Ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірибесі (көркем аударма туындысы негізінде)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. бөлім
Тікелей аударма тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 . бөлім
А. Кристи шығармаларының аударылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
1. бөлім
Тікелей аударма тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 . бөлім
А. Кристи шығармаларының аударылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Көркем аударманың негізгі функцияларының бірі – халықтар арасындағы мәдениет, әдебиет жағынан бір-біріне әсері туралы екені бәрімізге де белгілі. Салыстырмалы әдебиеттану және аударматану сияқты екі саланың белсенді байланысының нәтижесі әдебиеттердің бір-біріне әсер ету процесінде маңызды шекара болып есептеледі.
Әрбір халықтың және бүкіл адамзаттың асыл мұратының ең бастысы - ел мен елдің, ұлт пен ұлттың достығы екендігі анық. Осы достықтың дәнекері, әрі халықтар арасын жалғастыратын берік көпірлердің бірі - көркем әдебиет екендігі белгілі жайт. Ал, әдебиеттің өзара байланысы, бір-біріне әсер етіп, дамуы қай заманда да көркем аудармасыз жүзеге асқан емес [1, 5-7-б]. Адамзат дамуының әрқилы кезеңінде, әлемнің әр түпкірінде өмір сүрген сөз өнері зергерлерінің ақыл-ойынан туып, әртүрлі тілде жарық көрсе де бүгінгі таңда дүние жүзінің күллі халқы сусындар рухани бастауға айналған көркем туындыларды ана тілімізде оқуымыз да, қазақ топырағында дүниеге келген қазақ ақындары мен жазушыларының өз тілімізде сөйлетуі көркем аударма құдіреті екені ақиқат.
Ұлттық мәдениеттің, тілдердің бірін-бірі байытуында, рухани қазыналардың барлық халыққа да ортақ байлыққа айналуына аударма өнерінің үлесі мол.
Көркем аударма теориясы мен практикасына байланысты қазақ филологиясы ғылымында біраз зерттеу еңбектер жазылды. Сын мақалалар мен монографиялар, теориялық пайымдаулар мен топшылаулар өмірге келді. Алайда бұл – біздің елде көркем аудармаға байланысты мәселелер толық зерттеліп, болды деген сөз емес. Халықтар арасындағы рухани байланысы бар жерде көркем аударма өнер болса, ол өнер жыл санап дами түссе, онда оны зерттеу мәселесі де замана көшіне ілесе береді [2, 12 б].
Тәржіманың қалыптасу, даму барысын сапалық тұрғыдан бағамдау, оның негізгі методикалық қағидаларын саралау қолға алына бастағалы одан да аз уақыт өтті. Соңғы жарты ғасырда аударма теориясына қатысты біршама жаңа қағидалар пайда болды. Аударматанудың өз алдына арнайы ғылыми сала болып орнығуы да осы кезеңге сәйкес, тәржіма ісін тарихи, мәдени, әдеби, тілдік психологиялық тұрғыдан зерттеу де осы уақытта ерекше дамығаны анық. [1, 17 б]. Оның құрамдас бөліктерінің бірі болып саналатын көркем аударма теориясының жағдайы ойлантарлық, бұл орайда біраз басты мәселелердің орнықты шешім таба алмағанын айту керек. Мұның өзіндік себептері бар. Ең алдымен көркем аудамашының еңбегін өнердің ерекше түрі деп бағалау белең алып отыр, оған аудармашылардың өздері де ден қойған, өйткені ережелер мен қисындылар шығармашылық еркіндікке нұқсан келтіреді-мыс. Көркем тәржімашылар қатарына көз салсақ, олардың дені - ақын-жазушылар, арнайы маманданғандар - саусақпен санарлықтай. Ал, аудармашы еркіндігі деген мәселе көп айтылғанмен, оның болмысы мен мәні, мүмкіндігі мен шегі айқындала қоймаған. Оған қоса қазақ әдебиеттануы мен тіл білімі аударма мәселесін қажеттеріне орай жалпы салалық тұрғыдан ғана қарастырып келеді, бұл тұста талдауға тұрарлық біршама іс тындырылғанын атап көрсеткен орынды. Дегенмен, тәржіма тақырыбына арналған зерттеулердің өзінен әдебиет немесе тіл мәселелеріне баса көңіл бөлінгенін көруге болады.
Әрбір халықтың және бүкіл адамзаттың асыл мұратының ең бастысы - ел мен елдің, ұлт пен ұлттың достығы екендігі анық. Осы достықтың дәнекері, әрі халықтар арасын жалғастыратын берік көпірлердің бірі - көркем әдебиет екендігі белгілі жайт. Ал, әдебиеттің өзара байланысы, бір-біріне әсер етіп, дамуы қай заманда да көркем аудармасыз жүзеге асқан емес [1, 5-7-б]. Адамзат дамуының әрқилы кезеңінде, әлемнің әр түпкірінде өмір сүрген сөз өнері зергерлерінің ақыл-ойынан туып, әртүрлі тілде жарық көрсе де бүгінгі таңда дүние жүзінің күллі халқы сусындар рухани бастауға айналған көркем туындыларды ана тілімізде оқуымыз да, қазақ топырағында дүниеге келген қазақ ақындары мен жазушыларының өз тілімізде сөйлетуі көркем аударма құдіреті екені ақиқат.
Ұлттық мәдениеттің, тілдердің бірін-бірі байытуында, рухани қазыналардың барлық халыққа да ортақ байлыққа айналуына аударма өнерінің үлесі мол.
Көркем аударма теориясы мен практикасына байланысты қазақ филологиясы ғылымында біраз зерттеу еңбектер жазылды. Сын мақалалар мен монографиялар, теориялық пайымдаулар мен топшылаулар өмірге келді. Алайда бұл – біздің елде көркем аудармаға байланысты мәселелер толық зерттеліп, болды деген сөз емес. Халықтар арасындағы рухани байланысы бар жерде көркем аударма өнер болса, ол өнер жыл санап дами түссе, онда оны зерттеу мәселесі де замана көшіне ілесе береді [2, 12 б].
Тәржіманың қалыптасу, даму барысын сапалық тұрғыдан бағамдау, оның негізгі методикалық қағидаларын саралау қолға алына бастағалы одан да аз уақыт өтті. Соңғы жарты ғасырда аударма теориясына қатысты біршама жаңа қағидалар пайда болды. Аударматанудың өз алдына арнайы ғылыми сала болып орнығуы да осы кезеңге сәйкес, тәржіма ісін тарихи, мәдени, әдеби, тілдік психологиялық тұрғыдан зерттеу де осы уақытта ерекше дамығаны анық. [1, 17 б]. Оның құрамдас бөліктерінің бірі болып саналатын көркем аударма теориясының жағдайы ойлантарлық, бұл орайда біраз басты мәселелердің орнықты шешім таба алмағанын айту керек. Мұның өзіндік себептері бар. Ең алдымен көркем аудамашының еңбегін өнердің ерекше түрі деп бағалау белең алып отыр, оған аудармашылардың өздері де ден қойған, өйткені ережелер мен қисындылар шығармашылық еркіндікке нұқсан келтіреді-мыс. Көркем тәржімашылар қатарына көз салсақ, олардың дені - ақын-жазушылар, арнайы маманданғандар - саусақпен санарлықтай. Ал, аудармашы еркіндігі деген мәселе көп айтылғанмен, оның болмысы мен мәні, мүмкіндігі мен шегі айқындала қоймаған. Оған қоса қазақ әдебиеттануы мен тіл білімі аударма мәселесін қажеттеріне орай жалпы салалық тұрғыдан ғана қарастырып келеді, бұл тұста талдауға тұрарлық біршама іс тындырылғанын атап көрсеткен орынды. Дегенмен, тәржіма тақырыбына арналған зерттеулердің өзінен әдебиет немесе тіл мәселелеріне баса көңіл бөлінгенін көруге болады.
1. Көркем аударманың кейбір мәселелері.-Алматы:
Қазмемкөркәдеббаспасы, 1957.- 170 б
2. Қаратаев М. Дүниетаным және шеберлік. –Алматы: Жазушы, 1978.-260 б.
3. Попович А. Проблемы художественного перевода. – М.: Высшая школа, 1980.
4. Есембеков Т.У. Аударма мәселесінің зерттелу ерекшеліктері // Ғылыми конференция материалдыры, 2003ж.
5. Комиссаров В. Теория перевода. –Москва:
Высшая школа, 1990.-250 стр.
6. Пушкин А.С. Шығармалар жинағы. - М., 1956. - 400 с.
7. Белинский Г.В. Сборник сочинений - М., 1973
8. Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литературные взаимосвязи. –Москва : Советский писатель, 1980. -255 стр.
9. Рыльский М.Искусство перевода.- Москва: Советский писатель , 1986.- 334стр.
10. Динамов С. Зарубежная литература. – М., Гослитиздат, 1935. – 434 с
11. Кашкин И. Текст и перевод. –Москва : Советский писатель , 1984.- 274 стр.
12. Қазақ Совет Энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ Совет Энциклопедиясының Бас редакциясы, 1973. – 3 Т.- 622 б.
13. Әбілов Ә Көркем аударма шеберлігі. - Алматы,1997.
14. Тәжитов А. Агата Кристидің әңгімелер жинағы.- Алматы, 1985.- 125
15. Могилевская Н. Секреты Агаты Кристи. // “The Sunday Times”, 18 декабря 2005г.
16. Wuletich-Brinberg S. Poe: the Rationale of the Uncanny. N.Y., 1988.
17. Ақжігітов А. Агата Кристидің әңгімелер жинағы. - Алматы, 1996. - 323 б.
ҚОСЫМША ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
18. Честертон Г.К. Как сделать детектив. / Пер.с англ. В.Ворониной. - М.,
1990. – 320 с.
19. Маркулан Я. Зарубежный кинодетектив. Л.: Искусство, 1975. – 50 с
20. Вулис А. Поэтика детектива // Новый мир, 1978, № 1. – С. 18-21
21. Адамов А. Мой любимый жанр - детектив // Открытия и загадки Эдгара По. М., 1980. -320 с.
22. Талжанов С. Аударма және казақ әдебиетінің мәселелері. - Алматы:
Ғылым, 1975.-286 б.
23. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына.- Алматы: Жазушы, 1987.-232 б.
24. Сағындықова Н. Основы художественного перевода. Учебное пособие. –
25. Тусупова А.К. Казахско-англо-американсие литературные связи. – А., 2003.
26. Алпысбаев Қ.Қ., Қазыбек Г.Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі. Оқу құралы. А.: Қазақ университеті, 2001. – 213 б.
27. Топер П. Теория художественного перевода как объект дискуссии // Литература и перевод: проблемы теории. Межд. сб. – М.: Прогресс, 1992.
28. Чуковский К. Искусство перевода.- Москва: Наука, 1964.- 56 с.
29. Швейцер А.Д. Теория перевода. Статус проблемы, аспекты М.,1998. - 118с.
30. Тәжитов А. Агата Кристидің әңгімелер жинағы.- Алматы, 1985.- 125 б.
31. Ахметов Ә. Ғайып болған миллион. - Агата Кристидің әңгімелер жинағы. – Алматы : Жалын, 2003.-160 б.
Қазмемкөркәдеббаспасы, 1957.- 170 б
2. Қаратаев М. Дүниетаным және шеберлік. –Алматы: Жазушы, 1978.-260 б.
3. Попович А. Проблемы художественного перевода. – М.: Высшая школа, 1980.
4. Есембеков Т.У. Аударма мәселесінің зерттелу ерекшеліктері // Ғылыми конференция материалдыры, 2003ж.
5. Комиссаров В. Теория перевода. –Москва:
Высшая школа, 1990.-250 стр.
6. Пушкин А.С. Шығармалар жинағы. - М., 1956. - 400 с.
7. Белинский Г.В. Сборник сочинений - М., 1973
8. Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литературные взаимосвязи. –Москва : Советский писатель, 1980. -255 стр.
9. Рыльский М.Искусство перевода.- Москва: Советский писатель , 1986.- 334стр.
10. Динамов С. Зарубежная литература. – М., Гослитиздат, 1935. – 434 с
11. Кашкин И. Текст и перевод. –Москва : Советский писатель , 1984.- 274 стр.
12. Қазақ Совет Энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ Совет Энциклопедиясының Бас редакциясы, 1973. – 3 Т.- 622 б.
13. Әбілов Ә Көркем аударма шеберлігі. - Алматы,1997.
14. Тәжитов А. Агата Кристидің әңгімелер жинағы.- Алматы, 1985.- 125
15. Могилевская Н. Секреты Агаты Кристи. // “The Sunday Times”, 18 декабря 2005г.
16. Wuletich-Brinberg S. Poe: the Rationale of the Uncanny. N.Y., 1988.
17. Ақжігітов А. Агата Кристидің әңгімелер жинағы. - Алматы, 1996. - 323 б.
ҚОСЫМША ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
18. Честертон Г.К. Как сделать детектив. / Пер.с англ. В.Ворониной. - М.,
1990. – 320 с.
19. Маркулан Я. Зарубежный кинодетектив. Л.: Искусство, 1975. – 50 с
20. Вулис А. Поэтика детектива // Новый мир, 1978, № 1. – С. 18-21
21. Адамов А. Мой любимый жанр - детектив // Открытия и загадки Эдгара По. М., 1980. -320 с.
22. Талжанов С. Аударма және казақ әдебиетінің мәселелері. - Алматы:
Ғылым, 1975.-286 б.
23. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына.- Алматы: Жазушы, 1987.-232 б.
24. Сағындықова Н. Основы художественного перевода. Учебное пособие. –
25. Тусупова А.К. Казахско-англо-американсие литературные связи. – А., 2003.
26. Алпысбаев Қ.Қ., Қазыбек Г.Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі. Оқу құралы. А.: Қазақ университеті, 2001. – 213 б.
27. Топер П. Теория художественного перевода как объект дискуссии // Литература и перевод: проблемы теории. Межд. сб. – М.: Прогресс, 1992.
28. Чуковский К. Искусство перевода.- Москва: Наука, 1964.- 56 с.
29. Швейцер А.Д. Теория перевода. Статус проблемы, аспекты М.,1998. - 118с.
30. Тәжитов А. Агата Кристидің әңгімелер жинағы.- Алматы, 1985.- 125 б.
31. Ахметов Ә. Ғайып болған миллион. - Агата Кристидің әңгімелер жинағы. – Алматы : Жалын, 2003.-160 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті Әдеби шығармашылык
және көркем аударма теория кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ТІКЕЛЕЙ АУДАРУ ТӘЖІРИБЕСІ (көркем
аударма туындысы негізінде)
Орындаған:
филология факультетінің
4-курс студенті
Ғылыми жетекші:
Филолог, ғыл.кандидаты, Аға окытушы Мұсалы Л.
Сарапшы: Ф.ғ.д., профессор Пірәлиева Г.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, филолог.ғыл.докторы,
профессор Дәдебаев Ж.Д.
Норма бақылаушы: ф.ғ.к., доцент Мұсалы Л.Ж.
Алматы 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1- бөлім
Тікелей аударма
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..9
2 - бөлім
А. Кристи шығармаларының
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ҚорЫтынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...38
Пайдаланылған Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірбиесі
(көркем аударма туындысы негізінде)
Жұмыстың көлемі: 41 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 54
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытынды бөлімнен
тұрады.
Жұмыстың әдістемесі: салыстырмалы талдау әдісі
Жұмыстың мақсаты мен міндеті – қазақ тіліне ағылшын тілінен тікелей
аударылған шығармаларды арнайы зерттеп, өзіндік ерекшелігін анықтау. Бұл
мақсаттан көптеген міндеттер туындайды.
- ағылшыннан тікелей аударылған туындылардың тізімін жасау;
- аудармалардың аударылу тарихына шолу жүргізу, қазақ-ағылшын әдеби
байланысын тану.
- ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аударылған шығармалардың сапасын
саралау;
- жетістік, кемшіліктерін көрсету;
- тікелей аударма мен сатылы аударманың ерекшелігін айқындау;
- үш тілдегі мәтінді қатар салыстыру;
Жұмыстың мазмұны: Түпнұсқа мен аударма мәтінінің танымдық,
тағылымдық, көркемдік, эстетикалық жағынан сәйкестігін сақтау аударманың
өзекті мәселесі болуы керек. Бұл сөзбе-сөз, жолма-жол тәржімалаудан гөрі
интегративті аудару түрлеріне көбірек бет бұруға ықпал ететіні даусыз.
Түпнұсқа туындыларды қазақ тіліне тікелей аударуда дәлдік, нанымдылық,
қисындылық сәт пен эпизод, деталь мен жағдайдың бейнеленуі сияқты
мәселелерге баса назар аудару қажет.
Жұмыстың жаңалығы: Ағылшын тілінен тікелей қазақшаға аудару 1960
жылдары басталды, Тікелей аударма - бұл мәтін түпнұсқа тілінен аударылатын
тілге арасында дәнекер тілсіз аударылады. Әрине жалпы аударма мәселесі өз
алдында бөлек әңгіме. Бүгін біз соның ішіндегі “ағылшын тіліндегі
шығармалардың қазақ тіліне тікелей аударылуының тарихи - әдеби мәселелері”
– жайында толығырақ тоқтағанды мақсат еттік.
Жұмыстың қорытындысы: Тікелей аудармаға мол үлес қосқан негізінен
А.Кристи шығармаларын аударған Әділ Ахметов болды. Сол сияқты тікелей
аудармаларға А.Ақжүнісов, С.Сүлейменов, А. Тәжитовтар да өз үлесін қосты.
Ал, негізгі міндет - сол мол мұралық көркемдік құнын жоймай оқырман
жүрегіне жеткізу, халық күткен бейнелі белестен көріну.
Кіріспе
Көркем аударманың негізгі функцияларының бірі – халықтар арасындағы
мәдениет, әдебиет жағынан бір-біріне әсері туралы екені бәрімізге де
белгілі. Салыстырмалы әдебиеттану және аударматану сияқты екі саланың
белсенді байланысының нәтижесі әдебиеттердің бір-біріне әсер ету процесінде
маңызды шекара болып есептеледі.
Әрбір халықтың және бүкіл адамзаттың асыл мұратының ең бастысы - ел мен
елдің, ұлт пен ұлттың достығы екендігі анық. Осы достықтың дәнекері, әрі
халықтар арасын жалғастыратын берік көпірлердің бірі - көркем әдебиет
екендігі белгілі жайт. Ал, әдебиеттің өзара байланысы, бір-біріне әсер
етіп, дамуы қай заманда да көркем аудармасыз жүзеге асқан емес [1, 5-7-б].
Адамзат дамуының әрқилы кезеңінде, әлемнің әр түпкірінде өмір сүрген сөз
өнері зергерлерінің ақыл-ойынан туып, әртүрлі тілде жарық көрсе де бүгінгі
таңда дүние жүзінің күллі халқы сусындар рухани бастауға айналған көркем
туындыларды ана тілімізде оқуымыз да, қазақ топырағында дүниеге келген
қазақ ақындары мен жазушыларының өз тілімізде сөйлетуі көркем аударма
құдіреті екені ақиқат.
Ұлттық мәдениеттің, тілдердің бірін-бірі байытуында, рухани
қазыналардың барлық халыққа да ортақ байлыққа айналуына аударма өнерінің
үлесі мол.
Көркем аударма теориясы мен практикасына байланысты қазақ филологиясы
ғылымында біраз зерттеу еңбектер жазылды. Сын мақалалар мен монографиялар,
теориялық пайымдаулар мен топшылаулар өмірге келді. Алайда бұл – біздің
елде көркем аудармаға байланысты мәселелер толық зерттеліп, болды деген сөз
емес. Халықтар арасындағы рухани байланысы бар жерде көркем аударма өнер
болса, ол өнер жыл санап дами түссе, онда оны зерттеу мәселесі де замана
көшіне ілесе береді [2, 12 б].
Тәржіманың қалыптасу, даму барысын сапалық тұрғыдан бағамдау, оның
негізгі методикалық қағидаларын саралау қолға алына бастағалы одан да аз
уақыт өтті. Соңғы жарты ғасырда аударма теориясына қатысты біршама жаңа
қағидалар пайда болды. Аударматанудың өз алдына арнайы ғылыми сала болып
орнығуы да осы кезеңге сәйкес, тәржіма ісін тарихи, мәдени, әдеби, тілдік
психологиялық тұрғыдан зерттеу де осы уақытта ерекше дамығаны анық. [1, 17
б]. Оның құрамдас бөліктерінің бірі болып саналатын көркем аударма
теориясының жағдайы ойлантарлық, бұл орайда біраз басты мәселелердің
орнықты шешім таба алмағанын айту керек. Мұның өзіндік себептері бар. Ең
алдымен көркем аудамашының еңбегін өнердің ерекше түрі деп бағалау белең
алып отыр, оған аудармашылардың өздері де ден қойған, өйткені ережелер мен
қисындылар шығармашылық еркіндікке нұқсан келтіреді-мыс. Көркем
тәржімашылар қатарына көз салсақ, олардың дені - ақын-жазушылар, арнайы
маманданғандар - саусақпен санарлықтай. Ал, аудармашы еркіндігі деген
мәселе көп айтылғанмен, оның болмысы мен мәні, мүмкіндігі мен шегі
айқындала қоймаған. Оған қоса қазақ әдебиеттануы мен тіл білімі аударма
мәселесін қажеттеріне орай жалпы салалық тұрғыдан ғана қарастырып келеді,
бұл тұста талдауға тұрарлық біршама іс тындырылғанын атап көрсеткен орынды.
Дегенмен, тәржіма тақырыбына арналған зерттеулердің өзінен әдебиет немесе
тіл мәселелеріне баса көңіл бөлінгенін көруге болады. Демек,
аударматанудың әлі күнге дейін өз нысанын анықтай алмай отырғаны шындық.
Аударма теориясын қалыптастыру және дамыту үшін көптеген еңбектердегі
орнықты пікірлер мен өнімді көзқарастарды тарихи-жүйелі тұрғыда ғылыми
айналымға енгізудің қажеттілігі сөзсіз.
Аударматану атты ұғымның астарына үңілсек, белгілі анықтамалар оны
тәржіманың әртүрлі қырларын зерттейтін ғылыми пәндердің жиынтығы деп
санайтын сияқты. Оның құрамын анықтауда, жалпы мен жалқы сипаттардың
арақатынасын белгілеуде қарама-қайшылық аз емес. Дегенмен, жинақтап
айтқанда, аударманың жалпы теориясы, лингвистикалық теориясы, арнайы
салалық теориясы сияқты өз алдына жеке зерттеу объектілері анықталған.
Бұлардың ішінде көркем аударма теориясы өзінің күнделілігімен, көп
мағыналылығымен ерекшеленеді.
Көркем тәржіманың негізгі нысандарын айқындауда басын ашып алатын
мәселелер жетерлік. Алғашқы кезекте аударманың творчестволық процесін
қамтитын мәні мен мазмұнын және тәржіманың ғылыми пән ретіндегі мақсаты
мен маңызының арасын ажыратып алу қажет. Өйткені аударманы белгілі бір
процесс деп қабылдау мен тәржімаланған туындыны осы процестің нәтижесі деп
екі бөліп қарастыру мұндай мәселелерді тереңірек тануға септігін тигізеді.
Көркем аударманың жалпы заңдылықтарын тәржіманың арнайы теориясы
зерттейді, ал машинамен аудару, қолма-қол аудару т.б. жалпы теорияның
зерттеу нысанасына енгізілген.
Көркем аударма теориясының зерттеу арнасы да талай-талай талас тудырып
жүр. Айтылған пікірлер мен қалыптасқан көзқарастардың артық-кемін тиянақтап
айтқанда төменгідей тұжырымдарға келуге болатындай:
Көркем аударманың теориясы әдеби шығармаларды тану мен талдаудың
методологиялық қағидаларын есепке алуы қажет-ақ, яғни түпнұсқа мен аударма
мәтінінің мазмұны мен пішінінің арасындағы байланысты анықтаудың маңызы
көп.
Әлемдік тәжірибеде салыстырмалы әдебиеттанудың аударма жөніндегі
салттарын үйрену баяғыда анықталған болатын. Негізінде көркем аударма өнері
кең салалы, ол филология әлеміне көптеген жолдармен танылған. Аударма
өнерінің кейбір жекелеген мәселелері тіл ғылымының стилистика,
лексикология, фразеология, лингвоелтану, әдеби социология, рецептік
эстетика сияқты т.б. жақтарынан қарастырылуы мүмкін. Дегенмен, көркем
аударманың компаративистикамен тығыз байланысы теориялық, методологиялық
және концептуалдық мәселелерді зерттеу барысында жалпылама сипатқа иеленсе
де, жоғарыда айтылған тәсілдердің барлығы мәтін аудармасының
біршама
мәселелерін шешуге ғана бағытталған.
Шетел зерттеушілерінің көркем аударма теориясы салыстырмалы
әдебиеттанудан бөлініп кеткені туралы тезисті ортаға салып жүргеніне көп
болды. Олар: “Аударма теориясы дүниеге келді және өзінің бастапқы фазасында
империкалық салыстырмалы әдіс сипатында дәстүрлі әдеби компаративистика
кешенінде жетілді” – деп көрсетуде.
Көркем аударма саласындағы белгілі маман А. Попович: “Көркем аударма
теориясы салыстырмалы лингвистика, салыстырмалы стилистика, әдеби
компаративистиканың теориясы, әдебиет теориясы сияқты төрт түрлі пәннің
қиысуынан құралған” [3, 25 б], - деп атап өткен.
Әрине пәнаралық зерттеу дәстүрімен айналысу көркем аударма өнерінің
жеке теориясы және тәжірибесіне кері әсерін тигізбеуі керек.
Компаративистика сияқты аударма өнері бүгінгі таңда өз-өзін дәлелдеуде қиын
кезеңді бастан кешіруде. Ол бай тәжірибеге ие бола тұра теориялық әулетін
белсенді түрде жүзеге асыруда.
Дегенмен, батыс еуропалық мектептердің тәжірибесіне жүгіну өте тиімді
болады. Онда көркем аударма ертеден бері дербес түрде де, салыстырмалы
әдебиеттану шеңберінде де қарастырылып келеді. Басқа ғылымдардағы секілді
қызықты құбылыстар қазіргі таңда зерттеудің пәнаралық деңгейінде көрініс
табады.
Ғылымның даму тарихы мынаны дәлелдеді: “Аударма теориясының статусы
жөніндегі дау – компаративистік пән болып табыла ма жоқ па деген мәселе
нәтижесіз болып шықты, өйткені тәжірибенің өзі көрсеткендей аударма
теориясын компаративистикаға кіргізеді” [4, 33-б]. Осыған орай, көркем
аударма бойынша мамандар ғана аударма теоретигі мен компаративист екеуінің
бір тұлғаға үйлесуін компаративистиканың екі: нақты және жалпы деңгейі үшін
өте жемісті боларын анықтағаны туралы айту біз үшін жетістік болары сөзсіз.
Осыған байланысты отандық ғылымда көркем аударманың теориясы мен
әдеби компаративистика жетістіктерінің органикалық үйлесімділігінің
қажеттілігі туындайды. Міне, осы жаңа ресурс көркем аударманың бірқатар
мәселелерін зерттеуге жоғары масштаб, тереңдік пен нәтижелілікті көрсетуді
қамтамасыз етеді.
Көркем аударма теориясының аясындағы танымал әлемдік беделдің бірі
Дьердь Радо өзінің “Аудармашының көзқарасы тұрғысынан аударма теориясы”
деген еңбегінде “Аударма теоретиктерінің көптеген еңбектері
компаративистика мен лингвистика үшін маңызды және пайдалы”, [5, 7 б] -
деп атап көрсетеді.
Адамзат тарихында әрбір ұлт, әрбір қоғам алмасуы, ауысуы, араласуы
нәтижесінде өмір ағымы алға жылжиды, өседі, өркендейді, яғни өзінде жоқты
өзгеден алады, білмейтінін үйренеді, білгенін басқаға үйретеді. Осындай
ауысудың тірегі – аударма. Осыған орай А.С.Пушкин “Аудармашылар –мәдениетті
бір елден екінші елге тасымалдап, жеткізетін почта аттары” деген
болатын [6, 36-б].
Аударма - әдебиеттің кең арналы мол салаларының бірі. Аударма арқылы
қалың бұқара туысқан халықтар әдебиетінің таңдаулы үлгілерімен танысады.
Орыс халқының ұлы сыншысы Белинский аударма өнерін жоғары бағалай келіп,
былай деген болатын: “Халықтардың бірін-бірі білуі, идеялардың өзара
алмасып таралуы, осыған байланысты әдебиеттерінің гүлденіп өсуі мен ақыл-
ойдың дамуы аудармаға негізделеді” [7, 8-б].
Г.Гачечеладзенің пікірі бойынша: “Аударма – тұпнұсқаның бейнесі.
Осыған орай түпнұсқа – болмыстың бейнеленуі, әдебиет-ақиқат өмірдің сырлы
суреті, халықтың көркем тарихы; шығарманың арқауы-шындық” [8, 3-б].
Көркем аударма жасау – тек оны оқитын халықтардың тілегін
қанағаттандыру ғана емес, сонымен қатар әдеби тілдің баюына жағдай жасауы
керек. Өйткені көркем аударма жайы біздің проза-поэзиямыздың жағдайынан
хабар беруі сөзсіз.
Аударма жұмысы бүгінгі таңдағы адамзат қоғамының аса маңызды, шартты
құбылысы болып табылады. Аударма – ұшан-теңіз өмір ағымының бүкіл процесін
ұштастыруға себеп болған елеулі күштердің бірі.
Аудармашы жасалғанды жаңадан қайта жасау, өз әдебиетінде, ана тілінде
жаңа қорлар ашу және тың салаларды игеру арқылы автормен күш сынасады.
Аударма туынды – көркем әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар екі ел сөз
өнерінің рухани қазынасына айналады. Аударма мәселелері, соның ішінде
көркем аударма проблемасы тамырын тереңге жайып жатыр. Оның бастауы ежелгі
Римнен басталады. Сол дәуірде аударманың түпнұсқаға адалдығы туралы аса
маңызды мәселелері төңірегінде Цицерон: “Аудару кезінде сөзді санамау
керек, керісінше сөзді салмақтау керек” [9, 41б] - деген еді.
Аударма өнері ұлттық ерекшеліктермен қатар жүретін үрдіс. Мәселен,
сонау ерте заманның өзінде-ақ басқа ұлттың тілін түсіну үшін арнайы тілмаш
ұстап жүрген.
Аударма – жазылған туынды, сондықтан оның ойлау-психологиялық әрекетті
жүзеге асыратын негізгі құралы – тіл. Аудармада екі тілдің – түпнұсқаның
тілі мен аударылатын тілдің қызметі ерекше. Аударматану ғылымы үшін
маңыздысы – бір тілдегі таңбалар жүйесін екінші тілге формальды түрде
көшірудің жолдарын, айтылған ойды беру үшін екінші тілдің тілдік
құралдарының қалай орналасқандығын, қалай ұжымдасқанын айқындау емес.
Түпнұсқаның коммуникативтік-функционалдық белгілерінің қандай тәсілдермен,
қалай жеткізілетіндігін зерттеу, жүйелеу, ортақ заңдылықтарын белгілеу.
Аударма – бір-біріне функционалды түрде балама бола алатын, яғни
коммуникативтік теңбе-тең қызмет атқара алатын мәтін, туынды жасау.
Аударманың негізгі единицасы – минимальды мәтін (сөйлем, сөйлем
құрылымындағы ой тиянақталатын синтаксистік тұтастық). Минимальды мәтінді
талдау үшін түпнұсқаның коммуникативті функционалды белгілері назарда
болады. Түпнұсқаның коммуникативті-функционалды белгілері – мәтіннің,
туындының жанрлық, стильдік ерекшеліктері, тақырыбы; көркем шығарма болған
жағдайда – идеясы, мазмұны, тарихи дамудың қай кезеңінде жазылғандығы,
автордың стильдік даралығы және түпнұсқаның лексикалық, грамматикалық
құрылымы.
1. Тікелей аударма тарихы
Аударма өнері адам өмір сүре бастаған дәуірден басталған десек
қателеспеген боламыз. Адам б аласының тарихында тілдік айырмашылықтар
пайда болған кезден бастап-ақ аудармашы қызметі қажет бола бастаған. Екі
және одан да көп тілдерді немесе диалектілерді білген алғашқы ауызша
аудармашылар көп тілді халықтардың бір-бірімен тіл табысуына көмектескен.
Сондықтан да ол аудармашылар халық арасында айрықша сый-құрметке ие болған.
Жазу өнерінің пайда болуымен жазбаша аударма өнері дүниеге келді. Жазбаша
аударма өнері бүкіл әлем халықтарының мәдени және рухани дамуында ерекше
орын алады. Жазбаша аударма арқылы әлем халықтары Шекспир, Байрон, Гете,
Шиллер шығармаларымен танысқан болса, Чехов, Достоевский, Пушкин, Толстой,
Абай, Әуезов, Жабаев шығармалары ондаған мемлекеттердің тілдеріне
аударылып, бүкіл халықтық мирасқа айналды.
Дегенмен, бұл өнер саласына ғылыми жақтан көңіл бөлінбей, яғни
аударма әдебиеті –өз алдына зерттеуге мән берілмей келеді.
Бұл мәселеге XX ғасырдың екінші жартысында ғана көңіл аударыла бастады.
Сөздің шындығына келсек, оған дейін шетел тілдерінен орыс тіліне аударылған
еңбектерді пайдаланып отырдық.
Түпнұсқа мен аударма мәтінінің танымдық, тағылымдық, көркемдік,
эстетикалық жағынан сәйкестігін сақтау аударманың өзекті мәселесі болуы
керек. Бұл сөзбе-сөз, жолма-жол тәржімалаудан гөрі интегративті аудару
түрлеріне көбірек бет бұруға ықпал ететіні даусыз. Түпнұсқа туындыларды
қазақ тіліне тікелей аударуда дәлдік, нанымдылық, қисындылық сәт пен
эпизод, деталь мен жағдайдың бейнеленуі сияқты мәселелерге баса назар
аудару қажет.
Қазақ аудармасы тарихының соңғы кезеңі 1930 жылдардан бастау алды. Енді
Кеңес Одағы деп аталған алып ағзаның бір бөлшегі ретінде оған кіретін
елдердің әдебиетімен байланыстар қызу дамыды. Әр ұлттың бас ақындарының
мерейтойлары аясында да аудармалар молынан жасала бастады. Шетел
әдебиетімен танысу ерекше қарқынмен жүргізілді. Бірақ қазақ тіліне
аударылған бар шығармалар орыс тілі арқылы сатылы түрде ғана жүзеге асып
отырды. Бұл бір жағынан әдебиетті сүзгіден өткізіп, тек идеологияға
қайшылықсыз әдеби туындыларды аударуға іріктеп отыруға мүмкіндік беретін.
1930 жылдардан бастап, қазақ оқырманы ағылшынтілді әдебиетпен, жалпы
Батыс еуропалық әдебиетпен жүйелі түрде таныс болды. Олардың ішінде
Дж.Лондон, Г.Мопассан, Р.Киплинг А.Конан-Дойл, Гейне, Байрон, Гете мен Гюго
Бальзак, Ремарк, Ж.Верн, М.Твен, Р.Стивенсон, Шекспир, Сервантес, Дж.Свифт,
Р.Роллан т.б. бар. Осыған орай тұрақты аудармашылар да қалыптаса бастады.
Олардың қатарына Ғ.Орманов, М.Дәулетбаев, Ә.Тәжібаев, Қ.Бекхожин,
Қ.Тайшықов, Х.Өзденбаев, М.Жанғалин, Ғ.Оспанов және т.б. айтуға болады.
Аталған авторлардың шығармашылығы негізінен аудармамен байланысты болды.
Аудармамен шұғылданатындар координативті қостілді болғаны дұрыс, қазақ
аудармашыларының дені субординативті, яғни тек ана тілін жақсы білетін
аудармашылар. Ағылшын туындыларын қазақ тіліне негізінен субординативті
тәржімашылар аударған. Ағылшынның ұлттық болмыс лексикасын аударғанда
көптеген сөздер қалып қойған, кейбіреуінің фразеологиялық ерекшеліктері
сақталмаған, біразы қазақыландырылған. Сайып келгенде түпнұсқадағы
номинатив лексиканың тілдік, көркемдік, стильдік қызметімен қатар ұлттық
мәдениеттен ақпар беретін өнімді дерек көзі екендігін есте ұстау қажет.
Яғни, аудармада эквиваленттілік сақталынғаны дұрыс.
Эквиаленттілік дегеніміз аударма теориясында түпнұсқадағы мазмұнның,
семантикалық, стилистикалық және функционалды - коммуникативтік ақпараттың
аудармада дұрыс берілуі айтылады. Аударманың қай-қайсысында да мазмұнның
толыққанды, дұрыс, негізгі ойдан ауытқымай, дәл берілуі жатады.
Ағылшын тілінен тікелей қазақшаға аудару 1960 жылдары басталды, Тікелей
аударма - бұл мәтін түпнұсқа тілінен аударылатын тілге арасында дәнекер
тілсіз аударылады. Әрине жалпы аударма мәселесі өз алдында бөлек әңгіме.
Бүгін біз соның ішіндегі “ағылшын тіліндегі шығармалардың қазақ тіліне
тікелей аударылуының тарихи - әдеби мәселелері” – жайында толығырақ
тоқтағанды мақсат еттік. Біздер, яғни болашақ аудармашылар үшін төл
әдебиеттердің жанашыры ретінде мұның маңызы зор екені белгілі. Сонымен
қатар, жалпы қазақ – ағылшын әдеби байланыстарының тарихы бай. Бұл
құбылысты ғылыми зерттеу ХХ ғасырда басталған. Оған А.Байтұрсынов,
М.О.Әуезов, А.Х. Марғұлан, Ш.К.Сатпаева сияқты ғалымдар мол үлес қосты.
Қазақ – ағылшын әдеби байланысына бірінші болып қазақ ғалымы Ш. Уәлиханов,
одан кейін ақын – ойшыл А.Құнанбаев және Ы.Алтынсариндер назар аударған.
Ұлы ақын және ойшыл Абай ағылшын философтары Дж.Г.Байронның шығармаларын
Пушкин, Лермонтов аудармаларынан білген және кейбір жекелеген
аудармаларынан қазақ тіліне аударып, өз халқының игілігіне айналдырды.
Олардың ішінде Байронның 1814 – 1813 жылдары Библия мотивтері бойынша
шығарылған “Еврей әуендері” – сарындары бар. Абай өз отандастары шығыс,
орыс, және еуропа әдебиетінің үздік үлгілерімен таныстырып, қана қойған
жоқ. Дарынды, әдебиетке құмар жастарға жазуға шығармалар тақырыптарын ойға
салды. Осылайша, Абайдың тұңғыш ұлы Ақылбай Құнанбаевтың “Зұлұс” поэмасы
пайда болды. Оның негізінде Генри Райдер Хаггардың “Сүлеймен патшаның
кеніші” – атты қызық оқиғалы романының басы болған. Бұл тек ғана
көмескілеп жеткен деректер ғана. Қазақ әдебиетінде жиырмасыншы жылдардың
өзінде ағылшын әдебиетіне көңіл аударылып, оның ішінде Шекспир драмалары
алғаш болып аударыла басталды. Қазақшаға 1927 жылы Д.Лойдонның,
Р.Киплингтің әңгімелері, 1932 жылы Әлкей Марғұланның аударған Ч.Диккенстің
“Бастелле тұтқыны”, Шекспир трагедиялары, Д.Свифттің “Гулливер лилипуттар
арасында” – атты шығармалары аударылды. Қазақ және орыс әдебиетін зерттеу
арқылы ең алғаш Шекспир “Гамлетін” қазақшаға аударған М.Дәулетбаевтың
негізінен соңғы рет 1837 жылы жасалған. Н.А.Полевойдың еркін поэтикалық
аудармасын пайдаланғанын көруге болады. Қазақ аудамашыларының қысқартулары,
аудармай кеткен жерлері аударманың бірінші батыс еуропалық пьесаны
қабылдауға толық дайын емес, көрермен мен оқырманның түсінуіне
бейімделгендігінен шығады. Шекспир трагедиясы “Гамлетті” қазақ халқының
батыс еуропалық драмамен танысуының басы деп санаса болады. Қазақстандағы
аударма өнерінің өркендеу кезеңі әдебиет классигі, қазақ ұлттық драмасының
негізін салушы, ғалым - әдебиеттанушы және аудармашы М.О.Әуезов есімімен
тығыз байланысты.
Ол былай деген: “Аудармашы өзі аударатын шығармасын фабулды дамуында ғана
емес, автордың жеке стилистикалық ерекшеліктерін де тану үшін оны түбегейлі
ойлап, терең сезіну керек”
Барлық шет ел жазушылары шығармаларының қазақша аудармалары жанама
аудармаға жатады. Ал, жанама аудармалар тікелей аударманың аудармасы болып
табылады. Кесте ретінде оны былай көрсетуге болады:
Т ► ТА ► ЖА Т - түпнұсқасы, ТА - тікелей аударма, ЖА – жанама аударма;
Бұндай жанама аудармаларға 40 – 50 жылдардағы жасалған Гоу Джеймс және
А.Дэюсео пьесасы “Терең тамырлар”, Д.Лондонның “Ақ азу”, Хәмингуэйдің
“Көпір аузында”, О.Ренридің “Сырлы нан”, “Екі сыйлық”, Куин Майктың “Ляп
–ляп аралының алтын кенейлері” – сынды әңгімелер, Гаирет Бичер Стоудың
“Робинзон Крузо” шығарма оқиғалары және басқа да шығармалардың аудармалары
жатады.
Ағылшын тілінен тікелей қазақшаға аудару алпысыншы жылдары басталды.
Отыздан аса прозалық шығармалар, соның ішінде мыналар тікелей аударма болып
саналады. Ж.Қалиев аудармасындағы К.Мэнфильдтің ”Алтын перс”, Гарто Бреттің
“Гүрілдеген қостың бақыты”, Куин Майктың “Ырыққа көнбеген адам” әңгімелері,
Д.Лондонның “Мартин Идені”, М.Мағауин ағылшын және орыс тілдерінен қатар
аударған С.Моэмнің “Хат” новелласы және балаларға арналған әңгімелер. Осы
жылдары алғашқы болып поэзияның туындылары, оның ішінде Д.Г.Байрон,
Р.Берис, Шелли Перси Биши, Хитмен Уолт өлеңдері және В.Шекспир “Сонеттері”
аударыла бастады.
Жетпісінші жылдары Ф.Купердің “”Могиканның соңғы тұяғы”, Артур Конан
Дойлдың “Тар көпірдегі оқиға” т.б. көптеген айтулы туындылары және
Э.Сетон Тампсон, Агата Кристи, Брэдберри Рэй, С.Моэм, Эгдар По әңгімелерін
ана тілінде оқу мүмкіндігіне ие болдық.
Әлем әдебиеті көлеміндегі М.Твеннің “Том Сойерінен” бастап, А.Миндгеннің
“Карлсонына” дейінгі туындылар туған әдебиеттің рухани қорына өзіндік өрнек
қосты.
Тікелей аудармаға мол үлес қосқан негізінен А.Кристи шығармаларын
аударған Әділ Ахметов болды. Сол сияқты тікелей аудармаларға А.Ақжүнісов,
С.Сүлейменов, А. Тәжитовтар да өз үлесін қосты. Ал, негізгі міндет - сол
мол мұралық көркемдік құнын жоймай оқырман жүрегіне жеткізу, халық күткен
бейнелі белестен көріну. Оның ішінде отыздан астам прозалық туынды бар.
К.Мэнфильдтің “Алтын перс”, Куин Майктың “Ырыққа көнбеген адам” әңгімелерін
Ж. Қалиев аударған.
ХХ ғасырдың 70-80 жылдары Ф.Купер, М.Рид, В.Скотт, Н.Флетчер, А.Кристи,
О.Генри, С.Моэм, Э.По сияқты жазушылардың туындылары қазақ оқырмандарына
тікелей аударма арқылы жетті. Тәржімашылар қатары Ә.Ахметов, А.Ақжігітов,
С.Сүлейменов, А.Тәжитов сияқты билингвист аудармашылармен толықты. Соңғы
жылдары ағылшын тіліндегі көркем әдебиеттегі қазақша сөйлеуге деген ұмтылыс
саябырсып қалғаны ойлантады.
Шетел көркем әдебиетін қазақ тіліне аудару өнері кештеу қолға алынды.
Оны жүйелеу, жоспарлау, жарыққа шығару ісінде де қиындықтар жетіп жатты.
Өйткені көркем аударма принциптері жөнінде тағлым аларлық теориялық
тұжырымдар да жасалған жоқ. Қай шығарманың болсын түпнұсқадан аударылғаны
жөн.
Мысалы, осы кезге дейін ағылшын әдеби шығармаларының жалпы саны – 200-
ге жуық болса (мұның ішінде ағылшын тілінен орыс тіліне аударылып, орыс
тілінен қазақ тіліне аударылған шығармалар басымдау), оның ішінде жиырма
шақтысы – поэзиялық туындылар. Ал бұлардың арасында қазақ тіліне аударылған
детективтердің саны бар болғаны – 20-ға жуық.
Жазушылар арасында мықты жазушы болу үшін көркем аудармамен шұғылдану
керек деген сөз бар. Ұшқарылау айтылғандай көрінгенімен, жаны бар сөз. Бір
тілдегі үздік шығарманы аудару үстінде жазушының ой жүйесін, тілдік және
стильдік ерекшеліктерін, образ жасау шеберліктерін терең сезініп, үйренуге
болады. Бұл мәселенің бірінші жағы. Екіншіден, белгілі бір халықтың тілінде
жазылған озық дүниені туған тіліңе аудару арқылы өз халқыңның әдебиет
қазынасын байыта түсесің, ұлт оқырмандарының да өрісін ұзартасың. Сондықтан
да аударма – айналысуға да, зерттеуге де тұратын өзекті мәселе. Біз зерттеу
объектісі етіп алып отырған ағылшын шығармаларын қазақ тіліне аударудың
өзекті мәселелері тақырыбының маңыздылығы мен зәрулігі жоғарыда аталған
жайттардан туындайды.
Ешбір жазушы шығармаларының таралымы және олардың басқа шет тілдерге
аударылуы жағынан Агата Кристимен теңесе алмай отыр. Оның кітаптары 103
тілге аударылып, 2 миллиардтан астам данасы сатылған. Жазушы
шығармашылығына деген сұраныс әлі күнге дейін толастамай отыр. Еуропаның
көптеген елдерінде детективті туындылар мектептің оқу бағдарламасына
енгізілген. ТМД елдерінде де детективтік әдебиеттің ерекше дами бастағаны
байқалады.
Бұрынғы кезеңде детективтік жанр тек қана қылмыстық хроника ретінде
есептелген болса, бүгінгі күнде ол көркемдік-эстетикалық сапасы жоғарылай
бастаған әдебиеттің бір саласына айналды.
Детектив – ағылшынның “Detect” сөзінен шыққан, қылмысты ашу үрдісін
бейнелейтін жанр.
Детективтік әдебиет – фактілерді логикалық талдау арқылы құпия
қылмыстарды ашуға арналған көркем шығармалар қатарына жататын әдебиет түрі.
Негізге алатын даудың басы әділдіктің заңсыздықпен бетпе-бет келіп,
оқиғаның соңы әділдікпен аяқталуына әкеп соғады.
Бүгінгі таңда оқырман қауымның детективтік шығармаларға деген
сұранысы артып отыр. Бізге жеткен мәліметтерге қарағанда Америкадағы жарық
көретін әрбір төртінші кітап қызықты хикаялар, шытырман оқиғалы шығармалар
болып келеді екен. Осы мақсатқа орай аталған жанр шығармаларын шетел
тілдерінен аударып, қазақ оқырмандарына жеткізу-үлкен мәселеге айналуда.
Аудармада сол жанрдың өзіне тән ерекшелектерін анықтап, оны аударма
барысында сақтай білу өте маңызды.
Детектив толыққанды әдебиет жанры ретінде қалыптаспастан бұрын-ақ
оның бастау көзі адамзат тарихымен тығыз байланыста болған. Әу баста
адамзат табиғатының түсініксіз тылсым, жұмбақ та, қорқынышты нәрсеге деген
қызығушылығы болғаны белгілі. Осыдан келіп, ол жұмбақтарды шешіп, шытырман
нәрсенің шатысқан иірімдерін тарқатуға деген басқа бір сапалы құлшынысқа
ұласты. Адам мінез-құлқының осындай ерекшеліктері мен ұмтылыстары бірге
тоңысып, детектив арнасына “құяды”. Қылмыс тақырыбы әдеби шығармалар
бетінен ерте кезден-ақ орын алған. Детектив табиғатын түсінуге талпынған
ғалымдардың арасында жанрдың генеологиясын ерте дәуірдегі әр халықтың әдеби
ескерткіштері мен библиялық миф-аңыздарынан табылатын протоэлементермен
байланысты деген концепция қалыптасқан. Оның тамыры трояндықтардың Еленаны
ұрлап алып кеткен оқиғасында жатыр дейтін пікір де кең тараған. Детективтің
түпкі тамыры тым әріде жатса да, ол нағыз жанр ретінде өзін мойындата
білгенге дейін әр қилы қалыптасу сатылары мен даму жолдарынан өткен.
Детектив жанры – жүрдек, тартымды жанр. Сонау Эдгар По, Артур Конан
Дойл, Уилки Коллинз тәрізді атақты қаламгерлер шығармашылығынан бастау
алған бұл жанрдың дамыған елдердегі көзқарастың сәл басқашалау екендігін,
оның қоғамдық-әлеуметтік рөлі біздегіге қарағанда жоғары бағаланатынын
американ сыншысы Роберт Уинкстің “Детективтік әдебиет қоғамның айнасына
айналды”, немесе Джордж Грелльдің “Өзге жанрларға қарағанда детектив
кейіпкердің интеллектуалдық қабілетін жоғары қояды” - деген пікірлерінен-ақ
байқауымызға болады.
Детектив өз алдына белгілі шарттары бар дербес жанр екендігі сөзсіз.
Байқап қарасаңыз, детектив кейіпкері қашанда қағылез, байқампаз болып
келеді. Логиканың индукция мен дедукция іспетті басты ойлау тәсілдері із
кесушінің негізгі қаруына айналуы керек. Бұл детективтен оқырман қауымының
алар негізгі ләззаты - детектив кейіпкерінің қиыннан жол тауып, тар жолда
тайғақ кешу үстіндегі айласының ұтымды болуы арқылы оқырман көңілінен
шығуы.
Детектив жазу екінің бірінің қолынан келе бермейтін іс екені аян. Оның
авторы үлкен психолог, логикасы мен математикалық стратегиясы күшті адам
болуы керек. Ал бұл детектившіден ғылыми тұрғыдан жоғары деңгейде дайын
болуды талап етеді. Осындай ұшқыр логика мен ғылыми негізге құрылған
детектив қана шын мәнісіндегі детектив бола алса керек. Сонымен қатар
детектив жанры арқылы саяси-әлеуметтік ірі мәселелерді көтеруге болатынын,
оқырманды эстетикалық-адамгершілік үрдісіне тәрбиелейтінін де естен
шығармаған жөн. Мысалы, Эдгар Аллан По, Артур Конан Дойл, Уилки Коллинз,
Агата Кристи осы детективтің басты қаһармандары десек те болады.
Детективті жазудың оңай еместігін Эдгар По көптеген еңбектерінде атап
көрсеткен. Ол өзінің детективтік әңгімелерін жазу барысында оқырманды
қызықтыру үшін осыншама әсершілдікке салынып, әдемі сөз оралымдарын
пайдалануға бармайды және де оның керегі де жоқ еді. Себебі, детективке
әсершілдік қажет емес, оқиғаның соңына математикалық теңдеуді шатаспай
дұрыс шығарып шықса ғана болғаны. Бұл сол кездегі яғни Эдгар Поның
детективті шығармаларды баяндау тәсілі. Детектив жазатын адам өз қоғамында
болып жатқан қандай да қылмыстық іс түрлерімен қанық болуға тиіс. Оның
үстіне өзінің логикалық ойын ұштап, ғылыми негізде детектив жазса, қазіргі
қылмыс заңнан да басым болып тұрған заманда аталмыш жанрды жандандыра
түсер еді деп ойлаймыз.
Детективтік әдебиет белгілі бір құпиялық сыры бар көркем
шығармалар, себебі ол оқиғаның шиелінісіп келіп бір шешуін іздейтін
үрдістен тұрады.
Ұзақ уақыт бойы әдебиетшілеріміз детективтің тууына біздің қоғамда
негіз жоқ деп санады, өйткені ол “таза буржуазиялық жанр” болып
есептелетін. 1935 жылы бұл туралы С.Динамов былай деп жазды: “Детективтік
жанр – тұтасымен буржуазиялық қоғамның аясында қалыптасқан және осы
қоғамның әдебиетке енгізген әдебиет жанрларының бірден бірі. Жеке меншікті
қорғаушыны – із кесушіні дәріптеу – мұнда барынша көрінеді; бұл ретте екі
жақты да жан салып әрекет етуге жеке меншік ынталандырады. Сол секілді
заңның заңсыздықтан, тәртіптің тәртіпсіздіктен, күзетушінің тәртіп
бұзушыдан сөзсіз үстем болуы және жеке меншіктің және меншік иесінің жеңуі
үнемі көрініс табады. Детективтік жанр өз табиғаты бойынша толықтай
буржуазиялық жанр” [10, 25].
Осы көзқарас ұзақ жылдар бойы басымдық танытып келді. Мысалы ҮСЭ-
де: “...авантюрлік-шытырман оқиғалы шығарма әдебиеттің бір түрі.
Детективтік әдебиеттің кейіпкері әдетте “қайырымды” із кесуші (детектив)
болып келеді. Ол қылмыскердің ізіне түсіп, көптеген шым-шытырық оқиғаларды
бастан кешкеннен кейін табысқа жетеді, ақыр соңында буржуазиялық құқықтың
салтанат құруын көрсетеді... Детективтік әдебиетке тән үрейлі оқиғалармен,
қауіп-қатермен, жан түршігерлік өліммен, сексуалды теріс қылықтармен
көмкерілген ол әдетте, дөрекі әдебиет болып табылады ... ” [11, 346]
делінген.
Осындай көзқарастың детективтік жанрдың өрісін ұзартпайтыны айдан
анық еді. Кейіннен біраз жыл өткеннен кейін, 1973 жылы жарық көрген Қазақ
Совет Энциклопедиясында: “Детективтік әдебиет (ағыл. detective - әйгілеу,
әшкерелеу) - әдебиеттің бір түрі, шытырман оқиғалы шығарма. Детективтік
әдебиет сюжеті жұмбақ қылмыс салдарын логикалық пайымдаулар арқылы ашып
көрсетуге арналады. Шығарманың басты кейіпкері, әдетте қауіпті қылмыскер
болады да, оны ұстаушы алуан түрлі оқиғаны басынан өткізіп, дегеніне
жететін тапқыш болып келеді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, Батыста
қылмысты ашудың емес, неше алуан қылмыстарды: өлім, төбелес, қинау
сияқтыларды суреттейтін “Қара роман” етек алды. Мұнда адамның жауыздығы,
рақымсыз қаталдығы, кісіні азаптау, өлтіру, зинақорлық мадақталады. Ал,
кеңестік детективтік әдебиетте адамның ұлылығы, ерлігі, патриоттығы
дәріптеледі” [12, 543-544-б] - деген анықтама берілген.
80 жылдар ең көп аударылған шығармалар санымен ғана емес, шет ел
әдебиетінен тікелей аудармашылар санының өсуімен ерекшеленеді. Сол жылдары
қазақшаға аударылған елу шақты әдеби туындылырының ішінен он шақты әңгіме,
поэма, романдар тікелей аударма нәтижесінде жарық көрді. Тікелей аудармаға
мол үлес қосқан негізінен Агата Кристи еңбектерін аударған Әділ Ахметов
болды. Сол сияқты түпнұсқадан тікелей аудармаға А.Ақжігітов, С.Сүлейменов,
А.Тәжитовтер да үлес қосты.
Ағылшындар қашанда тұрақтылықты талап ететін, менталитеті жоғары
халықтардың бірі. Олардың психологиялық деңгейі мен ойлау, көз жеткізу
деңгейін анықтау оңай шаруа емес. Англиядағы халық тынысын, өмір
тіршілігін, әлеуметтік жағдайын, бүгінгі проблемасын, ертеңгі болашағын
басқа халық оқырманына жеткізу қиынның қиыны. Оның үстіне, Англия басқа
елдерге қарағанда дамыған, өркениетті елдердің бірі. Алайда, халықтарының
ар-ұяты бетінде тұрса да, алдау, қиянат жасау, байлыққа қызығу,
қатыгездікке бару басымдау. Осындай әлеуметтік ортаның тынысын, басты-басты
проблемасын детектив жазушылар өз шығармаларында өзек етеді. Ал енді ол
екінші халыққа қалай жетеді, сол мәселеге көңіл аударайық. Шығарманы
түпнұсқадан аудару қашанда отандық әдебиетке баға жетпес үлес қосатыны
сөзсіз. Ал ағылшын тілінен тікелей аудару үлкен қырағылықты, сауаттылықты,
парасаттылықты, жан-жақтылықты талап етеді.
Қазақ тілінде ағылшын тілінен тікелей аударудың табиғатын, көркемдік
сипаты мен құрылымдық ерекшеліктерін, қалыптасу, даму тарихын жан-жақты
зерттеген монографиялық еңбектер жоқ. Көркем әдебиеттің бір саласы ретінде
тікелей аударылған детективті туындылардың өзіндік айырым-белгілерін
даралап, жіліктеп зерттеп-зерделеу мәселесі де қазіргі кезде толғағы жеткен
тақырып. Көпшілік оқырманның айрықша қызығушылығын туғызып отырған осынау
жанрдың адам санасына саяси, мәдени, әлеуметтік ықпал ету күшінің орасан
зор мүмкіндіктерін ескергенде, мұндай қуатты қарудың Батыстан, Ресейден
тоғытылып келіп жатқан арзанқол, атыс-шабыс пен қырып-жоюды ғана уағыздауға
құрылған детективтік шығармалардың қолына беріліп отырғанын ашып айтатын
кез келді. Сондықтан да олардың асылы мен жасығын саралап, даралап алатын
уақыт жетті. Мұндай үрдісті “өткінші құбылыс” деп көңіл жұбатқанымызбен,
“батпандап кірген дерттің мысқалдап шығатынын” да ескергеніміз жөн.
Сөз жоқ, оқырман Батыстан, Ресейден келіп жатқан осы сарындас
кітаптардан жалығады, рухани азық алар, жан құмарын басар басқа көздер
іздестіре бастайды. Сол кезде оған еліміздегі қазіргі өзі өмір сүріп жатқан
заманның қыр-сырын, алуан түрлі кейіпкерлерін көркем бейнелеген туындылар
көп қажет болады. Сондықтан да детективтік жанрда жазуға машық
қалыптастырып жүрген жазушыларымызға да, осы саланы зерттеуге бет бұрған
әдебиеттанушы ғалымдарымызға да детективтік жанрдың туу, қалыптасу және
даму жолдарын жүйелеп, кеңінен шолып ұсыну да толғағы жеткен мәнді іс деп
есептейміз. Сондай-ақ, детективтік жанр белгілерін ұлттық әдебиетіміздің
сан ғасырлық тарихындағы елеулі әдеби үлгілерінен де іздеп тауып, ғылыми
жұртшылық алдына тарту да кезегін күткен көп тақырыптың бірі.
Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық-рухани алмасуы нәтижесiнде
мәдениет пен өркениеттiң дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдiкке
қол жеткiзуiне, санамыздың өсуiне апаратын жол секiлдi [13, 62 б]. Көркем
шығарманың әлем әдебиетiне енуi аудармасыз мүмкiн емес болса, аударма да
түпнұсқасыз болмайды. Ендеше бұл екi әдеби құбылыс тек қатынаста тұруы
тиiс. Егiз көркем туындының қайсысы маңызды деген сұрақтан гөрi, керiсiнше,
көркем шығарманың қай түрiнде болмасын, ол адамзат болмысына қалай әсер
етедi, адамзаттың даму жолында қандай рөл атқарады деген мәселе
ойландырғаны жөн секiлдi.
Қазiргi әдебиеттану ғылымында көркем аударма проблемасы аса өзектi
мәселенiң бiрi екенi дау туғызбаса керек.
Ұлттық әдебиеттің сан алуан байланыстарын, ұлттық және әлемдік
мәдениеттен нәр алу проблемалары мен процестері, олардың гуманистік
үрдістері мен әлеуметтік мұратын анықтау әрқашанда әдебиеттану ғылымының
назарында. Осы ретте аударманың түрлі ғылым салаларымен тоғысып та,
ерекшеленіп те жататын әмбебап сипаты туындайды. Оны белгілі бір ғылым
саласының жеке нысанасы етіп, жекешелендіріп алғысы келетіндер де,
әмбебаптық сипатын ескеріп, аралық ғылымдар тоғысының аясында қарағысы
келетіндер де жетіп артылады. Сондықтан осы тақырыптың басын нақты
талдаулар негізінде ашу да әбден пісіп жетілген мәселе болып табылады. Әрі
осы мәселені түпкілікті зерттеуге арналған монографиялық еңбек қазақ
тілінде жоқ деуге болады. Міне, осында көтерілген мәселелердің өзі
дипломдық жұмыстың өзектілігін анық көрсетсе керек.
Қазіргі кезде ағылшыннан қазақ тіліне тікелей аударылып жүрген
шығармалар бар. Солардың ішінде аударма мен арнайы айналысып жүрген ақын
екі тілді жетік білетін Дәурен Берікқажыұлын атауға болады. Қолымызға тиген
аудармалары бойынша төмендегі кестеде берілді:
Түпнұсқа авторы Шығарма атауы Ағылшыннан тікелей
аударған
Э. Диккенсон “Бәрі, бәрі шағылысқан Дәурен Берікқажыұлы
(1830-1886) айнаға”
Р. Ходжсон “Есалаңдар көшесінде”
(1871-1962) Дәурен Берікқажыұлы
К. Сэндберг “Құрыштың дұғасы”
(1878-1967) “Көк майса” Дәурен Берікқажыұлы
У. Блейк “Күміс”
(1757-1827) “Қызыл алма” Дәурен Берікқажыұлы
У. Мар (1873-1956)“Қойшы”
“Жолбарыс” Дәурен Берікқажыұлы
Э. Коллингс “Нөсер жаусын”
(1896-1962 Дәурен Берікқажыұлы
Л. Хьюз “Түкіргіштер тазалансын, күтуші”
(1902-1967) Дәурен Берікқажыұлы
Ч. Козли (1917- “Джонни”
2003) Дәурен Берікқажыұлы
Э. Мастерс “Редактор Уэдон”
(1868-1950) Дәурен Берікқажыұлы
Г. Лонгфелло “Жыр мен жебе”
(1807-1887) Дәурен Берікқажыұлы
Аудармашы бір автордың шығармасын тәржімалағанда өзінің стиліне жақын
өмірін, творчестволық еңбегін жете ұғатын авторды таңдағаны дұрыс. Кейбір
аудармашылар түпнұсқаны өңдеуге, дәлірек айтсақ, өз бетінше жаңаша жазып
шығуға құқығымыз бар деп ойлайды. Мұның бір ұшығы сол аудармашының
қауқарсыздығында немесе өз ісіне жауапсыз қарайтындығында жатыр.
2 тарау
А. Кристи шығармаларының аударылуы
Қазақ-ағылшын әдеби байланыстары 1930 жылдардан бастау алады. Бүгінде
белгілі болып отырған мәлімет бойынша ағылшын тілінен тікелей аудару 1960
жылдан басталды. Ал осы жылдарға дейін қазақ әдебиетіне енген Шекспир,
Дж.Лондон, Э.Хэмингуей, Дж. Байрон, С.Моэм, Т.Драйзердің шығармаларының
көлемі ауқымды. Аударма ғылымы тың, жаңа қалыптасып келе жатқан сала
болғандықтан, аталған тұлғалардың аудармалары туралы терең зерттеу еңбектер
жасалған жоқ. Жүргізілген еңбектердің дені орыс-қазақ тіліндегі мәтіндерді
салыстыру деңгейінде болды.
Осы шығармаларды қазақ тіліне Әділ Ахметов аударып шықты. Әділ Ахметов -
салыстырмалы әдебиеттануға (компаративистикаға) үлкен еңбек сіңірген
ғалымдарымыздың бірі. Ол аудармашы, тілші, әдебиетші, үлкен психолог-маман.
Ә.Ахметов ағылшын тілінен көптеген шығармаларды түпнұсқадан тікелей
аударған, оның аудармаларынан үлкен сауаттылықты, байыптылықты,
парасаттылықты көресің. Әсіресе, Ә.Ахметов өзінің осыншалықты ұқыптылығын,
қазақ тіліне, әдебиетіне, мәдениетіне деген көзқарасын, мәдениеттілігін
тақырып таңдаудан бастаған. Әрбір аудармасындағы тақырып таңдауы, оның
аталуы үлкен философия, өзінің аудармасының басты өзегін білдіретін
факторлардың бірі ретінде ұстана білген.
Жалпы, Ә. Ахметовтың сөз саптауында, сюжетті беруінде, шығарманың
композициялық құрылымында ешқандай мін жоқ деп айтуға болады. Ол ағылшын
тілінің қыр-сырына қанық, өмір салтымен таныс, сонымен қатар өзінің
халқының қанына сіңген қасиетке толық қанық.
Ә.Ахметовтың ерекшелігі сол – түпнұсқадағы фразеологизмдерді, тұрақты
тіркестерді қазақтағы сөз тіркестерімен өте сәтті жеткізеді. Бір жағынан
оның тіл байлығына таң қалсаң, екіншіден шығарманы оқи отырып, сөздерді бір-
бірімен шебер қиыстырып қана қоймай, үлкен даналықпен ойды дәл жеткізе
білгеніне таң қаласың.
Біз аудармашы аударған туындылары, жалпы қазақ тіліне аударылған
детективті шығармалар жөнінде былай деген екен. Әділ Құрманжанұлы Ахметов:
“Ағылшын детективтерін аударуда менде бір ғана мақсат болды. Ол – ағылшын
тілінің қыр-сырларын тереңірек үйрену, сол халықтың ішкі дүниесімен
жақыннан танысу мақсаты еді. Аударудың әдіс-тәсілдері немесе ережелеріне
мүлдем мән берген жоқпын. Тек, автордың ой-пікірін қазақ оқырманына өз
күйінде жеткізуге тырыстым. Шындығына келсек, кейбір сөздердің қазақша
баламасын табуда ұзaқ ойлануға тура келді. Мәселен ағылшынның “sexу” сөзі,
орыс тіліне “сексопильный” деп аударылады. Ал осы сөзді қазақша дәлме-дәл
айтып көріңіз. Осы бір сөздің қазақша баламасын табу үшін үш айдай уақыт
өткіздім. Ақыры “қылықты” деп алдым. Менің ойымша бұл өте дұрыс балама
сияқты. “Қылықты” қазақ тілінде “тартымды”, “жағымды” деген мағынаны
білдіреді емес пе? Ал, тілді терең үйрену жағына келсек, бұл арманыма да
жеттім. Аударма ісімен шұғылдануым, өзіме көп көмегін тигізді. Америка
Құрама Штаттарындағы Қазақстанның елшілігінде жүргенде де сол елдің үкімет
басшыларының қай-қайсысымен болса да тікелей еркін тілдескенім де сол
аударудың жемісі болды деп ойлаймын” [14, 46] - деп тұжырымдады ол өзінің
аударма шығармалары туралы.
Ә.Ахметов Агата Кристидің біраз шығармаларын аударып қана қоймай,
сонымен қатар ағылшындардың жалпы жүріс-тұрысын, мінез-құлқын, оларға тән
тылсым сезіммен берілген құпия философияны аша білген, сөйтіп қана қоймай
оны енді қазақ оқырмандарына жақындатып, олардың жүрек түкпірінен орын алу
мақсатында бар өнерін салып, қарапайым қазақ халқына түсінікті, олардың
психологиясына тән сөз оралымдарымен, жіті мазмұнмен келтірген. Сонымен,
Агата Кристи жайында екі ауыз сөз.
60 жылдық шығармашылық қызметінде Агата Кристи 67 роман, 100 ден
астам әңгіме, 17 пьеса жазып қалдырған. Оның шығармалары әлемнің барлық
тіліне аударылған. Агата Кристи 1890 жылы туып, 1976 жылы дүниеден қайтқан.
Әкесі Фредерсен Миллер таза американдық, ұзақ жылдар Англияда тұрған.
Ол Диккенс пен Вальтер Скоттың шығармалары негізінде тәрбиеленді.
Әкесінен 12 жаста айырылған Агата мектепте жарытып білім алмады. Өйткені,
отбасының жағдайы келмеді, қаражаттың қиындығын тартты. Балалық шағында
Агата музыканы оқып үйренді және пианинада ойнады, орындаушылық өнерімен
танылсам деп армандағанымен, ұялшақтығы кедергі келтірді. Жиналған топ
алдында музыка ойнаса да, ән айтса да жиі қателесетін.
1958-1976 жылдары Детектившілер клубының президенті болғанда да, сөзге
шорқақтығын байқатты. Алайда, жазушы болам деп еш армандамаған. Үйіне Генри
Джеймс пен Редьярд Киплинг қонақ болса да, олардың жазушылық таланттары
туралы ойында ештеңе қалмаған. Бала кезінен ойланғыш, үндемейтін әрі тілі
мүкіс болатын. Отбасында оған онша мән бермеген, өмірде биік мақсатқа қол
жеткізеді деп ойламаған. Агата сыпайылығымен тұрмысқа шығады деп қана
қойған.
Тілінің мүкістігі жазушының қолына қалам алуына жәрдемдескен. Ол орта
қауымдағы отбасынан шықты. Медбикелер курсын бітірген Агата соғыста
госпитальда жұмыс істеді. Ол кейін фармацевтикалық білімін толықтырып,
медбикелік жұмысқа қайта оралған. Ол “шығармашылыққа кез-келген кәсіп
көмектеседі” - деген. Агата еш уақытта мол ақша үшін жазған жоқ, мол
оқырман үшін жазды. Жазушы детектив жанрын жаңа қырынан дамытты, өзінің
қаламгерлік дәрежесін, шегін бөлді.
“Егерде Элизабет Боуен, Мюриэл Спарк немесе Грэм Грин тәрізді жаза алатын
болсам, шаттықтан көкке бір-ақ шалқып шығар едім, бірақ мен олай жасай
алмайтынымды білемін, және де маған оларға еліктеу туралы ой еш уақытта
басыма келген емес” [15, 31 б] - деп жазды Агата.
Зерттеушілер Агата Кристи кітабы тез ұмытылады, бір-бірімен сюжет,
құрылым, кейіпкер жағынан ұқсас деп сынайды. Оның шығармаларына шынайы
құмартушылардың өзі оның көптеген кітаптарының сюжеті қиялдан
құрастырылған, ой шешімдері қисынсыз, шындыққа жанаспайды, кейіпкерлері
бірыңғай, тілі қарапайым, құрғақ және дөрекілеу деп кінә таққан. Оның
сөздік қоры аз. Сондықтан олар тілді үйренушілер үшін оқуға ыңғайлы деген
пікірлер білдірген.
Жазушы туралы кейінгі монография ( авторы Р.Барнард (“Талант обманывает”)
оның кітаптарын бояуға арналған балалар альбомына теңейді. “Негізгі контур
түсірілген, ал бала болса, бояуын таңдап алып, суреттерді детальдармен
толықтырады” - дейді. Алайда, бұл пікір бір жақты, жазушының
шығармаларының маңызын жете түсінбеушілік. Оның шығармалары әлі күнге дейін
маңызын жойған жоқ. XX ғасырдағы ағылшын жазушыларының ішінен Британияда
ғана емес, шет тілі ең көп оқытылатын дарын Агата Кристи көзінің тірісінде
оған “Детектив патшайымы” деген мәртебелі атақ берілген. Детектив жанрын
зерттеуші американдық - Робин Уинкс танымал дарын “Ағылшын классикалық
детективін құрушылардың бірі ретінде” Агата Кристиді атап өтеді. Оның
шығармаларының басты ерекшеліктері:
1) фактіге негізделуі ( тонаушылық немесе кісі өлімі,
2) себеп-салдарының белгілі болуы және куәландірудің жеткіліктісі.
Кейде оқиғаларды ширықтырғаны сондай, оқырмандарды адастырып
жіберетіндігі;
3) оқиғаның шынайы түрде жалғастық табуы, жүргізілген белгілі бір
істің бөлшектеліп барып тұтасуы;
4) бастапқы жайға қайта оралу, шындықты айғақ ету, қылмыскерді
соттау, көп жағдайда жеке басының қылмысын ашуға негізделген.
Алғашында қысқа “Үш соқыр тышқан” деген радио пьеса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті Әдеби шығармашылык
және көркем аударма теория кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ТІКЕЛЕЙ АУДАРУ ТӘЖІРИБЕСІ (көркем
аударма туындысы негізінде)
Орындаған:
филология факультетінің
4-курс студенті
Ғылыми жетекші:
Филолог, ғыл.кандидаты, Аға окытушы Мұсалы Л.
Сарапшы: Ф.ғ.д., профессор Пірәлиева Г.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, филолог.ғыл.докторы,
профессор Дәдебаев Ж.Д.
Норма бақылаушы: ф.ғ.к., доцент Мұсалы Л.Ж.
Алматы 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1- бөлім
Тікелей аударма
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..9
2 - бөлім
А. Кристи шығармаларының
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ҚорЫтынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...38
Пайдаланылған Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірбиесі
(көркем аударма туындысы негізінде)
Жұмыстың көлемі: 41 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 54
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытынды бөлімнен
тұрады.
Жұмыстың әдістемесі: салыстырмалы талдау әдісі
Жұмыстың мақсаты мен міндеті – қазақ тіліне ағылшын тілінен тікелей
аударылған шығармаларды арнайы зерттеп, өзіндік ерекшелігін анықтау. Бұл
мақсаттан көптеген міндеттер туындайды.
- ағылшыннан тікелей аударылған туындылардың тізімін жасау;
- аудармалардың аударылу тарихына шолу жүргізу, қазақ-ағылшын әдеби
байланысын тану.
- ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аударылған шығармалардың сапасын
саралау;
- жетістік, кемшіліктерін көрсету;
- тікелей аударма мен сатылы аударманың ерекшелігін айқындау;
- үш тілдегі мәтінді қатар салыстыру;
Жұмыстың мазмұны: Түпнұсқа мен аударма мәтінінің танымдық,
тағылымдық, көркемдік, эстетикалық жағынан сәйкестігін сақтау аударманың
өзекті мәселесі болуы керек. Бұл сөзбе-сөз, жолма-жол тәржімалаудан гөрі
интегративті аудару түрлеріне көбірек бет бұруға ықпал ететіні даусыз.
Түпнұсқа туындыларды қазақ тіліне тікелей аударуда дәлдік, нанымдылық,
қисындылық сәт пен эпизод, деталь мен жағдайдың бейнеленуі сияқты
мәселелерге баса назар аудару қажет.
Жұмыстың жаңалығы: Ағылшын тілінен тікелей қазақшаға аудару 1960
жылдары басталды, Тікелей аударма - бұл мәтін түпнұсқа тілінен аударылатын
тілге арасында дәнекер тілсіз аударылады. Әрине жалпы аударма мәселесі өз
алдында бөлек әңгіме. Бүгін біз соның ішіндегі “ағылшын тіліндегі
шығармалардың қазақ тіліне тікелей аударылуының тарихи - әдеби мәселелері”
– жайында толығырақ тоқтағанды мақсат еттік.
Жұмыстың қорытындысы: Тікелей аудармаға мол үлес қосқан негізінен
А.Кристи шығармаларын аударған Әділ Ахметов болды. Сол сияқты тікелей
аудармаларға А.Ақжүнісов, С.Сүлейменов, А. Тәжитовтар да өз үлесін қосты.
Ал, негізгі міндет - сол мол мұралық көркемдік құнын жоймай оқырман
жүрегіне жеткізу, халық күткен бейнелі белестен көріну.
Кіріспе
Көркем аударманың негізгі функцияларының бірі – халықтар арасындағы
мәдениет, әдебиет жағынан бір-біріне әсері туралы екені бәрімізге де
белгілі. Салыстырмалы әдебиеттану және аударматану сияқты екі саланың
белсенді байланысының нәтижесі әдебиеттердің бір-біріне әсер ету процесінде
маңызды шекара болып есептеледі.
Әрбір халықтың және бүкіл адамзаттың асыл мұратының ең бастысы - ел мен
елдің, ұлт пен ұлттың достығы екендігі анық. Осы достықтың дәнекері, әрі
халықтар арасын жалғастыратын берік көпірлердің бірі - көркем әдебиет
екендігі белгілі жайт. Ал, әдебиеттің өзара байланысы, бір-біріне әсер
етіп, дамуы қай заманда да көркем аудармасыз жүзеге асқан емес [1, 5-7-б].
Адамзат дамуының әрқилы кезеңінде, әлемнің әр түпкірінде өмір сүрген сөз
өнері зергерлерінің ақыл-ойынан туып, әртүрлі тілде жарық көрсе де бүгінгі
таңда дүние жүзінің күллі халқы сусындар рухани бастауға айналған көркем
туындыларды ана тілімізде оқуымыз да, қазақ топырағында дүниеге келген
қазақ ақындары мен жазушыларының өз тілімізде сөйлетуі көркем аударма
құдіреті екені ақиқат.
Ұлттық мәдениеттің, тілдердің бірін-бірі байытуында, рухани
қазыналардың барлық халыққа да ортақ байлыққа айналуына аударма өнерінің
үлесі мол.
Көркем аударма теориясы мен практикасына байланысты қазақ филологиясы
ғылымында біраз зерттеу еңбектер жазылды. Сын мақалалар мен монографиялар,
теориялық пайымдаулар мен топшылаулар өмірге келді. Алайда бұл – біздің
елде көркем аудармаға байланысты мәселелер толық зерттеліп, болды деген сөз
емес. Халықтар арасындағы рухани байланысы бар жерде көркем аударма өнер
болса, ол өнер жыл санап дами түссе, онда оны зерттеу мәселесі де замана
көшіне ілесе береді [2, 12 б].
Тәржіманың қалыптасу, даму барысын сапалық тұрғыдан бағамдау, оның
негізгі методикалық қағидаларын саралау қолға алына бастағалы одан да аз
уақыт өтті. Соңғы жарты ғасырда аударма теориясына қатысты біршама жаңа
қағидалар пайда болды. Аударматанудың өз алдына арнайы ғылыми сала болып
орнығуы да осы кезеңге сәйкес, тәржіма ісін тарихи, мәдени, әдеби, тілдік
психологиялық тұрғыдан зерттеу де осы уақытта ерекше дамығаны анық. [1, 17
б]. Оның құрамдас бөліктерінің бірі болып саналатын көркем аударма
теориясының жағдайы ойлантарлық, бұл орайда біраз басты мәселелердің
орнықты шешім таба алмағанын айту керек. Мұның өзіндік себептері бар. Ең
алдымен көркем аудамашының еңбегін өнердің ерекше түрі деп бағалау белең
алып отыр, оған аудармашылардың өздері де ден қойған, өйткені ережелер мен
қисындылар шығармашылық еркіндікке нұқсан келтіреді-мыс. Көркем
тәржімашылар қатарына көз салсақ, олардың дені - ақын-жазушылар, арнайы
маманданғандар - саусақпен санарлықтай. Ал, аудармашы еркіндігі деген
мәселе көп айтылғанмен, оның болмысы мен мәні, мүмкіндігі мен шегі
айқындала қоймаған. Оған қоса қазақ әдебиеттануы мен тіл білімі аударма
мәселесін қажеттеріне орай жалпы салалық тұрғыдан ғана қарастырып келеді,
бұл тұста талдауға тұрарлық біршама іс тындырылғанын атап көрсеткен орынды.
Дегенмен, тәржіма тақырыбына арналған зерттеулердің өзінен әдебиет немесе
тіл мәселелеріне баса көңіл бөлінгенін көруге болады. Демек,
аударматанудың әлі күнге дейін өз нысанын анықтай алмай отырғаны шындық.
Аударма теориясын қалыптастыру және дамыту үшін көптеген еңбектердегі
орнықты пікірлер мен өнімді көзқарастарды тарихи-жүйелі тұрғыда ғылыми
айналымға енгізудің қажеттілігі сөзсіз.
Аударматану атты ұғымның астарына үңілсек, белгілі анықтамалар оны
тәржіманың әртүрлі қырларын зерттейтін ғылыми пәндердің жиынтығы деп
санайтын сияқты. Оның құрамын анықтауда, жалпы мен жалқы сипаттардың
арақатынасын белгілеуде қарама-қайшылық аз емес. Дегенмен, жинақтап
айтқанда, аударманың жалпы теориясы, лингвистикалық теориясы, арнайы
салалық теориясы сияқты өз алдына жеке зерттеу объектілері анықталған.
Бұлардың ішінде көркем аударма теориясы өзінің күнделілігімен, көп
мағыналылығымен ерекшеленеді.
Көркем тәржіманың негізгі нысандарын айқындауда басын ашып алатын
мәселелер жетерлік. Алғашқы кезекте аударманың творчестволық процесін
қамтитын мәні мен мазмұнын және тәржіманың ғылыми пән ретіндегі мақсаты
мен маңызының арасын ажыратып алу қажет. Өйткені аударманы белгілі бір
процесс деп қабылдау мен тәржімаланған туындыны осы процестің нәтижесі деп
екі бөліп қарастыру мұндай мәселелерді тереңірек тануға септігін тигізеді.
Көркем аударманың жалпы заңдылықтарын тәржіманың арнайы теориясы
зерттейді, ал машинамен аудару, қолма-қол аудару т.б. жалпы теорияның
зерттеу нысанасына енгізілген.
Көркем аударма теориясының зерттеу арнасы да талай-талай талас тудырып
жүр. Айтылған пікірлер мен қалыптасқан көзқарастардың артық-кемін тиянақтап
айтқанда төменгідей тұжырымдарға келуге болатындай:
Көркем аударманың теориясы әдеби шығармаларды тану мен талдаудың
методологиялық қағидаларын есепке алуы қажет-ақ, яғни түпнұсқа мен аударма
мәтінінің мазмұны мен пішінінің арасындағы байланысты анықтаудың маңызы
көп.
Әлемдік тәжірибеде салыстырмалы әдебиеттанудың аударма жөніндегі
салттарын үйрену баяғыда анықталған болатын. Негізінде көркем аударма өнері
кең салалы, ол филология әлеміне көптеген жолдармен танылған. Аударма
өнерінің кейбір жекелеген мәселелері тіл ғылымының стилистика,
лексикология, фразеология, лингвоелтану, әдеби социология, рецептік
эстетика сияқты т.б. жақтарынан қарастырылуы мүмкін. Дегенмен, көркем
аударманың компаративистикамен тығыз байланысы теориялық, методологиялық
және концептуалдық мәселелерді зерттеу барысында жалпылама сипатқа иеленсе
де, жоғарыда айтылған тәсілдердің барлығы мәтін аудармасының
біршама
мәселелерін шешуге ғана бағытталған.
Шетел зерттеушілерінің көркем аударма теориясы салыстырмалы
әдебиеттанудан бөлініп кеткені туралы тезисті ортаға салып жүргеніне көп
болды. Олар: “Аударма теориясы дүниеге келді және өзінің бастапқы фазасында
империкалық салыстырмалы әдіс сипатында дәстүрлі әдеби компаративистика
кешенінде жетілді” – деп көрсетуде.
Көркем аударма саласындағы белгілі маман А. Попович: “Көркем аударма
теориясы салыстырмалы лингвистика, салыстырмалы стилистика, әдеби
компаративистиканың теориясы, әдебиет теориясы сияқты төрт түрлі пәннің
қиысуынан құралған” [3, 25 б], - деп атап өткен.
Әрине пәнаралық зерттеу дәстүрімен айналысу көркем аударма өнерінің
жеке теориясы және тәжірибесіне кері әсерін тигізбеуі керек.
Компаративистика сияқты аударма өнері бүгінгі таңда өз-өзін дәлелдеуде қиын
кезеңді бастан кешіруде. Ол бай тәжірибеге ие бола тұра теориялық әулетін
белсенді түрде жүзеге асыруда.
Дегенмен, батыс еуропалық мектептердің тәжірибесіне жүгіну өте тиімді
болады. Онда көркем аударма ертеден бері дербес түрде де, салыстырмалы
әдебиеттану шеңберінде де қарастырылып келеді. Басқа ғылымдардағы секілді
қызықты құбылыстар қазіргі таңда зерттеудің пәнаралық деңгейінде көрініс
табады.
Ғылымның даму тарихы мынаны дәлелдеді: “Аударма теориясының статусы
жөніндегі дау – компаративистік пән болып табыла ма жоқ па деген мәселе
нәтижесіз болып шықты, өйткені тәжірибенің өзі көрсеткендей аударма
теориясын компаративистикаға кіргізеді” [4, 33-б]. Осыған орай, көркем
аударма бойынша мамандар ғана аударма теоретигі мен компаративист екеуінің
бір тұлғаға үйлесуін компаративистиканың екі: нақты және жалпы деңгейі үшін
өте жемісті боларын анықтағаны туралы айту біз үшін жетістік болары сөзсіз.
Осыған байланысты отандық ғылымда көркем аударманың теориясы мен
әдеби компаративистика жетістіктерінің органикалық үйлесімділігінің
қажеттілігі туындайды. Міне, осы жаңа ресурс көркем аударманың бірқатар
мәселелерін зерттеуге жоғары масштаб, тереңдік пен нәтижелілікті көрсетуді
қамтамасыз етеді.
Көркем аударма теориясының аясындағы танымал әлемдік беделдің бірі
Дьердь Радо өзінің “Аудармашының көзқарасы тұрғысынан аударма теориясы”
деген еңбегінде “Аударма теоретиктерінің көптеген еңбектері
компаративистика мен лингвистика үшін маңызды және пайдалы”, [5, 7 б] -
деп атап көрсетеді.
Адамзат тарихында әрбір ұлт, әрбір қоғам алмасуы, ауысуы, араласуы
нәтижесінде өмір ағымы алға жылжиды, өседі, өркендейді, яғни өзінде жоқты
өзгеден алады, білмейтінін үйренеді, білгенін басқаға үйретеді. Осындай
ауысудың тірегі – аударма. Осыған орай А.С.Пушкин “Аудармашылар –мәдениетті
бір елден екінші елге тасымалдап, жеткізетін почта аттары” деген
болатын [6, 36-б].
Аударма - әдебиеттің кең арналы мол салаларының бірі. Аударма арқылы
қалың бұқара туысқан халықтар әдебиетінің таңдаулы үлгілерімен танысады.
Орыс халқының ұлы сыншысы Белинский аударма өнерін жоғары бағалай келіп,
былай деген болатын: “Халықтардың бірін-бірі білуі, идеялардың өзара
алмасып таралуы, осыған байланысты әдебиеттерінің гүлденіп өсуі мен ақыл-
ойдың дамуы аудармаға негізделеді” [7, 8-б].
Г.Гачечеладзенің пікірі бойынша: “Аударма – тұпнұсқаның бейнесі.
Осыған орай түпнұсқа – болмыстың бейнеленуі, әдебиет-ақиқат өмірдің сырлы
суреті, халықтың көркем тарихы; шығарманың арқауы-шындық” [8, 3-б].
Көркем аударма жасау – тек оны оқитын халықтардың тілегін
қанағаттандыру ғана емес, сонымен қатар әдеби тілдің баюына жағдай жасауы
керек. Өйткені көркем аударма жайы біздің проза-поэзиямыздың жағдайынан
хабар беруі сөзсіз.
Аударма жұмысы бүгінгі таңдағы адамзат қоғамының аса маңызды, шартты
құбылысы болып табылады. Аударма – ұшан-теңіз өмір ағымының бүкіл процесін
ұштастыруға себеп болған елеулі күштердің бірі.
Аудармашы жасалғанды жаңадан қайта жасау, өз әдебиетінде, ана тілінде
жаңа қорлар ашу және тың салаларды игеру арқылы автормен күш сынасады.
Аударма туынды – көркем әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар екі ел сөз
өнерінің рухани қазынасына айналады. Аударма мәселелері, соның ішінде
көркем аударма проблемасы тамырын тереңге жайып жатыр. Оның бастауы ежелгі
Римнен басталады. Сол дәуірде аударманың түпнұсқаға адалдығы туралы аса
маңызды мәселелері төңірегінде Цицерон: “Аудару кезінде сөзді санамау
керек, керісінше сөзді салмақтау керек” [9, 41б] - деген еді.
Аударма өнері ұлттық ерекшеліктермен қатар жүретін үрдіс. Мәселен,
сонау ерте заманның өзінде-ақ басқа ұлттың тілін түсіну үшін арнайы тілмаш
ұстап жүрген.
Аударма – жазылған туынды, сондықтан оның ойлау-психологиялық әрекетті
жүзеге асыратын негізгі құралы – тіл. Аудармада екі тілдің – түпнұсқаның
тілі мен аударылатын тілдің қызметі ерекше. Аударматану ғылымы үшін
маңыздысы – бір тілдегі таңбалар жүйесін екінші тілге формальды түрде
көшірудің жолдарын, айтылған ойды беру үшін екінші тілдің тілдік
құралдарының қалай орналасқандығын, қалай ұжымдасқанын айқындау емес.
Түпнұсқаның коммуникативтік-функционалдық белгілерінің қандай тәсілдермен,
қалай жеткізілетіндігін зерттеу, жүйелеу, ортақ заңдылықтарын белгілеу.
Аударма – бір-біріне функционалды түрде балама бола алатын, яғни
коммуникативтік теңбе-тең қызмет атқара алатын мәтін, туынды жасау.
Аударманың негізгі единицасы – минимальды мәтін (сөйлем, сөйлем
құрылымындағы ой тиянақталатын синтаксистік тұтастық). Минимальды мәтінді
талдау үшін түпнұсқаның коммуникативті функционалды белгілері назарда
болады. Түпнұсқаның коммуникативті-функционалды белгілері – мәтіннің,
туындының жанрлық, стильдік ерекшеліктері, тақырыбы; көркем шығарма болған
жағдайда – идеясы, мазмұны, тарихи дамудың қай кезеңінде жазылғандығы,
автордың стильдік даралығы және түпнұсқаның лексикалық, грамматикалық
құрылымы.
1. Тікелей аударма тарихы
Аударма өнері адам өмір сүре бастаған дәуірден басталған десек
қателеспеген боламыз. Адам б аласының тарихында тілдік айырмашылықтар
пайда болған кезден бастап-ақ аудармашы қызметі қажет бола бастаған. Екі
және одан да көп тілдерді немесе диалектілерді білген алғашқы ауызша
аудармашылар көп тілді халықтардың бір-бірімен тіл табысуына көмектескен.
Сондықтан да ол аудармашылар халық арасында айрықша сый-құрметке ие болған.
Жазу өнерінің пайда болуымен жазбаша аударма өнері дүниеге келді. Жазбаша
аударма өнері бүкіл әлем халықтарының мәдени және рухани дамуында ерекше
орын алады. Жазбаша аударма арқылы әлем халықтары Шекспир, Байрон, Гете,
Шиллер шығармаларымен танысқан болса, Чехов, Достоевский, Пушкин, Толстой,
Абай, Әуезов, Жабаев шығармалары ондаған мемлекеттердің тілдеріне
аударылып, бүкіл халықтық мирасқа айналды.
Дегенмен, бұл өнер саласына ғылыми жақтан көңіл бөлінбей, яғни
аударма әдебиеті –өз алдына зерттеуге мән берілмей келеді.
Бұл мәселеге XX ғасырдың екінші жартысында ғана көңіл аударыла бастады.
Сөздің шындығына келсек, оған дейін шетел тілдерінен орыс тіліне аударылған
еңбектерді пайдаланып отырдық.
Түпнұсқа мен аударма мәтінінің танымдық, тағылымдық, көркемдік,
эстетикалық жағынан сәйкестігін сақтау аударманың өзекті мәселесі болуы
керек. Бұл сөзбе-сөз, жолма-жол тәржімалаудан гөрі интегративті аудару
түрлеріне көбірек бет бұруға ықпал ететіні даусыз. Түпнұсқа туындыларды
қазақ тіліне тікелей аударуда дәлдік, нанымдылық, қисындылық сәт пен
эпизод, деталь мен жағдайдың бейнеленуі сияқты мәселелерге баса назар
аудару қажет.
Қазақ аудармасы тарихының соңғы кезеңі 1930 жылдардан бастау алды. Енді
Кеңес Одағы деп аталған алып ағзаның бір бөлшегі ретінде оған кіретін
елдердің әдебиетімен байланыстар қызу дамыды. Әр ұлттың бас ақындарының
мерейтойлары аясында да аудармалар молынан жасала бастады. Шетел
әдебиетімен танысу ерекше қарқынмен жүргізілді. Бірақ қазақ тіліне
аударылған бар шығармалар орыс тілі арқылы сатылы түрде ғана жүзеге асып
отырды. Бұл бір жағынан әдебиетті сүзгіден өткізіп, тек идеологияға
қайшылықсыз әдеби туындыларды аударуға іріктеп отыруға мүмкіндік беретін.
1930 жылдардан бастап, қазақ оқырманы ағылшынтілді әдебиетпен, жалпы
Батыс еуропалық әдебиетпен жүйелі түрде таныс болды. Олардың ішінде
Дж.Лондон, Г.Мопассан, Р.Киплинг А.Конан-Дойл, Гейне, Байрон, Гете мен Гюго
Бальзак, Ремарк, Ж.Верн, М.Твен, Р.Стивенсон, Шекспир, Сервантес, Дж.Свифт,
Р.Роллан т.б. бар. Осыған орай тұрақты аудармашылар да қалыптаса бастады.
Олардың қатарына Ғ.Орманов, М.Дәулетбаев, Ә.Тәжібаев, Қ.Бекхожин,
Қ.Тайшықов, Х.Өзденбаев, М.Жанғалин, Ғ.Оспанов және т.б. айтуға болады.
Аталған авторлардың шығармашылығы негізінен аудармамен байланысты болды.
Аудармамен шұғылданатындар координативті қостілді болғаны дұрыс, қазақ
аудармашыларының дені субординативті, яғни тек ана тілін жақсы білетін
аудармашылар. Ағылшын туындыларын қазақ тіліне негізінен субординативті
тәржімашылар аударған. Ағылшынның ұлттық болмыс лексикасын аударғанда
көптеген сөздер қалып қойған, кейбіреуінің фразеологиялық ерекшеліктері
сақталмаған, біразы қазақыландырылған. Сайып келгенде түпнұсқадағы
номинатив лексиканың тілдік, көркемдік, стильдік қызметімен қатар ұлттық
мәдениеттен ақпар беретін өнімді дерек көзі екендігін есте ұстау қажет.
Яғни, аудармада эквиваленттілік сақталынғаны дұрыс.
Эквиаленттілік дегеніміз аударма теориясында түпнұсқадағы мазмұнның,
семантикалық, стилистикалық және функционалды - коммуникативтік ақпараттың
аудармада дұрыс берілуі айтылады. Аударманың қай-қайсысында да мазмұнның
толыққанды, дұрыс, негізгі ойдан ауытқымай, дәл берілуі жатады.
Ағылшын тілінен тікелей қазақшаға аудару 1960 жылдары басталды, Тікелей
аударма - бұл мәтін түпнұсқа тілінен аударылатын тілге арасында дәнекер
тілсіз аударылады. Әрине жалпы аударма мәселесі өз алдында бөлек әңгіме.
Бүгін біз соның ішіндегі “ағылшын тіліндегі шығармалардың қазақ тіліне
тікелей аударылуының тарихи - әдеби мәселелері” – жайында толығырақ
тоқтағанды мақсат еттік. Біздер, яғни болашақ аудармашылар үшін төл
әдебиеттердің жанашыры ретінде мұның маңызы зор екені белгілі. Сонымен
қатар, жалпы қазақ – ағылшын әдеби байланыстарының тарихы бай. Бұл
құбылысты ғылыми зерттеу ХХ ғасырда басталған. Оған А.Байтұрсынов,
М.О.Әуезов, А.Х. Марғұлан, Ш.К.Сатпаева сияқты ғалымдар мол үлес қосты.
Қазақ – ағылшын әдеби байланысына бірінші болып қазақ ғалымы Ш. Уәлиханов,
одан кейін ақын – ойшыл А.Құнанбаев және Ы.Алтынсариндер назар аударған.
Ұлы ақын және ойшыл Абай ағылшын философтары Дж.Г.Байронның шығармаларын
Пушкин, Лермонтов аудармаларынан білген және кейбір жекелеген
аудармаларынан қазақ тіліне аударып, өз халқының игілігіне айналдырды.
Олардың ішінде Байронның 1814 – 1813 жылдары Библия мотивтері бойынша
шығарылған “Еврей әуендері” – сарындары бар. Абай өз отандастары шығыс,
орыс, және еуропа әдебиетінің үздік үлгілерімен таныстырып, қана қойған
жоқ. Дарынды, әдебиетке құмар жастарға жазуға шығармалар тақырыптарын ойға
салды. Осылайша, Абайдың тұңғыш ұлы Ақылбай Құнанбаевтың “Зұлұс” поэмасы
пайда болды. Оның негізінде Генри Райдер Хаггардың “Сүлеймен патшаның
кеніші” – атты қызық оқиғалы романының басы болған. Бұл тек ғана
көмескілеп жеткен деректер ғана. Қазақ әдебиетінде жиырмасыншы жылдардың
өзінде ағылшын әдебиетіне көңіл аударылып, оның ішінде Шекспир драмалары
алғаш болып аударыла басталды. Қазақшаға 1927 жылы Д.Лойдонның,
Р.Киплингтің әңгімелері, 1932 жылы Әлкей Марғұланның аударған Ч.Диккенстің
“Бастелле тұтқыны”, Шекспир трагедиялары, Д.Свифттің “Гулливер лилипуттар
арасында” – атты шығармалары аударылды. Қазақ және орыс әдебиетін зерттеу
арқылы ең алғаш Шекспир “Гамлетін” қазақшаға аударған М.Дәулетбаевтың
негізінен соңғы рет 1837 жылы жасалған. Н.А.Полевойдың еркін поэтикалық
аудармасын пайдаланғанын көруге болады. Қазақ аудамашыларының қысқартулары,
аудармай кеткен жерлері аударманың бірінші батыс еуропалық пьесаны
қабылдауға толық дайын емес, көрермен мен оқырманның түсінуіне
бейімделгендігінен шығады. Шекспир трагедиясы “Гамлетті” қазақ халқының
батыс еуропалық драмамен танысуының басы деп санаса болады. Қазақстандағы
аударма өнерінің өркендеу кезеңі әдебиет классигі, қазақ ұлттық драмасының
негізін салушы, ғалым - әдебиеттанушы және аудармашы М.О.Әуезов есімімен
тығыз байланысты.
Ол былай деген: “Аудармашы өзі аударатын шығармасын фабулды дамуында ғана
емес, автордың жеке стилистикалық ерекшеліктерін де тану үшін оны түбегейлі
ойлап, терең сезіну керек”
Барлық шет ел жазушылары шығармаларының қазақша аудармалары жанама
аудармаға жатады. Ал, жанама аудармалар тікелей аударманың аудармасы болып
табылады. Кесте ретінде оны былай көрсетуге болады:
Т ► ТА ► ЖА Т - түпнұсқасы, ТА - тікелей аударма, ЖА – жанама аударма;
Бұндай жанама аудармаларға 40 – 50 жылдардағы жасалған Гоу Джеймс және
А.Дэюсео пьесасы “Терең тамырлар”, Д.Лондонның “Ақ азу”, Хәмингуэйдің
“Көпір аузында”, О.Ренридің “Сырлы нан”, “Екі сыйлық”, Куин Майктың “Ляп
–ляп аралының алтын кенейлері” – сынды әңгімелер, Гаирет Бичер Стоудың
“Робинзон Крузо” шығарма оқиғалары және басқа да шығармалардың аудармалары
жатады.
Ағылшын тілінен тікелей қазақшаға аудару алпысыншы жылдары басталды.
Отыздан аса прозалық шығармалар, соның ішінде мыналар тікелей аударма болып
саналады. Ж.Қалиев аудармасындағы К.Мэнфильдтің ”Алтын перс”, Гарто Бреттің
“Гүрілдеген қостың бақыты”, Куин Майктың “Ырыққа көнбеген адам” әңгімелері,
Д.Лондонның “Мартин Идені”, М.Мағауин ағылшын және орыс тілдерінен қатар
аударған С.Моэмнің “Хат” новелласы және балаларға арналған әңгімелер. Осы
жылдары алғашқы болып поэзияның туындылары, оның ішінде Д.Г.Байрон,
Р.Берис, Шелли Перси Биши, Хитмен Уолт өлеңдері және В.Шекспир “Сонеттері”
аударыла бастады.
Жетпісінші жылдары Ф.Купердің “”Могиканның соңғы тұяғы”, Артур Конан
Дойлдың “Тар көпірдегі оқиға” т.б. көптеген айтулы туындылары және
Э.Сетон Тампсон, Агата Кристи, Брэдберри Рэй, С.Моэм, Эгдар По әңгімелерін
ана тілінде оқу мүмкіндігіне ие болдық.
Әлем әдебиеті көлеміндегі М.Твеннің “Том Сойерінен” бастап, А.Миндгеннің
“Карлсонына” дейінгі туындылар туған әдебиеттің рухани қорына өзіндік өрнек
қосты.
Тікелей аудармаға мол үлес қосқан негізінен А.Кристи шығармаларын
аударған Әділ Ахметов болды. Сол сияқты тікелей аудармаларға А.Ақжүнісов,
С.Сүлейменов, А. Тәжитовтар да өз үлесін қосты. Ал, негізгі міндет - сол
мол мұралық көркемдік құнын жоймай оқырман жүрегіне жеткізу, халық күткен
бейнелі белестен көріну. Оның ішінде отыздан астам прозалық туынды бар.
К.Мэнфильдтің “Алтын перс”, Куин Майктың “Ырыққа көнбеген адам” әңгімелерін
Ж. Қалиев аударған.
ХХ ғасырдың 70-80 жылдары Ф.Купер, М.Рид, В.Скотт, Н.Флетчер, А.Кристи,
О.Генри, С.Моэм, Э.По сияқты жазушылардың туындылары қазақ оқырмандарына
тікелей аударма арқылы жетті. Тәржімашылар қатары Ә.Ахметов, А.Ақжігітов,
С.Сүлейменов, А.Тәжитов сияқты билингвист аудармашылармен толықты. Соңғы
жылдары ағылшын тіліндегі көркем әдебиеттегі қазақша сөйлеуге деген ұмтылыс
саябырсып қалғаны ойлантады.
Шетел көркем әдебиетін қазақ тіліне аудару өнері кештеу қолға алынды.
Оны жүйелеу, жоспарлау, жарыққа шығару ісінде де қиындықтар жетіп жатты.
Өйткені көркем аударма принциптері жөнінде тағлым аларлық теориялық
тұжырымдар да жасалған жоқ. Қай шығарманың болсын түпнұсқадан аударылғаны
жөн.
Мысалы, осы кезге дейін ағылшын әдеби шығармаларының жалпы саны – 200-
ге жуық болса (мұның ішінде ағылшын тілінен орыс тіліне аударылып, орыс
тілінен қазақ тіліне аударылған шығармалар басымдау), оның ішінде жиырма
шақтысы – поэзиялық туындылар. Ал бұлардың арасында қазақ тіліне аударылған
детективтердің саны бар болғаны – 20-ға жуық.
Жазушылар арасында мықты жазушы болу үшін көркем аудармамен шұғылдану
керек деген сөз бар. Ұшқарылау айтылғандай көрінгенімен, жаны бар сөз. Бір
тілдегі үздік шығарманы аудару үстінде жазушының ой жүйесін, тілдік және
стильдік ерекшеліктерін, образ жасау шеберліктерін терең сезініп, үйренуге
болады. Бұл мәселенің бірінші жағы. Екіншіден, белгілі бір халықтың тілінде
жазылған озық дүниені туған тіліңе аудару арқылы өз халқыңның әдебиет
қазынасын байыта түсесің, ұлт оқырмандарының да өрісін ұзартасың. Сондықтан
да аударма – айналысуға да, зерттеуге де тұратын өзекті мәселе. Біз зерттеу
объектісі етіп алып отырған ағылшын шығармаларын қазақ тіліне аударудың
өзекті мәселелері тақырыбының маңыздылығы мен зәрулігі жоғарыда аталған
жайттардан туындайды.
Ешбір жазушы шығармаларының таралымы және олардың басқа шет тілдерге
аударылуы жағынан Агата Кристимен теңесе алмай отыр. Оның кітаптары 103
тілге аударылып, 2 миллиардтан астам данасы сатылған. Жазушы
шығармашылығына деген сұраныс әлі күнге дейін толастамай отыр. Еуропаның
көптеген елдерінде детективті туындылар мектептің оқу бағдарламасына
енгізілген. ТМД елдерінде де детективтік әдебиеттің ерекше дами бастағаны
байқалады.
Бұрынғы кезеңде детективтік жанр тек қана қылмыстық хроника ретінде
есептелген болса, бүгінгі күнде ол көркемдік-эстетикалық сапасы жоғарылай
бастаған әдебиеттің бір саласына айналды.
Детектив – ағылшынның “Detect” сөзінен шыққан, қылмысты ашу үрдісін
бейнелейтін жанр.
Детективтік әдебиет – фактілерді логикалық талдау арқылы құпия
қылмыстарды ашуға арналған көркем шығармалар қатарына жататын әдебиет түрі.
Негізге алатын даудың басы әділдіктің заңсыздықпен бетпе-бет келіп,
оқиғаның соңы әділдікпен аяқталуына әкеп соғады.
Бүгінгі таңда оқырман қауымның детективтік шығармаларға деген
сұранысы артып отыр. Бізге жеткен мәліметтерге қарағанда Америкадағы жарық
көретін әрбір төртінші кітап қызықты хикаялар, шытырман оқиғалы шығармалар
болып келеді екен. Осы мақсатқа орай аталған жанр шығармаларын шетел
тілдерінен аударып, қазақ оқырмандарына жеткізу-үлкен мәселеге айналуда.
Аудармада сол жанрдың өзіне тән ерекшелектерін анықтап, оны аударма
барысында сақтай білу өте маңызды.
Детектив толыққанды әдебиет жанры ретінде қалыптаспастан бұрын-ақ
оның бастау көзі адамзат тарихымен тығыз байланыста болған. Әу баста
адамзат табиғатының түсініксіз тылсым, жұмбақ та, қорқынышты нәрсеге деген
қызығушылығы болғаны белгілі. Осыдан келіп, ол жұмбақтарды шешіп, шытырман
нәрсенің шатысқан иірімдерін тарқатуға деген басқа бір сапалы құлшынысқа
ұласты. Адам мінез-құлқының осындай ерекшеліктері мен ұмтылыстары бірге
тоңысып, детектив арнасына “құяды”. Қылмыс тақырыбы әдеби шығармалар
бетінен ерте кезден-ақ орын алған. Детектив табиғатын түсінуге талпынған
ғалымдардың арасында жанрдың генеологиясын ерте дәуірдегі әр халықтың әдеби
ескерткіштері мен библиялық миф-аңыздарынан табылатын протоэлементермен
байланысты деген концепция қалыптасқан. Оның тамыры трояндықтардың Еленаны
ұрлап алып кеткен оқиғасында жатыр дейтін пікір де кең тараған. Детективтің
түпкі тамыры тым әріде жатса да, ол нағыз жанр ретінде өзін мойындата
білгенге дейін әр қилы қалыптасу сатылары мен даму жолдарынан өткен.
Детектив жанры – жүрдек, тартымды жанр. Сонау Эдгар По, Артур Конан
Дойл, Уилки Коллинз тәрізді атақты қаламгерлер шығармашылығынан бастау
алған бұл жанрдың дамыған елдердегі көзқарастың сәл басқашалау екендігін,
оның қоғамдық-әлеуметтік рөлі біздегіге қарағанда жоғары бағаланатынын
американ сыншысы Роберт Уинкстің “Детективтік әдебиет қоғамның айнасына
айналды”, немесе Джордж Грелльдің “Өзге жанрларға қарағанда детектив
кейіпкердің интеллектуалдық қабілетін жоғары қояды” - деген пікірлерінен-ақ
байқауымызға болады.
Детектив өз алдына белгілі шарттары бар дербес жанр екендігі сөзсіз.
Байқап қарасаңыз, детектив кейіпкері қашанда қағылез, байқампаз болып
келеді. Логиканың индукция мен дедукция іспетті басты ойлау тәсілдері із
кесушінің негізгі қаруына айналуы керек. Бұл детективтен оқырман қауымының
алар негізгі ләззаты - детектив кейіпкерінің қиыннан жол тауып, тар жолда
тайғақ кешу үстіндегі айласының ұтымды болуы арқылы оқырман көңілінен
шығуы.
Детектив жазу екінің бірінің қолынан келе бермейтін іс екені аян. Оның
авторы үлкен психолог, логикасы мен математикалық стратегиясы күшті адам
болуы керек. Ал бұл детектившіден ғылыми тұрғыдан жоғары деңгейде дайын
болуды талап етеді. Осындай ұшқыр логика мен ғылыми негізге құрылған
детектив қана шын мәнісіндегі детектив бола алса керек. Сонымен қатар
детектив жанры арқылы саяси-әлеуметтік ірі мәселелерді көтеруге болатынын,
оқырманды эстетикалық-адамгершілік үрдісіне тәрбиелейтінін де естен
шығармаған жөн. Мысалы, Эдгар Аллан По, Артур Конан Дойл, Уилки Коллинз,
Агата Кристи осы детективтің басты қаһармандары десек те болады.
Детективті жазудың оңай еместігін Эдгар По көптеген еңбектерінде атап
көрсеткен. Ол өзінің детективтік әңгімелерін жазу барысында оқырманды
қызықтыру үшін осыншама әсершілдікке салынып, әдемі сөз оралымдарын
пайдалануға бармайды және де оның керегі де жоқ еді. Себебі, детективке
әсершілдік қажет емес, оқиғаның соңына математикалық теңдеуді шатаспай
дұрыс шығарып шықса ғана болғаны. Бұл сол кездегі яғни Эдгар Поның
детективті шығармаларды баяндау тәсілі. Детектив жазатын адам өз қоғамында
болып жатқан қандай да қылмыстық іс түрлерімен қанық болуға тиіс. Оның
үстіне өзінің логикалық ойын ұштап, ғылыми негізде детектив жазса, қазіргі
қылмыс заңнан да басым болып тұрған заманда аталмыш жанрды жандандыра
түсер еді деп ойлаймыз.
Детективтік әдебиет белгілі бір құпиялық сыры бар көркем
шығармалар, себебі ол оқиғаның шиелінісіп келіп бір шешуін іздейтін
үрдістен тұрады.
Ұзақ уақыт бойы әдебиетшілеріміз детективтің тууына біздің қоғамда
негіз жоқ деп санады, өйткені ол “таза буржуазиялық жанр” болып
есептелетін. 1935 жылы бұл туралы С.Динамов былай деп жазды: “Детективтік
жанр – тұтасымен буржуазиялық қоғамның аясында қалыптасқан және осы
қоғамның әдебиетке енгізген әдебиет жанрларының бірден бірі. Жеке меншікті
қорғаушыны – із кесушіні дәріптеу – мұнда барынша көрінеді; бұл ретте екі
жақты да жан салып әрекет етуге жеке меншік ынталандырады. Сол секілді
заңның заңсыздықтан, тәртіптің тәртіпсіздіктен, күзетушінің тәртіп
бұзушыдан сөзсіз үстем болуы және жеке меншіктің және меншік иесінің жеңуі
үнемі көрініс табады. Детективтік жанр өз табиғаты бойынша толықтай
буржуазиялық жанр” [10, 25].
Осы көзқарас ұзақ жылдар бойы басымдық танытып келді. Мысалы ҮСЭ-
де: “...авантюрлік-шытырман оқиғалы шығарма әдебиеттің бір түрі.
Детективтік әдебиеттің кейіпкері әдетте “қайырымды” із кесуші (детектив)
болып келеді. Ол қылмыскердің ізіне түсіп, көптеген шым-шытырық оқиғаларды
бастан кешкеннен кейін табысқа жетеді, ақыр соңында буржуазиялық құқықтың
салтанат құруын көрсетеді... Детективтік әдебиетке тән үрейлі оқиғалармен,
қауіп-қатермен, жан түршігерлік өліммен, сексуалды теріс қылықтармен
көмкерілген ол әдетте, дөрекі әдебиет болып табылады ... ” [11, 346]
делінген.
Осындай көзқарастың детективтік жанрдың өрісін ұзартпайтыны айдан
анық еді. Кейіннен біраз жыл өткеннен кейін, 1973 жылы жарық көрген Қазақ
Совет Энциклопедиясында: “Детективтік әдебиет (ағыл. detective - әйгілеу,
әшкерелеу) - әдебиеттің бір түрі, шытырман оқиғалы шығарма. Детективтік
әдебиет сюжеті жұмбақ қылмыс салдарын логикалық пайымдаулар арқылы ашып
көрсетуге арналады. Шығарманың басты кейіпкері, әдетте қауіпті қылмыскер
болады да, оны ұстаушы алуан түрлі оқиғаны басынан өткізіп, дегеніне
жететін тапқыш болып келеді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, Батыста
қылмысты ашудың емес, неше алуан қылмыстарды: өлім, төбелес, қинау
сияқтыларды суреттейтін “Қара роман” етек алды. Мұнда адамның жауыздығы,
рақымсыз қаталдығы, кісіні азаптау, өлтіру, зинақорлық мадақталады. Ал,
кеңестік детективтік әдебиетте адамның ұлылығы, ерлігі, патриоттығы
дәріптеледі” [12, 543-544-б] - деген анықтама берілген.
80 жылдар ең көп аударылған шығармалар санымен ғана емес, шет ел
әдебиетінен тікелей аудармашылар санының өсуімен ерекшеленеді. Сол жылдары
қазақшаға аударылған елу шақты әдеби туындылырының ішінен он шақты әңгіме,
поэма, романдар тікелей аударма нәтижесінде жарық көрді. Тікелей аудармаға
мол үлес қосқан негізінен Агата Кристи еңбектерін аударған Әділ Ахметов
болды. Сол сияқты түпнұсқадан тікелей аудармаға А.Ақжігітов, С.Сүлейменов,
А.Тәжитовтер да үлес қосты.
Ағылшындар қашанда тұрақтылықты талап ететін, менталитеті жоғары
халықтардың бірі. Олардың психологиялық деңгейі мен ойлау, көз жеткізу
деңгейін анықтау оңай шаруа емес. Англиядағы халық тынысын, өмір
тіршілігін, әлеуметтік жағдайын, бүгінгі проблемасын, ертеңгі болашағын
басқа халық оқырманына жеткізу қиынның қиыны. Оның үстіне, Англия басқа
елдерге қарағанда дамыған, өркениетті елдердің бірі. Алайда, халықтарының
ар-ұяты бетінде тұрса да, алдау, қиянат жасау, байлыққа қызығу,
қатыгездікке бару басымдау. Осындай әлеуметтік ортаның тынысын, басты-басты
проблемасын детектив жазушылар өз шығармаларында өзек етеді. Ал енді ол
екінші халыққа қалай жетеді, сол мәселеге көңіл аударайық. Шығарманы
түпнұсқадан аудару қашанда отандық әдебиетке баға жетпес үлес қосатыны
сөзсіз. Ал ағылшын тілінен тікелей аудару үлкен қырағылықты, сауаттылықты,
парасаттылықты, жан-жақтылықты талап етеді.
Қазақ тілінде ағылшын тілінен тікелей аударудың табиғатын, көркемдік
сипаты мен құрылымдық ерекшеліктерін, қалыптасу, даму тарихын жан-жақты
зерттеген монографиялық еңбектер жоқ. Көркем әдебиеттің бір саласы ретінде
тікелей аударылған детективті туындылардың өзіндік айырым-белгілерін
даралап, жіліктеп зерттеп-зерделеу мәселесі де қазіргі кезде толғағы жеткен
тақырып. Көпшілік оқырманның айрықша қызығушылығын туғызып отырған осынау
жанрдың адам санасына саяси, мәдени, әлеуметтік ықпал ету күшінің орасан
зор мүмкіндіктерін ескергенде, мұндай қуатты қарудың Батыстан, Ресейден
тоғытылып келіп жатқан арзанқол, атыс-шабыс пен қырып-жоюды ғана уағыздауға
құрылған детективтік шығармалардың қолына беріліп отырғанын ашып айтатын
кез келді. Сондықтан да олардың асылы мен жасығын саралап, даралап алатын
уақыт жетті. Мұндай үрдісті “өткінші құбылыс” деп көңіл жұбатқанымызбен,
“батпандап кірген дерттің мысқалдап шығатынын” да ескергеніміз жөн.
Сөз жоқ, оқырман Батыстан, Ресейден келіп жатқан осы сарындас
кітаптардан жалығады, рухани азық алар, жан құмарын басар басқа көздер
іздестіре бастайды. Сол кезде оған еліміздегі қазіргі өзі өмір сүріп жатқан
заманның қыр-сырын, алуан түрлі кейіпкерлерін көркем бейнелеген туындылар
көп қажет болады. Сондықтан да детективтік жанрда жазуға машық
қалыптастырып жүрген жазушыларымызға да, осы саланы зерттеуге бет бұрған
әдебиеттанушы ғалымдарымызға да детективтік жанрдың туу, қалыптасу және
даму жолдарын жүйелеп, кеңінен шолып ұсыну да толғағы жеткен мәнді іс деп
есептейміз. Сондай-ақ, детективтік жанр белгілерін ұлттық әдебиетіміздің
сан ғасырлық тарихындағы елеулі әдеби үлгілерінен де іздеп тауып, ғылыми
жұртшылық алдына тарту да кезегін күткен көп тақырыптың бірі.
Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық-рухани алмасуы нәтижесiнде
мәдениет пен өркениеттiң дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдiкке
қол жеткiзуiне, санамыздың өсуiне апаратын жол секiлдi [13, 62 б]. Көркем
шығарманың әлем әдебиетiне енуi аудармасыз мүмкiн емес болса, аударма да
түпнұсқасыз болмайды. Ендеше бұл екi әдеби құбылыс тек қатынаста тұруы
тиiс. Егiз көркем туындының қайсысы маңызды деген сұрақтан гөрi, керiсiнше,
көркем шығарманың қай түрiнде болмасын, ол адамзат болмысына қалай әсер
етедi, адамзаттың даму жолында қандай рөл атқарады деген мәселе
ойландырғаны жөн секiлдi.
Қазiргi әдебиеттану ғылымында көркем аударма проблемасы аса өзектi
мәселенiң бiрi екенi дау туғызбаса керек.
Ұлттық әдебиеттің сан алуан байланыстарын, ұлттық және әлемдік
мәдениеттен нәр алу проблемалары мен процестері, олардың гуманистік
үрдістері мен әлеуметтік мұратын анықтау әрқашанда әдебиеттану ғылымының
назарында. Осы ретте аударманың түрлі ғылым салаларымен тоғысып та,
ерекшеленіп те жататын әмбебап сипаты туындайды. Оны белгілі бір ғылым
саласының жеке нысанасы етіп, жекешелендіріп алғысы келетіндер де,
әмбебаптық сипатын ескеріп, аралық ғылымдар тоғысының аясында қарағысы
келетіндер де жетіп артылады. Сондықтан осы тақырыптың басын нақты
талдаулар негізінде ашу да әбден пісіп жетілген мәселе болып табылады. Әрі
осы мәселені түпкілікті зерттеуге арналған монографиялық еңбек қазақ
тілінде жоқ деуге болады. Міне, осында көтерілген мәселелердің өзі
дипломдық жұмыстың өзектілігін анық көрсетсе керек.
Қазіргі кезде ағылшыннан қазақ тіліне тікелей аударылып жүрген
шығармалар бар. Солардың ішінде аударма мен арнайы айналысып жүрген ақын
екі тілді жетік білетін Дәурен Берікқажыұлын атауға болады. Қолымызға тиген
аудармалары бойынша төмендегі кестеде берілді:
Түпнұсқа авторы Шығарма атауы Ағылшыннан тікелей
аударған
Э. Диккенсон “Бәрі, бәрі шағылысқан Дәурен Берікқажыұлы
(1830-1886) айнаға”
Р. Ходжсон “Есалаңдар көшесінде”
(1871-1962) Дәурен Берікқажыұлы
К. Сэндберг “Құрыштың дұғасы”
(1878-1967) “Көк майса” Дәурен Берікқажыұлы
У. Блейк “Күміс”
(1757-1827) “Қызыл алма” Дәурен Берікқажыұлы
У. Мар (1873-1956)“Қойшы”
“Жолбарыс” Дәурен Берікқажыұлы
Э. Коллингс “Нөсер жаусын”
(1896-1962 Дәурен Берікқажыұлы
Л. Хьюз “Түкіргіштер тазалансын, күтуші”
(1902-1967) Дәурен Берікқажыұлы
Ч. Козли (1917- “Джонни”
2003) Дәурен Берікқажыұлы
Э. Мастерс “Редактор Уэдон”
(1868-1950) Дәурен Берікқажыұлы
Г. Лонгфелло “Жыр мен жебе”
(1807-1887) Дәурен Берікқажыұлы
Аудармашы бір автордың шығармасын тәржімалағанда өзінің стиліне жақын
өмірін, творчестволық еңбегін жете ұғатын авторды таңдағаны дұрыс. Кейбір
аудармашылар түпнұсқаны өңдеуге, дәлірек айтсақ, өз бетінше жаңаша жазып
шығуға құқығымыз бар деп ойлайды. Мұның бір ұшығы сол аудармашының
қауқарсыздығында немесе өз ісіне жауапсыз қарайтындығында жатыр.
2 тарау
А. Кристи шығармаларының аударылуы
Қазақ-ағылшын әдеби байланыстары 1930 жылдардан бастау алады. Бүгінде
белгілі болып отырған мәлімет бойынша ағылшын тілінен тікелей аудару 1960
жылдан басталды. Ал осы жылдарға дейін қазақ әдебиетіне енген Шекспир,
Дж.Лондон, Э.Хэмингуей, Дж. Байрон, С.Моэм, Т.Драйзердің шығармаларының
көлемі ауқымды. Аударма ғылымы тың, жаңа қалыптасып келе жатқан сала
болғандықтан, аталған тұлғалардың аудармалары туралы терең зерттеу еңбектер
жасалған жоқ. Жүргізілген еңбектердің дені орыс-қазақ тіліндегі мәтіндерді
салыстыру деңгейінде болды.
Осы шығармаларды қазақ тіліне Әділ Ахметов аударып шықты. Әділ Ахметов -
салыстырмалы әдебиеттануға (компаративистикаға) үлкен еңбек сіңірген
ғалымдарымыздың бірі. Ол аудармашы, тілші, әдебиетші, үлкен психолог-маман.
Ә.Ахметов ағылшын тілінен көптеген шығармаларды түпнұсқадан тікелей
аударған, оның аудармаларынан үлкен сауаттылықты, байыптылықты,
парасаттылықты көресің. Әсіресе, Ә.Ахметов өзінің осыншалықты ұқыптылығын,
қазақ тіліне, әдебиетіне, мәдениетіне деген көзқарасын, мәдениеттілігін
тақырып таңдаудан бастаған. Әрбір аудармасындағы тақырып таңдауы, оның
аталуы үлкен философия, өзінің аудармасының басты өзегін білдіретін
факторлардың бірі ретінде ұстана білген.
Жалпы, Ә. Ахметовтың сөз саптауында, сюжетті беруінде, шығарманың
композициялық құрылымында ешқандай мін жоқ деп айтуға болады. Ол ағылшын
тілінің қыр-сырына қанық, өмір салтымен таныс, сонымен қатар өзінің
халқының қанына сіңген қасиетке толық қанық.
Ә.Ахметовтың ерекшелігі сол – түпнұсқадағы фразеологизмдерді, тұрақты
тіркестерді қазақтағы сөз тіркестерімен өте сәтті жеткізеді. Бір жағынан
оның тіл байлығына таң қалсаң, екіншіден шығарманы оқи отырып, сөздерді бір-
бірімен шебер қиыстырып қана қоймай, үлкен даналықпен ойды дәл жеткізе
білгеніне таң қаласың.
Біз аудармашы аударған туындылары, жалпы қазақ тіліне аударылған
детективті шығармалар жөнінде былай деген екен. Әділ Құрманжанұлы Ахметов:
“Ағылшын детективтерін аударуда менде бір ғана мақсат болды. Ол – ағылшын
тілінің қыр-сырларын тереңірек үйрену, сол халықтың ішкі дүниесімен
жақыннан танысу мақсаты еді. Аударудың әдіс-тәсілдері немесе ережелеріне
мүлдем мән берген жоқпын. Тек, автордың ой-пікірін қазақ оқырманына өз
күйінде жеткізуге тырыстым. Шындығына келсек, кейбір сөздердің қазақша
баламасын табуда ұзaқ ойлануға тура келді. Мәселен ағылшынның “sexу” сөзі,
орыс тіліне “сексопильный” деп аударылады. Ал осы сөзді қазақша дәлме-дәл
айтып көріңіз. Осы бір сөздің қазақша баламасын табу үшін үш айдай уақыт
өткіздім. Ақыры “қылықты” деп алдым. Менің ойымша бұл өте дұрыс балама
сияқты. “Қылықты” қазақ тілінде “тартымды”, “жағымды” деген мағынаны
білдіреді емес пе? Ал, тілді терең үйрену жағына келсек, бұл арманыма да
жеттім. Аударма ісімен шұғылдануым, өзіме көп көмегін тигізді. Америка
Құрама Штаттарындағы Қазақстанның елшілігінде жүргенде де сол елдің үкімет
басшыларының қай-қайсысымен болса да тікелей еркін тілдескенім де сол
аударудың жемісі болды деп ойлаймын” [14, 46] - деп тұжырымдады ол өзінің
аударма шығармалары туралы.
Ә.Ахметов Агата Кристидің біраз шығармаларын аударып қана қоймай,
сонымен қатар ағылшындардың жалпы жүріс-тұрысын, мінез-құлқын, оларға тән
тылсым сезіммен берілген құпия философияны аша білген, сөйтіп қана қоймай
оны енді қазақ оқырмандарына жақындатып, олардың жүрек түкпірінен орын алу
мақсатында бар өнерін салып, қарапайым қазақ халқына түсінікті, олардың
психологиясына тән сөз оралымдарымен, жіті мазмұнмен келтірген. Сонымен,
Агата Кристи жайында екі ауыз сөз.
60 жылдық шығармашылық қызметінде Агата Кристи 67 роман, 100 ден
астам әңгіме, 17 пьеса жазып қалдырған. Оның шығармалары әлемнің барлық
тіліне аударылған. Агата Кристи 1890 жылы туып, 1976 жылы дүниеден қайтқан.
Әкесі Фредерсен Миллер таза американдық, ұзақ жылдар Англияда тұрған.
Ол Диккенс пен Вальтер Скоттың шығармалары негізінде тәрбиеленді.
Әкесінен 12 жаста айырылған Агата мектепте жарытып білім алмады. Өйткені,
отбасының жағдайы келмеді, қаражаттың қиындығын тартты. Балалық шағында
Агата музыканы оқып үйренді және пианинада ойнады, орындаушылық өнерімен
танылсам деп армандағанымен, ұялшақтығы кедергі келтірді. Жиналған топ
алдында музыка ойнаса да, ән айтса да жиі қателесетін.
1958-1976 жылдары Детектившілер клубының президенті болғанда да, сөзге
шорқақтығын байқатты. Алайда, жазушы болам деп еш армандамаған. Үйіне Генри
Джеймс пен Редьярд Киплинг қонақ болса да, олардың жазушылық таланттары
туралы ойында ештеңе қалмаған. Бала кезінен ойланғыш, үндемейтін әрі тілі
мүкіс болатын. Отбасында оған онша мән бермеген, өмірде биік мақсатқа қол
жеткізеді деп ойламаған. Агата сыпайылығымен тұрмысқа шығады деп қана
қойған.
Тілінің мүкістігі жазушының қолына қалам алуына жәрдемдескен. Ол орта
қауымдағы отбасынан шықты. Медбикелер курсын бітірген Агата соғыста
госпитальда жұмыс істеді. Ол кейін фармацевтикалық білімін толықтырып,
медбикелік жұмысқа қайта оралған. Ол “шығармашылыққа кез-келген кәсіп
көмектеседі” - деген. Агата еш уақытта мол ақша үшін жазған жоқ, мол
оқырман үшін жазды. Жазушы детектив жанрын жаңа қырынан дамытты, өзінің
қаламгерлік дәрежесін, шегін бөлді.
“Егерде Элизабет Боуен, Мюриэл Спарк немесе Грэм Грин тәрізді жаза алатын
болсам, шаттықтан көкке бір-ақ шалқып шығар едім, бірақ мен олай жасай
алмайтынымды білемін, және де маған оларға еліктеу туралы ой еш уақытта
басыма келген емес” [15, 31 б] - деп жазды Агата.
Зерттеушілер Агата Кристи кітабы тез ұмытылады, бір-бірімен сюжет,
құрылым, кейіпкер жағынан ұқсас деп сынайды. Оның шығармаларына шынайы
құмартушылардың өзі оның көптеген кітаптарының сюжеті қиялдан
құрастырылған, ой шешімдері қисынсыз, шындыққа жанаспайды, кейіпкерлері
бірыңғай, тілі қарапайым, құрғақ және дөрекілеу деп кінә таққан. Оның
сөздік қоры аз. Сондықтан олар тілді үйренушілер үшін оқуға ыңғайлы деген
пікірлер білдірген.
Жазушы туралы кейінгі монография ( авторы Р.Барнард (“Талант обманывает”)
оның кітаптарын бояуға арналған балалар альбомына теңейді. “Негізгі контур
түсірілген, ал бала болса, бояуын таңдап алып, суреттерді детальдармен
толықтырады” - дейді. Алайда, бұл пікір бір жақты, жазушының
шығармаларының маңызын жете түсінбеушілік. Оның шығармалары әлі күнге дейін
маңызын жойған жоқ. XX ғасырдағы ағылшын жазушыларының ішінен Британияда
ғана емес, шет тілі ең көп оқытылатын дарын Агата Кристи көзінің тірісінде
оған “Детектив патшайымы” деген мәртебелі атақ берілген. Детектив жанрын
зерттеуші американдық - Робин Уинкс танымал дарын “Ағылшын классикалық
детективін құрушылардың бірі ретінде” Агата Кристиді атап өтеді. Оның
шығармаларының басты ерекшеліктері:
1) фактіге негізделуі ( тонаушылық немесе кісі өлімі,
2) себеп-салдарының белгілі болуы және куәландірудің жеткіліктісі.
Кейде оқиғаларды ширықтырғаны сондай, оқырмандарды адастырып
жіберетіндігі;
3) оқиғаның шынайы түрде жалғастық табуы, жүргізілген белгілі бір
істің бөлшектеліп барып тұтасуы;
4) бастапқы жайға қайта оралу, шындықты айғақ ету, қылмыскерді
соттау, көп жағдайда жеке басының қылмысын ашуға негізделген.
Алғашында қысқа “Үш соқыр тышқан” деген радио пьеса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz