*- дейді2;44б.
Ф.С Ташимова еңбектерінде бұл "ырғақты өріс поэзияға деген ептілікті
туғызуы мүмкін". Бұл тек қана болжам, нақты зертеулерді керек етеді деп
атап көрсеткен2;45б.
С.Сабырбаев қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі шиеленістік өнердің кең
таралуы екі түрлі басты себебін айтады, 1-ден көмекті халық табиғатқа өте
жақын жүрген, табиғаттың сұлулығы халықтың көркемдік көзқарастарының
жоғарғы дәрежеде қалыптасуына әсер еткен, 2-ші сол дәуірде заң мен қоғамдық
ерекшеліктердің барлығы ауызша шығарылып, ауызша сақталған. Мәміле, дау-
жанжалдар, бітім, келісімдер сөз арқылы шешілген, сөзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz