Қазақ жеріндегі Ресей бекіністері
КІРІСПЕ
I тарау. Ресей бекіністерінің қазақ жеріне салына бастауы
1. Ресей бекіністерін түрғызудағы әскери экспедициялардың ролі
2. Бекіністердің қазақ жерінде салыну мақсаты
II тарау. Ресей империясы бекіністерінің отарлық саясат тірегіне айналуы
2. Ресей желілерінің құрылуы
III тарау. Ресей бекіністерінің қазақ жеріне тигізген әсері.
5. Ресей бекіністерінің салынуына қарсы жергілікті қазақ халқының баскөтерулері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
I тарау. Ресей бекіністерінің қазақ жеріне салына бастауы
1. Ресей бекіністерін түрғызудағы әскери экспедициялардың ролі
2. Бекіністердің қазақ жерінде салыну мақсаты
II тарау. Ресей империясы бекіністерінің отарлық саясат тірегіне айналуы
2. Ресей желілерінің құрылуы
III тарау. Ресей бекіністерінің қазақ жеріне тигізген әсері.
5. Ресей бекіністерінің салынуына қарсы жергілікті қазақ халқының баскөтерулері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Диссертациялық жұмыс ХVІІІ–ғасырдың 30-шы жылдарынан ХІХ-ғасырдың 60-шы жылдары аралығындағы Ресей империясының Қазақстан жерінде жүргізген саясаты, отарлық саясаттың негізгі тірегі болған әскери бекіністер тарихына арналады. Еліміз тәуелсіздік алып, тарихты зерделеуде ауытқушылықтарға жол берген империя қысымынан арылған уақытта Ресей империясының Қазақстанда жүргізген колонизациялық саясатына объективті түрде ғылыми тұрғыда баға беру бүгінгі күн талаптарының бірі деуге болады.
Ресей империясы әскери бекіністері жайлы ғылыми салада аз зерттеліп жүрген жоқ. Алайда әскери бекіністердің салынуы кезінде қазақ даласына үлкен қара бұлт үйірілгенін, қазақ халқының ауыр отарлық езгіге түсіп мал-жанынан, жерінен, тәуілсіздігінен айрылғанын өз дәуірінде жазылған, кейінгі зерттеулер фактілеріне сүйене отырып ғылыми тұрғыда бұл процеске баға беру әлі күнге дейін шешімін таппаған мәселе десек артық айтқандық емес.
Ресей империясының әскери бекіністері тарихын зерттеу Ресей империясының қазақ даласында жүргізген отарлық саясатын айқындай түседі. Әскери бекіністердің ролі, әскери желілердің орналасу тізбегі туралы нақтылы жазылған ғылыми еңбектер аз. Әскери желілердің бүкіл Қазақстанда орналасу тәртібі, отарлық саясаттың жүргізілуі барысындағы атқарған қызметі әлі де болса айқын анықталмаған мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмысты жазу барысында қазіргі кездегі шетелдік ғалымдардың көтеріп отырған ғылыми зерттеу әдістерімен жүргізілді. Ресей бекіністерінің тарихи мәселесіне объективті түрде баға беру көзделеді.
Зерттеу жұмысы барысында сол уақыттағы әлемдегі саяси экономикалық жағдай ескеріліп, ішкі сыртқы факторлар жан-жақты қарастырыла отырып тақырыпты ашу мақсаты қойылды. Өз уақытында жазылған тарихи-архивтік құжаттар мен кейінгі және бұрындары жазылған ғылыми әдебиеттермен таныса отырып тарихи-салыстырмалы әдіс қолданылады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық және географиялық шеңбері.
Магистрлік диссертациялық жұмыс XVIII-ғасырдың 30-жылдарынан ХІХ-ғасырдың 60-жылдарына дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Осы уақыт аралығында Ресей әскери бекіністері салынып, 60-жылдардың соңында әскери-әкімшілік жүйенің орталықтарына айналды. 1730- жылдардан бастап қазақ жерінде әскери бекіністер бой көтеріп, 1860 жылдары әскери желілермен қосылып, отарлық саясаттың тірегіне айнала отырып қазақ даласын өз құрсауына алды. Осы уақытта бүкіл қазақ жері дерлік Ресейдің қол астына өтті. тақырып аясы қазақстан жерін қамти отырып сол уақыттағы әскери бекіністердің бүкіл қазақ жерінде орналасу тәртібі көрсетіледі, қазақ жеріне Ресей империясы әскери бекіністерінің тигізген әсері айқындалады.
Ресей империясы әскери бекіністері жайлы ғылыми салада аз зерттеліп жүрген жоқ. Алайда әскери бекіністердің салынуы кезінде қазақ даласына үлкен қара бұлт үйірілгенін, қазақ халқының ауыр отарлық езгіге түсіп мал-жанынан, жерінен, тәуілсіздігінен айрылғанын өз дәуірінде жазылған, кейінгі зерттеулер фактілеріне сүйене отырып ғылыми тұрғыда бұл процеске баға беру әлі күнге дейін шешімін таппаған мәселе десек артық айтқандық емес.
Ресей империясының әскери бекіністері тарихын зерттеу Ресей империясының қазақ даласында жүргізген отарлық саясатын айқындай түседі. Әскери бекіністердің ролі, әскери желілердің орналасу тізбегі туралы нақтылы жазылған ғылыми еңбектер аз. Әскери желілердің бүкіл Қазақстанда орналасу тәртібі, отарлық саясаттың жүргізілуі барысындағы атқарған қызметі әлі де болса айқын анықталмаған мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмысты жазу барысында қазіргі кездегі шетелдік ғалымдардың көтеріп отырған ғылыми зерттеу әдістерімен жүргізілді. Ресей бекіністерінің тарихи мәселесіне объективті түрде баға беру көзделеді.
Зерттеу жұмысы барысында сол уақыттағы әлемдегі саяси экономикалық жағдай ескеріліп, ішкі сыртқы факторлар жан-жақты қарастырыла отырып тақырыпты ашу мақсаты қойылды. Өз уақытында жазылған тарихи-архивтік құжаттар мен кейінгі және бұрындары жазылған ғылыми әдебиеттермен таныса отырып тарихи-салыстырмалы әдіс қолданылады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық және географиялық шеңбері.
Магистрлік диссертациялық жұмыс XVIII-ғасырдың 30-жылдарынан ХІХ-ғасырдың 60-жылдарына дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Осы уақыт аралығында Ресей әскери бекіністері салынып, 60-жылдардың соңында әскери-әкімшілік жүйенің орталықтарына айналды. 1730- жылдардан бастап қазақ жерінде әскери бекіністер бой көтеріп, 1860 жылдары әскери желілермен қосылып, отарлық саясаттың тірегіне айнала отырып қазақ даласын өз құрсауына алды. Осы уақытта бүкіл қазақ жері дерлік Ресейдің қол астына өтті. тақырып аясы қазақстан жерін қамти отырып сол уақыттағы әскери бекіністердің бүкіл қазақ жерінде орналасу тәртібі көрсетіледі, қазақ жеріне Ресей империясы әскери бекіністерінің тигізген әсері айқындалады.
1. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-40-х годах ХҮІІІ в –Алма-Ата: АН Каз ССР. 254 с.
2. Аполлова Н.Г. Экономические и политичекие связи Казахстана с Россией в ХҮІІІ- начале ХІХ вв. М.: АН ССР, 1960. 456-б.
3. Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. Алматы: Санат, 1994. 120 б.
4. Абдиров М. История казачество Казахстана. Алматы: Ғылым, 1994. 217 б.
5. Абаза К.К. Завоевание Туркестана. Спб, 1902. 37 б.
6. Абдиров М.Ж. Военно-казачья колонизация Казахстана (конец ХҮІ- нач. ХХ в).-А., 1997. 94 б.
7. Абильдабекова А. Историография присоединения Казахстана к России.-А., 2001.
8. Азиатская Россия. Спб. 1914. 28 б.
9. Асфандияров С. Очерки по истории Казахстан. –А., 1935. 17 б.
10. Алекторов А. История Ореньургкой губернии. Оренбург, 1882
11. Басин В.Я. Россия и казахские ханства в ХҮІ-ХҮІІІ вв.-А., 1971. 198 б.
12. Бекмаханов Е. Б. Присоединение Казахстана к России. М.: 1957. 342 б.
13. Бартольд В.В. История Туркестана. Ташкент.1922, 523 б.
14. Бородин Н.П. Уральское казачье войско: стат. Описание. Уральск, 1891. Т.1,2. 632 б.
15. Бутаков А.И. Дневные записки плавания А.И. Бутакова по Аральскому морю в 1848-1849 гг. Ташкент.: 1953. 57 б.
16. Бларамберг И. Военно-статическое обозрения земли киргиз-кайсаов Внутренней и Зауральской орд. Ореньургсого ведомства. Спб. 1848. 32б.
17. Бларамберг И.Ф. Воспоминание. М., 1978
18. Байтұрсынов А. Изьранное . Алматы, 1995
19. Витевский В.Н. И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его состояний до 1759 г. т.І, К., 1897. 278 б.
20. Вяткин М.Н. Батыр сырым.-М-Л., 1947.
21. Восемьнадцатый век: Исторический сборник. Кн. ІҮ. Спб, 1869.
22. Вельяминов-Зернов В. Исследования о Касимовских царях и царевичах. Спб, 1864. Ч.1-4. 168 б.
23. Вамбери М.П. Путешестивие по Средней Азии в 1863 г. М., 1867. 186 б.
24. Галузо П.Г. Туркестан колония.-Ташкент, 1935. 35 б.
25. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867 г. 1914. Алма-Ата: Наука, 1965. 345 б.
26. Даль В.И. Сочинения: В10-ти томах. М., 1898, Т.7. 271 б.
27. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-1917гг.) Алма-Ата: Наука. 1984. 272 б.
28. Дамешек А.М. Внутренная политика царизма и народы Сибири. Иркутск: Наука, 1986. 126 б.
29. Елагин А.С. Казачество и казачье войско в Казахстана.-А., 1993. 44 б.
30. Есмагамбетов К.Л. Дейстивительность и фальсификация: Англо- американская историография о Казахстане. Алма-Ата.1976. 184 б.
31. Есмаганбетов Қ. Қазақтар шетел әдебиетінде . Алматы, 1992. 29 б.
32. Заволишин Ю. Описание Западной Сибири. Спб, 1867. 216 б.
33. История казахстана (ХҮІІІ-нач. ХХ вв) сб.док.и мат.-А., 2001
34. История Казахской ССР. В 5-ти томах. Алма-Ата: Наука. 1979. Т.3. 544 б.
35. История Казахстана. В 4-х томах. Т.1. Алматы: Атамұра. 1996.
36. Иванов М.И. Хивинская экспедиция 1839-1840 гг. Спб, 1873. 375 б.
37. Казахско-русское отношения в ХҮІІІ-ХІХ веках (1771-1867гг.).- А., 1964
38. Казахстан в ХҮІ-ХҮІІІ веках. Алматы, 1966. 53б.
39. Красовский М. Материалы для географии и статистики России. Спб, 1868, 85-87б.
40. Казахско-русское отношение в ХҮІ-ХҮІІІ вв. Алматы, 1961, 266б.
41. Касымбаев Ж.К. Под надежную защиту России.- А., 1986
42. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты.-А., 1992.
43. Касымбаев Ж. К. Государственные деятели казахских ханств ХҮІІІ- первой четверти ХІХ в.-А., 2001
44. Козыбаев М.К. История и современность. А. 1991. 252 б.
45. Казанцев И. Описание киргиз-кайсаков. Спб, 1867. 95 б.
46. Кауфман А.А. К вопросу о русской колонизации Туркестанского края. Спб, 1903. 302 б.
47. Крафт И. Из киргизской страины. Оренбург, 1900. 167 б.
48. Крафт И. Сборник узаконений и киргизских степных областей.-Оренбург, 1898
49. Қаратаев Т. Жүз жылдың ақ-қарасы. Алматы: 1993. 255 б.
50. Катанаев Е.Г. Западно-Сибирское служило казачество и его роль в обследовании и занятии русскими Сибирии и Средней Азии. Вып. 1, спб, 1908. 7 б.
51. Корамзин Н.М. Записки о древней Новой России. Спб, 1914.
52. Корамзин Н.М. История государство Российского. Спб, 1853
53. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих и киргиз- касацких орд и степей. Спб, 1832.
54. Лебедев В.И. Политика Петра І на Востоке // в кн. История СССР т.І., М., 1947, 553 б.
55. Макшеев А. Путешествия по киргизским степям и Туркестанскому краю. Спб, 1896. 257 б.
56. Макшеев А. Описание низовьев Сыр-дарьи. Спб, 1836. 137 б.
57. Макшеев А.И. Исторический обзор Туркестана и наступительные движения в него русских. Спб, 1890
58. Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства. Спб, 1865. 288 б.
59. Масанов Н.Э. Проблемы социально-экономической истории Казахстана на рубеже ХҮІІІ-ХІХ вв. Алма-Ата: Наука. 1984. 176 б.
60. Мартенс Ф.Ф. Россия и Англия в Средней Азии. Спб, 1880. 176 б.
61. Миллер Г.Ф. История Сибири. М., 1937. Т.1-2. 465 б.
62. Мәшімбаев С.М. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты. Алматы: Санат. 1994. 136 б.
63. Маданаов Х. Ұлы дала тарихы. Алматы: Санат. 1994. 272 б.
64. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ-ХҮІІІ вв. Алматы: 1991. 237б.
65. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы. 1993. 127 б.
66. Материалы по истории казахсикх ханств ХҮ-ХҮІІІ веков.-А., 1969.
67. Макшеев Л.И. Исторический обзор Туркестана и наступительного движения в него русских. Спб, 1890
68. Несипбаева К.Р. Современные англо-американское историография русской экспанций и колонизации Центральной Азии и Казахстана.-А., 1997
69. Народы Средней Азии и Казахстана .М., 1962. 768 б.
70. Прошлое Казахстана в источниках и материалах.- А., кн.ІІ. 1997
71. Паллос П.С. Путешествие по разным провинциям Российской империй.ч.1-3. Спб, 1773-1783 г.
72. Пищуллина К.А. Юго-Восточный Казахстан в ХҮІ-ХҮІІІ вв. Алматы: Ғылым. 1977.
73. Памятники Сибирской истории ХҮІІІ века. Спб, 1885, 35-36б.
74. Семипалатинск (Касымбаев и др).- А., 1984
75. Сулейменов Б., Басин Б. Казахстан в составе России. Алматы. 1981. 17 б.
76. Сабырханов А. Қазақстан мен Россияның ХҮІІІ ғасырдағы қарым-қатынасы. Алматы: Ғылым. 1970.
77. Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А. Из истории Казахстана ХҮІІІ века. Алма-Ата: Наука. 1988. 144б.
78. Теретьев История завоевания Средней Азии. Спб, 1906. 42 б.
79. Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы. І. 4,-А., 1961
80. Рычков П.И., Рычков Н.П. Капитан жазбалары. –А., 1995
81. Рычков П.И. Типография Оренбургкой губернии. Спб, 1762
82. Рычков П.И. История Оренбургская 1730-50.- Оренбург, 1896
83. Царская колонизация в Казахстане. –А., 1995
84. Алекторов А.Е. Киргизы // Оренбургский листок, 1886. №13-20
85. Алекторов А.Е. Земледелие у киргизов// Оренбургский листок. 1888. № 50-52
86. Әбдіразақов Т. Қазақстанның Ресейге қосылуының ауыр зардабы // Қазақ тарихы. 1995 №2. 10-15 б.
87. Бекмаханова Н.Е., Дулатова Д.И. Вопросы исторической географии Казахстана ХІХ в., дореволюционной литературе // Вопросы истории. Алма.Ата.1974. №6, 61-70 б.
88. Броневский Г.Б. Записки о киргиз-кайскаов Средней Орды// Отечественные записки, 1830. № 3, 41-87б.
89. Большой С. Замечания о киргизах// Сын Отечества, 1822. № 35, 49-68 б.
90. Басин В.Я. Некоторые аспекты присоединения Казахстана к России.// Навеки вместе: К 250-летию добравольного присоединения Казахстана к России. Наука, 1982. 251-254 б.
91. Басин В.Я. К изучению документальной основы истории соединения Казахстана к России // Известия АН Каз ССР , сер. Общест. Наук. 1981. № 5, 17-22 б.
92. Венюков М. Заметки о степных походов в Средней Азии // Военный сборник. 1860, № 12, 268-269 б
93. Вяткин М. К вопросу о крестянских войнах в Казахстане // Вопросы истории, 1945, № 3-4, 72-85 б
94. Генс А.Т. Киргизские очерки// Военный сборник, 1866. № 5-8
95. Гра А. Материалы к истории Оренбурга // Труды Оренбургской учебно-архивной комиссии, 1903. Вып.2, 1-10 б.
96. Голосов Д. Поход в Хиву в 1839 году отряда русских войск под начальством генерал-адъютанта Перовского // Военный сборник, 1863. № 1-2
97. Дахшлейгер Г., Аполлова Н. Добровольное присоединение Казахстану к России // Вестник АН Каз ССР, 1954. № 5, 14-24 б
98. Дулатова Д.И. Исследование русско-казахских связей в советской историографии // Известия АН Каз ССР, сер. общет. наук. 1981. № 5, 30-36 б
99. Захарьин И. Зимний поход в Хиву в 1839 году. // Русский архив 1891. № 4, 515-598 б.
100. Иванин М.И. Поездка на полуостров Мангышлак в 1846 году // Записки РГО, 1847, Кн.2. 267-305
101. Қозыьаев М. Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылды ма? // Ақиқат. 1998, № 3.
102. Касымбаев Ж.К. Военно-политические меры царизма по усилению торвового значения крепости Восточного Казахстана в начеле ХІХ века// Исторические науки, Алматы:1976, 12-18 б.
103. Касымбаев Ж.К. Роль городов Восточного Казахстана в укреплении торговых отношений с кочевым казахским и русским населением в начеле ХХ века // Известия АН Каз ССР, сер. Общет. наук, 1979. № 6, 52-57 б.
104. Касымбаев Ж.К. Города Восточного Казахстан- центр русско-казахской торговли в период завершения присоединения Казахстана к России// Вестник АН Каз ССР, 1981, № 10, 58-65б.
105. Катанаев Г.Е. Историческая справка о том, как и когда основан город Омск. Омск, 1916, 7 б.
106. Макшеев А.И. Описание Аральского моря// Записки РГО, 1851, Кн.5. 30-61 б.
107. Макшеев А.И. Поездка А.И. Макшеева в Туркестанский край летом 1867 года // известия РГО, 1867.Т.3. №10, 190-193 б
108. Общий очерк Киргизской степи // Военный сборник 1856. № 12, 359-365 б
109. Окладников А.П. Освоение Сибири – важный этап в истории объединения народов России // Навеки вместе: 250-летию добровольного присоединения Казахстана к России. Алма-Ата: Наука, 1982. 78-96 б
110. Потто В.О. О степных походах // Военный сборник 1873,229-260 б
111. Положение об Аральской флотилии // Военный сборник, 1866, № 12, 204-212 б.
112. Походы в степи. Употребление верблюдов для военных надобностей // Военный сборник, 1862, № 4, 357-388 б.
113. ҚРОМА. 4 Қор 395 іс., 208 қ., 14-15 б
114. 4Қор., оп 1.,1 іс., 3 б.
115. 4 Қор., оп.1., 1 іс., 54 б
116. 4Қор., оп.1., 1 іс., 3 б.
117. 4Қор., оп.1., 1іс., 3б
118. 4Қор., оп.1., 2522 іс., 1 б
119. 4Қор., оп.1., 1 іс., 173 б.
120. 427 Қор., 85 іс., 39-51 б
121. 427 Қор., оп.1., 85 іс., 39-41 б
122. 4 Қор., оп.1., 1 іс., 143 б.
123. 4 Қор., 3051 іс., 428 қ., 2 б
124. 4 Қор., оп.1., 395 іс., 208 қ., 22 б
125. 3 Қор., 246 іс., 3 б.
126. ООМА 1Қор., 35 іс., 305б
2. Аполлова Н.Г. Экономические и политичекие связи Казахстана с Россией в ХҮІІІ- начале ХІХ вв. М.: АН ССР, 1960. 456-б.
3. Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. Алматы: Санат, 1994. 120 б.
4. Абдиров М. История казачество Казахстана. Алматы: Ғылым, 1994. 217 б.
5. Абаза К.К. Завоевание Туркестана. Спб, 1902. 37 б.
6. Абдиров М.Ж. Военно-казачья колонизация Казахстана (конец ХҮІ- нач. ХХ в).-А., 1997. 94 б.
7. Абильдабекова А. Историография присоединения Казахстана к России.-А., 2001.
8. Азиатская Россия. Спб. 1914. 28 б.
9. Асфандияров С. Очерки по истории Казахстан. –А., 1935. 17 б.
10. Алекторов А. История Ореньургкой губернии. Оренбург, 1882
11. Басин В.Я. Россия и казахские ханства в ХҮІ-ХҮІІІ вв.-А., 1971. 198 б.
12. Бекмаханов Е. Б. Присоединение Казахстана к России. М.: 1957. 342 б.
13. Бартольд В.В. История Туркестана. Ташкент.1922, 523 б.
14. Бородин Н.П. Уральское казачье войско: стат. Описание. Уральск, 1891. Т.1,2. 632 б.
15. Бутаков А.И. Дневные записки плавания А.И. Бутакова по Аральскому морю в 1848-1849 гг. Ташкент.: 1953. 57 б.
16. Бларамберг И. Военно-статическое обозрения земли киргиз-кайсаов Внутренней и Зауральской орд. Ореньургсого ведомства. Спб. 1848. 32б.
17. Бларамберг И.Ф. Воспоминание. М., 1978
18. Байтұрсынов А. Изьранное . Алматы, 1995
19. Витевский В.Н. И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его состояний до 1759 г. т.І, К., 1897. 278 б.
20. Вяткин М.Н. Батыр сырым.-М-Л., 1947.
21. Восемьнадцатый век: Исторический сборник. Кн. ІҮ. Спб, 1869.
22. Вельяминов-Зернов В. Исследования о Касимовских царях и царевичах. Спб, 1864. Ч.1-4. 168 б.
23. Вамбери М.П. Путешестивие по Средней Азии в 1863 г. М., 1867. 186 б.
24. Галузо П.Г. Туркестан колония.-Ташкент, 1935. 35 б.
25. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867 г. 1914. Алма-Ата: Наука, 1965. 345 б.
26. Даль В.И. Сочинения: В10-ти томах. М., 1898, Т.7. 271 б.
27. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-1917гг.) Алма-Ата: Наука. 1984. 272 б.
28. Дамешек А.М. Внутренная политика царизма и народы Сибири. Иркутск: Наука, 1986. 126 б.
29. Елагин А.С. Казачество и казачье войско в Казахстана.-А., 1993. 44 б.
30. Есмагамбетов К.Л. Дейстивительность и фальсификация: Англо- американская историография о Казахстане. Алма-Ата.1976. 184 б.
31. Есмаганбетов Қ. Қазақтар шетел әдебиетінде . Алматы, 1992. 29 б.
32. Заволишин Ю. Описание Западной Сибири. Спб, 1867. 216 б.
33. История казахстана (ХҮІІІ-нач. ХХ вв) сб.док.и мат.-А., 2001
34. История Казахской ССР. В 5-ти томах. Алма-Ата: Наука. 1979. Т.3. 544 б.
35. История Казахстана. В 4-х томах. Т.1. Алматы: Атамұра. 1996.
36. Иванов М.И. Хивинская экспедиция 1839-1840 гг. Спб, 1873. 375 б.
37. Казахско-русское отношения в ХҮІІІ-ХІХ веках (1771-1867гг.).- А., 1964
38. Казахстан в ХҮІ-ХҮІІІ веках. Алматы, 1966. 53б.
39. Красовский М. Материалы для географии и статистики России. Спб, 1868, 85-87б.
40. Казахско-русское отношение в ХҮІ-ХҮІІІ вв. Алматы, 1961, 266б.
41. Касымбаев Ж.К. Под надежную защиту России.- А., 1986
42. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты.-А., 1992.
43. Касымбаев Ж. К. Государственные деятели казахских ханств ХҮІІІ- первой четверти ХІХ в.-А., 2001
44. Козыбаев М.К. История и современность. А. 1991. 252 б.
45. Казанцев И. Описание киргиз-кайсаков. Спб, 1867. 95 б.
46. Кауфман А.А. К вопросу о русской колонизации Туркестанского края. Спб, 1903. 302 б.
47. Крафт И. Из киргизской страины. Оренбург, 1900. 167 б.
48. Крафт И. Сборник узаконений и киргизских степных областей.-Оренбург, 1898
49. Қаратаев Т. Жүз жылдың ақ-қарасы. Алматы: 1993. 255 б.
50. Катанаев Е.Г. Западно-Сибирское служило казачество и его роль в обследовании и занятии русскими Сибирии и Средней Азии. Вып. 1, спб, 1908. 7 б.
51. Корамзин Н.М. Записки о древней Новой России. Спб, 1914.
52. Корамзин Н.М. История государство Российского. Спб, 1853
53. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих и киргиз- касацких орд и степей. Спб, 1832.
54. Лебедев В.И. Политика Петра І на Востоке // в кн. История СССР т.І., М., 1947, 553 б.
55. Макшеев А. Путешествия по киргизским степям и Туркестанскому краю. Спб, 1896. 257 б.
56. Макшеев А. Описание низовьев Сыр-дарьи. Спб, 1836. 137 б.
57. Макшеев А.И. Исторический обзор Туркестана и наступительные движения в него русских. Спб, 1890
58. Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства. Спб, 1865. 288 б.
59. Масанов Н.Э. Проблемы социально-экономической истории Казахстана на рубеже ХҮІІІ-ХІХ вв. Алма-Ата: Наука. 1984. 176 б.
60. Мартенс Ф.Ф. Россия и Англия в Средней Азии. Спб, 1880. 176 б.
61. Миллер Г.Ф. История Сибири. М., 1937. Т.1-2. 465 б.
62. Мәшімбаев С.М. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты. Алматы: Санат. 1994. 136 б.
63. Маданаов Х. Ұлы дала тарихы. Алматы: Санат. 1994. 272 б.
64. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ-ХҮІІІ вв. Алматы: 1991. 237б.
65. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы. 1993. 127 б.
66. Материалы по истории казахсикх ханств ХҮ-ХҮІІІ веков.-А., 1969.
67. Макшеев Л.И. Исторический обзор Туркестана и наступительного движения в него русских. Спб, 1890
68. Несипбаева К.Р. Современные англо-американское историография русской экспанций и колонизации Центральной Азии и Казахстана.-А., 1997
69. Народы Средней Азии и Казахстана .М., 1962. 768 б.
70. Прошлое Казахстана в источниках и материалах.- А., кн.ІІ. 1997
71. Паллос П.С. Путешествие по разным провинциям Российской империй.ч.1-3. Спб, 1773-1783 г.
72. Пищуллина К.А. Юго-Восточный Казахстан в ХҮІ-ХҮІІІ вв. Алматы: Ғылым. 1977.
73. Памятники Сибирской истории ХҮІІІ века. Спб, 1885, 35-36б.
74. Семипалатинск (Касымбаев и др).- А., 1984
75. Сулейменов Б., Басин Б. Казахстан в составе России. Алматы. 1981. 17 б.
76. Сабырханов А. Қазақстан мен Россияның ХҮІІІ ғасырдағы қарым-қатынасы. Алматы: Ғылым. 1970.
77. Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А. Из истории Казахстана ХҮІІІ века. Алма-Ата: Наука. 1988. 144б.
78. Теретьев История завоевания Средней Азии. Спб, 1906. 42 б.
79. Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы. І. 4,-А., 1961
80. Рычков П.И., Рычков Н.П. Капитан жазбалары. –А., 1995
81. Рычков П.И. Типография Оренбургкой губернии. Спб, 1762
82. Рычков П.И. История Оренбургская 1730-50.- Оренбург, 1896
83. Царская колонизация в Казахстане. –А., 1995
84. Алекторов А.Е. Киргизы // Оренбургский листок, 1886. №13-20
85. Алекторов А.Е. Земледелие у киргизов// Оренбургский листок. 1888. № 50-52
86. Әбдіразақов Т. Қазақстанның Ресейге қосылуының ауыр зардабы // Қазақ тарихы. 1995 №2. 10-15 б.
87. Бекмаханова Н.Е., Дулатова Д.И. Вопросы исторической географии Казахстана ХІХ в., дореволюционной литературе // Вопросы истории. Алма.Ата.1974. №6, 61-70 б.
88. Броневский Г.Б. Записки о киргиз-кайскаов Средней Орды// Отечественные записки, 1830. № 3, 41-87б.
89. Большой С. Замечания о киргизах// Сын Отечества, 1822. № 35, 49-68 б.
90. Басин В.Я. Некоторые аспекты присоединения Казахстана к России.// Навеки вместе: К 250-летию добравольного присоединения Казахстана к России. Наука, 1982. 251-254 б.
91. Басин В.Я. К изучению документальной основы истории соединения Казахстана к России // Известия АН Каз ССР , сер. Общест. Наук. 1981. № 5, 17-22 б.
92. Венюков М. Заметки о степных походов в Средней Азии // Военный сборник. 1860, № 12, 268-269 б
93. Вяткин М. К вопросу о крестянских войнах в Казахстане // Вопросы истории, 1945, № 3-4, 72-85 б
94. Генс А.Т. Киргизские очерки// Военный сборник, 1866. № 5-8
95. Гра А. Материалы к истории Оренбурга // Труды Оренбургской учебно-архивной комиссии, 1903. Вып.2, 1-10 б.
96. Голосов Д. Поход в Хиву в 1839 году отряда русских войск под начальством генерал-адъютанта Перовского // Военный сборник, 1863. № 1-2
97. Дахшлейгер Г., Аполлова Н. Добровольное присоединение Казахстану к России // Вестник АН Каз ССР, 1954. № 5, 14-24 б
98. Дулатова Д.И. Исследование русско-казахских связей в советской историографии // Известия АН Каз ССР, сер. общет. наук. 1981. № 5, 30-36 б
99. Захарьин И. Зимний поход в Хиву в 1839 году. // Русский архив 1891. № 4, 515-598 б.
100. Иванин М.И. Поездка на полуостров Мангышлак в 1846 году // Записки РГО, 1847, Кн.2. 267-305
101. Қозыьаев М. Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылды ма? // Ақиқат. 1998, № 3.
102. Касымбаев Ж.К. Военно-политические меры царизма по усилению торвового значения крепости Восточного Казахстана в начеле ХІХ века// Исторические науки, Алматы:1976, 12-18 б.
103. Касымбаев Ж.К. Роль городов Восточного Казахстана в укреплении торговых отношений с кочевым казахским и русским населением в начеле ХХ века // Известия АН Каз ССР, сер. Общет. наук, 1979. № 6, 52-57 б.
104. Касымбаев Ж.К. Города Восточного Казахстан- центр русско-казахской торговли в период завершения присоединения Казахстана к России// Вестник АН Каз ССР, 1981, № 10, 58-65б.
105. Катанаев Г.Е. Историческая справка о том, как и когда основан город Омск. Омск, 1916, 7 б.
106. Макшеев А.И. Описание Аральского моря// Записки РГО, 1851, Кн.5. 30-61 б.
107. Макшеев А.И. Поездка А.И. Макшеева в Туркестанский край летом 1867 года // известия РГО, 1867.Т.3. №10, 190-193 б
108. Общий очерк Киргизской степи // Военный сборник 1856. № 12, 359-365 б
109. Окладников А.П. Освоение Сибири – важный этап в истории объединения народов России // Навеки вместе: 250-летию добровольного присоединения Казахстана к России. Алма-Ата: Наука, 1982. 78-96 б
110. Потто В.О. О степных походах // Военный сборник 1873,229-260 б
111. Положение об Аральской флотилии // Военный сборник, 1866, № 12, 204-212 б.
112. Походы в степи. Употребление верблюдов для военных надобностей // Военный сборник, 1862, № 4, 357-388 б.
113. ҚРОМА. 4 Қор 395 іс., 208 қ., 14-15 б
114. 4Қор., оп 1.,1 іс., 3 б.
115. 4 Қор., оп.1., 1 іс., 54 б
116. 4Қор., оп.1., 1 іс., 3 б.
117. 4Қор., оп.1., 1іс., 3б
118. 4Қор., оп.1., 2522 іс., 1 б
119. 4Қор., оп.1., 1 іс., 173 б.
120. 427 Қор., 85 іс., 39-51 б
121. 427 Қор., оп.1., 85 іс., 39-41 б
122. 4 Қор., оп.1., 1 іс., 143 б.
123. 4 Қор., 3051 іс., 428 қ., 2 б
124. 4 Қор., оп.1., 395 іс., 208 қ., 22 б
125. 3 Қор., 246 іс., 3 б.
126. ООМА 1Қор., 35 іс., 305б
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Диссертациялық жұмыс ХVІІІ–ғасырдың 30-шы жылдарынан ХІХ-ғасырдың 60-
шы жылдары аралығындағы Ресей империясының Қазақстан жерінде жүргізген
саясаты, отарлық саясаттың негізгі тірегі болған әскери бекіністер тарихына
арналады. Еліміз тәуелсіздік алып, тарихты зерделеуде ауытқушылықтарға жол
берген империя қысымынан арылған уақытта Ресей империясының Қазақстанда
жүргізген колонизациялық саясатына объективті түрде ғылыми тұрғыда баға
беру бүгінгі күн талаптарының бірі деуге болады.
Ресей империясы әскери бекіністері жайлы ғылыми салада аз зерттеліп
жүрген жоқ. Алайда әскери бекіністердің салынуы кезінде қазақ даласына
үлкен қара бұлт үйірілгенін, қазақ халқының ауыр отарлық езгіге түсіп мал-
жанынан, жерінен, тәуілсіздігінен айрылғанын өз дәуірінде жазылған, кейінгі
зерттеулер фактілеріне сүйене отырып ғылыми тұрғыда бұл процеске баға беру
әлі күнге дейін шешімін таппаған мәселе десек артық айтқандық емес.
Ресей империясының әскери бекіністері тарихын зерттеу Ресей
империясының қазақ даласында жүргізген отарлық саясатын айқындай түседі.
Әскери бекіністердің ролі, әскери желілердің орналасу тізбегі туралы
нақтылы жазылған ғылыми еңбектер аз. Әскери желілердің бүкіл Қазақстанда
орналасу тәртібі, отарлық саясаттың жүргізілуі барысындағы атқарған қызметі
әлі де болса айқын анықталмаған мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында қазіргі кездегі шетелдік ғалымдардың көтеріп отырған ғылыми
зерттеу әдістерімен жүргізілді. Ресей бекіністерінің тарихи мәселесіне
объективті түрде баға беру көзделеді.
Зерттеу жұмысы барысында сол уақыттағы әлемдегі саяси экономикалық
жағдай ескеріліп, ішкі сыртқы факторлар жан-жақты қарастырыла отырып
тақырыпты ашу мақсаты қойылды. Өз уақытында жазылған тарихи-архивтік
құжаттар мен кейінгі және бұрындары жазылған ғылыми әдебиеттермен таныса
отырып тарихи-салыстырмалы әдіс қолданылады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық және географиялық шеңбері.
Магистрлік диссертациялық жұмыс XVIII-ғасырдың 30-жылдарынан ХІХ-
ғасырдың 60-жылдарына дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Осы уақыт аралығында
Ресей әскери бекіністері салынып, 60-жылдардың соңында әскери-әкімшілік
жүйенің орталықтарына айналды. 1730- жылдардан бастап қазақ жерінде әскери
бекіністер бой көтеріп, 1860 жылдары әскери желілермен қосылып, отарлық
саясаттың тірегіне айнала отырып қазақ даласын өз құрсауына алды. Осы
уақытта бүкіл қазақ жері дерлік Ресейдің қол астына өтті. тақырып аясы
қазақстан жерін қамти отырып сол уақыттағы әскери бекіністердің бүкіл қазақ
жерінде орналасу тәртібі көрсетіледі, қазақ жеріне Ресей империясы әскери
бекіністерінің тигізген әсері айқындалады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен қаралатын мәселелері.
Ресей империясының отаршылдық саясаты әскери бекіністер тарихын
зерттеу барысында айқындала түседі. Тақырыпты жазу барысында Ресей
үкіметінің әскери-губернаторларының естеліктері, XVIII-ғасырдағы және
кейінгі уақыттарда жарық көрген ғылыми еңбектерді саралай келе Ресей
империясы әскери бекіністерінің негізгі салыну мақсаты отаршылдық сипатта
болғандығын анықтау мақсаты қойылды. Әскери бекіністер мен желілердің
салыну, жүргізілу процесіне оның қазақ даласына тигізген ауыр зардаптарына
ғылыми тұрғыда баға беру мақсатын көздей келе мынадай төмендегі мәселелерді
анықтау көзделеді.
1. Әскери бекіністер салу ісі ұйымдасқан жоспарлы түрде жүргендігін
айқындау;
2. Әскери бекіністердің отаршылық саясаттың негізгі тірегі болғандығын
анықтау;
3. Әскери шептердің, бекіністердің салыну барысындағы Ресей
империясының басқыншылық саясатына баға беру;
4. Бекіністер желісінің қазақ даласына тигізген әсерін анықтау.
Зерттеу ждұмысының маңыздылығы мен жаңашылдығы.
Зерттеу жұмысының барысында архивтік деректер мен ғылыми зерттеулерде
аз қолданылып жүрген XVIII-ХІХ-ғасырларда жазылған еңбектерге саралау
жасалынды. Әскери желілердің географичлық орналасу орындары, отарлау
саясатының тірегі болғандығы анықталады. Тақырыпты зерттей отыра отарлық
саясат қаупінен сақтануды көздейді.
Ресей империясы бекіністері әскери-әкімшілік жүйенің саяси
отарлықтарына айналып отарлық саясаттың одан әрі жүруіне іс жүзінде қолайлы
жағдай туғызды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығына Ресей бекіністерінің салыну тарихына
тоқтала отырып Ресей империясының отаршылдық, басқыншылық әрекет
жүргізгендігіне айқынырақ баға беруді көздеген негізгі мақсаты жатады.
Бекіністерді салу мақстаы тарауында архивтік деректер көзі пайдаланылады.
Зерттеу жұмысының деректік базасы.
Бекіністер тарихына байланысты Қазақстан Республикасы орталық
мемлекеттік архивінде көптеген құжаттар бар. Бұл тақырып бойынша мынадай
қорларды топтастырып қарастыруға болады.
1. Ф.3. Пристав Алатуского округа
2. Ф.4. Оренбургская пограничная комиссия (1799-1859) областное
управление Оренбургскими кизгизами.
3. Ф.383. Управления киргизами Сырдаринской линий.
4. Ф.345. Областное управление Сибирскими казахами.
5. Ф.382. Управление командующего сыр-даринской линий туркестанского
военного округа.
Бұл қорлардағы құжаттарды мазмұнына қарай бірнеше топтарға бөлуге
болады.
1. Ресей үкіметі шығарған жарғы бұйрықтар.
2. Генерал-губернаторлардың өзара хаттары.
3. Арыз шағымдар, сот істері жөніндегі құжаттар.
Еліміздің егемендік алып, өткен тарихымызға да еркін көзқараспен қарай
бастаған уақытта патшалық Ресей өкіметінің одан бергі Кеңес өкіметінің
өзінің қазақ халқын осы күнге дейін отарлық құрсауында ұстап келгендігі,
отарлық саясаттың ішкі мәні айқындала түсуде. Отарлық саясатты жүргізер
тұста Ресей патшалығының негізгі тірегі болған бекіністер тарихы да әлі
толық зерттеле қоймаған мәселелердің бірі. Бекіністер салу арқылы ресей
империясы өзінің отарлық саясатын жүргізіп, бүкіл қазақ даласына өз
үстемдігінорнатты. Ресей империясы бекіністері тарихы ғылыми тұрғыда аз
қарастырылған жоқ, бірақ бұл процестің нақты қалай жүргендігі,
бекіністердің қазақ халқына әкелген үлкен ауыртпалықтары жөнінде,
бекіністерді салу ісінде отарлық саясаттың қазақ даласында үстемдік орнату
мақсаты жатқандығы жайындағы мәселелер жөнінде әлі де болса ғылыми тұрғыда
жазылған еңбектер аз. Бұл мәселе жөнінде тарихи фактілер мен зерттеулерге
сүйене отырып отарлық саясаттың жүргізілуі процесіне нақтылы ғылыми тұрғыда
баға беру әлі де болса толық шешеімін таппаған мәселе десек артық айтқандық
емес.
Бұл тақырып мәселесі XVIII-ғасырдың өзінде-ақ қарала бастады, бірақ
бұл әдебиеттерде өлкені танып-білу мақсаты жатқан еді. Бұл тұстағы жазылған
әдебиеттер мазмұнына қарап зерттеушілер әдебиеттер авторларын академиялық
және тәжірибелік бағыттағылар деп екіге бөледі.
Алдыңғыларына Левшин Л.И., Л.Мейер, П.П.Румянцев тағы басқалар, ал
соңғыларына Терентьев, Макшеев өзге де авторлар жатқызылады. П.И. Рычковтың
"Топография Оренбургская", "История Оренбургская" еңбектерінде Орынбор
өлкесінің тарихы жөнінде көптеген мағлұматтар беріледі. Аталған екі еңбекте
де патшалық империя көзқарасы басым. Орынбор өлкесінде әкімшілік
жұмыстармен айналысқан автор еңбегінде Ресейдің Қазақстанда жүргізген
отарлық езгісі жөніндегі мәліметтер жеткілікті.
Ресей әскерінің генералы дәрежесінде әскери қызмет атқарған Терентьев
еңбектерінде Ресей өкіметінің басқыншылық саясаты ашық байқалады. История
завоевания турк. еңбегіңде "История дальнейшего движения нашего на восток
характеризуется в общих чертах таким образом: соседство с дикими не
признающими ни международных и никаких прав кроме правы силы вынуждала нас
укреплять границы линией крепостей... [1]- деп келтіріп жергілікті халықгы
кемсіте отырып ресей отаршылдық саясатын бүркемелеуге тырысады. Терентьев
еңбегінде Қазақстанның оңтүстігінде жүргізілген әскери жорықгар баяндалып,
қазақ халқының ашықтан-ашық ауыр әскери басқыншылыққа ұшырағандағы жөнінде
мәліметтер келтіріледі. Бұл еңбекте де Ресей империясының отарлық пиғылы
ашық көрінеді.
XVIII - ғасырдағы Ресей зерттеушілерінің бірі П.Г.Галузо "Туркестан
колония" еңбегінде "Патшалы Ресей әскерлерінің қазақ даласына қарай жылжуы
XVIII - ғасырдың алғашқы жартысынан-ақ басталды — деп жаза келе Ресей
империясының әскери күш қолдана отырып бүкіл қазақ даласына ауыр езгі
әкеліп ішке енуін көрсететін нақты мәліметтер бар.()
Қазақ ақын жырауларының да шығармаларында бұл мәселе көтерілген
болатын. Бұл уақыттағы ақын-жыраулар зар заман ақындары деп аталған
болатын.
Адыра қалғыр көк жайық
Ақырап қалды-ау қонысым
қонысымнан ауған соң,
кемімесе екен ырысым?!
деп жырланды сол уақыттағы шығармалардың бірінде.
ХІХ –ғасырдың басында шетел ғалымдары да қазақ жеріндегі Ресей
империясы әскери бекіністері туралы, Ресей империясының отаршылдық саясаты
туралы жазды. Біраз ғалымдардың мәселен Э. Росс, Ч. Бульджер, А. Кроусс
тағы басқалар еңбектерінде Ресейдің қазақ даласындағы дөрекі отаршылдық
саясатына, қазақ даласының тәуелсіздік үшін жүргізген ұлт-азаттық
қозғалысына назар аударды.
Ағылшын тарихшысы А. Кроусс бұл туралы Ресейдің азиялық отарларындағы
жүргізіп отырған саясаты-барып тұрған агрессияшыл имперализм саясаты.
Басқару жүйесі толықтай әскери шенеуіктерге жүктелген және өлкенің барлық
қаражаты әскери округтерді ұйымдастыруға, оларды жабдықтауға жұмсалды.
Сауданың дамуына көмектесуге ештеңе жасалмады десе де болады. Саясаттың
негізгі мүддесі елдің ішкі мүддесін ескеруге, халық сұранысын өтеуге емес,
патша иеліктерінің шекарасын кеңейтуге бағытталған. Қысқаша айтқанда, Ресей
–басқа елдерді жаулап алып, халқын жұтып орыстандырып жіберуді мақсат
тұтқан империя жеп жазды.
Революцияға дейінгі зерттеулерде Ресей империясының отарлық саясаты
бүркемеленіп, бір жақты трактовкаға бой алдырады. Бұл туралы Зимонов
еңбегінде В большинстве случаев литературные источники дореволюционного
периода односторонные, в них возвеличивается колоннальной политики
царского правнославно-деп жазылады.
Орынбор бекінісінің салынуы Ресей отарлық саясатын жүргізуде
маңыздылығы зор деп,-көрсеткен П.И. Рычков еңбектері өлкедегі Ресейдің
отарлық саясаты мен бекіністер тарихы жөнінде көптеген мәліметтер береді.
XVIII-ғасырдың ІІ-ші жартысы мен ХІХ- ғасырдың басындағы зерттеу
еңбектерінде В.Н. Татищев пен П.С. Паллас сияқты авторлар Солтүстік Батыс
Қазақстан аймағындағы бекіністер, ол аймақтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы туралы құнды мәліметтер беретін деректер қалдырды.
Ресей империясының қазақ жеріндегі отарлық саясатын қолдаушылардың
бірі А.К. Гейнс болды. А.К. Гейнс өз еңбегінде былай деп жазды; Наиболее
верным способом утверждения русского влияние в степи является строительство
военных укреплений, форпостов, пикетов населенных казачьим-элементом,
который способен посеять страх среди местного поселения? Чем больше будут
бояться и уважать каждого русского в отдельности, тем сильнее будеть
провительство.
Орынбор өлкесін зерттеуде В.Н. Витевский мен Н.И. Красовский
еңбектерінің маңызы жоғары болды.
А.Ф. Рязанов еңбегінен Орынбор әскери желісін құру арқылы Ресей
империясы өз отарлық саясатын жүргізгісі келетінін көруге болады.
С.Ремезовтың еңбегінен де Ресей империясының отарлық пиғылын анық
байқауға болады.
Қазақстанның оңтүстік аймағындағы Ресейдің жүргізген отарлық жаулауы
мен бекініктері туралы Л.И. Монилев, А.И. Бутаков И.Ф. Бламберг
еңбектерінен көптеген мәліметтер алуға болады.
Қазақ зиялыларының ішінен С. Асфандияров осы тақырыпқа байланысты
мәселелерді көтеріп Ресей бекіністерінің қазақ жеріне шеп сала
орналастырылып отаршылдық саясаттың тірегіне айналғанын көрсетеді. Ресей
әскерлерінің қазақ даласын жаулауын өз көзімен көрген Ш.Уәлиханов та
Ресейдің отаршылдық саясат ұстанып отырғандығын өз еңбегінде келтіреді. А.
Байтұрсынов бұл кезең туралы:
Құнсыз болып еріміз,
Жесір болды жеріміз,
Мал менікі дей алмай
Жан менікі дей алмай
Итпен құсқа азық ек- деп суреттейді.
ХХ – ғасырдың 20-30 жылдары осы тақырыпқа байланысты
мәселелер А.П.Чулошников; М.Вяткин сияқгы зерттеушілер еңбектерінде
жазылды.
ІІ-дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары Қазақстанның Ресейге қосылуы
мәселесіне байланысты бірқатар еңбектер жарық көрді. "Присоединение
Казахстана к России в 30-х гг" атты еңбегінде Н.Г.Апполова қазақ жерінің
Ресей отарлануына түсуі туралы құнды мәліметтер мен деректер келтіреді.
Н.Г.Апполова өзінің келесі бір еңбегінде бекіністер мен редуттардың салыну
мақсаты жөнінде: "Бекініс шептерінің салынуы көшпелі феодалдардан қорғану
үшін шекараны нығайту мақсатында тұрғызылды"- деп көрсетіп Ресей
отаршылдық саясатын бүркемелейді. Автор бір жақты трактовкаға бой
алдырғанымен Ресей бекіністерінің Ресей империясының отарлық саясатының
негізгі тірегіне айналып отырғандығы жөнінде де жазады.
Апполованың осы мәселеге қатысты алдыңғы пікіріне қарсы пікір ретінде
Б.Сүлейменов, Б.Басин еңбектерінде мынадай тұжырым жасайды:
"Царизм создавал укрепленные линии на окраинах не только ддя
ограждения от набегов "кочевых феодалов", кочевников казахов и башкир, но и
для того, чтобы держать в уезде свой собственный народ-крепостных крестьян
и рабочих людей; укрепленные линии предназначались и для ограждения
присоединенных земель от попользований Джунгарии, а после ее падения от
завоевания царизма .
Кейінгі зерттеуші тарихшьшар қатарында Ж.Қасымбаев, М.Қозыбаев,
Несипбаева сияқгы ғалымдар өз еңбектерінде Ресей бекіністерінің отыршылдық
бағытта салынғандығын ашып көрсетеді. Бекіністер салу ісіндегі өзгерістер
туралы Ж.Қасымбаев өз еңбегінде ашып көрсетеді. "При
понимании роли оборонительных пунктов не следуеть придерживаться
однозначной трактовки менявшихся их дальнейших функций, менявшихся в
зависимости от аграрно-политических мотивов действий империй. Эволюция
перерастания первоначальных функций складывалось и углублялось на
протяжении почти целого столетия — с 20-годов XVIII в. когда стратегическая
линия единой неделимой империй обусловила коренных перенацеливания
первоначальных задач - дей келе алғашқы бекіністерден кейінгі
салынған бекіністер қазақ даласына ауыртпалық әкелгенін көрсетеді.
Зерттелу жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, 6 бөлімнен, қорытындыдан
тұрады. Зерттеу жұмысында пайдаланылған әдебиеттер мен деректерге
сілтемелер берілген.
I тарау. Ресей бекіністерінің қазақ жеріне салына бастауы
1. Ресей бекіністерін түрғызудағы әскери экспедициялардың ролі
2. Бекіністердің қазақ жерінде салыну мақсаты
1. Қазақ өлкесін барлау мақсатында Ресей өкіметі Қазақстанға ХҮІІІ-
ғасырдың басынан бастап жоспарлы түрде әскери экспедициялар ұйымдастырды.
Петр I Ресей империясы үшін Орданы қол астына өткізу Орта Азияға жол салуға
мүмкіндік беретініне күмән келтірмеді. Әскери экспедициялар Қазақстан
жерінде екі бағытта жүрді. Бұл туралы Абаза кітабында: Царь Петр заметил в
глубь Средней Азии два пути- один на Хиву, по которым шел Пекович со
стороны Каспия. Этот путь, как увидим был изведен еще раз. Другой путь со
стороны Сибири" [ ].
Сібір генерал-губернаторы М.П. Гагариннің ұсынысымен Ертіс бойымен
қазақ даласына экспедиция ұйымдастырьшып, экспедиция басшысы капитан
Бухгальцке арнайы тапсырма берілді. Бүл туралы бір деректерде "С 1500
человек воинских людей идти на Ямышево-озеро, где велено делать город...
также в некоторых местах, при реках и при лесах делать редуты... и в трех
редутах оставлять по нескольку человек [ ].
1715 жылдың көктемінде драчун, солдат артеллистер мен офицер мен
шеберлерден тұратын отряд (барлығы-2797 адам) Ертіс бойымен төмен жүзе
отырып Ямышевск бекінісінің іргетасын қалады [ ]. Алайда, бүл отряд он мың
қолдан тұратын жоңғар әскерлерінің шабуылына ұшырап 1715 —жылдың қысынан
1716-жылдың көктеміне дейін қоршауда ұсталды. 1716-жылдың сәуір айында
Бухгальц бастаған Ресей әскерлері қоршауды жарып шығып Ертіс бойымен жоғары
қарай өрлеп Ресей шекарасына карай жылжыды. Май айында бұл отряд Омбы
бекінісінің іргесін қалап бекініс
коменданты ретінде майор Вельяминов Зерновты тағайындап кетті.
Келесі жылдары ұйымдастырылған экспедицияның күшімен Ертістің оң
жағалауында патшалық өкіметтің әскери-колониялдық бекініс пункттері ретінде
тағы да бес бекіністің іргетасы қаланды. Бұлар мыналар: Ямышевск (1716),
Железинск (1717), Долон және Семипалатинск (1718), Устькаменогорск.
Бұл бекіністердің орнына байланыстырушы 7 форрост тұрғызылды. 1717-
жьшы П.Стурин басқарған экспедиция Ямышевск бекінісін қайтадан тұрғызды.
Сол жьшы Ертіс бойымен Н.Северский және В.Чередев басқарған экспедициялар
жіберілді.
Батыста Каспий теңізінен жаңа экспедициялар ұйымдастырылды.
Бүл экспедицияның алдына Амударияның сол жағалауына бекініс орнату және
Хиуа хандығына Ресей бодандығын мойындату міндеті жүктелді. Петр I Каспий
теңізінен Индияға дейін су жолын ашуды көздеген жоспар жасады.
Экспедиция басшысы ретіңде князь Черкасский-Бекович тағайындалды. 1716-
жылы экспедиция Астраханнан шығып Каспий теңізінің шығыс жағалауына келіп
жетіп тұйық қараған және қызыл су аталатын жерде бекініс салуға кірісті.
Бірақ бұл жерлерде бекіністер салуға қолайсыздық туғызды. Келесі 1717-жылы
6.000 адамнан тұратын отряд құммен Хиуаға қарай бет алды. Отряд құрамында
Жайық қазақтары, астрахандық дворяндар, татарлар және басқалар болды. Отряд
хиуалықтардың алдауына түсіп, экспедиция басшысы олардың қолынан қаза
тапты.
Сібірден Ертіс бойымен жіберілген экспедициялар Каспий жағынан шыққан
экспедицияларға қарағанда біршама жетістікке қол жеткізді. Мысалы Бухгальц
экспедициясының маңызы туралы В.И.Лебедев былай деп тұжырымдайды
"Экспедиция Бухгальца способствовала продвижению границ России на юг.
Каспий теңізі жағалауынан басталған Черкасский-Бекович экспедициясы
қайғылы оқиғамен аяқталды. Бұл экспедицияның
нәтижесіз аяқгалуына негізінен қолайсыз табиғат әсер еткен еді. Ол жайлы
Азиатская Россия кітабында "Не кочевники-степняки бьли опасны и страшны, а
сама безводная степь; наука и искусство тогда не давали еще человеку
средства одолеть такие пространства, лишенные воды и растительности" — деп
көрсетеді [ ].
Әскери экспедициялардың қазақ жерінде көп бөгеттерге ұшырағанын
байқаған Ресей үкіметі ендігі жерде өте байқампаздықпен және ақырын іс-
әрекет жасауды ойлады.
Петр I өмірден өткен соң да қазақ даласын одан әрі отарлау саясаты
өршімесе кеміген жоқ. Петр I кезіндегі сенат обер.секретары Кириллов И.К.
Ор бекінісін салу туралы ұсынысын көрсетті. Бұл бекініс осы өлкенің Ресей
қарамағына өтуін қамтамасыз етуін, башкүрттар көтерілісін басу, Бұқар мен
Индиямен сауда байланысын жасау мақсатында тұрғызылды.
Сонымен бірге Кириллов Арал теңізі бойына Бұқар иеліктерін қарату үшін
бекініс салуды көздеді. Жоспар бекітіліп, экспедиция ұйымдастырылды.
Кирлиллов пен Тевкелев басқарған экспедиция 1735-жьшы Уфадан Белый өзеніне
келіп жетті.
Ор өзені бойына Кирлиллов Орынбор бекінісін тұрғызды. Кириллов
ізбасарлары Тотищев, Неплюев оның ісін ары қарай жалғастырып Ресей
империясы бекіністерінің қазақ даласында қаптап тұрғызылуына себепкер
болды. Ресей өкіметі тарапынан ұйымдастырылған экспедициялар негізінен
қазақ даласына әскери-барлау жүргізу және отырлық саясаттың тірегі боларлық
бекіністер салуды көздеген болатын. Бұл экспедициялар біршама бөгеттерге
қарамастан аддына қойған мақсаттарына жетті.
1734 жылы Орынбор экспедициясы ұйымдастырылып, орыс тарихында
„белгісіз экспедиция" деп аталып, жасырын дайындалып, құрамына адамдар
алуға кіріседі. Экспедиция бастығы И. К. Кириллов (бұрын сенатта хатшы
болып жұмыс істеген) тағайындалады, оныц көмекшісі Сырткы істер
коллегиясының аудармашысы А. В. Тевкелев болды.
Патша нұсқауын басшылыкка алған олар маусым айының 15 күні
Петербургтен шығады. Құрамы 200-ге жуык әр түрлі мамандык. иелерімен
толықтырылады. Белгіленген жерге жету сол кезде өте қиын жағдайда өтті.
Себебі, 1734-1735 жылдары башқұрт халқының Ресей империясына қарсы
көтерілісі кең етек алып жаткан еді. 1735 жылы тамыздың 15 күні белгіленген
жерге жетіп, каланың іргесін қалауға кіріседі. Көп кешікпей
қаланың негізін калау рәсімі өтеді, оған Әбілқайыр ханның баласы Ералы,
інісі Нияз және басқа адамдармен қазақ сұлтандары қатысты. 1735-1740 жылдар
арасында Орынбор экспедициясы салған қала Кіші және Орта жүз қазақтарын
отарлық-әкімшілік жолмен басқарудың арамза пиғылын кезең-кезеңмен жүзеге
асыру саясатының орталығы болды.
Ресей патшасының 1736 жылғы ақпан айының 11 күнгі жарлығы бойынша,
Орынбор қаласына ерікті адамдар қызметке келе бастады. Алғашқы келгендер
Жайык, казактары мен шаруалары болды. Казактардан әскери жасақтар
ұйымдастырылып, казақ даласына әлсін-әлсін шығып, барлау жасап отырды. Одан
кейін патша ханым 1736 жылғы ақпан айында Кирилловке берген жарлығында
Орынбор қаласына Орта Азия саудагерлерінің келуіне рұқсат беріп, алдағы
уақытта керуен саудасын дамытуға мүмкіндік жасады. Екінші жағынан
Орынбордан Бұхара, Хиуа және Ташкент қалаларына баратын орыс
саудагерлерінен топ ұйымдастырды. Әрбір керуенге 2 мың сомның тауарларын
бергізді . Бұларна өте құпия адамдар жіберіліп отыру жүктелді. Олардың
міндеті жергілікті тұрғындарға білдірмей, жүрген жолындағы елді мекендерді
және
әдет-ғұрыптарын қағазға түсіріп тұру еді.
Бұхара, Хиуа хандықтары мен Ресей арасында сауда қатынасының негізін
салуға экспедиция қызметі көп жұмыс атқарды. Керуен жолдарында тұрған қазақ
байлары да саудаға араласып, Орынбор қаласына малдары мен мал өнімдерін
сатуға, сөйтіп алғашқы бай саудагер әлеуметтік топтарының қалыптасуына
негіз қалана бастады. Орта Азия сауда қатынасы Кіші жүз қазақтар арасындағы
алыс-беріс сауданың дамуына жол ашылды.
И. К. Кириллов құрған Орынбор экспедициясыныц жүзеге асыра алмаған
шаруасы Сыр өзенінің Аралға кұятын сағасына портты қала сала алмауы еді.
Мұның маңызының зор екенін Ресей империясы түсінді. Әйтсе де бұған сол
кездегі бір экспедицияның күші жетпейтіні анық болатын. Орынбор
экспедициясының қызметі Ресей империясының отарлық саясатын Кіші жүз
жерінде біртіндеп жүргізуіне негіз қалады.
1737 жылы сәуір айының 14 күні Орынбор экспедициясының бастығы И. А.
Кириллов кайтыс болғаннан кейін, 1737 жылы мамыр айының 10 күні патшаның
жарлығымен Орынбор экспедициясы Орынбор комиссиясы болып қайтадан құрылып,
жаңа бастығы болып орыс ғалымы В. Н. Татищев тағайындалды .
В. Н. Татищевтің алдына қойылған негізгі міндет, бұдан бұрынғы И. А.
Кирилловтың бастаған ісін алға апару болды. Аз уақыт ішінде Орынбор арқылы
керуен саудасын дамытуға көңіл бөлген ол 1738 жылы каланың Жайық өзені
жағасынан айырбас-сауда базарын салды. Кейіннен Татищев Ор жағасында
салынған қала орнының қолайсыз екенін дәлелдеп, 1739 жылы каланы ауыстыру
туралы патшаға ұсыныс енгізді. Бұл ойы жүзегс аспады, әрі сауда да жақсы
дамымады.
В.Н.Татищевтің алдына қойылған мәселе - Кіші жүз қазақтарын
бағындыруды жалғастыру. Осы міндетті іске асыру үшін 1738 жылы Орынбор
қаласында съезд шақырылды, оның жұмысына қазақтың бай адамдары мен
Әбілқайыр хан қатысты. Кіші жүз ханы Әбілқайырдың шақырылуының себебі, бұл
кезде башқұрт халқының көтерілісін пайдалана отырып, оны қолдап, беделін
өсіруді көздегендіктен еді, бұл ойын патша төңірегі біліп қалып Ресей
патшасы Анна Иоанновна Татищевке хат жолдады. ...Біз бұл хабарды естіп
башқұрт көтерілісін Әбілқайыр колдаса,
істің насырға шабатынына күмән келтіре алмаймыз". Сондықтан Татищев ханды
шІІакырып, Ресей патшасына екінші рет ант бергізу керек болды. Ресей
патшасының Орынбордағы тыңшылары Кіші жүзде болып жатқан уақиғалардан әр
уакытта хабардар екенін көреміз. Одан кейін съездің шақырылуының тағы бір
себебі, Кіші жүзге әлсін-әлсін Еділ қалмақтары шабуыл жасап отырған. Соңғы
шабуылында хан ордасын талқандап көпеген адамдарды тұтқындап кеткен
болатын. Қарымын қайтару үшін сол кездегі тарихи деректерге қарағанда
Әбілқайыр хан қалмақтарға қарсы 22800 әскер дайындап отырған .
Ресей патшасы Әбілқайырдың қалмаққа қарсы әскермен баруын қолдамады,
себебі қалмақ тайпаларының шығыстағы Голдан-Церенмсн байланысы бар екенін,
реті келсе қазақтар мен қалмақтар бірігіп Ресейге қарсы шығады деген ойда
болды. Негізінде жалпы Еділ қалмақтарының мұндай ойлары болған . Қалай
дегенмен Кіші жүз ханы Әбілқайыр Орынборға барып Ресей патшасына екінші рет
ант береді. Орта жүзден Семеке хан ант берді. Орынбор съезіне Орта жүз
сұлтандары Абылай мен Әбілмәмбет келмеді. Сөйтіп, Орынбор съезі арқылы
Ресей патшасы өзінің шығыстағы саясатын нығайтып, Кіші жүз ханына деген
сенімін арттырады. Бірақ Орта жүз сұлтандарының съезге келмеуі, Ресейге
деген қөзқарасының басқаша екенін көрсетеді.
1739 жылы Орынбор комиссиясының бастығы болып князь В.А. Урусов
тағайындалды. Патшаның жарлығы бойынша: 1. Орынбор қаласын орнынан
ауыстырып, бұрынғы қаланы Ор қаласы деп; 2. Жайык, Тобыл өзендерінің
жағасынан жаңадан әскери бекіністер салу; 3. Жаңадан салынған Орынбор
қаласына Қазан губерниясынан саудагерлер әкелу міндеттері жүктелді.
Жаңа Орынбор қаласының орны Сақмара өзенінің Жайыққа құяр жерінсн
салынатын болды. Бірақ В. А. Урусов кезінде қаланы салуға дайындық жұмысы
жүріп жатты. Қала салудан гөрі Татишевке аяқтамай кеткен жұмыстың бірі Орта
жүз сұлтандарын көндіріп ант алу, саяси-дипломатиялық жағынан маңыздырақ
болды. Бұл кезде Орта жүз қазақтары үшін де ауыр жылдардың бірі болатын.
Жоңғар қалмақтары 1726 жылғы жеңілістен кейін де қазақ даласына шабуылын
тоқтатпаған еді. 1740 жылы Хиуа ханы Нәдір шахтың жорығы басталды. Осы
саяси жағдай Орта жүз сұлтаны Абылай мен Әбілмәмбетті 1740 жылы Орынбордағы
екінші съезге келуге негіз болды. Бұл съезге Әбілқайырдың келмеуі, біздің
ойымызша, Әбілмәмбеттің келетініне көзі жеткендіктен болу керек. Екеуінің
арасындағы бақталастық әлі ұмытылған жоқ болатын . Съезге келгсн Орта
жүз сұлтандары сөз сөйлеп, өздерінің патшаға деген сенімін білдіріп ант
беріп, Орта жүздің Ресей қол астына өтуін бекітті. Кіші және Орта жүз
феодалдары өз заманындағы қиындықты ескерсе, ал патшалык, Ресей қазақ
даласына еркін ене отырып, зымян ойлары арқылы біртіндеп отарлық саясатын
жүргізе берді. Бұл саясаттың мәні - біріншіден, осы еңбекті жазу барысында
анықтала түседі. Орынбор қаласында өткен екі съезде де әңгіме болған
мәселе, қазақ жері арқылы өтетін керуен жолдарының және қауіпсіздігін қазақ
сұлтандарына жүктеп, олардан уәделерін алу еді. Патшалық Ресейдің отарлық
саясатында керуенге ілесіп жүргсн мамандар мен әскери адамдар көп жұмыс
атқарды. Олардың негізгі мақсаттары керуендермен бірге ішке кіріп жолдарды,
ауылдарды, өзен-суды картаға түсіріп, одан кейін сол жерлерде әскери
бекіністер салып, Ресей патшасының қол шоқпары болған Жайық және Орынбор
қазақтарын орналастыру еді. Сөйтіп, біздің ойымызша, XVIII ғасырдың 40-
жылдарынан бастап Кіші және Орта жүз жерлеріне жаппай қазақ отаршылдары
орналастырыла бастады. Бұл қазақ даласындағы отарлық саясаттың бастамасы
болды. 1742 жылы Орынбор комиссиясының бастығы болып И. И. Неплюев
тағайындалды. Оның Ресей империясының отарлық саясатын Кіші жүзде жүргізуде
алатын орны ерекше,
бұдан бұрын жоспарланып келген қазақ жерін игеру және оны бағындыру
саясатын нақты іс жүзіне асыруға көп күш жұмсаған адам. Кіші жүз қазақтарын
Ресей империясының қол астына бағынуға бар күшін жұмсай отырып, отарлык,
саясаттың жүргізушісі әрі дем берушісі болды. Ресей патшасының жарлығымен
И. И . Неплюевке көп жұмыс тапсырылды. 1) Орынбор қаласын Сақмар өзенінің
Жайыққа құяр сағасына көшіру (қазіргі Орынбор қаласының тұрған жері; 2)
Орынбор жағалауларына әскери бекіністер салу; 3) Сауда қатынасын дамыту.
Орынбор комиссиясы бұл міндеттерді ойдағыдай орындап шықты. 1743 жылы
сәуірдің 19 күні Орынбор қаласының негізі қаланса, 1744 жылы Орынбор
комиссиясы, Орынбор губерниясы болып қайта құрылды. Орынбор губерниясының
бірінші губернаторы болып И. И. Неплюев тағайындалды . Енді Орынбор
губерниясының қызметіне тоқталайық.
Орынбор губернаторы И. И. Неплюевтің кызметінің басты мақсаты –
патшалық Ресейдің отарлық саясатын іс жүзіне асыру үшін қазақ жеріне жақын
аймақта шекаралыкқ бекіністер салу. Бұл бекіністердің салу мақсаты
біртіндеп қазақ даласын зерттеп, отарлық саясатын ішке қарай енгізу болды.
Бұдан бұрынғы зерттеулерде бұл бекіністерді салудағы негізгі мақсат
Ресейдің шекарасын қазақ және башқұрт шабуылдарынан қорғану үшін бейбіт
жолмен отарлық саясат жүргізу деп келді. Бұл пікірлер қазіргі кезде дұрыс
емес екені дәлелденіп отыр .
Бұған дәйегіміз Ресей патшасы Анна Иоанновна І734 жылғы мамырдың 18
күні И. К. Кирилловке берген нұсқауында былай делінген: „Қырғыздар
хандарына бағына бермейтін өздерін еркін сезінетін халық, сондықтан біздің
саясатымыз, халықтың әдет-ғұрпын сыйлай отырып, бағынбаған күндс өте қатал
жазалап, өте сақ саясат жүргізуіміз қажет..." .
Бекіністер салу арқылы қазақ пен башқұрт халықтарын бір-біріне
жақындатпау, өзен бойларындағы жайылымдарға қазақ малдарын жаюға тыйым
салу, патшалық Ресейдің, отарлық саясатының басты мақсаты болды. Ойымыз
дәлелді болу үшін сол кездегі тарихи деректерге кезек берейік. 1756 жылы
қыркүйектің 2 күні Елизавета патшаның жарлығында:
қазактарға Жайық жағалауына малдарын жаюға рұқсат берілмесін, бұл өте
қауіпті шекара бойындағы қазақтар мен башқұрттар бір-біріне қатыстырылмауы
керек" .
И. И. Неплюев негізінен Орынбор шекарасын нығайтумен айналысты. 1742
жылы Жайық өзенінің жағасында салынған Ильин бекінісі Орынбордан 152
шақырым жерде орналасқан, одан кейін Воздвижен, Таналык, Жайық қалашығы
күшейтілді. Әрбір әсксри бекіністердің арасында әскери күзет бағаналары
(редут) салынған, әр бағананың қашықтығы 20 шақырымнан. И. И. Неплюевтің
бекініс жобасымсн Орынбор шекарасында 28 әскери бекініс, 36 бағана, 3 казак
станицасы салынды. Сонымен бірге казак станицаларының жерінде қазақ
ауылдарына жақын жерлерде бекіністер (Жайық өзенінің оң жағалауында
Рассыпная, Чижа, Богатырев және Шильная балка) салынды.
Жаңадан салынған әскери бекіністерге адамдар көшіріліп әкелініп,
шекараға жақын жерлерге Ресейдің ішкі аудандарынан орыс шаруалары
орналастырыла бастады.
1744-1762 жылдар аралығында Орынбор губерниясына негізінен Қазан
губерниясынан 95378 адам келіп орналасқан. Татарлар Орынбор қаласында
Сейтов қалашығын салып, кейіннен қаладағы өзбек, қазақ саудасының
орталығына айналған базар қалыптасты .
Жаңадан салынған Орынбор жаңа Есіл, Ой және Ертіс жағалауларына
салынған бекіністердің жалпы ұзындығы 3,5 мың шақырым болды. Осы
бекіністерге негізінен қазақтар орналастырылды. Қазақ шекарасындағы
бекіністерде Жайық Орынбор және Сібір казактары қызмет атқарды.
Бұл кезеңде Ресей патшалығы басты назарды Еуропа жағына бұрды, қазақ
даласын отарлауды үлкен сактықпен жүргізіп, қазақ жеріне көз тігіп отырған
Цин империясының қытығына тимеу үшін аралық жағдайды қатаң есепке алып
отырды.
1744 жылы қаңтардың 14 күні Неплюев пен генерал фон Штофман екеуі
жасырын „қосымша жоспар" деген бағдарлама жасады. Оның негізгі мақсаты -
болашақта Кіші жүз қазақтардың шекарасын қоршап, бекіністер салу, осы
бекіністер арқылы біртіндеп ішке ену, шекараға жақын жерде тұрақты және
уақыша (казактар) әскерлерін әкеліп тұрақтандыру. Қазақ жерін жан-жақты
қоршап, ішке енген кезде әр бекіністе қанша әскер болуының да жоспарын
жасаған. Бұл бағдарламаның жобасын қазақ хандары мен сұлтандары да біле
бермеген, өте әскери құпия болған ().
2. Бекіністердің қазақ жерінде салыну мақсаты
Қазақ жерінде І-Петр тұсынан бастап әскери бекіністер қаптап салына
бастады. Бұған дейін де Ресей өкіметінің араласуынсыз қазақ даласында
Жайық, Гурьев сияқты бекіністер тұрғызылған болатын. Бекіністерді салу үшін
Ресей империясы арнайы жоспарлар жасап ұйымдастырылған түрде жүргізді.
Қазақстан Ресей үшін шығыс мемлекеттерімен жалғастырушы көпір іспеттес
болған еді. Шығыс елдерімен байланыс орнату үшін Ресейге Қазақстан жері
сауда-экономикалық және әскери-саяси тұрғыдан маңыздылығы жоғары болды.
Үндістан, Қытай, Түркия, Парсы елі Қазақстанмен шектес жатқандықтан Ресей
империясы Казақстанды осы елдермен байланыс жасасатын бірден-бір маңызды
жер ретінде өзіне қаратып алуға тырысты. Шығыс елдеріне Еуропалық дамыған
елдер де көз тіккен еді. Бұл аймаққа Ресей империясы да өзінің экономикалық
ықпалын жүргізгісі келді. "Для России восточный вопрос не есть только для
борьба Европы с Азией, морского берега со степью заполучая о себе все
несомненные признаки этой борьбы восточный вопрос для русского народа
осложняется еще столкновениями с западными державами из-за решение его"-деп
келтіріледі бұл туралы мәліметтердің бірінде [ ]. Ресей империясы үшін
Еуропа державаларымен бәсекелестік жағдайында Қара теңіз бен Каспий теңізі
аймағында өз позициясын нығайту үшін күшті бекіністер тұрғызуға мүдделі
болды. Ресей империясы үшін бұл іс жеңілдеу болады. Өйткені Ресей бүл
елдерге территориялық жағынан жақын орналасқан еді. Ресей империясының
бекіністер салу арқылы шығысқа өз ықпалын жүргізуге бағытталған отаршыл
саясатына қарап әлемдік державалардың отарлық саясатының бір бөлігі деп
қарауға болды.
Қазақ жерінде салынған бекіністер Ресей отаршылдық саясатының негізгі
тірегі болды. Ресей империясының Сібірді жаулар алуы кезінде де осындай
бекіністердің салынуы жүргізілген болатын.
ХҮІ-ғасырдың аяғы мен ХҮІІ-ғасырдың басында Батыс сібірде орыс
қалалары мен бекіністері қаптап кетті. ХҮ-ғасырдың аяғында түмен, тобыл
жоғарғы тур XVII -ғасыр басында Том қалалары ірге көтерді. 1554 жылы Ертіс
бойында Тора қаласы бой көтерді. Бұл қаланы салудағы мақсат Көшім ханды
тықсыру еді деп жазады тарихшы М.Қозыбаев [ ].
Бекіністер салу арқылы орыс өкіметі ХҮІІ-ғасырлардың аяғына таман
көшпелілерді түстікке карай тықсырып, ығыстыра берді. Астрахан, Қазан
хандықтарын күшпен басып алған Ресей ендігі жерде Қазақстанды жаулау үшін
шекара бойларына өз бекіністерін тұрғыза бастады.
Қазақстан жеріндегі алғашқы бекіністер әскери- экспедициялар күшімен
салынды. Бұл экспедициялар Жаркент қаласының маңындағы алтын қорын табу
үшін шыққан еді. Азиатская Россия кітабында бұл жайында "Когда стали
приходить известия о богатстве золотом Средней Азии I прослышав, что около
города Яркети т.е. Яркенд добываеть много песочного золота и постоянно
нуждаясь в деньгах, решили обладеть этим богатым городом — деп келтіріледі
[ ]. Алайда бүл тек Ресей отаршылдық пиғылын жүзеге асырудағы сылтау ғана
болды.
Ресей экономикасы дамуды қажет етіп тұрған уақытта теңіз жолдарын ашу,
шығыс елдерімен байланыс орнатуға мүдделі болды. Петр I считал
присоединение Казахстана к России необходимым для утверждение нашего
влияния и торговли в Средней Азии деп келтіреді [ ].
Екінші бір себеп ол жер мәселесі еді. Шығыстағы қазақ жерлері Ресей
көзіне ертеден іліккен еді. Осы жерлерді иелену үшін Ертіс бойында біршама
бекіністер тұрғызылды. Бүл жерлер сол уақытта қалмақ иелігіне көшкен қазақ
жерлері еді. Бүл бекіністердің мақсаты Ресейдің Сібір бөлігінде тыныштық
орнату, қазақ жерлерін иелену, қазақ көшпелілерін ішке қарай енгізбеу сол
сияқты себептер болды.
Бекіністер қазақ даласын ХҮІІІ-ғасырдың 30-жылдары солтүстік шекараны
қоршай тұрғызылды. Бекіністер желісі шептермен түзелді
"в начале XIX века эти инженерно-фортификационные сооружения представляли
серъезную угрозу политической обособленности младшего жуза и власти
Жанторе. Наряду с Иртышской, Сибирской, Горькой линиями, яицкие укрепления
явилась главным плацдармом царизма на южно и Приуралье — деп көрсетеді.
Ж.Қасымбаев өз еңбегінде [ ].
Алғашқы кезде салынған бекіністер саяси-аграрлы мақсатты көздесе,
бірт-бірте бекіністер казачествоның ошағына айналып, қазақ жерлері ашықан-
ашық тартып алынып жергілікті халық ығыстырыла бастады.
Қазақстанның Оңтүстік бөлігіндегі бекіністер Ресей империясының Орта
Азия жеріндегі бөлігін мойындату, қазақ жерінде өз билігін толық орнату
мақсатында салынды. Әскери бекіністер салу ісі үйымдастырылған жоспарлы
түрде жүрді. Ресей әскери-губернаторларының берген нұсқауларынан мұны айқын
байқауға болады. Генерал Колпаковский бекіністер бүкіл қазақ даласы
толықтай Ресей құрамына өткенше салына беруі тиіс деп көрсетті.
Бекіністер сонымен қатар отаршылдық саясатты жүргізу барысында
жергілікті халықтың толқуын басу үшін қолданылды. Орынбор генерал
губернаторының шетелдер ісі жөніндегі министрліктің кеңесшісі Воронцовқа
жіберген хабарламасында "Я нахожу, что укрепления это иметь в одну
наблюдательную цель; они должны служить надежную опорою для решительных
действий против мятежнего султана Кенесары и подобных ему возмужителей если
бы таковые появились и заключающиеся в них войска суть ни что иное, как
передовые отряды из которых одна часть в числе 150 человек составляеть
гарнизон ддя местных обороны и никуда
командировать не может, и другая в числе 220 человек подвижной резерв, для
нанесения в случае надобности мятежниками решительнего удара-деп беріледі"[
].
Қозыбаев М. бекіністер салу арқылы орыс өкіметі XVIII- ғасырдың аяғына
таман көшпелілерді түстікке қарай тықсырып, ығыстыра берді- деп жазады. [
].
Ресей бекіністері қазақ даласын отарлаудағы маңызды әскери тірек
болды. Бүкіл қазақ даласын бекіністер шебімен тілгіле отырып өз отарлық
саясатын жүргізген Ресей империясы қазақ даласын өз отарына айналдырды.
Бекіністер Ресей империясы отарлық саясатын жүргізудегі басты тірегіне
айнала отырып мынадай мақсаттарда салынды:
1. Жаңа жерлерді тартып алу
2. Елдегі баскөтерулерді басу
3. Белгілі бір кезеңде сауда байланысын жүргізу
4. Өлкедегі отарлық саясатын нығайту мақсаттарында салынды.
II тарау. Ресей империясы бекіністерінің отарлық саясат тірегіне
айналуы
Патша өкіметі бекіністер мен бекініс шептерін қазақ даласында тұрғызу
арқылы мүнда өз позициясын нығайтуға тырысты. Мұндай әскери бекіністерді
салу барысында "қатаң" және "майда" саясат жүргізе отырып өз мақсаттарына
жетуге тырысты. Ертіс бойымен жіберілген Лихарев бастаған экспедицияға
шығын шығармай өз мақсатына жетулеріне бұйрық берген Петр I нұсқауында да
көп мән жатқан еді.
Бірте-бірте бой көтерген бекіністер алғашқыда салынған бекіністер көп
қиындықтарсыз салынды. Ал өз позициясын нығайтып алған соң Ресей империясы
бекіністер салу ісінде әскери жорықтарға дейін барды. Бекініс шептерін
тұрғыза отырып бұл жерлерде көшіп-қонуға қатаң тыйым салынды. "Майда
саясат" жүргізу кезінде дипломатиялық байланыс орнату, қазақ билеушілерін
өздеріне тарту, сауда байланыстарын күшейту сияқты әрекеттер жасалды.
Бекіністер салу ісі Ресей империясы үшін оңайға түскен жоқ. Тек айлалы
саясаттың арқасында ғана Ресей өкіметі өз дегеніне жеткен еді. Бекіністер
салуға қажетті материалдар жергілікті жерден алынды. Мүндай материалдар
жергілікті халықган жалға, арзан бағаға алынды. Кейде тіпті күшпен тартып
та алынды. Ресей империясының ішкі істер министрлігінде бекіністер салу
барысында қажетті түйе, қапшық, торсықгарды жалға алу туралы нұсқауларында
былай деп келтірілді: По предложению Оренбургского военного губернатора о
найме у киргизов Оренбурского ведомства 3500 верблюдов, покупке 10 тыс
мешков и 200 торсуков по случаю возведения в киргизской степи теретьего
укрепления [ ].
Әсіресе түйелер бекіністерді салу ісінде көлік күші ретінде өте қажет
болғандықган түйелерді жалға алу ісіне ерекше көңіл бөлді. Орынбор әскери
губернаторына әскери министрдің берген хатында ол туралы былай деп
келтіреді: "Я имею честь покорнейшее, просить содействия вашего милостивый
государь в наеме у киргизов Оренбургского ведомства 3500 верблюдов как в
предмете весьма важном, от которго будеть зависить весь успех в точном
выполнении воли Государя императора" [ ].
Мұндай істерді атқаруда көмектескен жергілікті сұлтандар мен байларға
Ресей өкіметі тарапынан наградалар ұсынылды. Бекіністер салу ісінде
көмектескен жергілікті ел билеушілердің тізімі әкімшілікке жіберілді.
Сондай рапорттардың бірінде: Назначены ли им награды, а в другом поделить
неназначено кто и какой награды заслуживает. Докладываем, что в первый из
них списков хотя и вынесены им сотник Сагындыков и Хорунжий Кулов состоящее
подследствием по делу и вымогательстве султаном Рысалием Баймухамедовым с
киргиз работников денег, но это допущен им потому что ордынцы сий оказались
при найме верблюдов более других усердие и при этом самое дело к которому
они прикосновены маловажно и что к найму верблюдов много содействовали
войсковые старшины М.Баймухамедов и казы Сырымов- деп келтіріліп, Ресей
империясына қарсы әрекеті жоқ, бірақ өз қызметін пайдаланып жергілікті
халықтан пара алған сұлтанның кінәсінің өзі кешіріліп, Ресей империясына
көмегі үшін наградаға ұсынылды.
Бұл істе жергілікті би-сұлтандардың ел арасындағы беделі пайдаланды
ІІназначением благонадежных начальников из лица, пользующихся между
киргизами весом и уважением. Это с одной стороны избовляеть нас от излишных
издержек чрез них же действовать и с другой дасть время более обдумать и
сообразить в последующими обстоятельствами те меры какие в действительности
будуть необходимы в отношении к киргизами кочующим около сих укреплением-
деп келтіреді деректердің бірінде ().
Ресей империясы үшін қазақ даласының ішкері аймағынан хабар алып тұру
маңызды болды. Ішкі жағдайды біліп тұру Ресей империясы үшін өз саясатын
жүргізу кезінде жеңілдіктер туғызу үшін, ел арасындағы толқуларды бірден
біліп қорғану үшін қажетті болды. Жергілікті халық арасынан барлау
жүргізіп, Ресей үкіметі үшін қажетті хабарларды жеткізу үшін лазучиктер
тағайындалды. Генерал Обручевтің Орынбор генерал губернаторларына жіберген
хатында "В настоящее время в степи находятся тишина и покойствие, но если
бы встретились необходимость не благонамеренного в степи слуха, то можно
употребить для сего из числа посыльных при укреплений состоящих более
опытного надежного и растопного, а потому и предлагаю комиссии делать
зависящее распоряжение, чтобы при наряде укрепления посьшьных киргиз были
число из назначаемые укрепление два опытных да бы из них которого в случае
необходимости можно было за лазутчика - деп жазады[ ].
Бекіністер салу барысында Ресей өкіметі айлалы саясатын қолдана отырып
отырашыл саясатын одан әрі жүргізе берді. Бекіністерді қорғау ісіне
казачество тартылып, оларға көптеген жеңілдіктер берілді. Казачествоға
арнайы құнарлы жерлер беріліп, олардың жергілікті халыққа жасаған
озбырлығын қолдап отырды. Жергілікті билеушілердің бекіністер салу арқылы
сауда-саттық байланысы жақсарады деген үміттері ақталмады. Әбілқайыр хан
Орынбор бекінісін салуға рұқсат берген уақытында осындай мақсатты көздеген
еді. Алайда, кейінірек бұл бекіністердің отарлық саясат жүргізу мақсатында
салынып жатқандығын түсінді. Ресей өкіметі алғашқыда экспедициялар
ұйымдастыру арқылы қазақ даласына бекіністер тұрғызса, кейіннен қазақ
жерінде өз позициясы күшейген уақытта әскери күштің көмегімен жергілікті
халықты өз жерінен ығыстыра отырып бекіністер тұрғызды. Бекіністердің
салынуына жергілікті халық арасында наразылықтар туды. Мұндай толқулар
кезінде Ресейдің ішкері жақтарынан әскерлер әкелінді. Көшпелілер
толқуларынан қорғану мақсатында бекіністерге әскери-техникалық база
орналастырылды. Бекіністегі әскерді ұстап тұру үшін мемлекет тарапынан
жалақы тағайындалды. Бұл жалақы әскери шендеріне қарай берілді.
Жергілікті халықтың толқуларын басу мақсатында көрші түркі тілдес
халықтарды Ресей бір-біріне айдап салып отырды. Көрші елдердің арасындағы
дау көбінесе мал мен жер мәселесіне байланысты шықты. Мәселен, Ресей
өкіметі башқұрттар мен қазақтар арасында барымтаның болуына өздері түрткі
болып отырды. Мұндай саясатпен өз ұпайларын түгендеп отырды. Бұл жайында
"барымта сий приначале ужреждений линий заведены были господином тайным
советником Неплюевым по обстоятельством времени в том виде, чтобы вселить в
башкирской киргизской народы не участвует друг против друга ненависть
уповательно для того, что как тогда не покалебимую верность и спокойствие
обоих народов еще надежно пологаться было не можно то чтобы против
злономерий другого составлять мог скорую преграду но ныне когда были
киргизский народ с прямую ревностью продолжает служит свою всероссийском
самодержавцев когда раздрожение киргизов достигло до высочайшей степени,
чтобы они когда-либо восхотели обществом действовать заедино с киргизами,-
деп көрсетіледі [ ].
Бекіністер салу барысында Ресей өкіметі әккі саясатын қолдана отырып
отаршылдық саясатын нәтижелі түрде жүргізе бастады. Бірде әскери күштің
көмегімен, бірде дипломатиялық саясат жолымен өз мақсаттарына жетуді
ойлаған Ресей империясының Қазақстанда жүргізген колонизаторлық саясаты өз
нәтижесін беріп, қазақ даласы Ресей қол астына көшті. Бұл мақсатта
жергілікті би-сұлтандардың көмегінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Диссертациялық жұмыс ХVІІІ–ғасырдың 30-шы жылдарынан ХІХ-ғасырдың 60-
шы жылдары аралығындағы Ресей империясының Қазақстан жерінде жүргізген
саясаты, отарлық саясаттың негізгі тірегі болған әскери бекіністер тарихына
арналады. Еліміз тәуелсіздік алып, тарихты зерделеуде ауытқушылықтарға жол
берген империя қысымынан арылған уақытта Ресей империясының Қазақстанда
жүргізген колонизациялық саясатына объективті түрде ғылыми тұрғыда баға
беру бүгінгі күн талаптарының бірі деуге болады.
Ресей империясы әскери бекіністері жайлы ғылыми салада аз зерттеліп
жүрген жоқ. Алайда әскери бекіністердің салынуы кезінде қазақ даласына
үлкен қара бұлт үйірілгенін, қазақ халқының ауыр отарлық езгіге түсіп мал-
жанынан, жерінен, тәуілсіздігінен айрылғанын өз дәуірінде жазылған, кейінгі
зерттеулер фактілеріне сүйене отырып ғылыми тұрғыда бұл процеске баға беру
әлі күнге дейін шешімін таппаған мәселе десек артық айтқандық емес.
Ресей империясының әскери бекіністері тарихын зерттеу Ресей
империясының қазақ даласында жүргізген отарлық саясатын айқындай түседі.
Әскери бекіністердің ролі, әскери желілердің орналасу тізбегі туралы
нақтылы жазылған ғылыми еңбектер аз. Әскери желілердің бүкіл Қазақстанда
орналасу тәртібі, отарлық саясаттың жүргізілуі барысындағы атқарған қызметі
әлі де болса айқын анықталмаған мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында қазіргі кездегі шетелдік ғалымдардың көтеріп отырған ғылыми
зерттеу әдістерімен жүргізілді. Ресей бекіністерінің тарихи мәселесіне
объективті түрде баға беру көзделеді.
Зерттеу жұмысы барысында сол уақыттағы әлемдегі саяси экономикалық
жағдай ескеріліп, ішкі сыртқы факторлар жан-жақты қарастырыла отырып
тақырыпты ашу мақсаты қойылды. Өз уақытында жазылған тарихи-архивтік
құжаттар мен кейінгі және бұрындары жазылған ғылыми әдебиеттермен таныса
отырып тарихи-салыстырмалы әдіс қолданылады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық және географиялық шеңбері.
Магистрлік диссертациялық жұмыс XVIII-ғасырдың 30-жылдарынан ХІХ-
ғасырдың 60-жылдарына дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Осы уақыт аралығында
Ресей әскери бекіністері салынып, 60-жылдардың соңында әскери-әкімшілік
жүйенің орталықтарына айналды. 1730- жылдардан бастап қазақ жерінде әскери
бекіністер бой көтеріп, 1860 жылдары әскери желілермен қосылып, отарлық
саясаттың тірегіне айнала отырып қазақ даласын өз құрсауына алды. Осы
уақытта бүкіл қазақ жері дерлік Ресейдің қол астына өтті. тақырып аясы
қазақстан жерін қамти отырып сол уақыттағы әскери бекіністердің бүкіл қазақ
жерінде орналасу тәртібі көрсетіледі, қазақ жеріне Ресей империясы әскери
бекіністерінің тигізген әсері айқындалады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен қаралатын мәселелері.
Ресей империясының отаршылдық саясаты әскери бекіністер тарихын
зерттеу барысында айқындала түседі. Тақырыпты жазу барысында Ресей
үкіметінің әскери-губернаторларының естеліктері, XVIII-ғасырдағы және
кейінгі уақыттарда жарық көрген ғылыми еңбектерді саралай келе Ресей
империясы әскери бекіністерінің негізгі салыну мақсаты отаршылдық сипатта
болғандығын анықтау мақсаты қойылды. Әскери бекіністер мен желілердің
салыну, жүргізілу процесіне оның қазақ даласына тигізген ауыр зардаптарына
ғылыми тұрғыда баға беру мақсатын көздей келе мынадай төмендегі мәселелерді
анықтау көзделеді.
1. Әскери бекіністер салу ісі ұйымдасқан жоспарлы түрде жүргендігін
айқындау;
2. Әскери бекіністердің отаршылық саясаттың негізгі тірегі болғандығын
анықтау;
3. Әскери шептердің, бекіністердің салыну барысындағы Ресей
империясының басқыншылық саясатына баға беру;
4. Бекіністер желісінің қазақ даласына тигізген әсерін анықтау.
Зерттеу ждұмысының маңыздылығы мен жаңашылдығы.
Зерттеу жұмысының барысында архивтік деректер мен ғылыми зерттеулерде
аз қолданылып жүрген XVIII-ХІХ-ғасырларда жазылған еңбектерге саралау
жасалынды. Әскери желілердің географичлық орналасу орындары, отарлау
саясатының тірегі болғандығы анықталады. Тақырыпты зерттей отыра отарлық
саясат қаупінен сақтануды көздейді.
Ресей империясы бекіністері әскери-әкімшілік жүйенің саяси
отарлықтарына айналып отарлық саясаттың одан әрі жүруіне іс жүзінде қолайлы
жағдай туғызды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығына Ресей бекіністерінің салыну тарихына
тоқтала отырып Ресей империясының отаршылдық, басқыншылық әрекет
жүргізгендігіне айқынырақ баға беруді көздеген негізгі мақсаты жатады.
Бекіністерді салу мақстаы тарауында архивтік деректер көзі пайдаланылады.
Зерттеу жұмысының деректік базасы.
Бекіністер тарихына байланысты Қазақстан Республикасы орталық
мемлекеттік архивінде көптеген құжаттар бар. Бұл тақырып бойынша мынадай
қорларды топтастырып қарастыруға болады.
1. Ф.3. Пристав Алатуского округа
2. Ф.4. Оренбургская пограничная комиссия (1799-1859) областное
управление Оренбургскими кизгизами.
3. Ф.383. Управления киргизами Сырдаринской линий.
4. Ф.345. Областное управление Сибирскими казахами.
5. Ф.382. Управление командующего сыр-даринской линий туркестанского
военного округа.
Бұл қорлардағы құжаттарды мазмұнына қарай бірнеше топтарға бөлуге
болады.
1. Ресей үкіметі шығарған жарғы бұйрықтар.
2. Генерал-губернаторлардың өзара хаттары.
3. Арыз шағымдар, сот істері жөніндегі құжаттар.
Еліміздің егемендік алып, өткен тарихымызға да еркін көзқараспен қарай
бастаған уақытта патшалық Ресей өкіметінің одан бергі Кеңес өкіметінің
өзінің қазақ халқын осы күнге дейін отарлық құрсауында ұстап келгендігі,
отарлық саясаттың ішкі мәні айқындала түсуде. Отарлық саясатты жүргізер
тұста Ресей патшалығының негізгі тірегі болған бекіністер тарихы да әлі
толық зерттеле қоймаған мәселелердің бірі. Бекіністер салу арқылы ресей
империясы өзінің отарлық саясатын жүргізіп, бүкіл қазақ даласына өз
үстемдігінорнатты. Ресей империясы бекіністері тарихы ғылыми тұрғыда аз
қарастырылған жоқ, бірақ бұл процестің нақты қалай жүргендігі,
бекіністердің қазақ халқына әкелген үлкен ауыртпалықтары жөнінде,
бекіністерді салу ісінде отарлық саясаттың қазақ даласында үстемдік орнату
мақсаты жатқандығы жайындағы мәселелер жөнінде әлі де болса ғылыми тұрғыда
жазылған еңбектер аз. Бұл мәселе жөнінде тарихи фактілер мен зерттеулерге
сүйене отырып отарлық саясаттың жүргізілуі процесіне нақтылы ғылыми тұрғыда
баға беру әлі де болса толық шешеімін таппаған мәселе десек артық айтқандық
емес.
Бұл тақырып мәселесі XVIII-ғасырдың өзінде-ақ қарала бастады, бірақ
бұл әдебиеттерде өлкені танып-білу мақсаты жатқан еді. Бұл тұстағы жазылған
әдебиеттер мазмұнына қарап зерттеушілер әдебиеттер авторларын академиялық
және тәжірибелік бағыттағылар деп екіге бөледі.
Алдыңғыларына Левшин Л.И., Л.Мейер, П.П.Румянцев тағы басқалар, ал
соңғыларына Терентьев, Макшеев өзге де авторлар жатқызылады. П.И. Рычковтың
"Топография Оренбургская", "История Оренбургская" еңбектерінде Орынбор
өлкесінің тарихы жөнінде көптеген мағлұматтар беріледі. Аталған екі еңбекте
де патшалық империя көзқарасы басым. Орынбор өлкесінде әкімшілік
жұмыстармен айналысқан автор еңбегінде Ресейдің Қазақстанда жүргізген
отарлық езгісі жөніндегі мәліметтер жеткілікті.
Ресей әскерінің генералы дәрежесінде әскери қызмет атқарған Терентьев
еңбектерінде Ресей өкіметінің басқыншылық саясаты ашық байқалады. История
завоевания турк. еңбегіңде "История дальнейшего движения нашего на восток
характеризуется в общих чертах таким образом: соседство с дикими не
признающими ни международных и никаких прав кроме правы силы вынуждала нас
укреплять границы линией крепостей... [1]- деп келтіріп жергілікті халықгы
кемсіте отырып ресей отаршылдық саясатын бүркемелеуге тырысады. Терентьев
еңбегінде Қазақстанның оңтүстігінде жүргізілген әскери жорықгар баяндалып,
қазақ халқының ашықтан-ашық ауыр әскери басқыншылыққа ұшырағандағы жөнінде
мәліметтер келтіріледі. Бұл еңбекте де Ресей империясының отарлық пиғылы
ашық көрінеді.
XVIII - ғасырдағы Ресей зерттеушілерінің бірі П.Г.Галузо "Туркестан
колония" еңбегінде "Патшалы Ресей әскерлерінің қазақ даласына қарай жылжуы
XVIII - ғасырдың алғашқы жартысынан-ақ басталды — деп жаза келе Ресей
империясының әскери күш қолдана отырып бүкіл қазақ даласына ауыр езгі
әкеліп ішке енуін көрсететін нақты мәліметтер бар.()
Қазақ ақын жырауларының да шығармаларында бұл мәселе көтерілген
болатын. Бұл уақыттағы ақын-жыраулар зар заман ақындары деп аталған
болатын.
Адыра қалғыр көк жайық
Ақырап қалды-ау қонысым
қонысымнан ауған соң,
кемімесе екен ырысым?!
деп жырланды сол уақыттағы шығармалардың бірінде.
ХІХ –ғасырдың басында шетел ғалымдары да қазақ жеріндегі Ресей
империясы әскери бекіністері туралы, Ресей империясының отаршылдық саясаты
туралы жазды. Біраз ғалымдардың мәселен Э. Росс, Ч. Бульджер, А. Кроусс
тағы басқалар еңбектерінде Ресейдің қазақ даласындағы дөрекі отаршылдық
саясатына, қазақ даласының тәуелсіздік үшін жүргізген ұлт-азаттық
қозғалысына назар аударды.
Ағылшын тарихшысы А. Кроусс бұл туралы Ресейдің азиялық отарларындағы
жүргізіп отырған саясаты-барып тұрған агрессияшыл имперализм саясаты.
Басқару жүйесі толықтай әскери шенеуіктерге жүктелген және өлкенің барлық
қаражаты әскери округтерді ұйымдастыруға, оларды жабдықтауға жұмсалды.
Сауданың дамуына көмектесуге ештеңе жасалмады десе де болады. Саясаттың
негізгі мүддесі елдің ішкі мүддесін ескеруге, халық сұранысын өтеуге емес,
патша иеліктерінің шекарасын кеңейтуге бағытталған. Қысқаша айтқанда, Ресей
–басқа елдерді жаулап алып, халқын жұтып орыстандырып жіберуді мақсат
тұтқан империя жеп жазды.
Революцияға дейінгі зерттеулерде Ресей империясының отарлық саясаты
бүркемеленіп, бір жақты трактовкаға бой алдырады. Бұл туралы Зимонов
еңбегінде В большинстве случаев литературные источники дореволюционного
периода односторонные, в них возвеличивается колоннальной политики
царского правнославно-деп жазылады.
Орынбор бекінісінің салынуы Ресей отарлық саясатын жүргізуде
маңыздылығы зор деп,-көрсеткен П.И. Рычков еңбектері өлкедегі Ресейдің
отарлық саясаты мен бекіністер тарихы жөнінде көптеген мәліметтер береді.
XVIII-ғасырдың ІІ-ші жартысы мен ХІХ- ғасырдың басындағы зерттеу
еңбектерінде В.Н. Татищев пен П.С. Паллас сияқты авторлар Солтүстік Батыс
Қазақстан аймағындағы бекіністер, ол аймақтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы туралы құнды мәліметтер беретін деректер қалдырды.
Ресей империясының қазақ жеріндегі отарлық саясатын қолдаушылардың
бірі А.К. Гейнс болды. А.К. Гейнс өз еңбегінде былай деп жазды; Наиболее
верным способом утверждения русского влияние в степи является строительство
военных укреплений, форпостов, пикетов населенных казачьим-элементом,
который способен посеять страх среди местного поселения? Чем больше будут
бояться и уважать каждого русского в отдельности, тем сильнее будеть
провительство.
Орынбор өлкесін зерттеуде В.Н. Витевский мен Н.И. Красовский
еңбектерінің маңызы жоғары болды.
А.Ф. Рязанов еңбегінен Орынбор әскери желісін құру арқылы Ресей
империясы өз отарлық саясатын жүргізгісі келетінін көруге болады.
С.Ремезовтың еңбегінен де Ресей империясының отарлық пиғылын анық
байқауға болады.
Қазақстанның оңтүстік аймағындағы Ресейдің жүргізген отарлық жаулауы
мен бекініктері туралы Л.И. Монилев, А.И. Бутаков И.Ф. Бламберг
еңбектерінен көптеген мәліметтер алуға болады.
Қазақ зиялыларының ішінен С. Асфандияров осы тақырыпқа байланысты
мәселелерді көтеріп Ресей бекіністерінің қазақ жеріне шеп сала
орналастырылып отаршылдық саясаттың тірегіне айналғанын көрсетеді. Ресей
әскерлерінің қазақ даласын жаулауын өз көзімен көрген Ш.Уәлиханов та
Ресейдің отаршылдық саясат ұстанып отырғандығын өз еңбегінде келтіреді. А.
Байтұрсынов бұл кезең туралы:
Құнсыз болып еріміз,
Жесір болды жеріміз,
Мал менікі дей алмай
Жан менікі дей алмай
Итпен құсқа азық ек- деп суреттейді.
ХХ – ғасырдың 20-30 жылдары осы тақырыпқа байланысты
мәселелер А.П.Чулошников; М.Вяткин сияқгы зерттеушілер еңбектерінде
жазылды.
ІІ-дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары Қазақстанның Ресейге қосылуы
мәселесіне байланысты бірқатар еңбектер жарық көрді. "Присоединение
Казахстана к России в 30-х гг" атты еңбегінде Н.Г.Апполова қазақ жерінің
Ресей отарлануына түсуі туралы құнды мәліметтер мен деректер келтіреді.
Н.Г.Апполова өзінің келесі бір еңбегінде бекіністер мен редуттардың салыну
мақсаты жөнінде: "Бекініс шептерінің салынуы көшпелі феодалдардан қорғану
үшін шекараны нығайту мақсатында тұрғызылды"- деп көрсетіп Ресей
отаршылдық саясатын бүркемелейді. Автор бір жақты трактовкаға бой
алдырғанымен Ресей бекіністерінің Ресей империясының отарлық саясатының
негізгі тірегіне айналып отырғандығы жөнінде де жазады.
Апполованың осы мәселеге қатысты алдыңғы пікіріне қарсы пікір ретінде
Б.Сүлейменов, Б.Басин еңбектерінде мынадай тұжырым жасайды:
"Царизм создавал укрепленные линии на окраинах не только ддя
ограждения от набегов "кочевых феодалов", кочевников казахов и башкир, но и
для того, чтобы держать в уезде свой собственный народ-крепостных крестьян
и рабочих людей; укрепленные линии предназначались и для ограждения
присоединенных земель от попользований Джунгарии, а после ее падения от
завоевания царизма .
Кейінгі зерттеуші тарихшьшар қатарында Ж.Қасымбаев, М.Қозыбаев,
Несипбаева сияқгы ғалымдар өз еңбектерінде Ресей бекіністерінің отыршылдық
бағытта салынғандығын ашып көрсетеді. Бекіністер салу ісіндегі өзгерістер
туралы Ж.Қасымбаев өз еңбегінде ашып көрсетеді. "При
понимании роли оборонительных пунктов не следуеть придерживаться
однозначной трактовки менявшихся их дальнейших функций, менявшихся в
зависимости от аграрно-политических мотивов действий империй. Эволюция
перерастания первоначальных функций складывалось и углублялось на
протяжении почти целого столетия — с 20-годов XVIII в. когда стратегическая
линия единой неделимой империй обусловила коренных перенацеливания
первоначальных задач - дей келе алғашқы бекіністерден кейінгі
салынған бекіністер қазақ даласына ауыртпалық әкелгенін көрсетеді.
Зерттелу жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, 6 бөлімнен, қорытындыдан
тұрады. Зерттеу жұмысында пайдаланылған әдебиеттер мен деректерге
сілтемелер берілген.
I тарау. Ресей бекіністерінің қазақ жеріне салына бастауы
1. Ресей бекіністерін түрғызудағы әскери экспедициялардың ролі
2. Бекіністердің қазақ жерінде салыну мақсаты
1. Қазақ өлкесін барлау мақсатында Ресей өкіметі Қазақстанға ХҮІІІ-
ғасырдың басынан бастап жоспарлы түрде әскери экспедициялар ұйымдастырды.
Петр I Ресей империясы үшін Орданы қол астына өткізу Орта Азияға жол салуға
мүмкіндік беретініне күмән келтірмеді. Әскери экспедициялар Қазақстан
жерінде екі бағытта жүрді. Бұл туралы Абаза кітабында: Царь Петр заметил в
глубь Средней Азии два пути- один на Хиву, по которым шел Пекович со
стороны Каспия. Этот путь, как увидим был изведен еще раз. Другой путь со
стороны Сибири" [ ].
Сібір генерал-губернаторы М.П. Гагариннің ұсынысымен Ертіс бойымен
қазақ даласына экспедиция ұйымдастырьшып, экспедиция басшысы капитан
Бухгальцке арнайы тапсырма берілді. Бүл туралы бір деректерде "С 1500
человек воинских людей идти на Ямышево-озеро, где велено делать город...
также в некоторых местах, при реках и при лесах делать редуты... и в трех
редутах оставлять по нескольку человек [ ].
1715 жылдың көктемінде драчун, солдат артеллистер мен офицер мен
шеберлерден тұратын отряд (барлығы-2797 адам) Ертіс бойымен төмен жүзе
отырып Ямышевск бекінісінің іргетасын қалады [ ]. Алайда, бүл отряд он мың
қолдан тұратын жоңғар әскерлерінің шабуылына ұшырап 1715 —жылдың қысынан
1716-жылдың көктеміне дейін қоршауда ұсталды. 1716-жылдың сәуір айында
Бухгальц бастаған Ресей әскерлері қоршауды жарып шығып Ертіс бойымен жоғары
қарай өрлеп Ресей шекарасына карай жылжыды. Май айында бұл отряд Омбы
бекінісінің іргесін қалап бекініс
коменданты ретінде майор Вельяминов Зерновты тағайындап кетті.
Келесі жылдары ұйымдастырылған экспедицияның күшімен Ертістің оң
жағалауында патшалық өкіметтің әскери-колониялдық бекініс пункттері ретінде
тағы да бес бекіністің іргетасы қаланды. Бұлар мыналар: Ямышевск (1716),
Железинск (1717), Долон және Семипалатинск (1718), Устькаменогорск.
Бұл бекіністердің орнына байланыстырушы 7 форрост тұрғызылды. 1717-
жьшы П.Стурин басқарған экспедиция Ямышевск бекінісін қайтадан тұрғызды.
Сол жьшы Ертіс бойымен Н.Северский және В.Чередев басқарған экспедициялар
жіберілді.
Батыста Каспий теңізінен жаңа экспедициялар ұйымдастырылды.
Бүл экспедицияның алдына Амударияның сол жағалауына бекініс орнату және
Хиуа хандығына Ресей бодандығын мойындату міндеті жүктелді. Петр I Каспий
теңізінен Индияға дейін су жолын ашуды көздеген жоспар жасады.
Экспедиция басшысы ретіңде князь Черкасский-Бекович тағайындалды. 1716-
жылы экспедиция Астраханнан шығып Каспий теңізінің шығыс жағалауына келіп
жетіп тұйық қараған және қызыл су аталатын жерде бекініс салуға кірісті.
Бірақ бұл жерлерде бекіністер салуға қолайсыздық туғызды. Келесі 1717-жылы
6.000 адамнан тұратын отряд құммен Хиуаға қарай бет алды. Отряд құрамында
Жайық қазақтары, астрахандық дворяндар, татарлар және басқалар болды. Отряд
хиуалықтардың алдауына түсіп, экспедиция басшысы олардың қолынан қаза
тапты.
Сібірден Ертіс бойымен жіберілген экспедициялар Каспий жағынан шыққан
экспедицияларға қарағанда біршама жетістікке қол жеткізді. Мысалы Бухгальц
экспедициясының маңызы туралы В.И.Лебедев былай деп тұжырымдайды
"Экспедиция Бухгальца способствовала продвижению границ России на юг.
Каспий теңізі жағалауынан басталған Черкасский-Бекович экспедициясы
қайғылы оқиғамен аяқталды. Бұл экспедицияның
нәтижесіз аяқгалуына негізінен қолайсыз табиғат әсер еткен еді. Ол жайлы
Азиатская Россия кітабында "Не кочевники-степняки бьли опасны и страшны, а
сама безводная степь; наука и искусство тогда не давали еще человеку
средства одолеть такие пространства, лишенные воды и растительности" — деп
көрсетеді [ ].
Әскери экспедициялардың қазақ жерінде көп бөгеттерге ұшырағанын
байқаған Ресей үкіметі ендігі жерде өте байқампаздықпен және ақырын іс-
әрекет жасауды ойлады.
Петр I өмірден өткен соң да қазақ даласын одан әрі отарлау саясаты
өршімесе кеміген жоқ. Петр I кезіндегі сенат обер.секретары Кириллов И.К.
Ор бекінісін салу туралы ұсынысын көрсетті. Бұл бекініс осы өлкенің Ресей
қарамағына өтуін қамтамасыз етуін, башкүрттар көтерілісін басу, Бұқар мен
Индиямен сауда байланысын жасау мақсатында тұрғызылды.
Сонымен бірге Кириллов Арал теңізі бойына Бұқар иеліктерін қарату үшін
бекініс салуды көздеді. Жоспар бекітіліп, экспедиция ұйымдастырылды.
Кирлиллов пен Тевкелев басқарған экспедиция 1735-жьшы Уфадан Белый өзеніне
келіп жетті.
Ор өзені бойына Кирлиллов Орынбор бекінісін тұрғызды. Кириллов
ізбасарлары Тотищев, Неплюев оның ісін ары қарай жалғастырып Ресей
империясы бекіністерінің қазақ даласында қаптап тұрғызылуына себепкер
болды. Ресей өкіметі тарапынан ұйымдастырылған экспедициялар негізінен
қазақ даласына әскери-барлау жүргізу және отырлық саясаттың тірегі боларлық
бекіністер салуды көздеген болатын. Бұл экспедициялар біршама бөгеттерге
қарамастан аддына қойған мақсаттарына жетті.
1734 жылы Орынбор экспедициясы ұйымдастырылып, орыс тарихында
„белгісіз экспедиция" деп аталып, жасырын дайындалып, құрамына адамдар
алуға кіріседі. Экспедиция бастығы И. К. Кириллов (бұрын сенатта хатшы
болып жұмыс істеген) тағайындалады, оныц көмекшісі Сырткы істер
коллегиясының аудармашысы А. В. Тевкелев болды.
Патша нұсқауын басшылыкка алған олар маусым айының 15 күні
Петербургтен шығады. Құрамы 200-ге жуык әр түрлі мамандык. иелерімен
толықтырылады. Белгіленген жерге жету сол кезде өте қиын жағдайда өтті.
Себебі, 1734-1735 жылдары башқұрт халқының Ресей империясына қарсы
көтерілісі кең етек алып жаткан еді. 1735 жылы тамыздың 15 күні белгіленген
жерге жетіп, каланың іргесін қалауға кіріседі. Көп кешікпей
қаланың негізін калау рәсімі өтеді, оған Әбілқайыр ханның баласы Ералы,
інісі Нияз және басқа адамдармен қазақ сұлтандары қатысты. 1735-1740 жылдар
арасында Орынбор экспедициясы салған қала Кіші және Орта жүз қазақтарын
отарлық-әкімшілік жолмен басқарудың арамза пиғылын кезең-кезеңмен жүзеге
асыру саясатының орталығы болды.
Ресей патшасының 1736 жылғы ақпан айының 11 күнгі жарлығы бойынша,
Орынбор қаласына ерікті адамдар қызметке келе бастады. Алғашқы келгендер
Жайык, казактары мен шаруалары болды. Казактардан әскери жасақтар
ұйымдастырылып, казақ даласына әлсін-әлсін шығып, барлау жасап отырды. Одан
кейін патша ханым 1736 жылғы ақпан айында Кирилловке берген жарлығында
Орынбор қаласына Орта Азия саудагерлерінің келуіне рұқсат беріп, алдағы
уақытта керуен саудасын дамытуға мүмкіндік жасады. Екінші жағынан
Орынбордан Бұхара, Хиуа және Ташкент қалаларына баратын орыс
саудагерлерінен топ ұйымдастырды. Әрбір керуенге 2 мың сомның тауарларын
бергізді . Бұларна өте құпия адамдар жіберіліп отыру жүктелді. Олардың
міндеті жергілікті тұрғындарға білдірмей, жүрген жолындағы елді мекендерді
және
әдет-ғұрыптарын қағазға түсіріп тұру еді.
Бұхара, Хиуа хандықтары мен Ресей арасында сауда қатынасының негізін
салуға экспедиция қызметі көп жұмыс атқарды. Керуен жолдарында тұрған қазақ
байлары да саудаға араласып, Орынбор қаласына малдары мен мал өнімдерін
сатуға, сөйтіп алғашқы бай саудагер әлеуметтік топтарының қалыптасуына
негіз қалана бастады. Орта Азия сауда қатынасы Кіші жүз қазақтар арасындағы
алыс-беріс сауданың дамуына жол ашылды.
И. К. Кириллов құрған Орынбор экспедициясыныц жүзеге асыра алмаған
шаруасы Сыр өзенінің Аралға кұятын сағасына портты қала сала алмауы еді.
Мұның маңызының зор екенін Ресей империясы түсінді. Әйтсе де бұған сол
кездегі бір экспедицияның күші жетпейтіні анық болатын. Орынбор
экспедициясының қызметі Ресей империясының отарлық саясатын Кіші жүз
жерінде біртіндеп жүргізуіне негіз қалады.
1737 жылы сәуір айының 14 күні Орынбор экспедициясының бастығы И. А.
Кириллов кайтыс болғаннан кейін, 1737 жылы мамыр айының 10 күні патшаның
жарлығымен Орынбор экспедициясы Орынбор комиссиясы болып қайтадан құрылып,
жаңа бастығы болып орыс ғалымы В. Н. Татищев тағайындалды .
В. Н. Татищевтің алдына қойылған негізгі міндет, бұдан бұрынғы И. А.
Кирилловтың бастаған ісін алға апару болды. Аз уақыт ішінде Орынбор арқылы
керуен саудасын дамытуға көңіл бөлген ол 1738 жылы каланың Жайық өзені
жағасынан айырбас-сауда базарын салды. Кейіннен Татищев Ор жағасында
салынған қала орнының қолайсыз екенін дәлелдеп, 1739 жылы каланы ауыстыру
туралы патшаға ұсыныс енгізді. Бұл ойы жүзегс аспады, әрі сауда да жақсы
дамымады.
В.Н.Татищевтің алдына қойылған мәселе - Кіші жүз қазақтарын
бағындыруды жалғастыру. Осы міндетті іске асыру үшін 1738 жылы Орынбор
қаласында съезд шақырылды, оның жұмысына қазақтың бай адамдары мен
Әбілқайыр хан қатысты. Кіші жүз ханы Әбілқайырдың шақырылуының себебі, бұл
кезде башқұрт халқының көтерілісін пайдалана отырып, оны қолдап, беделін
өсіруді көздегендіктен еді, бұл ойын патша төңірегі біліп қалып Ресей
патшасы Анна Иоанновна Татищевке хат жолдады. ...Біз бұл хабарды естіп
башқұрт көтерілісін Әбілқайыр колдаса,
істің насырға шабатынына күмән келтіре алмаймыз". Сондықтан Татищев ханды
шІІакырып, Ресей патшасына екінші рет ант бергізу керек болды. Ресей
патшасының Орынбордағы тыңшылары Кіші жүзде болып жатқан уақиғалардан әр
уакытта хабардар екенін көреміз. Одан кейін съездің шақырылуының тағы бір
себебі, Кіші жүзге әлсін-әлсін Еділ қалмақтары шабуыл жасап отырған. Соңғы
шабуылында хан ордасын талқандап көпеген адамдарды тұтқындап кеткен
болатын. Қарымын қайтару үшін сол кездегі тарихи деректерге қарағанда
Әбілқайыр хан қалмақтарға қарсы 22800 әскер дайындап отырған .
Ресей патшасы Әбілқайырдың қалмаққа қарсы әскермен баруын қолдамады,
себебі қалмақ тайпаларының шығыстағы Голдан-Церенмсн байланысы бар екенін,
реті келсе қазақтар мен қалмақтар бірігіп Ресейге қарсы шығады деген ойда
болды. Негізінде жалпы Еділ қалмақтарының мұндай ойлары болған . Қалай
дегенмен Кіші жүз ханы Әбілқайыр Орынборға барып Ресей патшасына екінші рет
ант береді. Орта жүзден Семеке хан ант берді. Орынбор съезіне Орта жүз
сұлтандары Абылай мен Әбілмәмбет келмеді. Сөйтіп, Орынбор съезі арқылы
Ресей патшасы өзінің шығыстағы саясатын нығайтып, Кіші жүз ханына деген
сенімін арттырады. Бірақ Орта жүз сұлтандарының съезге келмеуі, Ресейге
деген қөзқарасының басқаша екенін көрсетеді.
1739 жылы Орынбор комиссиясының бастығы болып князь В.А. Урусов
тағайындалды. Патшаның жарлығы бойынша: 1. Орынбор қаласын орнынан
ауыстырып, бұрынғы қаланы Ор қаласы деп; 2. Жайык, Тобыл өзендерінің
жағасынан жаңадан әскери бекіністер салу; 3. Жаңадан салынған Орынбор
қаласына Қазан губерниясынан саудагерлер әкелу міндеттері жүктелді.
Жаңа Орынбор қаласының орны Сақмара өзенінің Жайыққа құяр жерінсн
салынатын болды. Бірақ В. А. Урусов кезінде қаланы салуға дайындық жұмысы
жүріп жатты. Қала салудан гөрі Татишевке аяқтамай кеткен жұмыстың бірі Орта
жүз сұлтандарын көндіріп ант алу, саяси-дипломатиялық жағынан маңыздырақ
болды. Бұл кезде Орта жүз қазақтары үшін де ауыр жылдардың бірі болатын.
Жоңғар қалмақтары 1726 жылғы жеңілістен кейін де қазақ даласына шабуылын
тоқтатпаған еді. 1740 жылы Хиуа ханы Нәдір шахтың жорығы басталды. Осы
саяси жағдай Орта жүз сұлтаны Абылай мен Әбілмәмбетті 1740 жылы Орынбордағы
екінші съезге келуге негіз болды. Бұл съезге Әбілқайырдың келмеуі, біздің
ойымызша, Әбілмәмбеттің келетініне көзі жеткендіктен болу керек. Екеуінің
арасындағы бақталастық әлі ұмытылған жоқ болатын . Съезге келгсн Орта
жүз сұлтандары сөз сөйлеп, өздерінің патшаға деген сенімін білдіріп ант
беріп, Орта жүздің Ресей қол астына өтуін бекітті. Кіші және Орта жүз
феодалдары өз заманындағы қиындықты ескерсе, ал патшалык, Ресей қазақ
даласына еркін ене отырып, зымян ойлары арқылы біртіндеп отарлық саясатын
жүргізе берді. Бұл саясаттың мәні - біріншіден, осы еңбекті жазу барысында
анықтала түседі. Орынбор қаласында өткен екі съезде де әңгіме болған
мәселе, қазақ жері арқылы өтетін керуен жолдарының және қауіпсіздігін қазақ
сұлтандарына жүктеп, олардан уәделерін алу еді. Патшалық Ресейдің отарлық
саясатында керуенге ілесіп жүргсн мамандар мен әскери адамдар көп жұмыс
атқарды. Олардың негізгі мақсаттары керуендермен бірге ішке кіріп жолдарды,
ауылдарды, өзен-суды картаға түсіріп, одан кейін сол жерлерде әскери
бекіністер салып, Ресей патшасының қол шоқпары болған Жайық және Орынбор
қазақтарын орналастыру еді. Сөйтіп, біздің ойымызша, XVIII ғасырдың 40-
жылдарынан бастап Кіші және Орта жүз жерлеріне жаппай қазақ отаршылдары
орналастырыла бастады. Бұл қазақ даласындағы отарлық саясаттың бастамасы
болды. 1742 жылы Орынбор комиссиясының бастығы болып И. И. Неплюев
тағайындалды. Оның Ресей империясының отарлық саясатын Кіші жүзде жүргізуде
алатын орны ерекше,
бұдан бұрын жоспарланып келген қазақ жерін игеру және оны бағындыру
саясатын нақты іс жүзіне асыруға көп күш жұмсаған адам. Кіші жүз қазақтарын
Ресей империясының қол астына бағынуға бар күшін жұмсай отырып, отарлык,
саясаттың жүргізушісі әрі дем берушісі болды. Ресей патшасының жарлығымен
И. И . Неплюевке көп жұмыс тапсырылды. 1) Орынбор қаласын Сақмар өзенінің
Жайыққа құяр сағасына көшіру (қазіргі Орынбор қаласының тұрған жері; 2)
Орынбор жағалауларына әскери бекіністер салу; 3) Сауда қатынасын дамыту.
Орынбор комиссиясы бұл міндеттерді ойдағыдай орындап шықты. 1743 жылы
сәуірдің 19 күні Орынбор қаласының негізі қаланса, 1744 жылы Орынбор
комиссиясы, Орынбор губерниясы болып қайта құрылды. Орынбор губерниясының
бірінші губернаторы болып И. И. Неплюев тағайындалды . Енді Орынбор
губерниясының қызметіне тоқталайық.
Орынбор губернаторы И. И. Неплюевтің кызметінің басты мақсаты –
патшалық Ресейдің отарлық саясатын іс жүзіне асыру үшін қазақ жеріне жақын
аймақта шекаралыкқ бекіністер салу. Бұл бекіністердің салу мақсаты
біртіндеп қазақ даласын зерттеп, отарлық саясатын ішке қарай енгізу болды.
Бұдан бұрынғы зерттеулерде бұл бекіністерді салудағы негізгі мақсат
Ресейдің шекарасын қазақ және башқұрт шабуылдарынан қорғану үшін бейбіт
жолмен отарлық саясат жүргізу деп келді. Бұл пікірлер қазіргі кезде дұрыс
емес екені дәлелденіп отыр .
Бұған дәйегіміз Ресей патшасы Анна Иоанновна І734 жылғы мамырдың 18
күні И. К. Кирилловке берген нұсқауында былай делінген: „Қырғыздар
хандарына бағына бермейтін өздерін еркін сезінетін халық, сондықтан біздің
саясатымыз, халықтың әдет-ғұрпын сыйлай отырып, бағынбаған күндс өте қатал
жазалап, өте сақ саясат жүргізуіміз қажет..." .
Бекіністер салу арқылы қазақ пен башқұрт халықтарын бір-біріне
жақындатпау, өзен бойларындағы жайылымдарға қазақ малдарын жаюға тыйым
салу, патшалық Ресейдің, отарлық саясатының басты мақсаты болды. Ойымыз
дәлелді болу үшін сол кездегі тарихи деректерге кезек берейік. 1756 жылы
қыркүйектің 2 күні Елизавета патшаның жарлығында:
қазактарға Жайық жағалауына малдарын жаюға рұқсат берілмесін, бұл өте
қауіпті шекара бойындағы қазақтар мен башқұрттар бір-біріне қатыстырылмауы
керек" .
И. И. Неплюев негізінен Орынбор шекарасын нығайтумен айналысты. 1742
жылы Жайық өзенінің жағасында салынған Ильин бекінісі Орынбордан 152
шақырым жерде орналасқан, одан кейін Воздвижен, Таналык, Жайық қалашығы
күшейтілді. Әрбір әсксри бекіністердің арасында әскери күзет бағаналары
(редут) салынған, әр бағананың қашықтығы 20 шақырымнан. И. И. Неплюевтің
бекініс жобасымсн Орынбор шекарасында 28 әскери бекініс, 36 бағана, 3 казак
станицасы салынды. Сонымен бірге казак станицаларының жерінде қазақ
ауылдарына жақын жерлерде бекіністер (Жайық өзенінің оң жағалауында
Рассыпная, Чижа, Богатырев және Шильная балка) салынды.
Жаңадан салынған әскери бекіністерге адамдар көшіріліп әкелініп,
шекараға жақын жерлерге Ресейдің ішкі аудандарынан орыс шаруалары
орналастырыла бастады.
1744-1762 жылдар аралығында Орынбор губерниясына негізінен Қазан
губерниясынан 95378 адам келіп орналасқан. Татарлар Орынбор қаласында
Сейтов қалашығын салып, кейіннен қаладағы өзбек, қазақ саудасының
орталығына айналған базар қалыптасты .
Жаңадан салынған Орынбор жаңа Есіл, Ой және Ертіс жағалауларына
салынған бекіністердің жалпы ұзындығы 3,5 мың шақырым болды. Осы
бекіністерге негізінен қазақтар орналастырылды. Қазақ шекарасындағы
бекіністерде Жайық Орынбор және Сібір казактары қызмет атқарды.
Бұл кезеңде Ресей патшалығы басты назарды Еуропа жағына бұрды, қазақ
даласын отарлауды үлкен сактықпен жүргізіп, қазақ жеріне көз тігіп отырған
Цин империясының қытығына тимеу үшін аралық жағдайды қатаң есепке алып
отырды.
1744 жылы қаңтардың 14 күні Неплюев пен генерал фон Штофман екеуі
жасырын „қосымша жоспар" деген бағдарлама жасады. Оның негізгі мақсаты -
болашақта Кіші жүз қазақтардың шекарасын қоршап, бекіністер салу, осы
бекіністер арқылы біртіндеп ішке ену, шекараға жақын жерде тұрақты және
уақыша (казактар) әскерлерін әкеліп тұрақтандыру. Қазақ жерін жан-жақты
қоршап, ішке енген кезде әр бекіністе қанша әскер болуының да жоспарын
жасаған. Бұл бағдарламаның жобасын қазақ хандары мен сұлтандары да біле
бермеген, өте әскери құпия болған ().
2. Бекіністердің қазақ жерінде салыну мақсаты
Қазақ жерінде І-Петр тұсынан бастап әскери бекіністер қаптап салына
бастады. Бұған дейін де Ресей өкіметінің араласуынсыз қазақ даласында
Жайық, Гурьев сияқты бекіністер тұрғызылған болатын. Бекіністерді салу үшін
Ресей империясы арнайы жоспарлар жасап ұйымдастырылған түрде жүргізді.
Қазақстан Ресей үшін шығыс мемлекеттерімен жалғастырушы көпір іспеттес
болған еді. Шығыс елдерімен байланыс орнату үшін Ресейге Қазақстан жері
сауда-экономикалық және әскери-саяси тұрғыдан маңыздылығы жоғары болды.
Үндістан, Қытай, Түркия, Парсы елі Қазақстанмен шектес жатқандықтан Ресей
империясы Казақстанды осы елдермен байланыс жасасатын бірден-бір маңызды
жер ретінде өзіне қаратып алуға тырысты. Шығыс елдеріне Еуропалық дамыған
елдер де көз тіккен еді. Бұл аймаққа Ресей империясы да өзінің экономикалық
ықпалын жүргізгісі келді. "Для России восточный вопрос не есть только для
борьба Европы с Азией, морского берега со степью заполучая о себе все
несомненные признаки этой борьбы восточный вопрос для русского народа
осложняется еще столкновениями с западными державами из-за решение его"-деп
келтіріледі бұл туралы мәліметтердің бірінде [ ]. Ресей империясы үшін
Еуропа державаларымен бәсекелестік жағдайында Қара теңіз бен Каспий теңізі
аймағында өз позициясын нығайту үшін күшті бекіністер тұрғызуға мүдделі
болды. Ресей империясы үшін бұл іс жеңілдеу болады. Өйткені Ресей бүл
елдерге территориялық жағынан жақын орналасқан еді. Ресей империясының
бекіністер салу арқылы шығысқа өз ықпалын жүргізуге бағытталған отаршыл
саясатына қарап әлемдік державалардың отарлық саясатының бір бөлігі деп
қарауға болды.
Қазақ жерінде салынған бекіністер Ресей отаршылдық саясатының негізгі
тірегі болды. Ресей империясының Сібірді жаулар алуы кезінде де осындай
бекіністердің салынуы жүргізілген болатын.
ХҮІ-ғасырдың аяғы мен ХҮІІ-ғасырдың басында Батыс сібірде орыс
қалалары мен бекіністері қаптап кетті. ХҮ-ғасырдың аяғында түмен, тобыл
жоғарғы тур XVII -ғасыр басында Том қалалары ірге көтерді. 1554 жылы Ертіс
бойында Тора қаласы бой көтерді. Бұл қаланы салудағы мақсат Көшім ханды
тықсыру еді деп жазады тарихшы М.Қозыбаев [ ].
Бекіністер салу арқылы орыс өкіметі ХҮІІ-ғасырлардың аяғына таман
көшпелілерді түстікке карай тықсырып, ығыстыра берді. Астрахан, Қазан
хандықтарын күшпен басып алған Ресей ендігі жерде Қазақстанды жаулау үшін
шекара бойларына өз бекіністерін тұрғыза бастады.
Қазақстан жеріндегі алғашқы бекіністер әскери- экспедициялар күшімен
салынды. Бұл экспедициялар Жаркент қаласының маңындағы алтын қорын табу
үшін шыққан еді. Азиатская Россия кітабында бұл жайында "Когда стали
приходить известия о богатстве золотом Средней Азии I прослышав, что около
города Яркети т.е. Яркенд добываеть много песочного золота и постоянно
нуждаясь в деньгах, решили обладеть этим богатым городом — деп келтіріледі
[ ]. Алайда бүл тек Ресей отаршылдық пиғылын жүзеге асырудағы сылтау ғана
болды.
Ресей экономикасы дамуды қажет етіп тұрған уақытта теңіз жолдарын ашу,
шығыс елдерімен байланыс орнатуға мүдделі болды. Петр I считал
присоединение Казахстана к России необходимым для утверждение нашего
влияния и торговли в Средней Азии деп келтіреді [ ].
Екінші бір себеп ол жер мәселесі еді. Шығыстағы қазақ жерлері Ресей
көзіне ертеден іліккен еді. Осы жерлерді иелену үшін Ертіс бойында біршама
бекіністер тұрғызылды. Бүл жерлер сол уақытта қалмақ иелігіне көшкен қазақ
жерлері еді. Бүл бекіністердің мақсаты Ресейдің Сібір бөлігінде тыныштық
орнату, қазақ жерлерін иелену, қазақ көшпелілерін ішке қарай енгізбеу сол
сияқты себептер болды.
Бекіністер қазақ даласын ХҮІІІ-ғасырдың 30-жылдары солтүстік шекараны
қоршай тұрғызылды. Бекіністер желісі шептермен түзелді
"в начале XIX века эти инженерно-фортификационные сооружения представляли
серъезную угрозу политической обособленности младшего жуза и власти
Жанторе. Наряду с Иртышской, Сибирской, Горькой линиями, яицкие укрепления
явилась главным плацдармом царизма на южно и Приуралье — деп көрсетеді.
Ж.Қасымбаев өз еңбегінде [ ].
Алғашқы кезде салынған бекіністер саяси-аграрлы мақсатты көздесе,
бірт-бірте бекіністер казачествоның ошағына айналып, қазақ жерлері ашықан-
ашық тартып алынып жергілікті халық ығыстырыла бастады.
Қазақстанның Оңтүстік бөлігіндегі бекіністер Ресей империясының Орта
Азия жеріндегі бөлігін мойындату, қазақ жерінде өз билігін толық орнату
мақсатында салынды. Әскери бекіністер салу ісі үйымдастырылған жоспарлы
түрде жүрді. Ресей әскери-губернаторларының берген нұсқауларынан мұны айқын
байқауға болады. Генерал Колпаковский бекіністер бүкіл қазақ даласы
толықтай Ресей құрамына өткенше салына беруі тиіс деп көрсетті.
Бекіністер сонымен қатар отаршылдық саясатты жүргізу барысында
жергілікті халықтың толқуын басу үшін қолданылды. Орынбор генерал
губернаторының шетелдер ісі жөніндегі министрліктің кеңесшісі Воронцовқа
жіберген хабарламасында "Я нахожу, что укрепления это иметь в одну
наблюдательную цель; они должны служить надежную опорою для решительных
действий против мятежнего султана Кенесары и подобных ему возмужителей если
бы таковые появились и заключающиеся в них войска суть ни что иное, как
передовые отряды из которых одна часть в числе 150 человек составляеть
гарнизон ддя местных обороны и никуда
командировать не может, и другая в числе 220 человек подвижной резерв, для
нанесения в случае надобности мятежниками решительнего удара-деп беріледі"[
].
Қозыбаев М. бекіністер салу арқылы орыс өкіметі XVIII- ғасырдың аяғына
таман көшпелілерді түстікке қарай тықсырып, ығыстыра берді- деп жазады. [
].
Ресей бекіністері қазақ даласын отарлаудағы маңызды әскери тірек
болды. Бүкіл қазақ даласын бекіністер шебімен тілгіле отырып өз отарлық
саясатын жүргізген Ресей империясы қазақ даласын өз отарына айналдырды.
Бекіністер Ресей империясы отарлық саясатын жүргізудегі басты тірегіне
айнала отырып мынадай мақсаттарда салынды:
1. Жаңа жерлерді тартып алу
2. Елдегі баскөтерулерді басу
3. Белгілі бір кезеңде сауда байланысын жүргізу
4. Өлкедегі отарлық саясатын нығайту мақсаттарында салынды.
II тарау. Ресей империясы бекіністерінің отарлық саясат тірегіне
айналуы
Патша өкіметі бекіністер мен бекініс шептерін қазақ даласында тұрғызу
арқылы мүнда өз позициясын нығайтуға тырысты. Мұндай әскери бекіністерді
салу барысында "қатаң" және "майда" саясат жүргізе отырып өз мақсаттарына
жетуге тырысты. Ертіс бойымен жіберілген Лихарев бастаған экспедицияға
шығын шығармай өз мақсатына жетулеріне бұйрық берген Петр I нұсқауында да
көп мән жатқан еді.
Бірте-бірте бой көтерген бекіністер алғашқыда салынған бекіністер көп
қиындықтарсыз салынды. Ал өз позициясын нығайтып алған соң Ресей империясы
бекіністер салу ісінде әскери жорықтарға дейін барды. Бекініс шептерін
тұрғыза отырып бұл жерлерде көшіп-қонуға қатаң тыйым салынды. "Майда
саясат" жүргізу кезінде дипломатиялық байланыс орнату, қазақ билеушілерін
өздеріне тарту, сауда байланыстарын күшейту сияқты әрекеттер жасалды.
Бекіністер салу ісі Ресей империясы үшін оңайға түскен жоқ. Тек айлалы
саясаттың арқасында ғана Ресей өкіметі өз дегеніне жеткен еді. Бекіністер
салуға қажетті материалдар жергілікті жерден алынды. Мүндай материалдар
жергілікті халықган жалға, арзан бағаға алынды. Кейде тіпті күшпен тартып
та алынды. Ресей империясының ішкі істер министрлігінде бекіністер салу
барысында қажетті түйе, қапшық, торсықгарды жалға алу туралы нұсқауларында
былай деп келтірілді: По предложению Оренбургского военного губернатора о
найме у киргизов Оренбурского ведомства 3500 верблюдов, покупке 10 тыс
мешков и 200 торсуков по случаю возведения в киргизской степи теретьего
укрепления [ ].
Әсіресе түйелер бекіністерді салу ісінде көлік күші ретінде өте қажет
болғандықган түйелерді жалға алу ісіне ерекше көңіл бөлді. Орынбор әскери
губернаторына әскери министрдің берген хатында ол туралы былай деп
келтіреді: "Я имею честь покорнейшее, просить содействия вашего милостивый
государь в наеме у киргизов Оренбургского ведомства 3500 верблюдов как в
предмете весьма важном, от которго будеть зависить весь успех в точном
выполнении воли Государя императора" [ ].
Мұндай істерді атқаруда көмектескен жергілікті сұлтандар мен байларға
Ресей өкіметі тарапынан наградалар ұсынылды. Бекіністер салу ісінде
көмектескен жергілікті ел билеушілердің тізімі әкімшілікке жіберілді.
Сондай рапорттардың бірінде: Назначены ли им награды, а в другом поделить
неназначено кто и какой награды заслуживает. Докладываем, что в первый из
них списков хотя и вынесены им сотник Сагындыков и Хорунжий Кулов состоящее
подследствием по делу и вымогательстве султаном Рысалием Баймухамедовым с
киргиз работников денег, но это допущен им потому что ордынцы сий оказались
при найме верблюдов более других усердие и при этом самое дело к которому
они прикосновены маловажно и что к найму верблюдов много содействовали
войсковые старшины М.Баймухамедов и казы Сырымов- деп келтіріліп, Ресей
империясына қарсы әрекеті жоқ, бірақ өз қызметін пайдаланып жергілікті
халықтан пара алған сұлтанның кінәсінің өзі кешіріліп, Ресей империясына
көмегі үшін наградаға ұсынылды.
Бұл істе жергілікті би-сұлтандардың ел арасындағы беделі пайдаланды
ІІназначением благонадежных начальников из лица, пользующихся между
киргизами весом и уважением. Это с одной стороны избовляеть нас от излишных
издержек чрез них же действовать и с другой дасть время более обдумать и
сообразить в последующими обстоятельствами те меры какие в действительности
будуть необходимы в отношении к киргизами кочующим около сих укреплением-
деп келтіреді деректердің бірінде ().
Ресей империясы үшін қазақ даласының ішкері аймағынан хабар алып тұру
маңызды болды. Ішкі жағдайды біліп тұру Ресей империясы үшін өз саясатын
жүргізу кезінде жеңілдіктер туғызу үшін, ел арасындағы толқуларды бірден
біліп қорғану үшін қажетті болды. Жергілікті халық арасынан барлау
жүргізіп, Ресей үкіметі үшін қажетті хабарларды жеткізу үшін лазучиктер
тағайындалды. Генерал Обручевтің Орынбор генерал губернаторларына жіберген
хатында "В настоящее время в степи находятся тишина и покойствие, но если
бы встретились необходимость не благонамеренного в степи слуха, то можно
употребить для сего из числа посыльных при укреплений состоящих более
опытного надежного и растопного, а потому и предлагаю комиссии делать
зависящее распоряжение, чтобы при наряде укрепления посьшьных киргиз были
число из назначаемые укрепление два опытных да бы из них которого в случае
необходимости можно было за лазутчика - деп жазады[ ].
Бекіністер салу барысында Ресей өкіметі айлалы саясатын қолдана отырып
отырашыл саясатын одан әрі жүргізе берді. Бекіністерді қорғау ісіне
казачество тартылып, оларға көптеген жеңілдіктер берілді. Казачествоға
арнайы құнарлы жерлер беріліп, олардың жергілікті халыққа жасаған
озбырлығын қолдап отырды. Жергілікті билеушілердің бекіністер салу арқылы
сауда-саттық байланысы жақсарады деген үміттері ақталмады. Әбілқайыр хан
Орынбор бекінісін салуға рұқсат берген уақытында осындай мақсатты көздеген
еді. Алайда, кейінірек бұл бекіністердің отарлық саясат жүргізу мақсатында
салынып жатқандығын түсінді. Ресей өкіметі алғашқыда экспедициялар
ұйымдастыру арқылы қазақ даласына бекіністер тұрғызса, кейіннен қазақ
жерінде өз позициясы күшейген уақытта әскери күштің көмегімен жергілікті
халықты өз жерінен ығыстыра отырып бекіністер тұрғызды. Бекіністердің
салынуына жергілікті халық арасында наразылықтар туды. Мұндай толқулар
кезінде Ресейдің ішкері жақтарынан әскерлер әкелінді. Көшпелілер
толқуларынан қорғану мақсатында бекіністерге әскери-техникалық база
орналастырылды. Бекіністегі әскерді ұстап тұру үшін мемлекет тарапынан
жалақы тағайындалды. Бұл жалақы әскери шендеріне қарай берілді.
Жергілікті халықтың толқуларын басу мақсатында көрші түркі тілдес
халықтарды Ресей бір-біріне айдап салып отырды. Көрші елдердің арасындағы
дау көбінесе мал мен жер мәселесіне байланысты шықты. Мәселен, Ресей
өкіметі башқұрттар мен қазақтар арасында барымтаның болуына өздері түрткі
болып отырды. Мұндай саясатпен өз ұпайларын түгендеп отырды. Бұл жайында
"барымта сий приначале ужреждений линий заведены были господином тайным
советником Неплюевым по обстоятельством времени в том виде, чтобы вселить в
башкирской киргизской народы не участвует друг против друга ненависть
уповательно для того, что как тогда не покалебимую верность и спокойствие
обоих народов еще надежно пологаться было не можно то чтобы против
злономерий другого составлять мог скорую преграду но ныне когда были
киргизский народ с прямую ревностью продолжает служит свою всероссийском
самодержавцев когда раздрожение киргизов достигло до высочайшей степени,
чтобы они когда-либо восхотели обществом действовать заедино с киргизами,-
деп көрсетіледі [ ].
Бекіністер салу барысында Ресей өкіметі әккі саясатын қолдана отырып
отаршылдық саясатын нәтижелі түрде жүргізе бастады. Бірде әскери күштің
көмегімен, бірде дипломатиялық саясат жолымен өз мақсаттарына жетуді
ойлаған Ресей империясының Қазақстанда жүргізген колонизаторлық саясаты өз
нәтижесін беріп, қазақ даласы Ресей қол астына көшті. Бұл мақсатта
жергілікті би-сұлтандардың көмегінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz