Қос және байытылған суперфосфаттар

1. Қос және байытылған суперфосфаттар. Құрамы және қасиеттері. Қолдану.
2. Қос және байытылған суперфосфаттар өндірісінде техника қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау
3. Қолданылған әдебиеттер тізімі

Фосфор тыңайтқыштарын құрамында фосфор элементі кездесетін кендерден өндіреді. Фосфор кендері құрамындағы фосфор мөлшеріне қарай: өте жоғары (35 % P2O5), жоғары (28-35%P2O5), орташа (18-28% P2O5), кедей (10-18% P2O5), өте кедей (5-10% P2O5), фосфорлы тау жыныстары (0,5-5% P2O5) болып бөлінеді.
Фосфат кендері шығу тегіне қарай апатит және фосфорит деп ажыратылады. Апатит-түссіз, жасыл немесе сары-жасыл түсті минерал. Фосфорит-кальций фосфаттарына аса бай шөгінді көне тау жынысы. Аморфты немесе криталды болып келеді. Фосфорит құрамына қоспа ретінде кварц, халцедан, кальцит, доломит, глаукомит және органикалық заттар кіреді. Фосфориттің ірі кендері Жамбыл-Қаратауда, Ақтөбе облысында тараған. Фосфорит фосфор тыңайтқыштарын, фосфор қышқылы мен оның тұздарын өндіруде пайдаланылады.
Фосфор тыңайтқыштары, әртүрлі еріткіштерде еру дәрежесіне қарай үш топқа жіктеледі:
 Суда еритін фосфор тыңайтқыштары (жай суперфосфат, қос суперфосфат, байытылған суперфосфат, суперфос).
 Суда ерімейтін бірақ әлсіз қышқылдарда еритін фосфор тыңайтқыштары (преципитат, фторсызданған фосфат, томасшлак, балқытылған магний фосфаты, фосфатшлак, термофосфаттар).
 Әлсіз қышқылда нашар еритін фосфор тыңайтқыштары (фосфорит ұны).
Суда еритін фосфор тыңайтқыштары
Жай суперфосфат өндіру үшін майда ұнтақталған апатит немесе фосфоритті 57-60 проценттік күкірт қышқылмен араластырып әзірлейді:
Cонымен қатар күкірт қышқылы фосфорит құрамындағы түрлі қоспалармен де реакцияға түседі:
Кейбір жағдайларда яғни фосфорит күкірт қышқылымен дұрыс араласпауынан басқа реакциялар жүреді. Күкірт қышқылы артық болғанда кальцийдің үш негізді фосфаты толық ыдырайды:
Күкірт қышқылы жеткіліксіз болғанда кальцийдің екі негізді фосфаты (преципитат) түзіледі:
Жай суперфосфат өндіруде 1 тонна шикі затқа 1 тонна күкірт қышқылы жұмсалады да, 2 тонна дайын өнім (тыңайтқыш) алады. Дайын өнім құрамындағы фосфордың 70-85 проценті монофосфат, 5-5,5 проценті фосфор қышқылы, 10-15 проценті дифосфат түрінде кездеседі. Суперфосфат құрамында 40 процент гипс (CaSO4) болады. Жай суперфосфат суда жақсы еритін күңгірт-сұр немесе ашық - сұр түсті, құрамында 14-19 процент сіңімді фосфор бар тыңайтқыш. Порошок түріндегі жай суперфосфаттың физикалық қасиеттерін жақсарту үшін оны айналмалы барабандарда түйіршіктейді. Түйіршіктелген жай суперфосфат сақтағанда құрт кесек болып қатып қалмайды, бұл жағдай оны топыраққа механизммен енгізуге бөгет жасамайды.

1. Позин М.Е. Технология минеральных удобрений: Учебник для вузов. – 5-е изд., перераб. – Л.1. Химия, 1983. – 336 с.
2. Федюшкин Б.Ф. Минеральные удобрения с микроэлементами: Технология и применение. – Л.: Химия, 1989. – 272 с.
3. Коренько Д.А. Продуктивное использование минеральных удобрений. – М.: Россельхозиздат, 1985. – 221 с.
4. Елешев Р.Е. Фосфорные удобрения и урожай (Фосфатный режим орошаемой пашни). – Алма-Ата, Кайнар, 1984. – 152 с.
5. Синягин И.И. Прогрессивная технология внесения минеральных удобрений. М.: Колос, 1975. – 184 с.