Бастауыш сынып оқушыларына математиканы оқытуда көрнекілік арқылы білім беру жолдары
КІРІСПЕ
I. Көрнекілікті пайдаланудың теориялық ерекшеліктері
1.1 Көрнекілік принципінің психологиялық . педагогикалық негіздері.
1.2 Бастауыш сыныптарды оқытудағы көрнекіліктердің түрлері мен рөлі
ІІ Математика сабағында көрнекілікті пайдалану әдістемесі
2.1. Бастауыш сыныптарды оқытудағы көрнекіліктердің түрлері мен рөлі
2.2 Бастауыш сатыда математикада көрнекіліктерді пайдалану . сапалы білім кепілі
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
ҚОСЫМША 1. Ашық сабақ үлгісі.
ҚОСЫМША 2 Математикалық шара, 4.ші сынып.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
I. Көрнекілікті пайдаланудың теориялық ерекшеліктері
1.1 Көрнекілік принципінің психологиялық . педагогикалық негіздері.
1.2 Бастауыш сыныптарды оқытудағы көрнекіліктердің түрлері мен рөлі
ІІ Математика сабағында көрнекілікті пайдалану әдістемесі
2.1. Бастауыш сыныптарды оқытудағы көрнекіліктердің түрлері мен рөлі
2.2 Бастауыш сатыда математикада көрнекіліктерді пайдалану . сапалы білім кепілі
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
ҚОСЫМША 1. Ашық сабақ үлгісі.
ҚОСЫМША 2 Математикалық шара, 4.ші сынып.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Курстық жұмыстың көкейкестілігі. Қай замандарда да мектеп қоғамның әлеуметтік, экономикалық және мәдени салаларындағы өзгерістерге икемделіп отырған. Әр кезеңге сай оқыту теориялары, оқыту процесін ұйымдастыру мәселелері де өзгеріп, жаңа сұраныстарға бейімделген.
Дәл қазір адамның ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын талаптар артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешудегі орта мектептің бастауыш сатысының алар орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық кейінгі сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы баршаға белгілі.
Білім негізі бастауыш сыныпта қаланбақ. Осы орайда оқушыларды математика негізі болатын білімдер жүйесімен және ол білімдерді саналы түрде шығармашылықпен қолдана алудың іскерлігі мен дағдыларын берік қалыптастыру мен ой-өрісін дамыту болып табылады. Сондықтан да бастауыш мектепте текстілі есептер шығаруда көрнекілікті пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту көкейтесті мәселе.
Математика сабақтарында білім берудің барлық негізгі принциптері бір – бірімен байланысты жүзеге асырылады: саналылық, көрнекілік, жүйелілік, беріктік, жас ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т. б. Математиканы оқытуда көрнекілік принципінің рөлі ерекше.
Математика сабақтарында білім берудің барлық негізгі принциптері бір – бірімен байланысты жүзеге асырылады: саналылық, көрнекілік, жүйелілік, беріктік, жас ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т. б. Математиканы оқытуда көрнекілік принципінің рөлі ерекше.
Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту бір жағынан оқушылардың қабылдауына сүйенсе, ал екінші жағынан олардың түсініктеріне сүйенеді.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес қазақ бастауыш мектеп дидактикасын қайта құру, жаңа тұрғыдан жетілдіру, педагогика ғылымының кезектегі міндеті болып табылады. Осыған орай білімінің маңызын оның білім беру жүйесінде алатын орнын, орта білім берумен сабақтастығын анықтау, сондай – ақ бастауыш мектептегі оқу тәрбие процесінің ерекшеліктерін және әдістері мен формаларын жетілдірудің жолдарын ашып беру – бастауыш мектеп дидактикасының алдындағы тұрған міндеттері екенін айтуға тиіспіз.
Оқытуда мұғалім мен балалардың арасында адамгершілік, ізгілік қатынастарының және ынтымақтастыққа негізделген оқу әрекетінің ерекшелігін анықтау дидактиканың шұғылданатын мәселесі. Сонымен қатар оқу - тәрбие процесінде әр баланың бойындағы жеке басының ерекшеліктері есепке алынуы тиіс. Көрнекілікті көрсетуде әр баланың ұғымы, сезімі, танымы, қабылдау қабілеті әр түрлі.
Зерттеу мақсаты - бастауыш сынып оқушыларына математиканы оқытуда көрнекілік арқылы білім беру жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеті :
1.Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу жасап, ғылыми тұрғыдан талдау жасау.
2.Балалардың есеп шығаруда математикалық білімін көрнекі құралдар көмегімен белгілі бір жүйе бойынша дамыту мүмкіндіктерін анықтау.
3.Балалардың есеп шығаруда көрнекілікті пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамытудың тиімділігін тексеру.
Дәл қазір адамның ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын талаптар артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешудегі орта мектептің бастауыш сатысының алар орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық кейінгі сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы баршаға белгілі.
Білім негізі бастауыш сыныпта қаланбақ. Осы орайда оқушыларды математика негізі болатын білімдер жүйесімен және ол білімдерді саналы түрде шығармашылықпен қолдана алудың іскерлігі мен дағдыларын берік қалыптастыру мен ой-өрісін дамыту болып табылады. Сондықтан да бастауыш мектепте текстілі есептер шығаруда көрнекілікті пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту көкейтесті мәселе.
Математика сабақтарында білім берудің барлық негізгі принциптері бір – бірімен байланысты жүзеге асырылады: саналылық, көрнекілік, жүйелілік, беріктік, жас ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т. б. Математиканы оқытуда көрнекілік принципінің рөлі ерекше.
Математика сабақтарында білім берудің барлық негізгі принциптері бір – бірімен байланысты жүзеге асырылады: саналылық, көрнекілік, жүйелілік, беріктік, жас ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т. б. Математиканы оқытуда көрнекілік принципінің рөлі ерекше.
Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту бір жағынан оқушылардың қабылдауына сүйенсе, ал екінші жағынан олардың түсініктеріне сүйенеді.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес қазақ бастауыш мектеп дидактикасын қайта құру, жаңа тұрғыдан жетілдіру, педагогика ғылымының кезектегі міндеті болып табылады. Осыған орай білімінің маңызын оның білім беру жүйесінде алатын орнын, орта білім берумен сабақтастығын анықтау, сондай – ақ бастауыш мектептегі оқу тәрбие процесінің ерекшеліктерін және әдістері мен формаларын жетілдірудің жолдарын ашып беру – бастауыш мектеп дидактикасының алдындағы тұрған міндеттері екенін айтуға тиіспіз.
Оқытуда мұғалім мен балалардың арасында адамгершілік, ізгілік қатынастарының және ынтымақтастыққа негізделген оқу әрекетінің ерекшелігін анықтау дидактиканың шұғылданатын мәселесі. Сонымен қатар оқу - тәрбие процесінде әр баланың бойындағы жеке басының ерекшеліктері есепке алынуы тиіс. Көрнекілікті көрсетуде әр баланың ұғымы, сезімі, танымы, қабылдау қабілеті әр түрлі.
Зерттеу мақсаты - бастауыш сынып оқушыларына математиканы оқытуда көрнекілік арқылы білім беру жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеті :
1.Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу жасап, ғылыми тұрғыдан талдау жасау.
2.Балалардың есеп шығаруда математикалық білімін көрнекі құралдар көмегімен белгілі бір жүйе бойынша дамыту мүмкіндіктерін анықтау.
3.Балалардың есеп шығаруда көрнекілікті пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамытудың тиімділігін тексеру.
1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы: – Алматы, 1999.
2.ҚР жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. – Алматы, РОНД, 2002.
3.ҚР бастауыш білімнің мемлекеттік стандарттары. – Алматы, 1998.
4.Оспанов Т.Қ., Құрманалина Ш.Х. Математиканың бастауыш курсын оқыту әдістемесі. ІІ – бөлім. – А., Республикалық баспа кабинеті, 1996.
5.Т.Қ.Оспанов, Ш.Х.Құрманалина, С.Қ.Құрманалина. Бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесі. – Астана, Фолиант, 2007.
6.Т.Қ.Оспанов, О.В.Кочеткова, Ж.Қ.Астамбаева. Жаңа буын оқулықтары бойынша бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесі. 1-4-сыныптар. – Алматы, «Атамұра», 2005.
7.Бастауыш мектепте бірнеше сыныпты бір уақытта оқыту туралы: мақалалар жинағы (ред. басқарған Ғ.Бегалиев). – А., 1950.
8.Сайпин М. Орта мектептерде математиканы оқыту. – Алматы, «Мектеп», 1984.
9.Құлмағанбетова Б. Аз комплектілі мектепте сабақты ұйымдастыру (мұғалімге арналған әдістемелік құрал). – А., «Мектеп», 1974
10.Оспанов Т.Қ. және т.б. «Математика - 1», «Математика – 2», «Математика – 3», «Математика – 4» оқулықтары. – Алматы: «Атамұра», 1997-2000, 2009-2010.
11.Оспанов Т.Қ. және т.б. Математиканы оқыту әдістемесі. 1,2,3 және 4 сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік құралдар. – Алматы: «Атамұра», 1997-2000.
12.Математикадан дидактикалық материалдар.1,2-сыныптар. (Құрманалина Ш.Х.. Қосанов Б.М. және т.б.) – Алматы: «Атамұра», 1997, 1998.
13.Құсайынұлы Ы.Қ., Адыбаева Л.Д. Бастауыш сыныптардағы оқыту әдістері. – Алматы, 2009.
14.Астамбаева Ж.Қ. Бастауыш мектепте математиканы оқыту технологиясы. – Алматы, 2008.
15.Базарбаева Н.Ә. Бастауыш мектептердегі оқу-тәрбие үрдісіндегі ерекшеліктер: - Алматы, 2002.
16.Кененбаева М.А. «Бастауыш және негізгі мектепте математиканы дамыта оқытудағы сабақтастық мәселелері». Автореферат. - Астана, 2005 ж.
17.Жақыпбекова Г.Т. Математика сабағында математикалық сауаттылықты қалыптастыру. Автореферат: Алматы. 2011. – 44 бет.
18. Садыков Т.С., Әбілқасымова А.Е. Қазіргі дидактика. Оқу құралы. – Алматы: ғылым, 2009.-280 бет.
19.Аспанбек Н.Е.Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін дамытудың жолдары //«Білім берудің негізгі аспектілерін жетілдіру жолдаы» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция еңбектері – Шымкент: Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университеті, 2005.- Б. 224-226.
20.Сәуірбеков Ш.Н.Математика сабағында оқушының логикалық ойлау қабілетін дамыту //«Әлеуметтік ғылымдардың өзекті мәселелері» ғылыми мақалалар жинағы – Шымкент. Шымкент әлеуметтік-педагогикалық университеті, 2006. - Б. 29-32. (Н.Қатбаймен авторлық бірлестікте)
21.Құсайынұлы Ы.Қ., Адыбаева Л.Д. Бастауыш мектепте бастауыш сыныптардағы оқыту әдістері. – Алматы, 2001. – 156 бет.
22.Баймолдаев Т.М. және т.б. Бастауыш мектепте пәндерді оқытуда жаңа педагогикалық әдістерді пайдалану жолдары. (Әдістемелік нұсқау). – Алматы, 2002. –226 бет.
23. Ибрашева А. Бастауышта математиканы технология арқылы оқытудың теориялық негіздері //Білім берудегі менеджмент. –2009 жыл. №4. –184-187б.
24.Баржықпаева С. Көрнекілікті тиімді пайдалану / С.Баржықпаева // Бастауыш мектеп. –1991.№ 8. – 46-48 бет.
25.Бидосов Ә. Математиканы оқыту методикасы / Ә. Бидосов. –Алматы: Ұлан, 2010. –221 бет.
26.Дарменова Қ. Көрнекілік арқылы ойлау қабілетін арттыру / Қ. Дарменова // Бастауыш мектеп. –2011.- № 4.- 12-14 бет.
27.Корпешова Г. Балаларды санауға үйретудегі көрнекіліктің рөлі / Г.Корпешова // Қазақстан мектебі. - 1996.- № 4.- 20-21 бет.
28. Қаниева Г. Балалардың ойлау қабілетін дамыту / Г.Қаниева // Қазақстан мектебі.– 1991.-№ 5.- 3-10 бет.
29.Бантова М.А. Бастауыш кластарда математиканы оқыту методикасы / М.А. Бантова .–Алматы: Зерде, 2005. –152 бет.
30.Баржықпаева С. Көрнекілікті тиімді пайдалану / С.Баржықпаева // Бастауыш мектеп.- 2011.-№ 8.- 46-48 бет.
2.ҚР жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. – Алматы, РОНД, 2002.
3.ҚР бастауыш білімнің мемлекеттік стандарттары. – Алматы, 1998.
4.Оспанов Т.Қ., Құрманалина Ш.Х. Математиканың бастауыш курсын оқыту әдістемесі. ІІ – бөлім. – А., Республикалық баспа кабинеті, 1996.
5.Т.Қ.Оспанов, Ш.Х.Құрманалина, С.Қ.Құрманалина. Бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесі. – Астана, Фолиант, 2007.
6.Т.Қ.Оспанов, О.В.Кочеткова, Ж.Қ.Астамбаева. Жаңа буын оқулықтары бойынша бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесі. 1-4-сыныптар. – Алматы, «Атамұра», 2005.
7.Бастауыш мектепте бірнеше сыныпты бір уақытта оқыту туралы: мақалалар жинағы (ред. басқарған Ғ.Бегалиев). – А., 1950.
8.Сайпин М. Орта мектептерде математиканы оқыту. – Алматы, «Мектеп», 1984.
9.Құлмағанбетова Б. Аз комплектілі мектепте сабақты ұйымдастыру (мұғалімге арналған әдістемелік құрал). – А., «Мектеп», 1974
10.Оспанов Т.Қ. және т.б. «Математика - 1», «Математика – 2», «Математика – 3», «Математика – 4» оқулықтары. – Алматы: «Атамұра», 1997-2000, 2009-2010.
11.Оспанов Т.Қ. және т.б. Математиканы оқыту әдістемесі. 1,2,3 және 4 сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік құралдар. – Алматы: «Атамұра», 1997-2000.
12.Математикадан дидактикалық материалдар.1,2-сыныптар. (Құрманалина Ш.Х.. Қосанов Б.М. және т.б.) – Алматы: «Атамұра», 1997, 1998.
13.Құсайынұлы Ы.Қ., Адыбаева Л.Д. Бастауыш сыныптардағы оқыту әдістері. – Алматы, 2009.
14.Астамбаева Ж.Қ. Бастауыш мектепте математиканы оқыту технологиясы. – Алматы, 2008.
15.Базарбаева Н.Ә. Бастауыш мектептердегі оқу-тәрбие үрдісіндегі ерекшеліктер: - Алматы, 2002.
16.Кененбаева М.А. «Бастауыш және негізгі мектепте математиканы дамыта оқытудағы сабақтастық мәселелері». Автореферат. - Астана, 2005 ж.
17.Жақыпбекова Г.Т. Математика сабағында математикалық сауаттылықты қалыптастыру. Автореферат: Алматы. 2011. – 44 бет.
18. Садыков Т.С., Әбілқасымова А.Е. Қазіргі дидактика. Оқу құралы. – Алматы: ғылым, 2009.-280 бет.
19.Аспанбек Н.Е.Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін дамытудың жолдары //«Білім берудің негізгі аспектілерін жетілдіру жолдаы» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция еңбектері – Шымкент: Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университеті, 2005.- Б. 224-226.
20.Сәуірбеков Ш.Н.Математика сабағында оқушының логикалық ойлау қабілетін дамыту //«Әлеуметтік ғылымдардың өзекті мәселелері» ғылыми мақалалар жинағы – Шымкент. Шымкент әлеуметтік-педагогикалық университеті, 2006. - Б. 29-32. (Н.Қатбаймен авторлық бірлестікте)
21.Құсайынұлы Ы.Қ., Адыбаева Л.Д. Бастауыш мектепте бастауыш сыныптардағы оқыту әдістері. – Алматы, 2001. – 156 бет.
22.Баймолдаев Т.М. және т.б. Бастауыш мектепте пәндерді оқытуда жаңа педагогикалық әдістерді пайдалану жолдары. (Әдістемелік нұсқау). – Алматы, 2002. –226 бет.
23. Ибрашева А. Бастауышта математиканы технология арқылы оқытудың теориялық негіздері //Білім берудегі менеджмент. –2009 жыл. №4. –184-187б.
24.Баржықпаева С. Көрнекілікті тиімді пайдалану / С.Баржықпаева // Бастауыш мектеп. –1991.№ 8. – 46-48 бет.
25.Бидосов Ә. Математиканы оқыту методикасы / Ә. Бидосов. –Алматы: Ұлан, 2010. –221 бет.
26.Дарменова Қ. Көрнекілік арқылы ойлау қабілетін арттыру / Қ. Дарменова // Бастауыш мектеп. –2011.- № 4.- 12-14 бет.
27.Корпешова Г. Балаларды санауға үйретудегі көрнекіліктің рөлі / Г.Корпешова // Қазақстан мектебі. - 1996.- № 4.- 20-21 бет.
28. Қаниева Г. Балалардың ойлау қабілетін дамыту / Г.Қаниева // Қазақстан мектебі.– 1991.-№ 5.- 3-10 бет.
29.Бантова М.А. Бастауыш кластарда математиканы оқыту методикасы / М.А. Бантова .–Алматы: Зерде, 2005. –152 бет.
30.Баржықпаева С. Көрнекілікті тиімді пайдалану / С.Баржықпаева // Бастауыш мектеп.- 2011.-№ 8.- 46-48 бет.
Математика сабағындағы көрнекілік және оны пайдалана
білу әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I. Көрнекілікті пайдаланудың теориялық ерекшеліктері
1.1 Көрнекілік принципінің психологиялық - педагогикалық негіздері.
1.2 Бастауыш сыныптарды оқытудағы көрнекіліктердің түрлері мен рөлі
ІІ Математика сабағында көрнекілікті пайдалану әдістемесі
2.1. Бастауыш сыныптарды оқытудағы көрнекіліктердің түрлері мен рөлі
2.2 Бастауыш сатыда математикада көрнекіліктерді пайдалану – сапалы білім
кепілі
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
ҚОСЫМША 1. Ашық сабақ үлгісі.
ҚОСЫМША 2 Математикалық шара, 4-ші сынып.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КӨРНЕКІЛІК – принцип, осыған сәйкеә оқушылардың арқылы тікелей қабылданған
емес моторлық, сонымен қатар тактильдік түйсіктер арқылы қабылданған нақты
үлгілерге құрылған оқыту [4, 70 б.].
КӨРНЕКТІ ОҚУ ҚҰРАЛДАРЫ – оқу мақсатында жасалған заттар мен құбылстардың
кескіндері. Көрнекі оқу құралдары кескіндеоген (суретшіл, шығармалары,
фотосуреттер, таблицалар, схемалар, графикалық карталар және т.б.) және
табиғи болып екіге бөлінеді[ 4, 70 б.].
БІЛІМ БЕРУ ҮДЕРІСІ (Барысы) - мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес
білім беру, түлғаны тәрбиелеу және дамытуды шешуге бағытталған оқу – тәрбие
және өзбетімен білім алу үдерістерінің жиынтығы.[ 5, 36 б.].
ТЕОРИЯ – ойлауда объективті табиғат және әлеуметтік шындықты жүйелі және
логикалық бірізді қайта жаңғырту.[ 6, 98 б.].
ТӘРБИЕЛЕУ – бала тұлғасының дамуына, оның қазіргі мәдениет ауқымына енуіне,
өзінің өмірінің субьекті ретінде қалыптасуына, оның сылтаулары мен
құндылықтарының қалыптасуына әсер ететін мақсатқа бағытталған педагогтің
кәсіби іс-әрекеті [4, 145 б.].
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ – оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың
объективтік заңдылықтарын танудың тәсілдері мен айлаларының жиынтығы.[ 4,
120 б.].
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың көкейкестілігі. Қай замандарда да мектеп қоғамның
әлеуметтік, экономикалық және мәдени салаларындағы өзгерістерге икемделіп
отырған. Әр кезеңге сай оқыту теориялары, оқыту процесін ұйымдастыру
мәселелері де өзгеріп, жаңа сұраныстарға бейімделген.
Дәл қазір адамның ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын талаптар
артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешудегі орта мектептің бастауыш
сатысының алар орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық кейінгі
сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы баршаға
белгілі.
Білім негізі бастауыш сыныпта қаланбақ. Осы орайда оқушыларды
математика негізі болатын білімдер жүйесімен және ол білімдерді саналы
түрде шығармашылықпен қолдана алудың іскерлігі мен дағдыларын берік
қалыптастыру мен ой-өрісін дамыту болып табылады. Сондықтан да бастауыш
мектепте текстілі есептер шығаруда көрнекілікті пайдалану арқылы
оқушылардың ой-өрісін дамыту көкейтесті мәселе.
Математика сабақтарында білім берудің барлық негізгі принциптері бір –
бірімен байланысты жүзеге асырылады: саналылық, көрнекілік, жүйелілік,
беріктік, жас ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т. б.
Математиканы оқытуда көрнекілік принципінің рөлі ерекше.
Математика сабақтарында білім берудің барлық негізгі принциптері бір –
бірімен байланысты жүзеге асырылады: саналылық, көрнекілік, жүйелілік,
беріктік, жас ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т. б.
Математиканы оқытуда көрнекілік принципінің рөлі ерекше.
Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту бір
жағынан оқушылардың қабылдауына сүйенсе, ал екінші жағынан олардың
түсініктеріне сүйенеді.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес қазақ бастауыш мектеп дидактикасын қайта
құру, жаңа тұрғыдан жетілдіру, педагогика ғылымының кезектегі міндеті болып
табылады. Осыған орай білімінің маңызын оның білім беру жүйесінде алатын
орнын, орта білім берумен сабақтастығын анықтау, сондай – ақ бастауыш
мектептегі оқу тәрбие процесінің ерекшеліктерін және әдістері мен
формаларын жетілдірудің жолдарын ашып беру – бастауыш мектеп дидактикасының
алдындағы тұрған міндеттері екенін айтуға тиіспіз.
Оқытуда мұғалім мен балалардың арасында адамгершілік, ізгілік
қатынастарының және ынтымақтастыққа негізделген оқу әрекетінің ерекшелігін
анықтау дидактиканың шұғылданатын мәселесі. Сонымен қатар оқу - тәрбие
процесінде әр баланың бойындағы жеке басының ерекшеліктері есепке алынуы
тиіс. Көрнекілікті көрсетуде әр баланың ұғымы, сезімі, танымы, қабылдау
қабілеті әр түрлі.
Зерттеу мақсаты - бастауыш сынып оқушыларына математиканы оқытуда
көрнекілік арқылы білім беру жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеті :
1.Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу жасап, ғылыми тұрғыдан талдау
жасау.
2.Балалардың есеп шығаруда математикалық білімін көрнекі құралдар көмегімен
белгілі бір жүйе бойынша дамыту мүмкіндіктерін анықтау.
3.Балалардың есеп шығаруда көрнекілікті пайдалану арқылы оқушылардың ой-
өрісін дамытудың тиімділігін тексеру.
Зерттеу әдісі–зерттеу тақырып бойынша педагогикалық – психологиялық,
әдістемелік әдебиеттермен танысып, талдау жасау; озат мұғалімдердің іс-
тәжірибелерімен танысу; салыстыру, жүйелеу, бақылау, әңгімелесу; бақылау;
ізденушілік және зерттеушілік жұмыстар.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер бастауыш сыныпта математика
сабағында көрнекілікті тиімді пайдалансақ, онда оқушылардың математикадан
білім деңгейі жоғарлар еді, өйткені бұл жағдайда, оқушылардың математиканы
оқуға деген қызығушылығы мен ынтасы күшейе түседі.
Зерттеу объектісі — балалардың математика сабағында көрнекіліктің түрлері
мен оны пайдалану үрдісі.
Зерттеу құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Қолданылған әдебиеттер тізімі бар.
I. Көрнекілікті пайдаланудың теориялық ерекшеліктері
1.1 Көрнекілік принципінің психологиялық - педагогикалық негіздері.
Оқыту жүйесінде көрнекілік принципінің алатын орны
ерекше. Оқушылардың дүние танымы негізінен көрнекілік арқылы жүзеге
асырылады. Ол заттардың өзін немесе бейнесін, көлемін тікелей көріп
байқауға мүмкіндік береді.
Көрнекілік принципінің мақсаты оқытылып тақырыпқа сай
оқушылардың білім көлемін тереңдету, қызығушылығын орнату және есте сақтау
қабілетін шыңдау; мұғалімнің өз ойын оқушыларға нақтылы дәлелдеуі үшін
қолдану.
Көрнекілік принципінің міндеті, біріншіден заттың немесе құбылыстар
мен оқиғалардың бейнелерін, көлемін түр – түстерін көрнекілік құралдарын
пайдалану арқылы оқушыларға жеткізу. Бұл принциптің екінші міндеті
оқушылардың алатын білімін нақтылау үшін сабақтар жүйесінде қолданылатын
көрнекі құралдары мен оқудың барлық мазмұнын практика мен өмірмен
байланысын қамтамасыз етуді көздейді.
Көрнекілік құралдары ұғымының мазмұны психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерде түрліше сипатталады. [1]
Көрнекілік терминінің түбірі көру естігеннен шықса да,
қазіргі уақытта ол түрліше сезім мүшелері арқылы санаға әсер
ету керектігін білдіреді[2].
Себебі біз оқушылардың білімді қабылдануда сезім
мүшелерінің қызметі жайлы жоғарыда айтқанбыз. Оқушылар тікелей
түйсіну, көру, есту мүшелері арқылы әртүрлі заттардың формасын,
түсін, көлемін, бейнесін көріп, дыбысын естиді. Осылардың негізінде
оларда түйсінуі арқылы ой пайда болады, нақтылы құбылыстарды
байқауға, қабылдауға деген ынтасы оянады, дағды қалыптасады.
Ұғыну - тікелей сезіну процесінен бастау алса, тікелей
сезіну - түйсіну, қабылдау, елестеу арқылы іске асады.
Қабылдаудың ерекше түрі - бақылау. Бақылау – тікелей сезіну
процесінің күрделі түрі. Мұғалім сабақтар жүйесінде
көрнекілікті пайдалану барысында оқушыларды бақылай білуге,
салыстыра, қатар қоя білуге, қабылдаған ұғымдарын дамытып,
оларды жетілдіре беруге дағдыландырады.
Я. А. Коменский көрнекілік принципін оқу материалын
меңгеру құралы ретінде қарастырса, И. Г. Пестолцци бойынша
ол - логикалық ойлаудың дамыту құралы деп қарастырады. Осы
жөнінде К. Д. Ушинский, оқушылардың бойында бақылағыштық,
танымдылық белсенділікті дамыту үшін көрнекі оқытуды талдау
негізінде оқушыларда айқын обрыздар тудыратын өзіне таныс
заттардың жаңа жақтарын ашатын, оқу материалын неғұрлым берік
шешуіне көмектесетін көрнекі құралды көрсетуге кеңес береді.
Өйткені, олар бір жағынан оқушылардың ой - өрісін, ауыз екі
тілін, жазу дағдысын, айналасындағы өмір туралы түсінігін
кеңейтеді және оқушының деңейіне сай саралап жасалғанда нәтижелі
болады. Демек, оқу озаттарын тежемейді. Әрі үлгерімі төмен
оқушыны ескерусіз қалып қоймай олардың теориялық білімі мен
дағдыларын дамытуға әсер етеді.
В.Шаталов Жинақы әдеттен тыс тірек сигналдары оқушыларды
қызықтырып, оларды белсенді еңбекке, ізденіске бастайды, сонымен
қатар оқу проблеммаларына аударады.
Осыған орай баланың бойында аса маңызды қасиет
қалыптасады, күнделікті, сан мәрте көз алдынан өтіп жатқан
құбылыстар мен заттарды өзінен әдеттегіден тыс жәйтті
аңғарадыдесе, көрнекі құралды пайдаланудың танымдық тиімділігі
В.Занковтың пікірінше оқушыларға объектімен оның қасиеттерін
көрсету - бұл сөз бен көрнекі образдың оқушының тиісті
дәрежеде қабысуына қол жеткізу деген сөз емес. Егер оқушы
объектінің қасиетін өзі айыра алса және оған сөзбен өзі
сипаттама берсе оның бойында объекті туралы түсінік қалыптасады
және қасиеттердің сөздік белгілері анықталып байланысқа түседі.
Көрнекі құралдар мен мұғалім сөзін ұштастыру проблеммалары
Л. В.Занковтың ( Мұғалімнің сөздері мен көрнекі құралдардың
оқыту ішіндегі көрнеклікпен оқушылар белсенділігін көрсету)
деген еңбегінде анағұрлым толық талданған.
Л.В. Занковтың пікірінше, мұғалім сөзімен көрнекі
құралдарды ұштастырудың алты формасы бар, атап айтқанда:
1 – ші форма: Мұғалім сөздің көмегіме оқушыларға
жургізілетін бақылауға жетекшілік жасайды, объектінің бейнесі
туралы оның тікелей қабылданатын қасиеттері мен қатынастары
туралы білімді оқушылар бақылау процесінде көрнекі объектінің
өзінен алады.
2 -ші форма: Мұғалім сөздің көмегімен оқушылардың
өздері көрнекі объектілерге жасалған бақылаулары
негізінде және олардың бұрынғы білетіндері негізінде
балаларды құбылыстар арасындағы қабылдау процесінде көзге
көріне қоймайтын байланыстарды саналы түрде ұғынуға және
тұжырымдауға бастайды;
3 – ші форма: Объектінің бейнесі туралы, оның
тікелей қабылданатын қасиеттері мен қатынастары турал мәліметтерді
оқушылар мұғалімнің сөз мәлімдемесінен алады ал көрнекі
құралдар сөзбен берілген мәліметтерді дәлелдеу қызметін
атқарады.
4 - ші форма: Оқушылар көрнекі объектіге
жасаған бақылауына сүйене отырып, педагог құбылыстар
арасындағы оқушылар тікелей қабылдай алмайтын байланыстар
туралы хабарлайды, яки қорытынды жасайды, жекелеген деректрді
біріктіреді, жинақтайды.
5 – ші форма: Не сөз жәрдемімен, немесе көрнекі
түрде көрсете отырып, мұғалім оқушыларға қолда бар
объектілері мен жұмыс істегенде орындауға тиісті іс
әрекеттерге қатысты, сондай – ақ ол іс - әректтердің орындалу
әдістеріне қатысты нұсқау береді.
6 – шы форма: Педагог сөздің жәрдемімен,
оқушыларға қолда бар объектілер мен олар жасауға тиісті іс -
әрекеттерді орындау әдістері жайында нұсқау береді, мұның
өзінде мұғалімнің нұсқауы қолма – қол көрсетіліп отырады[3].
1.2 Математика сабағындағы көрнекіліктің маңызы туралы мәселелер
Әл – Фараби, Я. А. Коменский, И. Г. Пестолоцци, Ж. Ж. Руссо, А.
Дистерверг, Ы. Алтынсарин, К. Д. Ушинский т.б оқыту арқылы
оқушылардың ақыл – ой қабілеттерін, дербестігін дамытуға
көңіл бөлу керектігін айтқан болса, оқыту үрдісінің
ерекшеліктері мен ұстанымдары, оқыту әдістерімен құралдары
туралы М. А. Статкин, Н. Я. Лернер, Р. Г. Лемберг, Ю. К.
Бабанский, В. Оконь, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, А.
Клингберг, М. Марев. С. Н. Архангельский, еңбектерінде талқылаған.
[4]
XVII ғасырдың өзінде Ян Амос Коменский оқытудағы көрнекілікке қойылатын
талаптарды негіздеді. Оның айтуынша, ақыл-ойға түйсік әсерін тигізбесе,
оған өздігінен ештеңе қонбайды. Сондықтан, оқуда заттарды талдап, тұжырым
жасамас бұрын сол нәрсе, заттарды байқаудан бастау керек деген. А. С.
Выготский Мектепке оқуға даярлау балалардың алған білім, дағды,
біліктерінің ауқымынан зор, ақыл – ой үрдістерінің сапасына
көбірек тәуелді болды. Сондықтан мұндай сапаға қол жеткізудің
аса маңызды жақтарының бірі - балалардың бойында танымды
тудыратын тәсілді қалыптастыру болып табылады[5] - дейді.
Бұл жерде оқушының алдына танымдық міндеттерді қойып,
оның белсенділігін арттыруға бола ма, қандай ықпалы бар? - деген
сұрақ туындайды. Оқушылардың бақылауын ұйымдастырудың негізгі
әдістілік ережелері мен тәсілдерін профессор Т. Сабыров
былай көрсетеді.
1) Мұғалім оқушылардың бақылауын - ұйымдастыру үшін
ең алдымен, бақылаудың мақсатын, байқайтын нәрселердің
немесе көлемін анықтап жоспарын жасау.
2) Бақылауды, мүмкіндігінше оқушылардың барлық сезім
мөлшерін қалыптастыру арқылы нәрселердің анағұрлым көп
және әртүрлі қасиеттерін жан - жақты байқатқан жөн.
3) Мұғалім бақылау кезінде оқушылардың анализ бен
синтез жасап, нәрселердің негізгі қасиеттерін айыру,
топтастыру сияқты ойлау амалдарын қолданып, қорытындылар
шығаруына басшылық ете білуі қажет.
4) Бақылау кезінде мұғалім өз сөздеріне басшылық ету
рөлі мен оқушылардың өздігінен жұмыс істеуінің арасында
дұрыс байланыс болуын қамтамассыз етіп, олардың өздігінен
бақылау қабілетін мейлінше дамыту мақсатын көздеу керек.
Демек, мұғалім баяндайды, әңгімелейді, түсіндіреді, заттарды
немесе көрнекі құралдар мен техникалық құралдарды көрсетеді,
ал оқушылар сол кезде тыңдайды, қызығады, қабылдайды,
бақылайды , ойланады және т. б. Таным әрекеттерін
жасайды. Мұғалім оқыту әдісі арқылы оқушыларға білім
беруде өзінің іс - әректін балалардың таным әректіне
басшылық, етумен байланыстырлады[6] - деп жазады бұл жөнінде
профессор Т. Сабыров. Бұның өзі оқылатын объектілер немесе
құбылыстрдың аса маңызды қасиеттері туралы олардың
динамикалық белегілерін жан - жақты түсінуіне мүмкіндік
береді.
Таным психикалық үрдістерінің ( түйсік, қабылдау,
зейін, ойлау, сөйлеу, т. б. ) дамумен бірге баланың психикалық
қасиеттері де (қабілет, бейімділік, мінез) қалыптаса
бастайды. Осыған байланысты ойлаудың қабылдағыштық, бақылағыштық,
білімге құмарлық, тапқырлық, ізденімпаздық сияқты болымды
жақтары да жетіле түседі[7], - дейді Р. М. Қоянбаев осы
мәселе жайында жазған өз еңбегінде
Математиканы оқыту процесінде көрнекілік принципін жүзеге асырудың
өзіндік ерекшелігі бар. Баланың нақты білім қоры, оның ойлау әрекеті
негізінде жинақталады. Оқу көрнекі құралдарын оқушылар пайдалана отырып,
алғашқы жалпылау және қарапайым байланыстарды орнатады.
Көрнекілік — бұл қарастырып отырған құбылысты нақтылау. Нақтылау нормалары:
сөз, образ, сурет, сызба, схема т.б. бола алады. Ендеше педагог -
ғалым Оразбек Нұсқабайдың сөзімен айтсақ, оқыту, тәрбиелеу
және жетілдіріп дамыту үрдістерін білім берудің
субъектісі болып табылатын оқушылардың белсенді іс -
әрекетімен тығыз бірлікте жүргізу керек. Сонда ғана
оқушылар өздерінің іс - қимылының мақсаты мен маңызын
түсініп – ұғынуға талаптанады. Олардың ойлау қабілеті жан -
жақты толысып, пісіп - жетіледі. Алдағы өміріне қажетті
білімнің, біліктің және дағдылардың берік негізін
дамытады.
Оқушылардың теориялық ойлауын дамытуға көрнекіліктің
бір жағынан көптеген нәрселер мен құбылыстарға тән
анағұрлым ортақ қасиеттеріне назар аудармауға мүмкіндік
беретін, ал екінші жағынан ұғымдарды деректендіруге септігін
тигізетін түрлерін қодануға жәрдем етеді. Көрнекі құралдардың бұл
мүмкіншіліктері А.М. Пышкало жазған мақаланың бірінде ашылып
көрсетілген:
Әр алуан нәрселерімен және геометриялық фигуралардың
көптеген моделдерімен жанасса, көптеген тәжрибелерді орындай
отырып, оқушылар олардың қандай материалдан жасалғандығын,
түр - түсіне, салмағына және т. с. с. қатысы шамалы оларға
анағұрлым ортақ қасиеттерді айқындайды[8]!
Сонымен, оқуда көрнекілікті қолдану арқылы
оқушылардың білімі нанымды, дәлелді болады, ойлауы тереңдей
түседі. Сонымен бірге көрнекілік оқылатын нәрсе заттардың
негізгі белгілерімен ерекшеліктерін білуді жеңілдетеді.
Көрнекілікті пайдалану, заттардың негізгі белгілері мен ерекшеліктерін
білуді жеңілдетеді, заттар жөніндегі мәліметтерді, деректерді есте берік
сақтауға ықпал жасайды. Оқушылар оқылатын нәрсе — заттармен тікелей
танысуға әуес, ынталы келеді. Сондықтан, көрнекілік оқушылардың назарын
белгілі бір бағытқа жұмылдырады. Нәрсе заттардың әр жағының,
салаларының байланыстары мен өзара қатынастарын түсінуге
көмектеседі. Көрнекілік нәрсе заттар жөніндегі мәліметтерді,
деректерді есте сақтауға ықпал жасайды.
Математикалық қатынастар мен операцияларды оқып үйрену үшін көбінесе
арнаулы көмекші құралдар пайдаланады. Мұндай құралдар кейде нәрселердің
өзіне немесе айналадағы өмірден алынған жағдайларға қарағанда анағұрлым
көрнекі болып шығады. Көрнекі құралдардың әр алуан дидактикалық қызметіне
және мүмкіншіліктеріне байланысты олардың сабақ үстінде комплексті түрде
қолданылуы қажет болады. Тек осы жағдайда ғана сабақ алдында қойылатын әр
бір танымдық міндетті шешу бағытында максималды әсерлілікке қол жеткізуге
болады.
Математика сабағында көрнекі құралдарды әр түрлі тәсілмен
пайдаланудың маңыздылығы оны жеткілікті және қажетті пайдалануды көрсету
керек. Берекесіз пайдаланған көрнекілік өзінің сапасын жоғалтады. Мұнда оқу
процесінің білімділігі де кемиді. Оқушылардың сабаққа ынта-жігері,
қызығушылықтары жоғалады. Сондықтан көрнекіліктерді тиімді тәсілмен қолдану
керек. Көрнекілік қолдану тәсілдерін таңдау үшін көрнекі құралдарды
оқушылардың оқу процесіндегі рөлін білуіміз керек. Көрнекіліктің оқу
процесіндегі роліне қарай екі үлкен топқа бөліп қараймыз. Заттық-бейнелік
көрнекі құралдармен таңбалы көрнекілікке бөлуге болады. Бірінші топтың
құралдары: суреттер, фотосуреттер, диафильмдер, кино үзінділері, табиғи
объектілер және тағы басқалар. Осылар міне мұғалімге түсініктер мен
ұғымдарды қалыптастыру кезінде сезімдік қабылдауына оқушыларға өзара жәрдем
беріп отырады. Екінші жағдайдағы көрнекі құралдар: схемалық көлемді
объектілердің күрделі байланыстарын, өзара тиімділігін және нақты бейнеде
қабылдауға байланысты пайдалану керек. Көрнекі құралдарды қолданудың
осындай тәсілдерін білу мұғалімнің оларды дұрыс таңдап алуына және оқытуды
тиімді түрде жүргізуге, сондай-ақ сабақтың сапасын арттыруға, оқушылардың
зейінін бір мақсатқа бағындыруға көмектеседі. Сабақта көрнекі құралдарды
тек қана бір тәсілмен қолдану дұрыс емес. Олар бір-бірімен араласып, біте
қайнасып жатады. Көрнекілік математика сабағында білім көзі ретінде
қолданылған, ол елеулі мәселеде берілетін білімдерді нақтылау мақсатында
көрнекі құралдар да түрлі тәсілдермен қолданылады [9].
Көрнекілік құралдарының әлденеше түрін тек оқылып жатқан құбылыстың әр
түрлі жақтарын ашып береріне, ал оның әрқайсысын көрнекіліктің тек белгілі
бір түрімен сенімді түрде және толық бейнелей алатын жағдайда ғана
пайдалану тиімді. Көрнекі құралдарды іріктеу кезінде олардың лирикалық
екпінін әрбір оқу пәнінің өзіндік ерекшелігімен және әрбір сабақтың
мазмұнымен салыстырып алу қажет. Бұл арада Ю.К.Бабанскийдің көрнекілікпен
шектен тыс айналысу өмір шындығын онсыз әсерлі түрде таныту мүмкін емес,
абстрактілі ойлауды тежеуге апарып соғады.
Көрнекілікті өте мол қолдану көп жағдайда оқушылар зейінін шашыратады,
олардың зейінін тақырыптың негізгі идеясын танытудан басқаға аударады.
2 Математика сабағында көрнекілікті пайдалану әдістемесі
2.1. Бастауыш сыныптарды оқытудағы көрнекіліктердің түрлері мен рөлі
Бастауыш кластарда оқу-көрнекі құралдарын математика сабағында қолданудың
рөлі өте зор. 1-4 кластарда сандар және оларға амалдар қолдану, ұзындық,
масса, уақыт, баға, аудан бірліктері, бөлшек туралы ұғым, арифметикалық
амалдардың қасиеттері қарастырылады. Сонымен бірге, балалар алгебралық және
геометриялық материалдан ұғым алады.
Оқыту процесінде оқу-көрнекі құралдарының атқаратын міндеті мен орны,
оларды пайдалану мақсаты, сабақтың мазмұнына, сабақта шығарылатын
дидактикалық есептерге және оқушылардың дайындығына тығыз байланысты
болады. Математика сабағында қолданылатын оқу-көрнекі құралдарын 3 топқа
бөліп қарауға болады:
1-топқа: сандар ұйымын меңгеруге , есептеуді, сандарға амалдар қолдану және
арифметикалық амалдардың қасиеттерін ұғынуға көмектесетін құралдар;
2- топқа: геометриялық материалдарды оқып үйренуге көмектесетін құралдар;
3-топқа: ұзындық масса мен сыйымдылық, уақыт, аудан бірлестіктерін оқып
үйренуге көмектесетін құралдар кіреді.
Көрнекілік бірнеше түрлерге бөлінеді:
Жаратылыс көрнекілігі — оқушыларды өмірде бар объектілермен (өсімдіктермен,
хайуанаттар, минералдармен т.б.) класта және мектептен тыс жерлерге
(табиғатқа шығып, экскурсия жасау кезінде және т.б.) таныстыруды көздейді.
Көлемдік көрнекілік — шындық дүниенің көлемдік бейнесін беру мақсаты бар
(фото суреттер, картиналар, диафильмдер, диапозитивтер).
Дыбыстық көрнекілік — дыбыстық бейнелерді, дыбыстық көріністерді жазу үшін
дыбыс құралдарын пайдалану және дыбысты кино жатады.
Символикалық және графикалақ көрнекілік — абстракты ойлауды дамытуды әсер
етеді, өйткені бұл типтегі құрал нақты болмысты шарты қорытылған
символикалық түрде көрсетеді (бұған схемалар, чертеждер, диаграммалар
жатады). Көрнекі оқу құралдары табиғи және суретті құралдар болып
бөлінеді[10].
Г.Доманның пікірінше, бірінші рет баланы үйреткенде карточкаларды өсу
ретімен көрсету қажет (яғни 1, 2, 3, 4, 5). Содан соң карточкаларды кез
келген ретпен көрсетесіз. Әр сабақтан кейі балаға жылы сөздер айтуды
ұмытпаған жөн. Бала материалды қаншалықты тез игеретініне көз жетуін
байқауға болады. Сол себептен күніне 3 рет көрсету баланы жалықтырып
жібереді. Егер карточканы 1 минуттан артық көрсетсе, баланың назары
бәсеңдейді. Сонымен баланы сіз екі жиынтық карточкалары бес – бес жүйеге
сүйеніледі. Әр жиынтықты күніне 3 реттен көрсетеді.
Сабақ барысында бастауыш сатыда санауға үйретуде таблицаларды, дидактикалық
кестелерді, схемаларды, әр түрлі сериялы оқиғаға құрылған суреттерді көптен
қолдану тиімді. Дидактика ілімінде көрнекілікті кескінделген және экранды-
дыбыстық деп бөлу дәстүрі қалыптасқан. Балалардың сабақта өздігінен
орындайтын жұмыстарын тиімді ұйымдастыру үшін дидактикалық материалды,
үлестірмелі материалдар, баспа негіздегі дәптерлер, тағы басқа оқу
құралдары жинастырылуы қажет. Кескінделген көрнекті оқу құралдарына
грамматикалық кесте, сурет, оқиғалы картиналар, схема, үлестірме кеспе
қағаздары жатады [11].
Математика сабағында пайдаланатын табиғи көрнекі құралдарға айналадағы
өмірден алынған нәрселер: дәптерлер, қарындаштар, шыбықтар, кубиктер,
т.с.с. жатады.
Суретті көрнекі құралдар ішінен бейнелік көрнекі құралдар жеке бөлініп
көрсетіледі: нәрселер-картиналар, нәрселер мен фигуралардың қағаз бен
картоннан жасалған кескіндері салынған таблицалар.
Көрнекі құралдардың түрлерін білу мұғалімнің оларды дүрыс тандап алуынан
және оқытуда тиімді түрде пайдалануға, сондай-ақ өзінің немесе балалармен
бірге көрнекі құралдарды дайындап алуынан мүмкіндік береді.
Көрнекі құралдарды пайдалану тұрғысынан алғанда жалпы кластық және жекелік
деп бөлінеді. Жалпы кластық көрнекі құралдарды бүкіл класс болып
пайдаланады (олар демонстрациялық деп атайды). Жекелік көрнекі құралмен
әрбір оқушы жеке пайдаланылады. Көбінесе жалпы кластық және жекелік
құралдар мазмұны жағынан бірдей және айырмашылығы үлкен — кішілігінде ғана
болады: геометриялық фигуралардың моделдері, кеспе цифрлар, чертеждік
инструменттері т.с.с. Жалпы кластық құралдарды да, сондай-ақ жекелік
құралдарды да, сабақта пайдалану ыңғайлы болу үшін дүрыс орналастырудың
рөлі зор, мысалы, цифрларды жалпы кластық және жекелік кассаларды,
фигуралар модельдерін конвертте сақтайды және т.с.с.
Көрнекі құралдарды оқу процесінің барлық кезендерінде қолданылады: жаңа
сабақты түсіндірген кезде ( кинофильм көрсету) білім, білік және дағдыны
қалыптастыру кезінде, үйге берген тапсырманы орындаған кезде, өткенді
қайталау кезінде қолданылады. Дайындау тұрғысынан алғанда көрнекі құралдар
баспахана тәсілімен немесе фабрикада дайындалған және мұғалімнің немесе
балалардың өздері қолдан жасаған көрнекі құралдар деп бөлінеді.
Көрнекі құрал білім көзі ретінде қолданғанда, ол елеулі мәселеде —
жалпылама қорытынды жасауда — негіз болып табылатынын атап көрсетіп,
негізгі емес қосалқы мәнін көрсетіп отыруы тиіс. Егер көрнекі құралдар
қажет емес тұста қолданылатын болса, онда балалардың зейіні қойылған
міндеттен басқаға ауып, оның зияны тиеді. Оқытуда көрнекілік рөлі
балалардың математикалық білімінің артуымен және оқушылардың ойлау
қабілетінің дамуына әсерін тигізеді.
Математика сабақтарында білім берудің барлық негізгі
принциптері бір - бірімен байланысты жүзеге асырылады:
саналылық, көрнекілік, жүйелілік, беріктік, жас
ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т. б.
Математиканы оқытуда көрнекілік принципінің ролі ерекше.
Көрнекі түрде оқыту - оқушылардың тиісті бақылауларына
сүйеніп оқыту, бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі
құралдарды пайдаланып оқыту деп түсінбеу керек.
Математика сабақтарында көрнекілікті дұрыс пайдалану
айқын кеңістік және санды түсініктердің, мазмұнды ұғымдардың
қалыптасуына көмектеседі, оқушылардың логикалық ойлау және сөйлеу
қабілетін дамытады, нақтылы құбылыстарды қалыптастыру және талдау
негізінде, кейін практикада қолданылатын, тұжырымдарға келулеріне
көмектеседі.
Оқушы санасында көрнекілік бейнелерін қалыптастырудың
құралдары ретінде мектепте түрлі оқыту жабдықтары қолданылады.
Педагогика ғылымын дамытушылардың бірқатары табиғаттың
техникалық және қоршаған ортаның барлық заттарымен құбылыстары
көрнекіліктің құралы ретінде қарастырылуы керек деп есептейді.
Оқыту процессінде табиғат заттары мен құбылыстарының маңызды роль
атқаратыны және көрнекілік бейнелері қалыптастырудың қажеттігі
болып табылатыны белгілі.
Көрнекі құралдары туралы ұғымдардың жалпы сипаты
мен анықтамасы ғылыми түрде тұжырымдалған. Олар :
1. Көрнекі құрал – нақты объектінің, заттың немесе
құбылыстың түрлендірілген формасы, моделі.
2. Көрнекі құрал – таным құралы. Таным процессінде нақты
заттарды, құбылыстарды олардың табиғи немесе қоғамдық өмір
сүру жағдайын елестетуге жағдай жасайды.
3. Оқу міндеттерін тиімді шешуге бағыттала құрастырылған
кез – келген заттық немесе идеялдық модель көрнекі құрал
бола алады.
Педагогикада көрнекі құралдарды жүйелеудің бірнеше
әдісі бар. Көп жағдайда олардың жеке түрлерінің
белгілеріне (көлемі, біртүстілігі немесе әртүрлілігі,
статистикалық немесе динамикалық, жекеше немесе ұйымда
қолдануға арнаулы және т.б.), құрастырылған заңына қарай
немесе дидактикалық тұрғыда топтастырылады.
Математика сабағында қолданылатын көрнекі құралдарын қарастырып
көрейік.
оқу картиналары
диафильмдер
(формула,таңдау белгілері)
сызбанұсқа
диапозитивтер
сандық кестелер
диаграммалар
суреттер, таңбалық бейнелер[12]
Математика сабағында көрнекі құралдар мен дидактикалық материаддар мына
шарттарды қанағаттандырарлықтай болуы керек. Көрнекі құралдар балаларды
қызығарлықтай түрлі-түрлі болып келу керек.
1)Мұғалімнің көрсететін көрнекі құралдары сияқты құралдар
балалардың өздерінің қолдарында да жеткілікті болу керек.
2)Дидактикалық материал ретінде айналадағы тұрмыстан балалар оңай тауып
аларлықтай нәрселерді қолдану керек, мысалы жалаң бұршақ, емен тұқымы,
шырша бүршігі, ұсақ тас және т.б.
3)құралдар оңай қозғалғыш болу керек, кез-келген тәртіпте орналастыруға
қолайлы болу керек.
Көрнекіліктерді қолдануда сан қуаламау, оның санасына
үнемі көңіл аударып отыру қажет. Көрнекілік құралдарын
мектепте оқыту мен тәрбие беру барысында:
- оқушының жеке сезім - күйіне әсер етеді ;
- математикадан ақпаратты меңгеруді жеңілдетеді (яғни,
ақппараттық таныстырушылық қызметі);
- математикаға қатысты ақиқатты объекті жөніндегі ақпаратты
белгілі шамаға дейін ұғынуға мүмкіндік береді (сананы
қалыптастырудағы көрнекілік қызметі);
- іскерлік пен дағдының қалыптасуына үлес қосады
(жаттықтыру қызметі);
- оқу - тәрбие жұмыстарының нәтижесін бақылауға үлес
қосады (бақылау мен бағалау қызметі);
Көрнекілік құралдары төмендегі шарттарды ескеру
барысында ғана өз міндеттерін толық орындай алады:
- оқу бөлмелерінің толық жабдықталуы;
- қажетті құралдың білім беру мен оқыту аясында
өзіндік мүмкіндіктерінің жүзеге асырылуы;
- оқу - тәрбие жүйесінің барлық салаларының
кіріктірушілік, үйлесімділік және кешендік мүмкіндіктерін
ескеруі;
- мұғалім мен оқушының қазіргі кездегі оқыту әдістерін
пайдалану барысында құрастырылған көрнекі құралдардың
сапасын анықтайтын басты өлшемдері.
Дидактикалық принциптерді қолдануға сай көрнекілікке
қойылатын негізгі талаптар жүйесі мыналар:
- Көрнекілікті оқытудың белгілі мақсатына сай
қолдану.
- Көрнекілікті қолдану тәсілдерін меңгеру, оның сабақ
құрылымында өзіндік үйлесімдігін қатаң ескеру, оқу
әрекетінеде оқушылар ойының оған үнемі ауытқып кетуін
болдырмау.
- Көрнекілікті қолдану барысында оқушылардың бақылау әрекетін
тиімді ұйымдастыру.
- Көрнекілікті мұғалімнің бейнелі сөзімен дұрыс байланысын
қамтамасыз етіп, қорытындылар жасау.
- Көрнекі құралдардың түрлерін (заттық, бейнелілік,
графикалық, символикалық, техникалықт.б. ) оқу пәдерінде,
сабақтар жүйесінде нақтылы өз орнында пайдалану және
оқушылардың жас, таным ерекшеліктерін ескере отыра
басшылыққа алу[13].
Сандардың нумерациясын оқып үйренуде төмендегі көрнекі құралдарды пайдалану
қажет: заттардың суреттері — жемістер, ойыншықтар, үй мүліктері,
хайуанаттар, транспорт түрлері кескінделген карточкалар — демонстрациялық
материалдар ретінде пайдаланылады. Олар сан заттар жиынының ерекше
сипаттамасы екеніне оқушылардың көзін жеткізеді. Заттардың суреттерін
мұғалім сандардың құрамын меңгермей түрып-ақ пайдалана алады. Зат суреттері
қорапқа салынып сақталады, класта полотно жиынтығының көмегімен
пайдаланылады, бұл құрал есеп құрастырғанда және есеп шығарғанда есептің
мазмұнын суретпен түсіңдіруде жиі қодданылады. Сонымен бірге, суреттер
сандарды салыстыруға қолданылады.
Есептеу материалына жататындар: таяқшалар, заттардың суреттері,
геометриялық фигуралардың моделдері, әр түрлі басқа заттар (қарындаштар,
ойыншықтар). Санау таяқшалары (саны 20) жеке пайдалану үшін қолданылады.
Мұғалім ұзындығы 25-30 см-ге тең демонстрациялық таяқшаларды дайындайды.
Бұл құрал арқылы сандардың құрамы мен құрастырылуын түсінуге, берілген
жиында элементтерінің арасында өзара бір мәнді сәйкестік орнатуға болады.
ТИЫНДАР МОДЕЛІ - оқушылар санының құрамы туралы түсінікті кез-келген
есептеу материалдарын пайдалану арқылы алады, бірақ та олардың ішіндегі ең
ыңғайлысы —тиындар моделі. Бұлардың ерекшелігі қорытындыға санау арқылы
келмейтіндігіне, сондықтан оларды оқытудың соңғы кезеңінде пайдалануға
болады. Есеп шығарғанда тиындармен жұмыс істеу амаддарды тандауға
дағдыландырады.
МАСШТАБТЫ СЫЗҒЫШТЫ натурал сандарды қарастырғанда, ауызша және
жазбаша нөмірлегенде қолданылады. Бұл жағдайда сызғыш сан сәулесінің моделі
ретінде қарастырылады. Сызғыштың көмегімен сандарды салыстыруға сан
сәулесіндегі санның орнын, үлкен және кіші сандардың сәйкес орындарын
анықтау жеңіл.
1-ші сыныпта 0-ден 9-ға дейінгі цифрлар мен математикалық символиканың
белгілері бар қаттама карточкалар жиынтығы 2 түрде басылған: жекелеп
пайдаланатын және демонстрациялық. Карточкалар цифрлық кассада сақталады.
Оқушылар сандар туралы білім алған соң олардың жазылу әдістерімен танысады.
Яғни жазылу әдістерімен танысқанда цифрлар мен математикалық символикалар
жазылған карточкалар жиынтығын қолданылады.
Олардың мөлшері 10 * 6 см, кешенді саны - 150 . Әрбір цифр немесе белгі 4-
тен 12-ге дейін қайталанған. Бұл жазуға жаттықпаған балаларға математикалық
өрнектерді амалдардың нәтижелері мен компоненттерінің арасындағы байланысқа
көңіл бөлуге тендеулерді, теңсіздіктерді орындауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, карточкалар ондық санау системасы ұғымымен таныстыруға
көмектеседі: 5 саны жазылған оң жақтағы екінші орында тұрған 10 карточка 5
ондық, т.с.с[14].
1 сыныпқа арналған демонстрациялық дидактикалық материал 10 кестеден
тұрады. Оларды цифрлар математикалық символдың белгілері, есептеу
аспаптары, геометриялық фигуралардың моделдері, тиындар моделі және 1
сыныпта жиі қолданылатын өлшемдер атауы (л, м, кг т.б.) бейнеленген.
Кестелер картонға желімделіп, одан соң кесіледі. Олар жоғарыда айтылған
құралдардың кейбіреуін алмастыра алады (сандар жазылған жылжымалы
карточкалар, заттардың суреттері). Балалардың есептің шешімін тезірек
байқауына көмектеседі.
Жылжымалы тақта материалды пайдалану, математикалық символдар жазылған
карточкалар мен есептеу материалдарын арнайы алынған полотноның көмегімен
пайдалануға болады. Полотно қатты қағаздардан жасалады. 3 жиекшемен
бөлінген мөлшері 45 * 40 см болатын 4 жазықтық алынады. Жиекшелерге әр
түрлі заттардың суреттері кескінделген карточкалар ьдыстырылады.
МАГНИТТІК ТАҚТА - ромалы ағаш қаңылтыр. Онда 4 табақша болады.
Магнитті пайдалана отырып тақта үстінде материалдарды кез келген деңгейде
орналастыруға болады. Соның тақтасының сол жағына қаңылтыр табақшаны
бекітіп ( төрттен бір бөлігіне ), оны тақта түріндей сырмен бояуға болады.
РАЗРЯДТАР мен К Л А С Т А Р кестесі вертикаль сызықтармен кластарға,
разрядтарға бөлінген, оның төменгі жағында горизонталь жүқа тақтайша бар.
Бұл құралды 1000-ға дейінгі сандардың саналуын және көп таңбалы сандарды
өткенде пайдалану тиімді. Көп таңбалы сандар нумерациясын оқып үйренуде
разрядтар мен кластар кестесі пайдаланылады.
Математика сабағында жаңа материалмен таныстыруда және әсіресе білімдері
мен біліктерін бекітуде көрнекі құралмен істелетін жұмысты, оқушылардың
өздері алып көрсетіп, іс-әрекеттеріне тиісті түсініктемелерді беріп
отыратындай етіп (қосуды өткенде нәрселер жиындарын біріктіріп, шыбықтарды
пайдаланып, тұйықталған және тұйықталмаған сынық сызықтарды модельдеуді
т.с.с) ұйымдастыру керек. Материалдың игерілуі мұндай жағдайда да едәуір
жоғарылайды, өйткені жұмысқа түрліше анализаторлар көру, қозғалту,
сөйлеу, есту) қатысады. Мұнда балалар тек математикалық білімдерді ғана
меңгеріп қоймай, көрнекі құралдарды өздігінен пайдалану білігін де игереді.
Мұғалім балалардың көрнекі құралдарды өзіндік жұмыста пайдалануын мейілінше
мадақтап отыруы керек.
Білімдер мен біліктерді бекіту кезеңінде алуан түрлі жаттығулар үшін
анықтағыш кестелер, ауызша есептеу, кестелері суреттер, схемалар,
балалардың есептер құрастуруына қажетті сызбалар кең түрде қолданылады.
Өлшеу қалыптастыру үшін сызба өлшеу аспаптары пайдаланып, сызуға және
өлшеуге берілген жаттығулар енгізіледі, Көрнекі түрде қабылдағанды
модельдеу, сурет салу, сөзбен сипаттау жолымен суреттен көрсетуді қолдану
ұсынылады. Көрнекі құралдарды кейде оқушылардың білімдері мен біліктерін
тексеру үшін де пайдаланылады мысалы, көрнекі құралдар арқылы берілген есеп
шартынан есеп құрастыру т.б. жатады. Таратылып берілген дидактикалық
материалды пайдаланып, геометриялық мазмұнда есептерде көп бұрыш ауданын
және периметрін табуды т.б. білетін-білмейтіндері тексеріледі. Кейде
берілген көрнекі құралдардан есеп түрлерін ажырата білуде тапсырмалар
ұсынуға болады[15].
Оқыту процесінде нәрселік және бейнелік көрнекі құралдардан шартты
(символдық) көрнекілікке дер кезінде көшіп отырудың маңызы зор. Мысалы,
егер жаңа түрдегі есепті шешумен алғаш таныстырған кезде есептің мазмұнын
нәрселермен іс-әрекет жасау арқылы иллюстрациялайтын болса, кейінірек
есепті қысқаша жазу жеткілікті болады. Символдық көрнекілік ролі балалардың
математикалық білімінің артуымен жэне оқушылардың ойлау қабілетінің
дамуымен бірге өсіп отырады, символдық көрнекілік (схемалар, сызбалар,
математикалық жазулар т.с.с) математиканың көрнекі оқытудағы негізгі құрал
болып табылады.
Көрнекі құралдарды пайдаланудың тиімділігінің негізгі шарты сабаққа көрнекі
материалды жеткілікті және қажетті мөлшерде қолдану болып табылады
(қажетінше, шамадан тыс емес). Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
білу әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I. Көрнекілікті пайдаланудың теориялық ерекшеліктері
1.1 Көрнекілік принципінің психологиялық - педагогикалық негіздері.
1.2 Бастауыш сыныптарды оқытудағы көрнекіліктердің түрлері мен рөлі
ІІ Математика сабағында көрнекілікті пайдалану әдістемесі
2.1. Бастауыш сыныптарды оқытудағы көрнекіліктердің түрлері мен рөлі
2.2 Бастауыш сатыда математикада көрнекіліктерді пайдалану – сапалы білім
кепілі
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
ҚОСЫМША 1. Ашық сабақ үлгісі.
ҚОСЫМША 2 Математикалық шара, 4-ші сынып.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КӨРНЕКІЛІК – принцип, осыған сәйкеә оқушылардың арқылы тікелей қабылданған
емес моторлық, сонымен қатар тактильдік түйсіктер арқылы қабылданған нақты
үлгілерге құрылған оқыту [4, 70 б.].
КӨРНЕКТІ ОҚУ ҚҰРАЛДАРЫ – оқу мақсатында жасалған заттар мен құбылстардың
кескіндері. Көрнекі оқу құралдары кескіндеоген (суретшіл, шығармалары,
фотосуреттер, таблицалар, схемалар, графикалық карталар және т.б.) және
табиғи болып екіге бөлінеді[ 4, 70 б.].
БІЛІМ БЕРУ ҮДЕРІСІ (Барысы) - мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес
білім беру, түлғаны тәрбиелеу және дамытуды шешуге бағытталған оқу – тәрбие
және өзбетімен білім алу үдерістерінің жиынтығы.[ 5, 36 б.].
ТЕОРИЯ – ойлауда объективті табиғат және әлеуметтік шындықты жүйелі және
логикалық бірізді қайта жаңғырту.[ 6, 98 б.].
ТӘРБИЕЛЕУ – бала тұлғасының дамуына, оның қазіргі мәдениет ауқымына енуіне,
өзінің өмірінің субьекті ретінде қалыптасуына, оның сылтаулары мен
құндылықтарының қалыптасуына әсер ететін мақсатқа бағытталған педагогтің
кәсіби іс-әрекеті [4, 145 б.].
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ – оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың
объективтік заңдылықтарын танудың тәсілдері мен айлаларының жиынтығы.[ 4,
120 б.].
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың көкейкестілігі. Қай замандарда да мектеп қоғамның
әлеуметтік, экономикалық және мәдени салаларындағы өзгерістерге икемделіп
отырған. Әр кезеңге сай оқыту теориялары, оқыту процесін ұйымдастыру
мәселелері де өзгеріп, жаңа сұраныстарға бейімделген.
Дәл қазір адамның ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын талаптар
артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешудегі орта мектептің бастауыш
сатысының алар орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық кейінгі
сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы баршаға
белгілі.
Білім негізі бастауыш сыныпта қаланбақ. Осы орайда оқушыларды
математика негізі болатын білімдер жүйесімен және ол білімдерді саналы
түрде шығармашылықпен қолдана алудың іскерлігі мен дағдыларын берік
қалыптастыру мен ой-өрісін дамыту болып табылады. Сондықтан да бастауыш
мектепте текстілі есептер шығаруда көрнекілікті пайдалану арқылы
оқушылардың ой-өрісін дамыту көкейтесті мәселе.
Математика сабақтарында білім берудің барлық негізгі принциптері бір –
бірімен байланысты жүзеге асырылады: саналылық, көрнекілік, жүйелілік,
беріктік, жас ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т. б.
Математиканы оқытуда көрнекілік принципінің рөлі ерекше.
Математика сабақтарында білім берудің барлық негізгі принциптері бір –
бірімен байланысты жүзеге асырылады: саналылық, көрнекілік, жүйелілік,
беріктік, жас ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т. б.
Математиканы оқытуда көрнекілік принципінің рөлі ерекше.
Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту бір
жағынан оқушылардың қабылдауына сүйенсе, ал екінші жағынан олардың
түсініктеріне сүйенеді.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес қазақ бастауыш мектеп дидактикасын қайта
құру, жаңа тұрғыдан жетілдіру, педагогика ғылымының кезектегі міндеті болып
табылады. Осыған орай білімінің маңызын оның білім беру жүйесінде алатын
орнын, орта білім берумен сабақтастығын анықтау, сондай – ақ бастауыш
мектептегі оқу тәрбие процесінің ерекшеліктерін және әдістері мен
формаларын жетілдірудің жолдарын ашып беру – бастауыш мектеп дидактикасының
алдындағы тұрған міндеттері екенін айтуға тиіспіз.
Оқытуда мұғалім мен балалардың арасында адамгершілік, ізгілік
қатынастарының және ынтымақтастыққа негізделген оқу әрекетінің ерекшелігін
анықтау дидактиканың шұғылданатын мәселесі. Сонымен қатар оқу - тәрбие
процесінде әр баланың бойындағы жеке басының ерекшеліктері есепке алынуы
тиіс. Көрнекілікті көрсетуде әр баланың ұғымы, сезімі, танымы, қабылдау
қабілеті әр түрлі.
Зерттеу мақсаты - бастауыш сынып оқушыларына математиканы оқытуда
көрнекілік арқылы білім беру жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеті :
1.Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу жасап, ғылыми тұрғыдан талдау
жасау.
2.Балалардың есеп шығаруда математикалық білімін көрнекі құралдар көмегімен
белгілі бір жүйе бойынша дамыту мүмкіндіктерін анықтау.
3.Балалардың есеп шығаруда көрнекілікті пайдалану арқылы оқушылардың ой-
өрісін дамытудың тиімділігін тексеру.
Зерттеу әдісі–зерттеу тақырып бойынша педагогикалық – психологиялық,
әдістемелік әдебиеттермен танысып, талдау жасау; озат мұғалімдердің іс-
тәжірибелерімен танысу; салыстыру, жүйелеу, бақылау, әңгімелесу; бақылау;
ізденушілік және зерттеушілік жұмыстар.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер бастауыш сыныпта математика
сабағында көрнекілікті тиімді пайдалансақ, онда оқушылардың математикадан
білім деңгейі жоғарлар еді, өйткені бұл жағдайда, оқушылардың математиканы
оқуға деген қызығушылығы мен ынтасы күшейе түседі.
Зерттеу объектісі — балалардың математика сабағында көрнекіліктің түрлері
мен оны пайдалану үрдісі.
Зерттеу құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Қолданылған әдебиеттер тізімі бар.
I. Көрнекілікті пайдаланудың теориялық ерекшеліктері
1.1 Көрнекілік принципінің психологиялық - педагогикалық негіздері.
Оқыту жүйесінде көрнекілік принципінің алатын орны
ерекше. Оқушылардың дүние танымы негізінен көрнекілік арқылы жүзеге
асырылады. Ол заттардың өзін немесе бейнесін, көлемін тікелей көріп
байқауға мүмкіндік береді.
Көрнекілік принципінің мақсаты оқытылып тақырыпқа сай
оқушылардың білім көлемін тереңдету, қызығушылығын орнату және есте сақтау
қабілетін шыңдау; мұғалімнің өз ойын оқушыларға нақтылы дәлелдеуі үшін
қолдану.
Көрнекілік принципінің міндеті, біріншіден заттың немесе құбылыстар
мен оқиғалардың бейнелерін, көлемін түр – түстерін көрнекілік құралдарын
пайдалану арқылы оқушыларға жеткізу. Бұл принциптің екінші міндеті
оқушылардың алатын білімін нақтылау үшін сабақтар жүйесінде қолданылатын
көрнекі құралдары мен оқудың барлық мазмұнын практика мен өмірмен
байланысын қамтамасыз етуді көздейді.
Көрнекілік құралдары ұғымының мазмұны психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерде түрліше сипатталады. [1]
Көрнекілік терминінің түбірі көру естігеннен шықса да,
қазіргі уақытта ол түрліше сезім мүшелері арқылы санаға әсер
ету керектігін білдіреді[2].
Себебі біз оқушылардың білімді қабылдануда сезім
мүшелерінің қызметі жайлы жоғарыда айтқанбыз. Оқушылар тікелей
түйсіну, көру, есту мүшелері арқылы әртүрлі заттардың формасын,
түсін, көлемін, бейнесін көріп, дыбысын естиді. Осылардың негізінде
оларда түйсінуі арқылы ой пайда болады, нақтылы құбылыстарды
байқауға, қабылдауға деген ынтасы оянады, дағды қалыптасады.
Ұғыну - тікелей сезіну процесінен бастау алса, тікелей
сезіну - түйсіну, қабылдау, елестеу арқылы іске асады.
Қабылдаудың ерекше түрі - бақылау. Бақылау – тікелей сезіну
процесінің күрделі түрі. Мұғалім сабақтар жүйесінде
көрнекілікті пайдалану барысында оқушыларды бақылай білуге,
салыстыра, қатар қоя білуге, қабылдаған ұғымдарын дамытып,
оларды жетілдіре беруге дағдыландырады.
Я. А. Коменский көрнекілік принципін оқу материалын
меңгеру құралы ретінде қарастырса, И. Г. Пестолцци бойынша
ол - логикалық ойлаудың дамыту құралы деп қарастырады. Осы
жөнінде К. Д. Ушинский, оқушылардың бойында бақылағыштық,
танымдылық белсенділікті дамыту үшін көрнекі оқытуды талдау
негізінде оқушыларда айқын обрыздар тудыратын өзіне таныс
заттардың жаңа жақтарын ашатын, оқу материалын неғұрлым берік
шешуіне көмектесетін көрнекі құралды көрсетуге кеңес береді.
Өйткені, олар бір жағынан оқушылардың ой - өрісін, ауыз екі
тілін, жазу дағдысын, айналасындағы өмір туралы түсінігін
кеңейтеді және оқушының деңейіне сай саралап жасалғанда нәтижелі
болады. Демек, оқу озаттарын тежемейді. Әрі үлгерімі төмен
оқушыны ескерусіз қалып қоймай олардың теориялық білімі мен
дағдыларын дамытуға әсер етеді.
В.Шаталов Жинақы әдеттен тыс тірек сигналдары оқушыларды
қызықтырып, оларды белсенді еңбекке, ізденіске бастайды, сонымен
қатар оқу проблеммаларына аударады.
Осыған орай баланың бойында аса маңызды қасиет
қалыптасады, күнделікті, сан мәрте көз алдынан өтіп жатқан
құбылыстар мен заттарды өзінен әдеттегіден тыс жәйтті
аңғарадыдесе, көрнекі құралды пайдаланудың танымдық тиімділігі
В.Занковтың пікірінше оқушыларға объектімен оның қасиеттерін
көрсету - бұл сөз бен көрнекі образдың оқушының тиісті
дәрежеде қабысуына қол жеткізу деген сөз емес. Егер оқушы
объектінің қасиетін өзі айыра алса және оған сөзбен өзі
сипаттама берсе оның бойында объекті туралы түсінік қалыптасады
және қасиеттердің сөздік белгілері анықталып байланысқа түседі.
Көрнекі құралдар мен мұғалім сөзін ұштастыру проблеммалары
Л. В.Занковтың ( Мұғалімнің сөздері мен көрнекі құралдардың
оқыту ішіндегі көрнеклікпен оқушылар белсенділігін көрсету)
деген еңбегінде анағұрлым толық талданған.
Л.В. Занковтың пікірінше, мұғалім сөзімен көрнекі
құралдарды ұштастырудың алты формасы бар, атап айтқанда:
1 – ші форма: Мұғалім сөздің көмегіме оқушыларға
жургізілетін бақылауға жетекшілік жасайды, объектінің бейнесі
туралы оның тікелей қабылданатын қасиеттері мен қатынастары
туралы білімді оқушылар бақылау процесінде көрнекі объектінің
өзінен алады.
2 -ші форма: Мұғалім сөздің көмегімен оқушылардың
өздері көрнекі объектілерге жасалған бақылаулары
негізінде және олардың бұрынғы білетіндері негізінде
балаларды құбылыстар арасындағы қабылдау процесінде көзге
көріне қоймайтын байланыстарды саналы түрде ұғынуға және
тұжырымдауға бастайды;
3 – ші форма: Объектінің бейнесі туралы, оның
тікелей қабылданатын қасиеттері мен қатынастары турал мәліметтерді
оқушылар мұғалімнің сөз мәлімдемесінен алады ал көрнекі
құралдар сөзбен берілген мәліметтерді дәлелдеу қызметін
атқарады.
4 - ші форма: Оқушылар көрнекі объектіге
жасаған бақылауына сүйене отырып, педагог құбылыстар
арасындағы оқушылар тікелей қабылдай алмайтын байланыстар
туралы хабарлайды, яки қорытынды жасайды, жекелеген деректрді
біріктіреді, жинақтайды.
5 – ші форма: Не сөз жәрдемімен, немесе көрнекі
түрде көрсете отырып, мұғалім оқушыларға қолда бар
объектілері мен жұмыс істегенде орындауға тиісті іс
әрекеттерге қатысты, сондай – ақ ол іс - әректтердің орындалу
әдістеріне қатысты нұсқау береді.
6 – шы форма: Педагог сөздің жәрдемімен,
оқушыларға қолда бар объектілер мен олар жасауға тиісті іс -
әрекеттерді орындау әдістері жайында нұсқау береді, мұның
өзінде мұғалімнің нұсқауы қолма – қол көрсетіліп отырады[3].
1.2 Математика сабағындағы көрнекіліктің маңызы туралы мәселелер
Әл – Фараби, Я. А. Коменский, И. Г. Пестолоцци, Ж. Ж. Руссо, А.
Дистерверг, Ы. Алтынсарин, К. Д. Ушинский т.б оқыту арқылы
оқушылардың ақыл – ой қабілеттерін, дербестігін дамытуға
көңіл бөлу керектігін айтқан болса, оқыту үрдісінің
ерекшеліктері мен ұстанымдары, оқыту әдістерімен құралдары
туралы М. А. Статкин, Н. Я. Лернер, Р. Г. Лемберг, Ю. К.
Бабанский, В. Оконь, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, А.
Клингберг, М. Марев. С. Н. Архангельский, еңбектерінде талқылаған.
[4]
XVII ғасырдың өзінде Ян Амос Коменский оқытудағы көрнекілікке қойылатын
талаптарды негіздеді. Оның айтуынша, ақыл-ойға түйсік әсерін тигізбесе,
оған өздігінен ештеңе қонбайды. Сондықтан, оқуда заттарды талдап, тұжырым
жасамас бұрын сол нәрсе, заттарды байқаудан бастау керек деген. А. С.
Выготский Мектепке оқуға даярлау балалардың алған білім, дағды,
біліктерінің ауқымынан зор, ақыл – ой үрдістерінің сапасына
көбірек тәуелді болды. Сондықтан мұндай сапаға қол жеткізудің
аса маңызды жақтарының бірі - балалардың бойында танымды
тудыратын тәсілді қалыптастыру болып табылады[5] - дейді.
Бұл жерде оқушының алдына танымдық міндеттерді қойып,
оның белсенділігін арттыруға бола ма, қандай ықпалы бар? - деген
сұрақ туындайды. Оқушылардың бақылауын ұйымдастырудың негізгі
әдістілік ережелері мен тәсілдерін профессор Т. Сабыров
былай көрсетеді.
1) Мұғалім оқушылардың бақылауын - ұйымдастыру үшін
ең алдымен, бақылаудың мақсатын, байқайтын нәрселердің
немесе көлемін анықтап жоспарын жасау.
2) Бақылауды, мүмкіндігінше оқушылардың барлық сезім
мөлшерін қалыптастыру арқылы нәрселердің анағұрлым көп
және әртүрлі қасиеттерін жан - жақты байқатқан жөн.
3) Мұғалім бақылау кезінде оқушылардың анализ бен
синтез жасап, нәрселердің негізгі қасиеттерін айыру,
топтастыру сияқты ойлау амалдарын қолданып, қорытындылар
шығаруына басшылық ете білуі қажет.
4) Бақылау кезінде мұғалім өз сөздеріне басшылық ету
рөлі мен оқушылардың өздігінен жұмыс істеуінің арасында
дұрыс байланыс болуын қамтамассыз етіп, олардың өздігінен
бақылау қабілетін мейлінше дамыту мақсатын көздеу керек.
Демек, мұғалім баяндайды, әңгімелейді, түсіндіреді, заттарды
немесе көрнекі құралдар мен техникалық құралдарды көрсетеді,
ал оқушылар сол кезде тыңдайды, қызығады, қабылдайды,
бақылайды , ойланады және т. б. Таным әрекеттерін
жасайды. Мұғалім оқыту әдісі арқылы оқушыларға білім
беруде өзінің іс - әректін балалардың таным әректіне
басшылық, етумен байланыстырлады[6] - деп жазады бұл жөнінде
профессор Т. Сабыров. Бұның өзі оқылатын объектілер немесе
құбылыстрдың аса маңызды қасиеттері туралы олардың
динамикалық белегілерін жан - жақты түсінуіне мүмкіндік
береді.
Таным психикалық үрдістерінің ( түйсік, қабылдау,
зейін, ойлау, сөйлеу, т. б. ) дамумен бірге баланың психикалық
қасиеттері де (қабілет, бейімділік, мінез) қалыптаса
бастайды. Осыған байланысты ойлаудың қабылдағыштық, бақылағыштық,
білімге құмарлық, тапқырлық, ізденімпаздық сияқты болымды
жақтары да жетіле түседі[7], - дейді Р. М. Қоянбаев осы
мәселе жайында жазған өз еңбегінде
Математиканы оқыту процесінде көрнекілік принципін жүзеге асырудың
өзіндік ерекшелігі бар. Баланың нақты білім қоры, оның ойлау әрекеті
негізінде жинақталады. Оқу көрнекі құралдарын оқушылар пайдалана отырып,
алғашқы жалпылау және қарапайым байланыстарды орнатады.
Көрнекілік — бұл қарастырып отырған құбылысты нақтылау. Нақтылау нормалары:
сөз, образ, сурет, сызба, схема т.б. бола алады. Ендеше педагог -
ғалым Оразбек Нұсқабайдың сөзімен айтсақ, оқыту, тәрбиелеу
және жетілдіріп дамыту үрдістерін білім берудің
субъектісі болып табылатын оқушылардың белсенді іс -
әрекетімен тығыз бірлікте жүргізу керек. Сонда ғана
оқушылар өздерінің іс - қимылының мақсаты мен маңызын
түсініп – ұғынуға талаптанады. Олардың ойлау қабілеті жан -
жақты толысып, пісіп - жетіледі. Алдағы өміріне қажетті
білімнің, біліктің және дағдылардың берік негізін
дамытады.
Оқушылардың теориялық ойлауын дамытуға көрнекіліктің
бір жағынан көптеген нәрселер мен құбылыстарға тән
анағұрлым ортақ қасиеттеріне назар аудармауға мүмкіндік
беретін, ал екінші жағынан ұғымдарды деректендіруге септігін
тигізетін түрлерін қодануға жәрдем етеді. Көрнекі құралдардың бұл
мүмкіншіліктері А.М. Пышкало жазған мақаланың бірінде ашылып
көрсетілген:
Әр алуан нәрселерімен және геометриялық фигуралардың
көптеген моделдерімен жанасса, көптеген тәжрибелерді орындай
отырып, оқушылар олардың қандай материалдан жасалғандығын,
түр - түсіне, салмағына және т. с. с. қатысы шамалы оларға
анағұрлым ортақ қасиеттерді айқындайды[8]!
Сонымен, оқуда көрнекілікті қолдану арқылы
оқушылардың білімі нанымды, дәлелді болады, ойлауы тереңдей
түседі. Сонымен бірге көрнекілік оқылатын нәрсе заттардың
негізгі белгілерімен ерекшеліктерін білуді жеңілдетеді.
Көрнекілікті пайдалану, заттардың негізгі белгілері мен ерекшеліктерін
білуді жеңілдетеді, заттар жөніндегі мәліметтерді, деректерді есте берік
сақтауға ықпал жасайды. Оқушылар оқылатын нәрсе — заттармен тікелей
танысуға әуес, ынталы келеді. Сондықтан, көрнекілік оқушылардың назарын
белгілі бір бағытқа жұмылдырады. Нәрсе заттардың әр жағының,
салаларының байланыстары мен өзара қатынастарын түсінуге
көмектеседі. Көрнекілік нәрсе заттар жөніндегі мәліметтерді,
деректерді есте сақтауға ықпал жасайды.
Математикалық қатынастар мен операцияларды оқып үйрену үшін көбінесе
арнаулы көмекші құралдар пайдаланады. Мұндай құралдар кейде нәрселердің
өзіне немесе айналадағы өмірден алынған жағдайларға қарағанда анағұрлым
көрнекі болып шығады. Көрнекі құралдардың әр алуан дидактикалық қызметіне
және мүмкіншіліктеріне байланысты олардың сабақ үстінде комплексті түрде
қолданылуы қажет болады. Тек осы жағдайда ғана сабақ алдында қойылатын әр
бір танымдық міндетті шешу бағытында максималды әсерлілікке қол жеткізуге
болады.
Математика сабағында көрнекі құралдарды әр түрлі тәсілмен
пайдаланудың маңыздылығы оны жеткілікті және қажетті пайдалануды көрсету
керек. Берекесіз пайдаланған көрнекілік өзінің сапасын жоғалтады. Мұнда оқу
процесінің білімділігі де кемиді. Оқушылардың сабаққа ынта-жігері,
қызығушылықтары жоғалады. Сондықтан көрнекіліктерді тиімді тәсілмен қолдану
керек. Көрнекілік қолдану тәсілдерін таңдау үшін көрнекі құралдарды
оқушылардың оқу процесіндегі рөлін білуіміз керек. Көрнекіліктің оқу
процесіндегі роліне қарай екі үлкен топқа бөліп қараймыз. Заттық-бейнелік
көрнекі құралдармен таңбалы көрнекілікке бөлуге болады. Бірінші топтың
құралдары: суреттер, фотосуреттер, диафильмдер, кино үзінділері, табиғи
объектілер және тағы басқалар. Осылар міне мұғалімге түсініктер мен
ұғымдарды қалыптастыру кезінде сезімдік қабылдауына оқушыларға өзара жәрдем
беріп отырады. Екінші жағдайдағы көрнекі құралдар: схемалық көлемді
объектілердің күрделі байланыстарын, өзара тиімділігін және нақты бейнеде
қабылдауға байланысты пайдалану керек. Көрнекі құралдарды қолданудың
осындай тәсілдерін білу мұғалімнің оларды дұрыс таңдап алуына және оқытуды
тиімді түрде жүргізуге, сондай-ақ сабақтың сапасын арттыруға, оқушылардың
зейінін бір мақсатқа бағындыруға көмектеседі. Сабақта көрнекі құралдарды
тек қана бір тәсілмен қолдану дұрыс емес. Олар бір-бірімен араласып, біте
қайнасып жатады. Көрнекілік математика сабағында білім көзі ретінде
қолданылған, ол елеулі мәселеде берілетін білімдерді нақтылау мақсатында
көрнекі құралдар да түрлі тәсілдермен қолданылады [9].
Көрнекілік құралдарының әлденеше түрін тек оқылып жатқан құбылыстың әр
түрлі жақтарын ашып береріне, ал оның әрқайсысын көрнекіліктің тек белгілі
бір түрімен сенімді түрде және толық бейнелей алатын жағдайда ғана
пайдалану тиімді. Көрнекі құралдарды іріктеу кезінде олардың лирикалық
екпінін әрбір оқу пәнінің өзіндік ерекшелігімен және әрбір сабақтың
мазмұнымен салыстырып алу қажет. Бұл арада Ю.К.Бабанскийдің көрнекілікпен
шектен тыс айналысу өмір шындығын онсыз әсерлі түрде таныту мүмкін емес,
абстрактілі ойлауды тежеуге апарып соғады.
Көрнекілікті өте мол қолдану көп жағдайда оқушылар зейінін шашыратады,
олардың зейінін тақырыптың негізгі идеясын танытудан басқаға аударады.
2 Математика сабағында көрнекілікті пайдалану әдістемесі
2.1. Бастауыш сыныптарды оқытудағы көрнекіліктердің түрлері мен рөлі
Бастауыш кластарда оқу-көрнекі құралдарын математика сабағында қолданудың
рөлі өте зор. 1-4 кластарда сандар және оларға амалдар қолдану, ұзындық,
масса, уақыт, баға, аудан бірліктері, бөлшек туралы ұғым, арифметикалық
амалдардың қасиеттері қарастырылады. Сонымен бірге, балалар алгебралық және
геометриялық материалдан ұғым алады.
Оқыту процесінде оқу-көрнекі құралдарының атқаратын міндеті мен орны,
оларды пайдалану мақсаты, сабақтың мазмұнына, сабақта шығарылатын
дидактикалық есептерге және оқушылардың дайындығына тығыз байланысты
болады. Математика сабағында қолданылатын оқу-көрнекі құралдарын 3 топқа
бөліп қарауға болады:
1-топқа: сандар ұйымын меңгеруге , есептеуді, сандарға амалдар қолдану және
арифметикалық амалдардың қасиеттерін ұғынуға көмектесетін құралдар;
2- топқа: геометриялық материалдарды оқып үйренуге көмектесетін құралдар;
3-топқа: ұзындық масса мен сыйымдылық, уақыт, аудан бірлестіктерін оқып
үйренуге көмектесетін құралдар кіреді.
Көрнекілік бірнеше түрлерге бөлінеді:
Жаратылыс көрнекілігі — оқушыларды өмірде бар объектілермен (өсімдіктермен,
хайуанаттар, минералдармен т.б.) класта және мектептен тыс жерлерге
(табиғатқа шығып, экскурсия жасау кезінде және т.б.) таныстыруды көздейді.
Көлемдік көрнекілік — шындық дүниенің көлемдік бейнесін беру мақсаты бар
(фото суреттер, картиналар, диафильмдер, диапозитивтер).
Дыбыстық көрнекілік — дыбыстық бейнелерді, дыбыстық көріністерді жазу үшін
дыбыс құралдарын пайдалану және дыбысты кино жатады.
Символикалық және графикалақ көрнекілік — абстракты ойлауды дамытуды әсер
етеді, өйткені бұл типтегі құрал нақты болмысты шарты қорытылған
символикалық түрде көрсетеді (бұған схемалар, чертеждер, диаграммалар
жатады). Көрнекі оқу құралдары табиғи және суретті құралдар болып
бөлінеді[10].
Г.Доманның пікірінше, бірінші рет баланы үйреткенде карточкаларды өсу
ретімен көрсету қажет (яғни 1, 2, 3, 4, 5). Содан соң карточкаларды кез
келген ретпен көрсетесіз. Әр сабақтан кейі балаға жылы сөздер айтуды
ұмытпаған жөн. Бала материалды қаншалықты тез игеретініне көз жетуін
байқауға болады. Сол себептен күніне 3 рет көрсету баланы жалықтырып
жібереді. Егер карточканы 1 минуттан артық көрсетсе, баланың назары
бәсеңдейді. Сонымен баланы сіз екі жиынтық карточкалары бес – бес жүйеге
сүйеніледі. Әр жиынтықты күніне 3 реттен көрсетеді.
Сабақ барысында бастауыш сатыда санауға үйретуде таблицаларды, дидактикалық
кестелерді, схемаларды, әр түрлі сериялы оқиғаға құрылған суреттерді көптен
қолдану тиімді. Дидактика ілімінде көрнекілікті кескінделген және экранды-
дыбыстық деп бөлу дәстүрі қалыптасқан. Балалардың сабақта өздігінен
орындайтын жұмыстарын тиімді ұйымдастыру үшін дидактикалық материалды,
үлестірмелі материалдар, баспа негіздегі дәптерлер, тағы басқа оқу
құралдары жинастырылуы қажет. Кескінделген көрнекті оқу құралдарына
грамматикалық кесте, сурет, оқиғалы картиналар, схема, үлестірме кеспе
қағаздары жатады [11].
Математика сабағында пайдаланатын табиғи көрнекі құралдарға айналадағы
өмірден алынған нәрселер: дәптерлер, қарындаштар, шыбықтар, кубиктер,
т.с.с. жатады.
Суретті көрнекі құралдар ішінен бейнелік көрнекі құралдар жеке бөлініп
көрсетіледі: нәрселер-картиналар, нәрселер мен фигуралардың қағаз бен
картоннан жасалған кескіндері салынған таблицалар.
Көрнекі құралдардың түрлерін білу мұғалімнің оларды дүрыс тандап алуынан
және оқытуда тиімді түрде пайдалануға, сондай-ақ өзінің немесе балалармен
бірге көрнекі құралдарды дайындап алуынан мүмкіндік береді.
Көрнекі құралдарды пайдалану тұрғысынан алғанда жалпы кластық және жекелік
деп бөлінеді. Жалпы кластық көрнекі құралдарды бүкіл класс болып
пайдаланады (олар демонстрациялық деп атайды). Жекелік көрнекі құралмен
әрбір оқушы жеке пайдаланылады. Көбінесе жалпы кластық және жекелік
құралдар мазмұны жағынан бірдей және айырмашылығы үлкен — кішілігінде ғана
болады: геометриялық фигуралардың моделдері, кеспе цифрлар, чертеждік
инструменттері т.с.с. Жалпы кластық құралдарды да, сондай-ақ жекелік
құралдарды да, сабақта пайдалану ыңғайлы болу үшін дүрыс орналастырудың
рөлі зор, мысалы, цифрларды жалпы кластық және жекелік кассаларды,
фигуралар модельдерін конвертте сақтайды және т.с.с.
Көрнекі құралдарды оқу процесінің барлық кезендерінде қолданылады: жаңа
сабақты түсіндірген кезде ( кинофильм көрсету) білім, білік және дағдыны
қалыптастыру кезінде, үйге берген тапсырманы орындаған кезде, өткенді
қайталау кезінде қолданылады. Дайындау тұрғысынан алғанда көрнекі құралдар
баспахана тәсілімен немесе фабрикада дайындалған және мұғалімнің немесе
балалардың өздері қолдан жасаған көрнекі құралдар деп бөлінеді.
Көрнекі құрал білім көзі ретінде қолданғанда, ол елеулі мәселеде —
жалпылама қорытынды жасауда — негіз болып табылатынын атап көрсетіп,
негізгі емес қосалқы мәнін көрсетіп отыруы тиіс. Егер көрнекі құралдар
қажет емес тұста қолданылатын болса, онда балалардың зейіні қойылған
міндеттен басқаға ауып, оның зияны тиеді. Оқытуда көрнекілік рөлі
балалардың математикалық білімінің артуымен және оқушылардың ойлау
қабілетінің дамуына әсерін тигізеді.
Математика сабақтарында білім берудің барлық негізгі
принциптері бір - бірімен байланысты жүзеге асырылады:
саналылық, көрнекілік, жүйелілік, беріктік, жас
ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т. б.
Математиканы оқытуда көрнекілік принципінің ролі ерекше.
Көрнекі түрде оқыту - оқушылардың тиісті бақылауларына
сүйеніп оқыту, бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі
құралдарды пайдаланып оқыту деп түсінбеу керек.
Математика сабақтарында көрнекілікті дұрыс пайдалану
айқын кеңістік және санды түсініктердің, мазмұнды ұғымдардың
қалыптасуына көмектеседі, оқушылардың логикалық ойлау және сөйлеу
қабілетін дамытады, нақтылы құбылыстарды қалыптастыру және талдау
негізінде, кейін практикада қолданылатын, тұжырымдарға келулеріне
көмектеседі.
Оқушы санасында көрнекілік бейнелерін қалыптастырудың
құралдары ретінде мектепте түрлі оқыту жабдықтары қолданылады.
Педагогика ғылымын дамытушылардың бірқатары табиғаттың
техникалық және қоршаған ортаның барлық заттарымен құбылыстары
көрнекіліктің құралы ретінде қарастырылуы керек деп есептейді.
Оқыту процессінде табиғат заттары мен құбылыстарының маңызды роль
атқаратыны және көрнекілік бейнелері қалыптастырудың қажеттігі
болып табылатыны белгілі.
Көрнекі құралдары туралы ұғымдардың жалпы сипаты
мен анықтамасы ғылыми түрде тұжырымдалған. Олар :
1. Көрнекі құрал – нақты объектінің, заттың немесе
құбылыстың түрлендірілген формасы, моделі.
2. Көрнекі құрал – таным құралы. Таным процессінде нақты
заттарды, құбылыстарды олардың табиғи немесе қоғамдық өмір
сүру жағдайын елестетуге жағдай жасайды.
3. Оқу міндеттерін тиімді шешуге бағыттала құрастырылған
кез – келген заттық немесе идеялдық модель көрнекі құрал
бола алады.
Педагогикада көрнекі құралдарды жүйелеудің бірнеше
әдісі бар. Көп жағдайда олардың жеке түрлерінің
белгілеріне (көлемі, біртүстілігі немесе әртүрлілігі,
статистикалық немесе динамикалық, жекеше немесе ұйымда
қолдануға арнаулы және т.б.), құрастырылған заңына қарай
немесе дидактикалық тұрғыда топтастырылады.
Математика сабағында қолданылатын көрнекі құралдарын қарастырып
көрейік.
оқу картиналары
диафильмдер
(формула,таңдау белгілері)
сызбанұсқа
диапозитивтер
сандық кестелер
диаграммалар
суреттер, таңбалық бейнелер[12]
Математика сабағында көрнекі құралдар мен дидактикалық материаддар мына
шарттарды қанағаттандырарлықтай болуы керек. Көрнекі құралдар балаларды
қызығарлықтай түрлі-түрлі болып келу керек.
1)Мұғалімнің көрсететін көрнекі құралдары сияқты құралдар
балалардың өздерінің қолдарында да жеткілікті болу керек.
2)Дидактикалық материал ретінде айналадағы тұрмыстан балалар оңай тауып
аларлықтай нәрселерді қолдану керек, мысалы жалаң бұршақ, емен тұқымы,
шырша бүршігі, ұсақ тас және т.б.
3)құралдар оңай қозғалғыш болу керек, кез-келген тәртіпте орналастыруға
қолайлы болу керек.
Көрнекіліктерді қолдануда сан қуаламау, оның санасына
үнемі көңіл аударып отыру қажет. Көрнекілік құралдарын
мектепте оқыту мен тәрбие беру барысында:
- оқушының жеке сезім - күйіне әсер етеді ;
- математикадан ақпаратты меңгеруді жеңілдетеді (яғни,
ақппараттық таныстырушылық қызметі);
- математикаға қатысты ақиқатты объекті жөніндегі ақпаратты
белгілі шамаға дейін ұғынуға мүмкіндік береді (сананы
қалыптастырудағы көрнекілік қызметі);
- іскерлік пен дағдының қалыптасуына үлес қосады
(жаттықтыру қызметі);
- оқу - тәрбие жұмыстарының нәтижесін бақылауға үлес
қосады (бақылау мен бағалау қызметі);
Көрнекілік құралдары төмендегі шарттарды ескеру
барысында ғана өз міндеттерін толық орындай алады:
- оқу бөлмелерінің толық жабдықталуы;
- қажетті құралдың білім беру мен оқыту аясында
өзіндік мүмкіндіктерінің жүзеге асырылуы;
- оқу - тәрбие жүйесінің барлық салаларының
кіріктірушілік, үйлесімділік және кешендік мүмкіндіктерін
ескеруі;
- мұғалім мен оқушының қазіргі кездегі оқыту әдістерін
пайдалану барысында құрастырылған көрнекі құралдардың
сапасын анықтайтын басты өлшемдері.
Дидактикалық принциптерді қолдануға сай көрнекілікке
қойылатын негізгі талаптар жүйесі мыналар:
- Көрнекілікті оқытудың белгілі мақсатына сай
қолдану.
- Көрнекілікті қолдану тәсілдерін меңгеру, оның сабақ
құрылымында өзіндік үйлесімдігін қатаң ескеру, оқу
әрекетінеде оқушылар ойының оған үнемі ауытқып кетуін
болдырмау.
- Көрнекілікті қолдану барысында оқушылардың бақылау әрекетін
тиімді ұйымдастыру.
- Көрнекілікті мұғалімнің бейнелі сөзімен дұрыс байланысын
қамтамасыз етіп, қорытындылар жасау.
- Көрнекі құралдардың түрлерін (заттық, бейнелілік,
графикалық, символикалық, техникалықт.б. ) оқу пәдерінде,
сабақтар жүйесінде нақтылы өз орнында пайдалану және
оқушылардың жас, таным ерекшеліктерін ескере отыра
басшылыққа алу[13].
Сандардың нумерациясын оқып үйренуде төмендегі көрнекі құралдарды пайдалану
қажет: заттардың суреттері — жемістер, ойыншықтар, үй мүліктері,
хайуанаттар, транспорт түрлері кескінделген карточкалар — демонстрациялық
материалдар ретінде пайдаланылады. Олар сан заттар жиынының ерекше
сипаттамасы екеніне оқушылардың көзін жеткізеді. Заттардың суреттерін
мұғалім сандардың құрамын меңгермей түрып-ақ пайдалана алады. Зат суреттері
қорапқа салынып сақталады, класта полотно жиынтығының көмегімен
пайдаланылады, бұл құрал есеп құрастырғанда және есеп шығарғанда есептің
мазмұнын суретпен түсіңдіруде жиі қодданылады. Сонымен бірге, суреттер
сандарды салыстыруға қолданылады.
Есептеу материалына жататындар: таяқшалар, заттардың суреттері,
геометриялық фигуралардың моделдері, әр түрлі басқа заттар (қарындаштар,
ойыншықтар). Санау таяқшалары (саны 20) жеке пайдалану үшін қолданылады.
Мұғалім ұзындығы 25-30 см-ге тең демонстрациялық таяқшаларды дайындайды.
Бұл құрал арқылы сандардың құрамы мен құрастырылуын түсінуге, берілген
жиында элементтерінің арасында өзара бір мәнді сәйкестік орнатуға болады.
ТИЫНДАР МОДЕЛІ - оқушылар санының құрамы туралы түсінікті кез-келген
есептеу материалдарын пайдалану арқылы алады, бірақ та олардың ішіндегі ең
ыңғайлысы —тиындар моделі. Бұлардың ерекшелігі қорытындыға санау арқылы
келмейтіндігіне, сондықтан оларды оқытудың соңғы кезеңінде пайдалануға
болады. Есеп шығарғанда тиындармен жұмыс істеу амаддарды тандауға
дағдыландырады.
МАСШТАБТЫ СЫЗҒЫШТЫ натурал сандарды қарастырғанда, ауызша және
жазбаша нөмірлегенде қолданылады. Бұл жағдайда сызғыш сан сәулесінің моделі
ретінде қарастырылады. Сызғыштың көмегімен сандарды салыстыруға сан
сәулесіндегі санның орнын, үлкен және кіші сандардың сәйкес орындарын
анықтау жеңіл.
1-ші сыныпта 0-ден 9-ға дейінгі цифрлар мен математикалық символиканың
белгілері бар қаттама карточкалар жиынтығы 2 түрде басылған: жекелеп
пайдаланатын және демонстрациялық. Карточкалар цифрлық кассада сақталады.
Оқушылар сандар туралы білім алған соң олардың жазылу әдістерімен танысады.
Яғни жазылу әдістерімен танысқанда цифрлар мен математикалық символикалар
жазылған карточкалар жиынтығын қолданылады.
Олардың мөлшері 10 * 6 см, кешенді саны - 150 . Әрбір цифр немесе белгі 4-
тен 12-ге дейін қайталанған. Бұл жазуға жаттықпаған балаларға математикалық
өрнектерді амалдардың нәтижелері мен компоненттерінің арасындағы байланысқа
көңіл бөлуге тендеулерді, теңсіздіктерді орындауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, карточкалар ондық санау системасы ұғымымен таныстыруға
көмектеседі: 5 саны жазылған оң жақтағы екінші орында тұрған 10 карточка 5
ондық, т.с.с[14].
1 сыныпқа арналған демонстрациялық дидактикалық материал 10 кестеден
тұрады. Оларды цифрлар математикалық символдың белгілері, есептеу
аспаптары, геометриялық фигуралардың моделдері, тиындар моделі және 1
сыныпта жиі қолданылатын өлшемдер атауы (л, м, кг т.б.) бейнеленген.
Кестелер картонға желімделіп, одан соң кесіледі. Олар жоғарыда айтылған
құралдардың кейбіреуін алмастыра алады (сандар жазылған жылжымалы
карточкалар, заттардың суреттері). Балалардың есептің шешімін тезірек
байқауына көмектеседі.
Жылжымалы тақта материалды пайдалану, математикалық символдар жазылған
карточкалар мен есептеу материалдарын арнайы алынған полотноның көмегімен
пайдалануға болады. Полотно қатты қағаздардан жасалады. 3 жиекшемен
бөлінген мөлшері 45 * 40 см болатын 4 жазықтық алынады. Жиекшелерге әр
түрлі заттардың суреттері кескінделген карточкалар ьдыстырылады.
МАГНИТТІК ТАҚТА - ромалы ағаш қаңылтыр. Онда 4 табақша болады.
Магнитті пайдалана отырып тақта үстінде материалдарды кез келген деңгейде
орналастыруға болады. Соның тақтасының сол жағына қаңылтыр табақшаны
бекітіп ( төрттен бір бөлігіне ), оны тақта түріндей сырмен бояуға болады.
РАЗРЯДТАР мен К Л А С Т А Р кестесі вертикаль сызықтармен кластарға,
разрядтарға бөлінген, оның төменгі жағында горизонталь жүқа тақтайша бар.
Бұл құралды 1000-ға дейінгі сандардың саналуын және көп таңбалы сандарды
өткенде пайдалану тиімді. Көп таңбалы сандар нумерациясын оқып үйренуде
разрядтар мен кластар кестесі пайдаланылады.
Математика сабағында жаңа материалмен таныстыруда және әсіресе білімдері
мен біліктерін бекітуде көрнекі құралмен істелетін жұмысты, оқушылардың
өздері алып көрсетіп, іс-әрекеттеріне тиісті түсініктемелерді беріп
отыратындай етіп (қосуды өткенде нәрселер жиындарын біріктіріп, шыбықтарды
пайдаланып, тұйықталған және тұйықталмаған сынық сызықтарды модельдеуді
т.с.с) ұйымдастыру керек. Материалдың игерілуі мұндай жағдайда да едәуір
жоғарылайды, өйткені жұмысқа түрліше анализаторлар көру, қозғалту,
сөйлеу, есту) қатысады. Мұнда балалар тек математикалық білімдерді ғана
меңгеріп қоймай, көрнекі құралдарды өздігінен пайдалану білігін де игереді.
Мұғалім балалардың көрнекі құралдарды өзіндік жұмыста пайдалануын мейілінше
мадақтап отыруы керек.
Білімдер мен біліктерді бекіту кезеңінде алуан түрлі жаттығулар үшін
анықтағыш кестелер, ауызша есептеу, кестелері суреттер, схемалар,
балалардың есептер құрастуруына қажетті сызбалар кең түрде қолданылады.
Өлшеу қалыптастыру үшін сызба өлшеу аспаптары пайдаланып, сызуға және
өлшеуге берілген жаттығулар енгізіледі, Көрнекі түрде қабылдағанды
модельдеу, сурет салу, сөзбен сипаттау жолымен суреттен көрсетуді қолдану
ұсынылады. Көрнекі құралдарды кейде оқушылардың білімдері мен біліктерін
тексеру үшін де пайдаланылады мысалы, көрнекі құралдар арқылы берілген есеп
шартынан есеп құрастыру т.б. жатады. Таратылып берілген дидактикалық
материалды пайдаланып, геометриялық мазмұнда есептерде көп бұрыш ауданын
және периметрін табуды т.б. білетін-білмейтіндері тексеріледі. Кейде
берілген көрнекі құралдардан есеп түрлерін ажырата білуде тапсырмалар
ұсынуға болады[15].
Оқыту процесінде нәрселік және бейнелік көрнекі құралдардан шартты
(символдық) көрнекілікке дер кезінде көшіп отырудың маңызы зор. Мысалы,
егер жаңа түрдегі есепті шешумен алғаш таныстырған кезде есептің мазмұнын
нәрселермен іс-әрекет жасау арқылы иллюстрациялайтын болса, кейінірек
есепті қысқаша жазу жеткілікті болады. Символдық көрнекілік ролі балалардың
математикалық білімінің артуымен жэне оқушылардың ойлау қабілетінің
дамуымен бірге өсіп отырады, символдық көрнекілік (схемалар, сызбалар,
математикалық жазулар т.с.с) математиканың көрнекі оқытудағы негізгі құрал
болып табылады.
Көрнекі құралдарды пайдаланудың тиімділігінің негізгі шарты сабаққа көрнекі
материалды жеткілікті және қажетті мөлшерде қолдану болып табылады
(қажетінше, шамадан тыс емес). Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz