Ұлы ғалымның өмірі мен ғылыми ортасы (Әл-Фараби)

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе.
Негізгі бөлім.
I тарау. Ұлы ғалымның өмірі мен ғылыми ортасы
1.1. Қазақ жерінің ертедегі ұлы ғалымдары
1.2. Әл.Фарабидің өмірі.
1.3 Фарабитану.
II тарау. Ұлы ғалымының ғылыми мұрасы.
2.1 Жаратылыстану саласында.
2.2 Гуманитарлық ғылым санасында.
2.3 Қоғамдық саяси көз қарасы.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

« Тарихты білмей тұрып, қазіргінің қадіріне жету, оның болашағын болжау қиын» деген ғалымның өз қағидасы бар. Өміріміздің даму барысын түсініп, ғылымның кешегісін, бүгіні мен ертеңін танытып бағдарлап отыруда ғылым маңызды орын алады. Расында, адамзаттың жинақталған материалдың ғылыми байлықтары қандай ұшан теңіз болса, оның рухани байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бәрі баршаға бірдей ортақ қазына.Сол мұраны мәдени, талдап іріктей білу, оны қастерлеп бағалай білу,халыққа жеткізу кейінгі ұрпақтың міндеті.Осы кездегі өркені өскен сан-саналы ғылым мен мәдениетті жасауға әр елдің,талай ұрпақтың таңдаулы өкілдері қатысты.
Қазақ топырағының талай ойшыл азаматтары шығыс мәдениетін меңгеріп,өз еңбектерін көпке ортақ тілде жазып,кейінгі ұрпақтарына қалдыра білді.Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары да аз емес.Солардың бірі бәрімізге танымал ұлы ғалым, Әбу Насыр Әл-Фараби.
Оның шығармалары өткен заманнан күні бүгінге дейін латын, испан, неміс, ағылшын, француз, орыс, қазақ және т.б.тілдерге аударылып адамзат игілігіне айналып отыр.
Сондықтан,Әл-Фараби тәрізді тамаша да ерекше тұлға туралы дүниежүзілік мәдениетке қалдырған мұрасы туралы,бұл мұраның тарихымызда алатын орны туралы сөз болғанда, ғылымның тарихи болашағын сақтаудың маңызы аса зор.Мұны соншалықты,бір жаңа ой пікір тағылымының бастамасына айналдырудың ешбір қажеті жоқ.Әл-Фараби өз заманының перзенті екендігін біз білуімізге тиіспіз, жалпы, орта ғасырда,шығыс ғалымдары жайлы сөз етсек қашанда Фарабиді бірінші ауызға аламыз. Әл-Фараби ілімінің жалпы мәдениеттің дамуына,шығыс мәдениетіне,Орта Азия мен Қазақстан мәдениетінің дамуына ықпал болды.Ол өз ана тілі-түрік тілімен қатар араб-парсы тілдерін жетік меңгеріп, мұсылмандық шығыс мәдениетінің философиясының дамуына үлкен әсерін тигізді. Ол ғылым шығармаларын өз дәуірінің рухани-ғылыми тілі саналған араб тілінде жазды.Әл-Фараби өмір сүрген уақыты шетелдік ғылымның “ислам” дүниесіне барынша, кеңінен кірген дәуірімен туыстас келді. Арабтар жаулап алған халықтардың неғұрлым жоғары мәдениеті арабтарды өз мәдениітн дамытуға ұмтылдырды.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе.
Негізгі бөлім.
I тарау. Ұлы ғалымның өмірі мен ғылыми ортасы
1.1. Қазақ жерінің ертедегі ұлы ғалымдары
1.2. Әл-Фарабидің өмірі.
1.3 Фарабитану.
II тарау. Ұлы ғалымының ғылыми мұрасы.
2.1 Жаратылыстану саласында.
2.2 Гуманитарлық ғылым санасында.
2.3 Қоғамдық саяси көз қарасы.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

КІРІСПЕ

Тарихты білмей тұрып, қазіргінің қадіріне жету, оның болашағын болжау
қиын деген ғалымның өз қағидасы бар. Өміріміздің даму барысын
түсініп, ғылымның кешегісін, бүгіні мен ертеңін танытып бағдарлап отыруда
ғылым маңызды орын алады. Расында, адамзаттың жинақталған материалдың
ғылыми байлықтары қандай ұшан теңіз болса, оның рухани
байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бәрі баршаға бірдей
ортақ қазына.Сол мұраны мәдени, талдап іріктей білу, оны қастерлеп бағалай
білу,халыққа жеткізу кейінгі ұрпақтың міндеті.Осы кездегі өркені өскен сан-
саналы ғылым мен мәдениетті жасауға әр елдің,талай ұрпақтың таңдаулы
өкілдері қатысты.
Қазақ топырағының талай ойшыл азаматтары шығыс мәдениетін меңгеріп,өз
еңбектерін көпке ортақ тілде жазып,кейінгі ұрпақтарына қалдыра
білді.Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары да аз емес.Солардың бірі
бәрімізге танымал ұлы ғалым, Әбу Насыр Әл-Фараби.
Оның шығармалары өткен заманнан күні бүгінге дейін латын, испан,
неміс, ағылшын, француз, орыс, қазақ және т.б.тілдерге аударылып адамзат
игілігіне айналып отыр.
Сондықтан,Әл-Фараби тәрізді тамаша да ерекше тұлға туралы
дүниежүзілік мәдениетке қалдырған мұрасы туралы,бұл мұраның тарихымызда
алатын орны туралы сөз болғанда, ғылымның тарихи болашағын сақтаудың маңызы
аса зор.Мұны соншалықты,бір жаңа ой пікір тағылымының бастамасына
айналдырудың ешбір қажеті жоқ.Әл-Фараби өз заманының перзенті екендігін біз
білуімізге тиіспіз, жалпы, орта ғасырда,шығыс ғалымдары жайлы сөз етсек
қашанда Фарабиді бірінші ауызға аламыз. Әл-Фараби ілімінің жалпы
мәдениеттің дамуына,шығыс мәдениетіне,Орта Азия мен Қазақстан мәдениетінің
дамуына ықпал болды.Ол өз ана тілі-түрік тілімен қатар араб-парсы тілдерін
жетік меңгеріп, мұсылмандық шығыс мәдениетінің философиясының дамуына үлкен
әсерін тигізді. Ол ғылым шығармаларын өз дәуірінің рухани-ғылыми тілі
саналған араб тілінде жазды.Әл-Фараби өмір сүрген уақыты шетелдік ғылымның
“ислам” дүниесіне барынша, кеңінен кірген дәуірімен туыстас келді. Арабтар
жаулап алған халықтардың неғұрлым жоғары мәдениеті арабтарды өз мәдениітн
дамытуға ұмтылдырды.
Әбу Насыр Әл-Фарабидің өмір жолы,сірә, дүниежүзілік тарихтың
қисынымен бір жерлерде барып тоғысатын болар. Осындай тоғысушылықсыз оның
творчествасының ала бөтен ерекшеліктері түсініксіз болып қалуы ықтимал.
Амал нешік, оның өмірбаяны жөніндегі мағұлматтар өте аз. Ол өзі түрік
тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны мәлім, оған дәлел-оның толық аты-
жөнінде “тархан” деген атаудың болуы. Фараби зерттеушілері мұны дәлелдеп
жариялаған болатын.
Тарихта талантымен де, еңбегімен де дүние табалдырығын, мойындатқан аса
ірі тұлғалар ғалымдар да, өнерде де, әдебиетте де баршылық. Солардың ішінен
ғылым аспанында мәңгі сөнбес жұлдыздарға айналған, біздің з.д.V-VI ғасырда
өмір сүрген, грек ойшылдары Пифагорды, ”Платон маған дос,бірақ ақиқат одан
да қымбат” деген қанатты сөздің тууына себепкер болған “бірінші ұстаз”
Аристотельді, одан бері үш ғасырды араға салып дүниеге аты мәлім еткен
Птолемейді алсаңыз да одан бергі Орта Азиялық Мұхаммед Хорезми, Әл-Киндиді
(IX) айтсаңыз да бұлардың кез-келгені Әл-Фараби назарынан тыс қалмаған.
Оларды өзіне ұстаз санай отырып,еңбектерін егжей-тегжейін зерделеп,жаңаша
тұжырым жасаған аса құнды ғылыми зерттеулер қалдырған Әл-Фарабиді тануға
көшті. Қолы жете бермейтін-кемеңгердің он ғасырдан астам уақыт бұрын өз
қолымен жазған шығармаларының көпшілігі сақталмаған. Сақталғандары әлемнің
әр түпкіріндегі кітапханаларда сақтаулы екен,бір қиналар жай Қазақстанда
соның сақталмағаны екен.
Фараби еңбектерін жарыққа шығарып зерттеу ісі ертеден-ақ қолға алған
екен. Араб парсы тілінде 995 жылы Ибн Әл-Назит;1169 ж. Әл-Байхани ;1248 ж.
Әл-Кифти ;1657 ж. Х-Халифа; 1484 ж. Венике;1638 ж.Камеариус латын тілінде;
Неміс тілінде 1902 ж.Ф.Диетеричи; 1886-1937 ж.ж. К.Броккельман;1910 ж.венгр
тілінде И.Гольдцнер; француз тілінде 1844 ж.Козегартен; 1930-1935 ж.ж.
Р.Эрланж; ағылшын тілінде 1927 ж.Г.Сартон ; орыс тілінде 1958 ж.
С.Н.Гриторян; өзбек тілінде 1963 ж.М.Хайруллаев; 1962 ж. америкалық ғалым
Н.Решер ағылшын; түрік тілінде 1950 ж.А.Сайылы Келін т.б.Әл-Фараби
еңбектерін мүмкіндігінше жариялап зерттеп ғылыми айналымға түсіріп келеді.
Кімнің не жазғанын түгендеп жатпай-ақ осы аталған есімдер мен жылдар
көрсеткішіне көңіл аударсаңыз, отандасымыздың орасан зор еңбегі сонау орта
ғасырдан бері қарай үзілмей үнемі халыққа әртүрлі көлемде,әр түрлі
мазмұнда, сан алуан формада жеткізіліп келе жатқандығын аңғарасыз да
ойланасыз, ойдың бір ұшы өзімізге келіп тіреледі.
Қазақтар Фарабиді тани ма ? Әлбетте.Бүгіннен кешегіге қарай көз жүгіртіп
көрсек:
Тәуелсіздігіміздің айғағындай, теңгеміздің бетіне бейнесі салынды.
Қазақстанда орыс және қазақ тілінде көптеген ғылыми еңбек жинақтары
жарық көрді.
Қазақ Мемлекеттік Ұлттық Университетіне есімі берілді.
Осы университет жанынан ашылған музейді данышпан бабамыздың атымен
атады, бір бөлімін өмірі мен шығармашылығына арнады.
Астанада сәнді де кең көшені “Әл-Фараби даңғылы” деп атады.
Шымкенттегі мәдениет институты да Фараби атымен аталады.
Әл-Фараби қоры құрылды.
Тағы да іздей түссек, мұндай мысалдар табыла береді. Алайда қысқаша
айтқанда осы айғақтардың бәрі біздің, яғни қазақтардың ұлы ғұламасының атын
білуге,сырт бейнесін жадында сақтауға ғана жарары анық,ал оның жанында
жайлаған жан дүниесін адамзат ақыл-ой билігіне көтерілген парасатын,
ғасырлар бойы ұрпақтардан-ұрпақтарға ұласқан сана сарайын танып білуімізге,
үлгі-өнеге тұтуымызға жетелегенімен, жол аша алмасы кәміл.
Фараби әлеміне барар бір ғана жол бар. Ол-оқу. Шығармаларын өз тілімізде
сөйлету, зерттеу, талдау .Бұл мақсатқа, қазақ ғалымдары фарабитанушы
ғалымдарымыздың атқарған еңбегі ауызға ілінеді.1957 жылдары алғашқылардың
бірі болып қазақ зиялыларының ішінде ғалым Ә.Марғұлан таныстырған
мақаласынан бастап Машанов А, Көбесов А, Ысқақов Ж, Қасымжанов А, Жәнібеков
Ә, Бурабаев М, Дербісанов Ә т.б. ғалымдар жазып жариялаған ғылыми еңбектері
мен аудармаларды айтуға болады.
Фарабитану ісі Қазақстанда 1960-80 ж.ж. ерекше қолға
алынды,арнаулы ғылыми зерттеу тобы құрылды.Фараби трактаттары жеке-жеке
кітап болып шығады, бір өкініштісі, Фараби трактаттары қазақ тілінде шыққан
ірі еңбектері саусақпен санарлық қана “Философиялық трактат”
(1975),”Әлеуметтік-этикалық трактат” (1975).
Жалпы Фараби 1125 ж.бұрын дүниеге келіп 80 жылдық
тіршілігінде,соның 150-ге жуық ғылыми еңбек қалдырған данышпан ғалым.Алайда
белгісінің ғана жалпы саны 60-тан асатын ғылыми шығармаларының барлығы
жіпке тізгендей атап жатпай-ақ орыс және қазақ тілдеріне аракідік аударылып
баслған ең ірі еңбектерін атап өтуге болады.
Олар: ”Философиялық трактат” (1970 ж) , “Математикалық
трактат” (1972 ж), “Птолемейдің Алмачестіне түсіндірме” (1975 ж),
“Тарихи философиялық трактат” (1987 ж), “Ғылыми жаратылыстану трактаты”
(1987 ж), “Әлеуметтік этикалық трактат” (1973 ж.), “Логикалық трактат”
(1975 ж.), “Музыка және поэзия туралы трактат” (1992 ж.).
Фарабиді әлемге әйгілі еткен тарихта “Мұсылман қайта өрлеуі”
(Мусульманский ренессанс) деген атпен қалған алтын дәуірдің алтын қазығы
іспетті еңбегі-Аристотельдің “Риторика”, ”Категориялар”, “Антика” және
т.б.философиялық, логикалық шығармаларына жазған түсіндірмелері еді. Онымен
шектеліп қоймай ұлы ұстаздың дүниеге материалистік көзқарастан туындаған
идеяларын одан әрі дамытуға үлес қосқан.Кемеңгерлік меруерті “Ізгі қала
тұрғындарының көз қарасы”,”Бақытқа жету жолы”, “Ғылымдардың шығуы” секілді
философиялық еңбектерді дүниеге әкелді.Осындай әлемдік ақыл-ойдың алға
жылжуына серпіліс туғызатын теңдесі жоқ еңбегі үшін “Ал муалим ассани”,
яғни “Екінші ұстаз” атағына ие болған, ғалымның атақ-даңқы арада 1000
жылдан астам уақыт өтсе де адамзаттық парасат биігінен түсірмей келеді. Қай
еңбегі болса да төрт күл дүниенің түпкір-түпкіріндегі ғылыми ортаның
назарына ілінбей қалғаны және олардың көңілін аудартпай қоймаған кемде-кем
ғалымды әлем жұртшылығы әлі күнге тану үстінде.
Міне,осы диплом жұмысын жазудағы мақсатым қолда бар
материалдарға,мағұлматтарға сүйене отырып, қазақ жерінің ертедегі ұлы
ғалымдары жайлы, оның ішінде Әбу Насыр Әл-Фараби өмірі жайлы,ғылыми
мұралары жайлы, қалдырып кеткен кейбір мұраларының қырларын талдау болып
отыр.
Дипломдық жұмыс екі тараудан,алты параграфтан тұрады.
Жалпы ғылым мен өнерді бір-бірінен бөлшектеп,ажыратып
қарау,мүшелеп үлеске салу Фараби сынды барлық ғылым саласын тегіс қамтыған
ғалымға тән емес.Фараби үшін әр ғылыми-поэзия,ал өнердің өзі ғылым, Фараби
өз заманындағы барлық ғылым саласында із қалдырған ғалым.Фараби негізінде
мына екі салада еңбек еткен:
Жаратылыстану ғылымдар саласы:оған астраномия, физика, химия, ботаника,
география, медицина, математика, музыка т.б.
Гуманитарлық ғылым саласында философия, логика, лингвистика, риторика,
поэзия, саясат, социология т.б.
Фараби осы ғалымдардың әр қайсысын жеке алып зерттейді,топтап бірімен-
бірін байланыстыра отырған.
Біз қолда бар жаңа материалдар мен мағұлматтарға сүйене
отырып,Әл-Фарабидің өмірі мен ғылыми еңбектері туралы шама келгенше жан-
жақты терең түрде зерттеу мақсат болыд.
Диплом жұмысын дайындау үшін,ғылымның трактаттарын және өзбек
ғалымы М.Хайруллаевтың, қазақ ғалымы А.Көбесов еңбектерін және әр жылдары
жарық көрген орыс және қазақ тілдерінде ғылыми кітаптарды, аудармаларды,әр
жылдары жарық көрген газет-журналдарды пайдаландық.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
І ТАРАУ. ҰЛЫ ҒАЛЫМНЫҢ ӨМІРІ МЕН ҒЫЛЫМЫНЫҢ ОРТАСЫ.

І.І.ҚАЗАҚ ЖЕРІНІҢ ЕРТЕДЕГІ ҰЛЫ ҒАЛЫМДАРЫ.

Қазақстан тарихшылары мен археологтарының кейінгі жылдарындағы
зерттеулерінің нәтижесінде Қазақ халқының тарихының осы күнге дейін
белгісіз болып келген көп мәселелері ғылыми жолмен айқындалып өзінің дұрыс
шешімін тауып келді.Соның бір саласы-ежелгі қазақ халқының рухани-мәдени
дәрежесін анықтау мәселесі болып табылады.
Жазба деректер мен археологиялық зерттеулер Орта ғасырда:Сыр
бойында Отырар,Сайрам,Сығанақ,Түркістан,Тал ас,Шу өзендері
бойында:Тараз,Баласағұн,Мерке тәрізді үлкенді-кішілі көптеген қалалардың
болғанын көрсетеді. Қалыптаса бастаған бұл сияқты мәдениет ошақтары,
отырықшы шаруашылық, ғылым мен техниканың басшылары араб, монғол, Ақсақ
Темір, қалмақ, т.б. шапқыншылықтар кезінде дүркін-дүркін жойылып кетіп
отырған. Дегенмен, олар ізсіз құрып кетпген,белгілі бір формада сақталып
қала берген.Ол қалалардың бірсыпырасында сол кездің өзінде құрылыс
техникасы мен архитектура едәуір дәрежеге көтерілген.
Орта Азия мен Қазақстанда ғылым тарихы қоғамының әлеуметтік
экономикалық және мәдени тарихымен тығыз байланысты.Ғылым көбінесе
шаруашылықтың,техниканың,сауданың қажетінен туған.Олай болса,Орта Азияда
архитектуралық ескерткіштер,миграциялық (жерді қолдан суару)
жүйелері,құрылыс техникасының табыстары, бейнелеу өнерінің дәрежесі мұндай
ғылымның жоғарғы сатыда болғанын көрсетеді. Археологиялық қазбалар
нәтижесінде табылған түрлі-түсті шынылар, үй қабырғаларын әшекейлеу үшін
пайдаланылған әсем бояулар Орта Азия мен Қазақстан жерінде химия мен
минералогияның дамығаның дәлелдейді.
Көршілес мемлекеттермен экономикалық және мәдени байланыста болып,
олармен сауда-саттық жасау ісі бұл елде математиканың, географияның дамуына
ықпал еткен. Қазақстан мен Орта Азия ғылыми-техникалық, әсіресе математика
мен геометрия білімдерін қажет еткен шаруашылық балаларының бірі –
архитектура.
Геометрия ғылымының дамығаның түрліше құрылыстардың қабырғаларына
салынған геометриялық сипаттағы ою-өрнектер мен әшекейлерден білінеді.
Астрологияда дамыған, өте ерте заманның өзінде-ақ Орта Азия ғалымдары
Зодиак системасы мен басқа да басты-басты планеталарды тауып, оларға ат
қойған. Астрономия мен математика бір-бірімен тығыз байланысты боп қатар
дамыған. Орта Азия мен оңтүстік Қазақстанның өнер-ғылымының әсіресе,
техникалық білімінің дамуына географиялық жағдайы және жаратылыс байлығы,
ауа райы үлкен роль атқарған. Мәселен, көпшілігі егін шаруашылығын
өркендету үшін егістік жерлерді қолдан суаруға мәжбүр болған. Мұның өзі
оларды жер суару үшін неше түрлі миграциялық құрылыстар салуға мәжбүр
еткен. Мәселен ұлы Хорезм каналы б. З. Д. Бірінші ғасырда салынып біткен.
Жалпы, мұндай өте күрделі миграциялық құрлыстар Ферғана, Тараз, Отырарда да
болған.
Орта Азия мен Қазақстанда ерте кезде өнер-білімнің дамуына оның ішкі
шаруашылық қажерінен басқа кейбір сыртқы жағдайлар да әсер еткені даусыз.
Орта Азия мемлекеттері өзара және басқа елдермен жиі саяси, экономикалық,
мәдени және сауда байланысын жасап тұрған. Соның ішінде Ескі Египет пен
Вавилон, көне Қытай мен Үндістан, ал кейінгі кезде Греция, Византия, Рим
және Таяу Шығыс елдері де өнер-білімнің дамуына белгілі бір дәрежеде ықпал
жасап әсер етті.
Орта ғасырларда бүкіл Шығыс дүниесінде ғылым, білім, мәдениет, әдебиет
араб тілінде қалыптасып өркендей бастаған кезде топырағының көзі ашық,
көкірегі ояу талай азаматтары осы ұлығатты меңгеріп өз еңбектерін көпке
ортақ тілде жазды. Қазақ топырағының талай ойшыл азаматтары шығыс
мәдениетін меңгеріп, өз еңбектерін көпке ортақ тілде жазып, кейінгі
ұрпақтарына қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары да аз
емес.
Тани білсек, этникалық-рухани жағынан мың жылдан аса мәдениеті,
философиясы, әдебиеті, тарихы бар халықпыз. Біз тарихқа XIY ғасырдан бастап
“қазақ” деген атпен еңсек те, ойлау мәдениетіміз, философиямыз тым әрі де
жатыр. Қазақ халқы түрік-қыпшақ мәдениетінің төп мұрагерінің біріне
жатады1.
Ал көп жағдайда әл-Фараби мен Жүсіп Баласағұннан бергі рухани
сабақтастықты үзіп алып, XIX ғасырдағы қазақ ағартушыларына ғана сүйеніп
келдік. Бұл қалай екі аралықта ешкімнің болмағаны ма? Қисын бойынша олай
болуы мүмкін емес. Белгілі шығыстанушы, ғалым Ә. Дербісалиев өзінің
”Жылғадан басталған дария”, “Отырарлық екі жұлдыз” атты ғылыми еңбектерінде
X-XYI ғасырларда қазақ даласынан шыққан ғалымдар мен ойшылдар, ақындар мен
әдебиетшілдер жайлы тың мағлұматтар береді. Олар төмендегіше көрсетіледі:
Әбу Насыр әл-Фараби 870-950, Исхақ әл Фараби -961, Исмаил әл- Фараби -
1008. Талантты ғалым шығармалары Тебриз, Әл-Хайыр, Бұлақ, Лейден,
Калькутта, Париж, Берлин кітапханаларында сақтаулы. Әлам ад-Дин әл-Жаупари
XI ғасыр перезенті Исфиджабтың екі ғылым қазіргі Сайрам қаласы, шымкент
облысы Ахмад әл-Исфиджаби, Әбу-л-Хасан Әли әл-Изфиджаби, Бурхан ад-Дин,
Ахмад әл-Фараби -1174, Ахмет Иасауи 1094-1166 Әбу Алла Мухаммед ибн
Муса әл-Баласағұн. Ол –АТ-Түрік деген атпен белгілі болған шамамен 1040-
1050 жылдары дүниеге келген, 1112 жылы қайтыс болған.Мұхмұд бин Ули ат-
Тарази,Әбд әл-Ғафур әл Кердери -1116,Мұхаммед әл-Кердери 1202-1244,
Имад ад Дин Әбу-л Қасым әл-Фараби Бойлақ әл-Қыбшақи, Хусам ад-Дин әл-Хусеин
ас-Сығанақи-1310, Хафиз ад Дин Мұхаммед әл-Кердери -1489, Исмайл әл-
Хусайн әл-Фараби -1489, Дауд ат-Түркістани, Хасан Әли-Жолайыри XVI
ғасырда өмір сүрген, Ахмад Әли әл-Қазақи шамамен XIX ғасырда өмір сүрсе
керек.
Міне, көріп отырғандай-ақ X-XIX ғасыр аралығында қазақ топырағынан
қаншама ғұлама шыққан. Мұның бәрі ашылмаған кітаптың белгісіз беттері
сияқты. Біздің парымыз – оларды танып білу. Осы аталған, түрік ғұлама
ғалымдарының еңбектерін зерттеуіміз қажет себебі ұлттық ойлаудың түп-тамыры
осында жатыр ма деп ойлаймын.
Жоғарыда айтылған ғалымдардың ішінде аты дүние жүзіне әйгілі болған Әбу
Насыр әл-Фараби өмірі мен ғылыми қызметіне тоқталайық.
Фараби ілімінің жалпы мәдениеттің дамуына шығыс мәдениетіне, Орта Азия
және Қазақстан мәдениетінің дамуына ықпалы жан-жақты болды. Ғалым жүзден
астам еңбек жазған, алайда белгілісінің ғана жалпы саны алпыстан асатын
ғылыми шығармаларының барлығын атамай ақ, орыс тіліне, аракідік қазақ
тіліне аударылып басылған ең ірі еңбектерін атап өтуге болады.”Философиялық
трактаттар”(1970 ж.), “Математикалық трактаттар” (1972 ж.), “Әлеуметтік-
этикалық трак-таттар” (1973 ж.), “Логикалық трактаттар” (1975 ж.),
“Птолемейдің Альмагестіне түсіндірме” (1975 ж.) ,“Тарихи философиялық
трактаттар” (1985 ж.), “Ғылыми-жаратылыстану трактаттары” (1987 ж.),
“Музыка және поэзия туралы трактаттар” (1992 ж.).Әл-Фарабиді әлемге әйгілі
еткен тарихта “Мұсылман қайта өрлеуі” (Мусульманские ренессанс) деген атпен
қалған алтын дәірдің алтын қазығы іспетті еңбегі-“Аристотельдің
метафизика”, ’’Герменевтика”, ”Риторика”, ”Кате-гориялар”, “Аналитика”
және басқа да философиялық,логикалық шығармалар жазған түсіндірмелері
еді.Онымен шектеліп қалмай, ұлы ұстаздың дүниеге материалистік көзқарастан
туындаған идеяларын одан әрі дамытуға үлес қосқан “Кемеңгерлік меруерті”,
“Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы”, “Мәселелердің түп мазмұны”,
“Ғылымдардың шығуы”, “Бақытқа жету” секілді философиялық еңбектерді дүниеге
әкелді. Осындай әлемдік ақыл-ойдың алға жылжуына серпіліс туғызатын теңдесң
жоқ еңбегі үшін “Ал муаллим ас-сана”,яғни “Екінші ұстаз ” аталған
жерлесіміз атақ-даңқы арада мың жылдан астам уақыт өтсе де адамзаттық
парасат биігінен түсірмей келеді.
Қай еңбегі болса да әлемнің түпкір-түпкіріндегі ғылыми ортаның назарына
ілінбей қалғаны және олардың көңілін аудартпай қоймағаны кем де кем,ғалымды
әлем жұртшылығы әлі күнге тану,таныту үстінде.
Орта ғасырда ғылым ой ордасының іргетасын Шығыста көтерген көсем сана
еиесі Әл-Фарабидің он ғасырдан астам уақыт бұрын өз қолымен жазған
шығармаларының көпшілігі сақталмаған, сақталғандардың бір де бірі Қазақстан
аумағында жоқ екен.
Фарабидің көптеген трактаттары жоғарыда айтқандай жеке-жеке кітап болып
басылып шықты.Бірақ бұлардың басым көпшілігі басқа тілдерден орыс тілдеріне
аударылған басылымдар.Қазақ тілінде шыққан ірі еңбектері саусақпен санарлық
қана болар.”Философиялық трактаттар” (1975), “Әлеуметтік-этикалық
трактаттар” басқа ұсақ аудармалар А.Машановтың,А.Көбесовтың,Е.Жәнібек овтың
т.б. кітаптарында бар.Ғалым Саттыбекова С.К. “Фарабидің ғылым еңбектерін
былай бөледі,жаратылыс тану ғылымы,саяси әлеуметтік этикалық,эстетикалық
және педагогикалық” деп.
Отырар тек Әбу Насырды ғана берді ме ? Фарабтан шыққан басқа ғалымдар
жоқ па деген сауалға,шығыстанушы-арабист, филология ғылымдарының докторы,
профессор Ә.Дербісәлиев ағамыз “Егеменді Қазақстан” газетіне өзінің
“Отырардың ойшылдары” атты мақаласын жариялап, “Әбу Насыр жалғыз
емес,Отырардан басқа да тамаша талантты талай ғалымдар қиырға қанат
қақты,тек Әл-Фарабиден басқалары зерттелмей келеді” деп.Онда Әбу Насыр Әл-
Фарабидің оқушыларға беймәлім рухани шәкірттері жайлы тамаша мағұлмат
береді. Автор бірнеше Отырарлық данышпандар жайлы, олар:Исхақ Әл-
Фараби,Исмайл әл-Жаупари, Әлем ад-Дин әл-Жаупари, Бурпан ад-дин Ахмед әл-
Фараби, Имад ад-дин Әбул Қасым әл-Фараби, Махмуд әл-Фараби,Исмайл әл-
Хусаини, әл-Фараби мен Бадр ад-дин әл-Фараби данышпан,ойшылдардың өмірі мен
ғылыми қызметтері жайлы тұлға ретінде жеке-жеке тоқталып тамаша
әңгімелейді.
Ғалым Дербісәлиевтің хабарлауынша: “Он екі Фараби” өз атын тарихта
қалдырыпты. Демек, әрқайсысы тарихи тұлға ретінде жеке-жеке зертеуді,
таныстыруды талап ететін 12 әл-Фараби бар.
Ал, ғалым Ө.Жәнібеков өзінің еңбегінде:Қазақстан тарихында,әсіресе қазақ
халқының шыққан тегін,өмір тынысын,тұрмыс салтын, өзіне тән мәдениетін
қалыптастыруда, қазір біздің көз алдымызда үйіндісі жиырма гектардай жерге
көсіліп жатқан ежелгі Отырар қаласының және ол дүниеге келтірген Отырар
өркениетінің алатын орны ерекше-деп жазды. Зертеуші Жәнібеков тағы
былай:”Отырар көгалды алқабы әлемге Әбу Насыр әл-Фараби(870-950),Ғаббас
саид әл-Жауири (790-860),Ысқақ әл-Фараби (т.ж.б.-1002), Ысмайл әл-Жауһари
(т.ж.б.-1010),Ахмет әл-Фараби (т.ж.б.-1174),Ахмет Иассауи (1094-
1166),Әбілқасым әл-Фараби (1130-1210),Әдіб Иұғнақи (ХІІ-ХІІІ ғ.),Ысмайл әл-
Отрари (т.ж.б.-1489) сияқты энциклопедист ғалымдар,ақын-жазушылар берді,ал
олар шыққан түркі-қыпшақ ортасынан кейінірек Дәуіт Әбділбақи Түркістани,
Қадырғали Жалайыри, қазақ арасынан Ақтамберді, Майлықожа, Құлыншақ, Шәді
төре секілді ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің өршуі Отырар өркениетінің
кезінде шарықтап дамып,Қазақстан тарихында өшпес із қалдырғанының белгісі”
деп жазады.
Фарабиді ертеден-ақ өте жоғары бағалаған, мәселен “ХІІ ғасырда өмір сүрген
Орта азиялық тарихшы Абу Хасан Байхаки былай: Марқұм Әбу Насыр әл-Фараби
білімінің жоғарлығы,даналығы үшін “Екінші ұстаз” атанды.Дүниеде төрт ірі
ғажап ғалым болған екен, атап айтқанда,олардың екеуі исламға дейін,олар
Александр Великий (Афродейзийский) және Аристотель, келесі екеуі ислам
кезінде, Абу Насыр әл-Фараби және Абу Али (Ибн Сина) барлық еңбектерінде
ілімін қолданған”-деп жазған екен.

2.2 ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМ САЛАСЫНДА.

Араб тіліндегі мәдениетті философиялық екі тарауы болған деп, Ғылым
Машанов, оның бірі – ертеден келе жатқан теологиялық-мистикалық, дүниеден
безуші-эскаттік-дәуіштік ағым; екінші - дүние кілтін адамның табиғатты
зерттеу арқылы ақыл қазынасынан іздейтін – ақли (рациональдік) ағым. Ғылым
мен білімнің кейінгі өркендеуіне ақли ағым зор әсер еткені мәлім. Осы
айтылған ақлирациональ ағымның алғашқы негізін салушы ретінде көбінесе үш
адамның есімі аталады, олар мыналар: әл-Кинди араб (800-879); түркі қыпшақ
әл-Фараби (870-950); тәжік (ирандық нәсілден) Әбуғали ибн Сина (980-1037).
Араб мәдиниетінің негізін салған үш халықтан шыққан үш данышпан осылар. Бұл
үшеуі бірінен бірі үлгі алған бір ағындағы философтар, шығыс тілінше айтсақ
фалсафтар. Фараби өзінің алғашқы үйрене бастаған кезінде әл-Кинди еңбегімен
танысып,соңан өрлеген болса, кеінгі Әбуғали ибн Сина да өзінің философиялық
бағытын Фараби еңбегімен бастаған 1- деп санайды.
Фараби ғылымды көбінесе өз бетінше оқумен меңгеріп, аса зор
табандылық көрсеткен, орасан зор табыстарға жеткен адам. Ол әсіресе грек
ғалымдарының философиясын, оның ішінде Аристотельдің, Платонның бай мұрасын
игеруді қолға алған. Ғылым Көбесовтің Мұнда ол аса үлкен шыдамдылық пен
ыждағаттылық көрсетеді, бір аңыз бойынша, ол Аристотельдің Жан туралы
дейтін еңбегін жүз рет, Табиғи гармониясын 40 рет, Риторикасын 200 рет
оқиды деп еңбегінде келтірген
Міне, осылай Фараби Фристотельдің еңбектерін оқып, ізінқуып,
философия ғылымының барлық тараулары бойынша қалам тартып аса ірі
жетістіктерге жетедію Жалпы, философия ғылымын көп зерттеген, өзінің
философиялық еңбектерінің басым көпшілігі грек ойшылдарының мұрасын
зерттеуге, оның ішінде Аристотель еңбектерін зерттеуге арнаған.
Сол кездің өзінде-ақ Аристотель аса беделді ғалым болып
саналған. Ол кезде Аристотельдің еңбектерін талдау, сынау,дамыту түгілі,
тіпті оның еңбектерін түсініп оқудың өзін арман еткен деп жазады ғалым
Машанов.А. Аристотельді сынап , оны толықтырып еңбек жазуды қолға алу
аса зор оқиға. “ Жалпы Фараби өзінің еңбектерінің бәрін де
философиялық тұрғыдан қарайды. Кейбір табиғи құбылыстарды талдаған
қағидаларында оның табиғат зерттеушіден айыру өте қиын. Сол себепті
Фарабиді табиғи философ Натур философ деуге лайық жерлері көп 2 – деп
Машанов жазады. Аристотель ілімін ол толықтырады, сынайды, талдап дамытады.
Олардың арқасында ол өзінің философиялық системасын салып кетеді.
Фараби Шығыс перипотетизмнің аса көрнекті өкілі, араб тіліне
әлемге тараған прогресшіл қоғамдық философияның негізін салушылардың бірі.
Оның философиясының, логиканың, социологияның, этика, оның тұжырымдары мен
әлеуметтік – этикалық, эстетикалық концепциялары сол дәуірдің дәстүріне,
тәліміне әуендесболып келеді3 – деп жазады Бурабаев М. Ол жалпы теориялық
ой – пікірдің жетістіктерін жаңғартып, жетілдіре түсті. Халық даналығын
туғызған данышпандық пікірлерге ден қойды.Сөйтіп өзінің философиялық
концепциясын жасады. Философия ғылымында Фараби орны өзгеше, Фарабидың ұлы
философ екенін ежелден мәлім. Оның басқа еңбектерінен бұрын философтығы
танылған.Ең алдымен оның аты сол философия арқылы, Аристотель, Платон
сияқты ірі философтарды талдаумен даңққа бөленді деп жоғарыда айтқанмен.
Фараби Аристотельдің философиясын әр алуан мистикалық қоспалардан арылтып,
одан әрі дамытты.
Ғалым өзінің философиялық еңбектерінде философияның әр алуан
проблемаларын көтеріп,философия мен табиғаттану ғылымының байланысын
қолдады. Философияны діннен бөлек оқшау өмір сүруі қажеттігін дәлелдеиді.
Екінші ұстаздың бұл ғылыми тұжырымдары кейінгі шыққан үлкен ғалымдар
зерттеулерінде одан әрі өрістейді.Мәселен Ибн Синаның, Ибн Баджаның және
тағы басқа зерттеушілер Әл-Фарабидің философиялық концепциясын негізге
алады-1 деп жазады С.Н.Григорян.
Сатыбекованың хабарлауша, “ Орта ғасырдағы Европа, классикалық көне
грек филасофиясымен, негізінен Әл-Фараби еңбектері арқылы танысады. XII
ғасырдың өзінде ғана оның “Ғылымдар классификациясы”деген еңбегі латын
тіліне екі рет аударылды. XII-XVII ғасырлар аралығында ұлы ғылымның “ Ақыл
ойдың мәні туралы мәселелер негізі” деген еңбегі , “Аристотель физикасы
“және “Поэтикасына түсініктемелер”,”Логика “және тағы басқа трактаттары
латын тілінде шығады.
“Аристотельдің еңбектеріне сүйене отырып Фараби антика заманының
теориялық озық ой-пікірлерін сыннан өткізіп,белгілі бір жүйеге
салады.Аристотельдің жаратылыстану ғылымындағы және стихиалық материалистік
тенденциялары мейлінше күшейтеді. Фараби Плотонның идеялистік және
мистикалық қателерін қабылдамады дейді Хайруллаев. Фараби Аристотельдің
барлық шығармаларына коментарий жазған. Фараби өзінің еңбегінде
“Философияны оқып үйрену үшін қажетті шарттар жайлы, яғни философияны
зерттеуден бұрын нені білу керектігі туралы деген сұраққа жауап ретінде 9
шарт жазады.Олардың әрқайсысы жайлы ғалым өз пікірін ортаға салады.
Бірінші – философиялық ағымдар мен мектептердің атын білу,
екінші - Аристотельдің әрбір кітабының мақсатын білу,
үшінші – философияны зерттеуге негіз етіп алынған ғылымды білу,
төртінші – философияны зерттеудің маңызы,
бесінші - философияны ұғынғысы келген кісінің дұрыс жолды таңдап
ала білуі,
алтыншы – Аристотельдің әрбір кітабының тіл ерекшеліктерін білу,
жетінші - өзінің кітаптарын Аристотельдің неліктен тұспалдап жазған
себептерін білу,
сегізінші – философтік білігі бар адамның қандай күйде болуға тиіс
екендігін білу,
тоғызыншы – Аристотельдің кітаптарынзерттегісі келетін адамдарға
қажетті нәрселер 1 – деп ғалым жазады.
Жалпы Фарабидің философиялық ой-өрісінің, идеясының дамуы қоршаған
ортасына байланысты – дейді ғалым. Батыбекова Өмірінің көп жылдарын
өткізген Бағдат, Харрон және Алеппо қалалары Араб халифатының мәдениеті
мен ғылымның ірі орталығы болған. Фараби замандастары философ, физик және
дәріге ар-Рази, филолог аль-Джаухари, астроном, математик аль-Баттани,
тарихшы аль-Масуди аль-Бахли, ат-Тараби, ақын Рудаки және аль-Мутаннаби,
ғылым мен мәдениет дамытуда өздерінің үлестерін қосып, мәдениет төрінен
орын алады.2
Фараби сынды көрнекті ойшылды бұрынғы Совет ғалымдары С.Н.Григорян,
А.Сагдеевтің, М.Хайруллаевтің еңбектері арқылы Фараби мұрасының
дүниежүзілік философиядағы маңызын түсіну үшін белгілі алғы шарттар жасап
берді. Атап айтқанда Н.С.Григорян мен А.Сагадаев Әл-Фараби Философиясының
тарихи негіздерін, оның өз заманындағы жағдайларымен және идеологиялық
күреспен байланыстылығын көрсетіп береді, оның философиясының мазмұнын
терең ашып көрсетті, Совет философтары әл-Фараби шығармаларының, сондай-ақ
Таяу Шығыс пен Орта Шығыстағы басқа да ойшылдар еңбектерінің кейбір
негізгітекстерімен таныстырады.
Ғалым Хайруллаевтың Мирозрение Фараби и его значение в истории
философии атты еңбегі көптеген деректеме мәліметтер негізінде Фараби
философиясын талдап берген алғашқы монографиялық зерттеу. Оның философиясы
ертедегі гректердің антикалық философиясы ғана емес, онан да басқа
қасиеттері бар. Фарабидің көптеген философиялық еңбектерінде ғылымдардың
түбегейлі негізгі ұғымдарының шығуы жайлы әңгіме болады. Бұл мәселеге
Фараби өзінің әйгілі шығармаларының бірі: Ғалымдардың шығуы туралы3 деп
аталатын трактатын арнайды.
Бұл еңбектердің арабша нұсқасы Кәбесовтың айтуынша Сақталмаған да
латын тіліндегі аудармасы сақталған екен. Бұл еңбекті латын тілінен ғалым
И.А.Рубин орысшаға аударып, ғалым А.Григорянның Из истории философии
Средней Азии и Ирана деп аталадын 1960 жылы Москвада жарық көрген еңбегіне
енгізеді.
Жалпы әл- Фараби философиясының мазмұнын талдай келіп онда дүниенің
материялығын, себептілігін, аным процессы, қоғам, адамгершілік тағы сол
сияқтыларды түсінуде айқын нышаны бар көрсету.
Фараби мұсылмандардың аса ірі философтарының бірі.Философия мен дін
арасындағы өзара қатынасты зерттей келіп Фараби бұларда мазмұн жағынан
бірлік бар екенін, бірақ дін, сезім, наным формасында көрінетінін, ал
философия білім формасында ақылға салу, ойлау формасында байқалатынын
жазады.
Сондықтан болар дінді теориялық жағынан негіздеуге қарсы болған. Сонымен
қатар, философиялық еңбектері де үлкен дүние, Ғалым Сатыбекова: Орта
ғасырда,Таяу және ОртаАзияда алғаш рет философия ғылымында табиғат пен
адамзат арасындағы ундестік туралы айтады,деп жазады.
Әл Фарабидің көптеген еңбектері оның философиялық ой пікірінің
кендігін,біртұтастығын көрсетеді.Онда мынадай принциптерге көңіл аударуға
болады:
1\Табиғаттың мәңгілік сипатын,оның қолдан жасалмағаның мойындау,
2\Объективтік себептілік пен заттардың табиғи байланысын мойындау,
олардың жаратушының құдіретіне байланысты емес екенін уағыздау.
3\Жанның мәңгіліктігін. Жалпы, Фараби, Аристотель Нихомахтың
этикасында келтірілген жобаны негізге ала отырып философия теориялық және
практикалық деп екіге бөледі. Теориялық философия өзгермейтін, мәңгілік
заттарды, ал практикалық философия өзгеріске ұшырап отыратын, не жаңадан
жасалатын заттарды зерттейді. Принцптерде осы бөлімдерді толықтырады.
Фараби өзінің философиялық еңбектерінің ішінде логикаға көп көңіл
бөлген. Оның пікірінше, логика шындықты жалғаннан айырудың құралы. Логика –
ақыл-ой негізі. Ол адамдарды түзу жолмен жүргізіп, ағаттықтардан
сақтандырады. Логиканы екі салаға бөледі, олар ұғым және анықтау теориясы
мен болжам, дәлел және қорытындылар теориясы. Логиканың мақсат –
дәлелдемелерді зерттеу деп логикаға мұншалықты маңыз беруі сол кез үшін
жаңа құбылыс болған шығар. Жалпы Фарабидің анықтауы бойынша – логика
ойлаудың заңдары мен ережелері туралы ғылым. Бұл ғылымның арқасында адам
өзінің ойлау әрекетін тәрбиелей алады. Өзінің ойын анық та айқын, жүйелі
түрге келтіреді, ойлау, ой қорыту, талқылау барысында логикалық қателер
жіберуден аулақ болады.Фараби Аристотельдің
“Категориялар”,”Германевтик”,”Бірін ші аналетика”, ”Екінші
аналетика”,”Топика”,”Софистика” деп аталатын логикалық шығармаларының
мәнісі мен маңызына тоқталады да, Аристотельдің “Риторика” мен “Поэтикасын”
да осы топқа жатқызып, олардың логикалық ойдың,тілдің өрнегі тұрғысынан
қарастырады. Фараби Аристотельдің шығармаларының бәріне арнайы түсініктер
жазумен қатар өз бетімен де көптеген логикалық шығармаларын
жазады.”Логикаға кіріспе”, “Ақыл мен түйсік”, “Логика жайлы
трактат”,”Логика жайлы кіші трактат”.Хайруллаев айтуы бойынша “Фарабидің
үлкен құнды қолжазбасы Братиславта сақталған”Книга логика (большая),книга
сборник книг по логике”.Бұл қолжазба XVIII ғасырда Ахмед Али көшіріп
қалдырған араб тілінде.Бұл қолжазбаның бағалығы Фарабидің үлкенді-кішілі
барлық логикалық шығармалары келтіреді”.Фарабидің логикалық трактаттарының
үлкен маңызы бар.
1975 жылы Қазақстан зерттеушілері,фарабист ғалымдары бірігіп Фарабидің
“Логикалық трактатын”жұртшылыққа орыс тілінде ұсынды. Бұнда Фарабидің
логика жөніндегі барлық еңбегін енгізеджі.Мұнда тек логикалық проблемалар
емес,сонымен қатар одан да өзге мәселелер, білімнің табиғаты, ғылыми
ұғымның қалыптасуы,адам ойының қалыптасуы,ойлау
ерекшеліктері,талант,шешендік,ұлылы қ туралы айтылған көптеген құнды
пікірлер бар.Бұл трактаттар Аристотельдің логикалық идеяларын жалғастырушы
және математикалық логика элементтерін күні бұрын көрсеткен ойшыл деп
мүмкіндік береді.
Фараби қазіргі заманғы ғылымның өте маңызды проблемасы-осыдан мың жылдай
шамасы бұрын күн тәртібіне қойып.Бұл проблема жайында сол кездің өзінде-ақ
құныд пікірлер айта білген.
Логика мен грамматиканың тығыз байланысы жайында былай дейді:”Бұл өнер
(логика) грамматикалық өнерге ұқсас,өйткені логика өнердің интеллектігі
және интеллекциясының пайымдағыш обьектілеріне қатысыт қандай
болса,грамматиканың тіл мен сөздерге қатынасының сондай: логика
интеллекциясының пайымдағыш обьектілері жөнінде қандай үлгіде берсе де
грамматика ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.