Әлемдік қаржы нарығы туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім 1. Халықаралық сауда мен әлемдік нарықтың
экономиқалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. 1. Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1. 2. Дүниежүзілік сауданың негізгі сипаттамалары мен
тосқауылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Бөлім Әлемдік қаржы нарығының жалпы түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Әлемдік қаржы нарығының түсінігі мен ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Қазақстанның халықаралық (аймақтық) қаржылық орталықты құру және дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Бөлім 1. Халықаралық сауда мен әлемдік нарықтың
экономиқалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. 1. Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1. 2. Дүниежүзілік сауданың негізгі сипаттамалары мен
тосқауылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Бөлім Әлемдік қаржы нарығының жалпы түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Әлемдік қаржы нарығының түсінігі мен ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Қазақстанның халықаралық (аймақтық) қаржылық орталықты құру және дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Халықаралық сауда – мемлекеттер және ұлттық шаруашылықтар арасындағы тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда қалыптасты, бәрақ тек ХХ ғасырда ғана жүниежүзілік рынок формасына ие болды, өйткені оған негізінен өнеркәсібі дамыған елдер ғана қатынасады. Халықаралық сауда қазіргі дүниежүзілік еңбек бөлісіне, әр түрлі елдердің экономикалық даму деңгейіне және олардың табиғи-географиялық жағдайларына сәйкес тауарлардың белгілі бір түрлерін өндіруге маманданудың нәтижесі ретінде көрінеді.
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш күштердің дамуына, дүниежүзілік өндірістің құрлымына тәуелді. Егер ХІХ ғасырда айырбаста көбінесе шикізат, азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп өнімдері ғана болса, қазіргі кезде өнеркәсіп тауарларының үлесі, әсіресе машиналар мен жабдықтардың үлесі елеулі түрде өсті. Соғыстан кейінгң уақытта шикізаттың дүниежүзілік экспорттағы үлесі 3/5-пен 1/3-ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп бұйымдарының үлесі 2/3 өсті. Құрастырмалы бұйымдар мен қосымша бөлшектер айырбасы артты, экспорт тез қарқынмен дамыды; мысалға машиналардың түйіндерін құрастыру және басқа да құрал-жабдықтар мен халық тұтынатын техниканы жасау жұмыстарын айтуға болады.
Казіргі уақытта халықаралық айырбас өндірісіне ғылыымитехникалық жетістіктен айырбасы қосылады (лицензиялар және ноу-хаулар мен сауда жасау), олардың үлесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10%-ін құрайды. Технологиялық күрделі өнімдермен, лицензиялармен сауда-саттық жедел өсіп отыр. Егер 1990 жылы лицензиялардың дүниежүзілік экспорттағы көлемі 2,4-2,7 млрд. доллар болса, 80-жылдардың екінші жартысында бұл сан жылына 17 млрд. доллардан асты.
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш күштердің дамуына, дүниежүзілік өндірістің құрлымына тәуелді. Егер ХІХ ғасырда айырбаста көбінесе шикізат, азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп өнімдері ғана болса, қазіргі кезде өнеркәсіп тауарларының үлесі, әсіресе машиналар мен жабдықтардың үлесі елеулі түрде өсті. Соғыстан кейінгң уақытта шикізаттың дүниежүзілік экспорттағы үлесі 3/5-пен 1/3-ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп бұйымдарының үлесі 2/3 өсті. Құрастырмалы бұйымдар мен қосымша бөлшектер айырбасы артты, экспорт тез қарқынмен дамыды; мысалға машиналардың түйіндерін құрастыру және басқа да құрал-жабдықтар мен халық тұтынатын техниканы жасау жұмыстарын айтуға болады.
Казіргі уақытта халықаралық айырбас өндірісіне ғылыымитехникалық жетістіктен айырбасы қосылады (лицензиялар және ноу-хаулар мен сауда жасау), олардың үлесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10%-ін құрайды. Технологиялық күрделі өнімдермен, лицензиялармен сауда-саттық жедел өсіп отыр. Егер 1990 жылы лицензиялардың дүниежүзілік экспорттағы көлемі 2,4-2,7 млрд. доллар болса, 80-жылдардың екінші жартысында бұл сан жылына 17 млрд. доллардан асты.
1. С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметоа, У.А. Жанайдаров Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. –464 б.
2. В.В.Бочаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
3. Курс экономической теории / Под ред. М.Н.Чепурина, Е.А.Киселевой. – Киров, 1994, гл.13.
4. Макконелл К., Брю С. Экономикс. – М., 1992.
5. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Под общей ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. - М., 1997.
6. Я.Ә. Әубәкіров, Б.Б. Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П. Табеев. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. –280 б.
7. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784с.
8. Экономическая теория. / А.И.Добрынина, Л.С.Тарасевича. Санк-Петербург – 2001г.
9. Шеденов «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе 2001ж.
10. Кенжеғали Сағадиев “Бәсекеге қабiлеттiлiктi өзiмiз жасауымыз керек” // Егемен Қазақстан, 2004 ж.
11. Григорий Марченко “Бәсекеге қабiлеттiлiк – экономикалық категория” // Егемен Қазақстан, 2004 ж.
12. Кожахмедов Д.Б. “Машиностроение как основа формирования конкурентспособной экономики Қазахстана” // Аль-Пари , №1.2004 г.
13. Мәуленов «экономикалық теория негіздері» Алматы, 2001ж.
14. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2004 ж.
2. В.В.Бочаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
3. Курс экономической теории / Под ред. М.Н.Чепурина, Е.А.Киселевой. – Киров, 1994, гл.13.
4. Макконелл К., Брю С. Экономикс. – М., 1992.
5. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Под общей ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. - М., 1997.
6. Я.Ә. Әубәкіров, Б.Б. Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П. Табеев. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. –280 б.
7. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784с.
8. Экономическая теория. / А.И.Добрынина, Л.С.Тарасевича. Санк-Петербург – 2001г.
9. Шеденов «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе 2001ж.
10. Кенжеғали Сағадиев “Бәсекеге қабiлеттiлiктi өзiмiз жасауымыз керек” // Егемен Қазақстан, 2004 ж.
11. Григорий Марченко “Бәсекеге қабiлеттiлiк – экономикалық категория” // Егемен Қазақстан, 2004 ж.
12. Кожахмедов Д.Б. “Машиностроение как основа формирования конкурентспособной экономики Қазахстана” // Аль-Пари , №1.2004 г.
13. Мәуленов «экономикалық теория негіздері» Алматы, 2001ж.
14. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2004 ж.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім 1. Халықаралық сауда мен әлемдік нарықтың
экономиқалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...6
1. 1. Нарықтың мәні, қызметі мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1. 2. Дүниежүзілік сауданың негізгі сипаттамалары мен
тосқауылдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .17
2 Бөлім Әлемдік қаржы нарығының жалпы
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Әлемдік қаржы нарығының түсінігі мен
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Қазақстанның халықаралық (аймақтық) қаржылық орталықты құру және
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..32
Кіріспе.
Халықаралық сауда – мемлекеттер және ұлттық шаруашылықтар арасындағы
тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда қалыптасты, бәрақ тек ХХ
ғасырда ғана жүниежүзілік рынок формасына ие болды, өйткені оған негізінен
өнеркәсібі дамыған елдер ғана қатынасады. Халықаралық сауда қазіргі
дүниежүзілік еңбек бөлісіне, әр түрлі елдердің экономикалық даму деңгейіне
және олардың табиғи-географиялық жағдайларына сәйкес тауарлардың белгілі
бір түрлерін өндіруге маманданудың нәтижесі ретінде көрінеді.
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш күштердің
дамуына, дүниежүзілік өндірістің құрлымына тәуелді. Егер ХІХ ғасырда
айырбаста көбінесе шикізат, азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп өнімдері ғана
болса, қазіргі кезде өнеркәсіп тауарларының үлесі, әсіресе машиналар мен
жабдықтардың үлесі елеулі түрде өсті. Соғыстан кейінгң уақытта шикізаттың
дүниежүзілік экспорттағы үлесі 35-пен 13-ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп
бұйымдарының үлесі 23 өсті. Құрастырмалы бұйымдар мен қосымша бөлшектер
айырбасы артты, экспорт тез қарқынмен дамыды; мысалға машиналардың
түйіндерін құрастыру және басқа да құрал-жабдықтар мен халық тұтынатын
техниканы жасау жұмыстарын айтуға болады.
Казіргі уақытта халықаралық айырбас өндірісіне ғылыымитехникалық
жетістіктен айырбасы қосылады (лицензиялар және ноу-хаулар мен сауда
жасау), олардың үлесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10%-ін
құрайды. Технологиялық күрделі өнімдермен, лицензиялармен сауда-саттық
жедел өсіп отыр. Егер 1990 жылы лицензиялардың дүниежүзілік экспорттағы
көлемі 2,4-2,7 млрд. доллар болса, 80-жылдардың екінші жартысында бұл сан
жылына 17 млрд. доллардан асты.
Халықаралық сауда объектілерінің қатарына казіргі уақытта жобалау
жұмыстары, лизинг (жабдықтарды ұзақ мерзімді жалға алу); инжиниринг
(инженерлік-құрылыс жұмыстарын атқару үшін жасалынған келісімдер) жатады.
Халықаралық сауда "жаңа индустриалды елдер" (Гонконг, Онтүстік Корея,
Сингапур, Тайвань) үлкен роль атқара бастады. Бұл елдердің экспорттында
өнеркәсіптік тауарлардың алатын орны елеулі және олардың дүниежүзілік
экпорттағы үлесі 1960-1985 жылдары 2 еседен асып түсті. Тарихи тұрғыдан
алғанда дүниежүзілік рыноктағы бәсекелік күресте ұлттық мүддені қорғаудың
әр түрлі мемлекеттік формалары бар. ХV-ХІІІ ғ. ғ. негізгі экономикалық
теория ретінде меркантилизм үстем болған кезде мемлекеттер экспортты
ынталандыру және импорт тауарларын шектеу шараларын, яғни қатаң
протекционизмді қолданады. Ұлттық өнеркәсіп өнімдеріне тиімді жоғары кеден
бажын енгізу арқылы белгілі бір тауар түрлерін сатуға, мемлекеттік
монополия арқылы ақшалай байлықты арттыруға ұмтылды.
Бірақ қатаң протекционизм сыртқы сауданы қысқартын, ұлттық
экономикалардың оқшаулануына әкеп соқтырды. Сондықтан Ұлыбританиядағы
өнеркәсіптік төнкеріс елді еркін сауда (фритредерство) саясатына өтуге
мәжбүр етті. "Еркін сауда" саясатының негізін Д. Рикардоның салыстырмалы
шығындар теориясы қалады. Осы бағытты ұстанған Ұлыбритания жаңа рыноктарды
жаулап алып, дүниежүзілік экономикада жетекші орындарға ие болды. Кейінірек
басқа елдер де біртіндеп "еркін сауда" саясатына көше бастады.
Дүниежүзілік саудадағы тұрақсыздық экономикалық дағдарыстар ХХ
қасырдың басында бірқатар елдерді сауда протекционизмді саясатын қайта
өршітуге жетеледі, яғни дүниежүзілік рыноктың еркін дамуынан бас тартуға
итермеледі. Мұның өзі бұрыннан қалыптасқан мемлекетаралық сауда
қатынастарының бұзылуына әкеп соқты. Қазіргі кездегі протекционизм ішкі
рынокты ұлттық компанияларға қолайлы жағдайлар жасауға және оларды шетелдік
өндірушілер бәсекесінен қорғауға ұмтылады. Шеттен әкелінетін тауарлар
бағасына кеден салығын арттыру арқылы олардың ұсынысы шектеледі , сөйтіп
ішкі рыноктағы бәсекенің әлсіреуі нәтижесінде импорттық тауарлардың да,
отандық өндіріс өнімдерінің де бағалары шарықтап кетеді.
Халықаралық сауда – экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық
ұйымдар құрылды. Олардың қатарына ГАТТ, ЕАСТ, ЮНКТАД т.б. жатады.
ГАТТ – тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардың
сауда қатынастары қабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады.
ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық ұйымдардың
шеңберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемеларды талқылау үшін мүше
елдер арасында келіссөздер, консультафиялар, кездесулер өткізеді. ГАТТ-тың
толық құқылы мүлшерінің саны 1990 жылы 96-ға жетті.
ЕАСТ – Еуропалық еркін сауда ассоциациясы 1960 жылдан бастап жұмыс
істейді. Бұл ассоциацияға 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ-тың негізгі
мақсаты өзара еркін сауда жағдайын қалыптастыру.
ЮНКТАД – БҰҰ-ның сауда және даму конференциясы. Бұған 170-ке жуық
мемлекет, сондай-ақ көптеген халықаралық экономикалық қатынастардың дамуына
және реттелуіне қолдау жасайды.
Бөлім 1. Халықаралық сауда мен әлемдік нарықтың
экономиқалық мәні.
1. 1. Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы.
В. И Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. ХІХ-шы ғасырдың 90-шы
жылдарында көптеген еңбектер шығарды. Оның ішінде "Нарық жайлы әңгімелесу"
рефераты және "Капитализмнің Россияда дамуы" ғылыми еңбегін айтуға болады
(ішіндегі айдары "Әрі өнеркәсіп үшін ішкі нарықтың құрылу процесі"). Бұл
еңбектерңнде В. И Ленин нарықтың мәні мен роль жайлы жазды. "Нарық" ұғымын
– Лениннің айтуынша – қоғамдық еңбекті бөлу ұғымынан алшақ қарауға
болмайды".
В. И Лениннің ойынша, жергілікті тұйықталған нарықтар мен ХІХ-шы
ғасырдың аяғында бүкіл Ресейде ішкі нарықтың болмауы жергілікті
тұрғындардың экономикалық артта қалуының негізі болды.
Дерективті үлестіру жүйесін басқару кезінде нарық мәселесін ғылыми
реттеудің қажеттілігі болмады. әміршілдік-бюрократтық жүйенің идологиялық
нұсқауының құрсауында болған экономиқалық ғылым, көптеген жылдарнарықтың
мәні, ролі, орнына догматикалық көзқарас бұрынғы Одақ экономикалық
жүйесінде басым болды.
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне қарамастан
таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым-экономистерінің нарық жайлы
пікір біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп көрейік.
"Нарық – белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым".
"Нарық – тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы
белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы".
"Нарық – сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарлы өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді".
Осы көзкарастың әрқайсында жеткілікті аргумент келтірілген және
нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің тек
бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес,
айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтың қатынастардың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе,
сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып
табылады. Белгілі жағдайдың бір тауар - ақша, нарық байланыстары сату –
сатып алу аспектерімен ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс аясының
қатынасынан басталмайды, ол өндірістік қатынастан басталады және өнім сол
жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім
қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы – ақша қатынасы
болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның
бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуге, өзара пайдалы өндірістік
байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен
нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді
көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Мемлекеттік – әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы
орталықтан жоспарлы басқарудан жақсы әрі тиімді тек нарық атқара алады.
Нарықтың мәні тұрғысынан қарасақ, онда оның мән-мағынасын жоғарыдағы
анықтамалардың ешқайсысы аша алмаған. Біздің ойымызша, нарықтың мәні
делірек Ю. Я. Ольсевич айтқан: "Нарықты әдеттегідей айналым саласына теңей
салу"... "дұрыс емес, себебі өндіріс, бөлу, тұтынудың тұла бойы "нарықтың
таңбамен сызылған".
"Нарық – өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі, барлық элемент пен
буындар төлем қабілеттілігі бар сұраным мен ұсынымның тұрақты әсерінде
болады".
Біздің ойымызша, бұ анықтамаға мына сөздерді қосуға болады: "тек
қатаң бәсекелестік ортада". Осы анықтама біздің нарық жайлы шектелген
ойымызды кәдімгідей кеңейтеді. Осыдан байқалатыны, өзін-өзі қалпына
келтіретін біртұтас экономикалық жүйені "нарық" – дейміз және ол
орталықтанған мемлекеттік жоспарлы реттеуші экономиканы ауыстыруға
қабілетті.
Осыдан мынандай тұжырым жасауға болады: "нарық" ұғымын тар шеңберде
сату түрін үйымдастырған және орнын анықтаған деп түсінсек, кең шеңберде
қоғамдағы экономиканы ұйымдастырудың түрі деп қарастырамыз.
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты
әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы
арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.
Әртүрлі белгісіне қарай нарықты классификациялау:
кесте 1-1
№ Ұйымдық тұрғыдағы белгісі Құрылымдық тұрғыдан бөлу
1 Территориялық Базар, биржа, аукцион, жәрмеңке,
аймақтық нарық, ішкі (ұлттық) нарық,
әлемдік нарық
2 Бәсекелесетік сипат пен деңгейіМонополиялық, олигополиялық,
тұрғысынан монополиялық бәсеке, еркін, реттеуші
3 Пропорционалдық деңгейі Баланстанған, баланспаған
тұрғысынан
4 Салалық сипаты тұрғысынан Сала аралық, салалық, ішкі салалық.
5 Тауарды бағыттау тұрғысынан Азық-түлік, азық-түліктік емес,
тағамдық немесе тағамдық емес.
6 Заңдылыққа қай келу тұрғысынан Арнайы ресми, ресми емес
(колеңкелі).
7 Жетілу деңгейі тұрғысынан Дамыған нарық, қалыптасушы нарық.
8 Нарық субъектісі тұрғысынан Сатушы нарығы, тұтынушы нарығы.
Нарық – күрделі, оның күрлымының әртүрлі белгілерімен
классификациялауға болады. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз: ішкі
(ұлттық) нарық, еларалық, біріккен нарық және ішкі (республикалық,
облыстық, облысаралық) нарық, әлемдік нарық ( кесте 1-1). Әлемдік нарық
жеке елдің ішкі нарығымен байланысты. Ол байланыстар өндірістік кооперация
мен интеграфия, сыртқы сауда, тауар айырбастау операциясымен жүзеге асып
отырады. Қазіргі уақытта нарықтар арасындағы байланыстар ұлғаюда. Шығыс
Еуропа мен Еуропаның экономикалық қауымдастық (ЕЭҚ) елдері арасында және
дүниежүзілік нарық қалыптасуда.
Қазіргі ішкі нарық – түгел алып қарағандағы елдің ұлттық нарығы:
өндіріс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-
техникалық идея нарығы, бағалы қағаздар нарығы, жұмысшы күші нарығы енеді.
Ішкі нарықта белгілі түрде экономикалық қатынастар дамып, жағдай мен
нәтижелерді сату – сатып алу немесе өндіріс факторы арқылы жүргізіледі .
Бұл қатынастар тауар-ақша түрінде байқалып, ішкі нарық қызметінің жағдайын
ақша мен тауар айналымының бар болуын көрсетеді.
Экономикалық айырбастаудың ерекше түрі және жағдайымен
байланыстырылып, тереңдеген еңбек бөлісіне қарай топтасқан елден құрылған
нарығы – еларалық біріккен нарық дейміз. Нарықтық қатынастардың жетілу
деңгейі тұрғысынан нарықты былай жіктейміз: дамыған нарық, қалыптасқан
нарық және әртүрлі дәрежедегі бәсекені шектеу нарықтары (монополиялық,
олигополиялық, монополиялық бәсеке).
Нарықтың қызметтері.
Нарық мынадай қызметтерді атарады:
кесте 1-2
ұдайы өндіріс процесін үнемі бәсеке арқылы тиімсіз шаруашылық
қамтамасыз ететін реттеуші; түрінен экономиканы сауықтыру
сынысының көлемі мен құрлымының (санациялау) тазалау;
жедел өзгеру және оның сұраным төлем
қабілетіне икемделуі;
экономиқалық оқшау-ланған тауар құрылымдық тұтыну, тұтын-сынан
өндіруші мен тұтынушылар арасын (табыстың осы кездегі деңгейіне
байланыстыратын буын; қарай) ыңғайлы рациональды таңдауға
тұтынушыны эко-номикалық мәжбір ету;
экономиканың жағдайы туралы өндірістік шығындарды төмендетуге
объективті ақпарат көзі (барометрі, тауар өндіру-шілерді экономикалық
экономиканың айнасы) ; ынталандыру және оларды өте қажетті
қоғам аясына жұмсау;
тауар мен еңбектің қоғамдық маңызын тауар өндірушіні жоғары сапалы және
аңық-тау және мойындаушы құрал; жоғары еңбек өнімділігіне
экономикалық тұрғыдан мәжбір ету;
Нарықтың ролі өте – мөте жалпы түрде оның кізметі арқылы ашыла түседі
(кесте 1-2).
Нарық қызметінің көп түрлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші роль
атқаруы болып табылады. Ол ұдайы өндіріс процесін тиімді әрі үздіксіз
қамтамасыз етеді. Нарықтың реттеуші ролін әкімшілік басқарудың ауыстыруы
экономиялық жүйенің түрінің өзгеруіне алып келіп, сүйкес-сіздікке,
тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өсудегі қозғаушы күші ролін жоюға
алып барады.
Нақыртың келесі қызметі – ақпараттық. Тауар бағасы мен қызмет көрсету,
банктегі депозит пен несиеге проценттік (пайыздық) өсімінің призма арқылы
тұрақты өзгеруі Нарықты экономиканың борометріне әрі айнасына айналдырады.
Нарық өндіріске қатысушыларға қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы
жедел объективті ақпарат береді. Сондай-ақ, әрқайсысы сатылатын әрі сатып
алынатын тауар мен қызмет көрсетудің қоғамдық қажетті сапасы мен
ассортименті туралы нарық хабар жеткізеді.
Нарықтық мехонизм "санациялық" (сауықтыру) қызметті де атқарады.
Бәсекенің көмегімен ол қоғамдық өндірісті тиімсіз біріңғай шаруашылықтан
тазалап, үміт артатындардың дамуына ыңғайлы жағдай жасайды.
Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауарлардың 50%
солардың өндірген өнімін құраса, онда өнеркәсіп (фирма) қызметі
монополияланған саналады. Сондықтан нарықтық ортаны қалыпқа келтіру үшін
бәсекелестер әлемін жасау қажет. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи күй-
жайы. Осы жағдайда тауар өндірушілер марапатталып, кәсіпкер өндіріспен
байланысады және өнімді шығаруға қызыға түсіп, қызметке белсенді кіріседі.
Нарықтың қажеттілеу қызметтеріне – тауардың қоғамдық маңызын мойындау,
еңбекті материалдық ынталандыруды экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету және
басқаларын жатқызамыз.
Нарықтық инфрақұрылым
кесте 1-3
Аукциондар Консультациялық –делдалдық фирмалар
Биржа мен брокерлік конторлар Бизнестің коммерциялық орталықтары
Банктер Сақтандыру және аудиторлық
компаниялар
Коммерциялық орталықтар және Жарнамалық-ақпараттық қызметтер
компаниялар
Мемлекеттік резервтік және Складтық, элеваторлық, тоңазытқыштар
сақтандыру қорлары және транспорттық шаруашылық
Баға мен стандартты бақылаушы Сауда үйлері
мемлекеттік инспекция
Мемлекеттік салық инспекциясы Маркетингтік зерттеу орталықтары
Бағалы қағаздарды бақылау Көтерме сауда орталықтары
инспекциясы
Құқық қорғау органдары Кадрларды дайындау орталықтары
Лизингтік компаниялар Жәрмеңкелер
Кеден қызметтері Өөндірушілердің әртүрлі ассоциациясы
Тұтынушыны қорғайтын қоғам Және басқалары
Нарық экономикасының қажетті элементтерінің бірі болып инфрақұрлым
жатады.
Инфрақұрылым – бұл институттар (ұйымдар, фирма, мекелелер) жиынтығынан
тұрады және оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты
жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді.
Нарықтың инфрақұрлымның элементіне – тауарлық, қор биржасы, еңбек
биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер,
коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер
және т.б. жатады (кесте 1-2).
Нарықтың экономиканың бой көтеруі нарықтың инфроқұрылым негізгі
элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты
экономикалық рыноктық қызметті қаттамасыз етуге тиіс. Оларға:
– топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы:
– бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы:
– өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық көтерме
сауда кәсіпорындары:
– аукционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құрылған қоймалар,
элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары:
– коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы, ол
несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе аукционерлік негізде
құрылуы керек:
– коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік
бөлімдер. Нарық коньюктурасы мен сұранымды зерттеу орталықтары:
– жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар:
– сервистік, ремонттық консультациялық, банктің және құқықтық қызметтер
(жүйесі) жатады.
1. 1. Дүниежүзілік сауданың мәні мен түрлері.
Мемлекеттер өзара неге сауда жүргізеді? Осыған деген талпыныс жауапты
біз экономикалық теория өкілдерінің классикалық мектептерінен табамыз.
Оларға А. Смит (1723 – 1790 жж.) және Д. Рикардо (1772 – 1823 жж.) жатады.
А. Смит 1776 жылы: "Дұрыс ойлайтын отбасы атасының негізгі қағидасы – үйде
арзанға сатып алуға болатын нәрсемен ешқашан айналыспа, өндірме" – деген
екен. Бұған тіиті нақты жауапты Д. Рикардо 1817 жылы шығарған "саяси
экономика және салық салудың басталасы" еңбегінде айтқан. Мұнда Д. Рикардо
халықаралық маманданудың пайдалығын екі мемлекет арасындағы қатынасын
түсіндірген. Олар шартты түрде – азық-түлік және киім-кешек өндірген. Осы
мысалдың негізінде Америка мен Еуропаның арасындағы сауданың өзара
пайдалылығын дәлелдеген. Дәлірек айтсақ Д. Рикардо салыстырмалы артықшылық
немесе салыстырмалы шығын өндірісі теориясын жасады. Осы теория халықаралық
сауда практикасы мен экономикалық ғылымда кеңінен қолданылады. Халықаралық
еңбек бөлінісі дүниежүіндегі мемлекеттер арасындағы тауар айырбасының
арасындағы экономикалық негізі болып табылады . Халықаралық еңбек бөлінісі
кейбір елдердің мамандануымен байланыстврып, сонда тауат өндіруге
қалыптасқан дұрыс жағдайлармен түсіндірледі. Мысалы, Жапонияда аудио және
видеотехниканы шығаруға дұрыс жағдайлар қалыптасқан. Бұл елде жоғары
квалификациялық арзан жұмыс күші және аудио–деотехниканы шығару үшін
өндірістік база бар.
Австралияда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге жақсы жағдай
қалыптасқан. Оның ішінде ет, жүн, астық өндіру алғы орында тұр.
Бразилияда табиғи-климаттық жағдайдың өзі кофе өндіруге бейімделген.
Ал АҚЩ, Германия, Италия, Францияда автомобиль, ауылшаруашылық машиналары,
химикаттар және т.б. өндіріс процесіне дұрыс жағдайлар қалыптасқан. Дұрыс
қалыптасқан техникалық, өндірістік табиғи-климаттық жағдайлар бұл елдер
үшін белгілі өнімді өте аз шығынмен өндіруге мүмкіндік жасайды. Халықаралық
өзара сауда кейбір елдердің белгілі өнімді өндіруге мамандануын
қалыптастырады. Бұл өнімді жоғары тиімділікпен өндіріп, өзбері шығара
алмайтын басқа тауарға айырбастайды.
Қазақстан Республикасында дұрыс қалыптасқан табиғи-климаттық жағдай
ТМД елдеріне астық, ұн, жарма, ет,өнімдерін: көмір, қара түсті металдарды
жіберуге болады және олардан балық, машина, аудио–деотехника т.б. алуға
әбден мүмкін. Қазіргі сыртқы саудада қалыптасып отырған басты сипат оның
құрлымындағы өзгерістер. Машина, жабдықтар, химиялық тауарлармен сауда
жасау қарқыны өсіп, шикізат пен саудаласу қысқарып келеді.
Қазіргі ҒТР дүниежүзі нарығында сауданың тіпті жаңа түрлерін
қалыптастыруда. Мысалы айталық: патент саудасы, лицензия мен (ашқан
жаңалықты белгілі бір уақытқа пайдалануға берілген рұқсат) сауда,
техникалық тәжірибені саудалау - "ноу – хау".
Бүгінгі жағдайда барлық елдердің экономикасы халықаралық саудамен
байланысты. Тіпті экономикасы шалқып дамыған елдердің өзі де солай.
Мысалы, АҚШ-тың экономикасы басқа елдерден мына өнімдерді импорттаумен
байланысты: банан, какао, кофе, шәй, никель, қалайы, табиғи каучук, алмаз
және т.б. өнімдер. Сонымен қатар АҚШ сыртқа мынаны шығарады: химия
өнімдері, әртүрлі жабдықтар, автомобиль, ұзақ мерзімді тауарлары
(тоңазтқыш, шаңсорғыш), астық т.б.
Сыртқы сауда – тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт)
құрылады. Әрбір елдің сыртқы саудасының нәтижесі сауда балансынан көрінеді.
Егер шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнының артық болса активті
сауда балансы дейміз. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын
құрайды.
Қазақстанның сыртқы сауда айнылымы (экспорт пен импорттың қосындысы)
және тауарлар мен қызметтерді сыртқа шығару және ішке әкелу туралы мәлімет
1-4-ші кестеде көрсетілген.
кесте 1-4
Сыртқы сауда айналымы 1993 1995 1998
Экспорт 3277,0 4974,4 5338,9
Импорт 3685,8 3781,0 4241,7
Сальдо (актив +, пассив -) -408,8 +1193,4 +1097,2
Қазақстанның сыртқы сауда динамикасының қүрт өзгеруіне мұнай
өнімдерін қара және түсті металлургия өнімдеріне бағаның төмендеуі әсер
етті. 1998 жылы алдыңғы жылдың көрсеткішімен салыстырғанда экспорт 16%
пайызға төмендеді. Бірақ импорттық түсім онша өзгеріске ұшыраған жоқ.
Сауда балансы пассивті болғанда мемлекет айырманы алтынмен жабуы
керек немесе несие алуға өтініш жасайды. Сондықтан да әрбір мемлекет сыртқа
тауарды көп шығарып, аз тасуға бейімделеді. Бұл тауар балансының активті
болуын көрсетеді. Мемлекет импортты түсіру үшін қорғау іс әрекетіне көшіп,
тасылатын тауарларға жоғарғы қорғау салығын қолданады немесе арзан ақша
саясатын іске қосады. Әдетте, АҚШ-ты өзінің сауда әріптесі Жапонияға осылай
жасайды. Себебі Жапония АҚШ нарығын арзан автомашина, тоңазытқыш, аудио
және видеотехникаға толтырып тастады.
Халықаралық нарық қазіргі жағдайда үш негізгі бағытты құрайды:
– тауар мен қызмет көрсету (ақпарат нарығын қосқанда):
– жұмыс күші:
– қарыз капиталы:
Халықаралық нарықта тауарлар интернационалдық құнның негізімен
байланысып, ал орташа қоғамдық қажетті интернационалды жұмыс уақыты
шығынымен анықталады. Елдің өз ішінде өндірушілер көп шығындар жұмсай
отырып, пайданы орташа мөлшерден аз табады. Ал өте аз шығындар жұмысындағы
– қосымша пайда табады. Халықаралық нарыққа да өндірушілер жағдайды осылай
кімнің шығындары орташа интернационалдық деңгейден төмен болса соғұрлым өз
тауарын экспорттаудан өте жоғары табыс табады.
Дүниежүзілік қауымдастық талабына сай қалыптасқан, сауда және тариф
бойынша халықаралық басты келісім (ГАТТ) бар. Бұл келісім 1948 жылы
қаңтардың 1-де күніне еніп, алғанда дамыған елдердің өзара өнеркәсіп
тауарларын саудалауда кедендік кедергілерді жоюын мақсат етіп және сауда
саттық шектеулерді алып тастады. Кейінрек келісім басқа да дамымаған
елдерге таратылды. Ол елдер шикізат өнімдерін өндіріп ұсынудың басты
тұлғасы болып отыр. Басты өнім – мұнай және халықаралық нарыққа азық-түлік
шығару болып тұр.
Халықаралық еңбек бөлінісі мен өнеркәсібі дамыған елдердің позициясын
нығайту өнеркәсіп өнімдерін айырбастаудың өсуіне алып келеді. Халықаралыық
сауда шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі, казіргі өндірісте
шикізат роль кемуінің жалпы тенденциясын байқатады. ҒТР-ның даму жаңа
технологияны колдануға әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің
мөлшеріне энергияны қысқартты. ҒТР сауданың қалыптасқан түрлерінен басқа
түрлерін де тудырды. Оларға: техникалық білім, техникалық іс-тәжрибие,
технологиялық процесс пен лицензия мен патенттер жатады.
Сауда және тариф бойынша халықаралық басты келісім (ГАТТ) 1948жылы 1-
ші қаңтардан халықаралық сауданың бейтарап дамуына ықпал жасады. Алайда
монополиялану деңгейі әлі жоғары емес, себебі дүниежүзілік экспорт пен
тмпорттың жүзден бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім 1. Халықаралық сауда мен әлемдік нарықтың
экономиқалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...6
1. 1. Нарықтың мәні, қызметі мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1. 2. Дүниежүзілік сауданың негізгі сипаттамалары мен
тосқауылдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .17
2 Бөлім Әлемдік қаржы нарығының жалпы
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Әлемдік қаржы нарығының түсінігі мен
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Қазақстанның халықаралық (аймақтық) қаржылық орталықты құру және
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..32
Кіріспе.
Халықаралық сауда – мемлекеттер және ұлттық шаруашылықтар арасындағы
тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда қалыптасты, бәрақ тек ХХ
ғасырда ғана жүниежүзілік рынок формасына ие болды, өйткені оған негізінен
өнеркәсібі дамыған елдер ғана қатынасады. Халықаралық сауда қазіргі
дүниежүзілік еңбек бөлісіне, әр түрлі елдердің экономикалық даму деңгейіне
және олардың табиғи-географиялық жағдайларына сәйкес тауарлардың белгілі
бір түрлерін өндіруге маманданудың нәтижесі ретінде көрінеді.
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш күштердің
дамуына, дүниежүзілік өндірістің құрлымына тәуелді. Егер ХІХ ғасырда
айырбаста көбінесе шикізат, азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп өнімдері ғана
болса, қазіргі кезде өнеркәсіп тауарларының үлесі, әсіресе машиналар мен
жабдықтардың үлесі елеулі түрде өсті. Соғыстан кейінгң уақытта шикізаттың
дүниежүзілік экспорттағы үлесі 35-пен 13-ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп
бұйымдарының үлесі 23 өсті. Құрастырмалы бұйымдар мен қосымша бөлшектер
айырбасы артты, экспорт тез қарқынмен дамыды; мысалға машиналардың
түйіндерін құрастыру және басқа да құрал-жабдықтар мен халық тұтынатын
техниканы жасау жұмыстарын айтуға болады.
Казіргі уақытта халықаралық айырбас өндірісіне ғылыымитехникалық
жетістіктен айырбасы қосылады (лицензиялар және ноу-хаулар мен сауда
жасау), олардың үлесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10%-ін
құрайды. Технологиялық күрделі өнімдермен, лицензиялармен сауда-саттық
жедел өсіп отыр. Егер 1990 жылы лицензиялардың дүниежүзілік экспорттағы
көлемі 2,4-2,7 млрд. доллар болса, 80-жылдардың екінші жартысында бұл сан
жылына 17 млрд. доллардан асты.
Халықаралық сауда объектілерінің қатарына казіргі уақытта жобалау
жұмыстары, лизинг (жабдықтарды ұзақ мерзімді жалға алу); инжиниринг
(инженерлік-құрылыс жұмыстарын атқару үшін жасалынған келісімдер) жатады.
Халықаралық сауда "жаңа индустриалды елдер" (Гонконг, Онтүстік Корея,
Сингапур, Тайвань) үлкен роль атқара бастады. Бұл елдердің экспорттында
өнеркәсіптік тауарлардың алатын орны елеулі және олардың дүниежүзілік
экпорттағы үлесі 1960-1985 жылдары 2 еседен асып түсті. Тарихи тұрғыдан
алғанда дүниежүзілік рыноктағы бәсекелік күресте ұлттық мүддені қорғаудың
әр түрлі мемлекеттік формалары бар. ХV-ХІІІ ғ. ғ. негізгі экономикалық
теория ретінде меркантилизм үстем болған кезде мемлекеттер экспортты
ынталандыру және импорт тауарларын шектеу шараларын, яғни қатаң
протекционизмді қолданады. Ұлттық өнеркәсіп өнімдеріне тиімді жоғары кеден
бажын енгізу арқылы белгілі бір тауар түрлерін сатуға, мемлекеттік
монополия арқылы ақшалай байлықты арттыруға ұмтылды.
Бірақ қатаң протекционизм сыртқы сауданы қысқартын, ұлттық
экономикалардың оқшаулануына әкеп соқтырды. Сондықтан Ұлыбританиядағы
өнеркәсіптік төнкеріс елді еркін сауда (фритредерство) саясатына өтуге
мәжбүр етті. "Еркін сауда" саясатының негізін Д. Рикардоның салыстырмалы
шығындар теориясы қалады. Осы бағытты ұстанған Ұлыбритания жаңа рыноктарды
жаулап алып, дүниежүзілік экономикада жетекші орындарға ие болды. Кейінірек
басқа елдер де біртіндеп "еркін сауда" саясатына көше бастады.
Дүниежүзілік саудадағы тұрақсыздық экономикалық дағдарыстар ХХ
қасырдың басында бірқатар елдерді сауда протекционизмді саясатын қайта
өршітуге жетеледі, яғни дүниежүзілік рыноктың еркін дамуынан бас тартуға
итермеледі. Мұның өзі бұрыннан қалыптасқан мемлекетаралық сауда
қатынастарының бұзылуына әкеп соқты. Қазіргі кездегі протекционизм ішкі
рынокты ұлттық компанияларға қолайлы жағдайлар жасауға және оларды шетелдік
өндірушілер бәсекесінен қорғауға ұмтылады. Шеттен әкелінетін тауарлар
бағасына кеден салығын арттыру арқылы олардың ұсынысы шектеледі , сөйтіп
ішкі рыноктағы бәсекенің әлсіреуі нәтижесінде импорттық тауарлардың да,
отандық өндіріс өнімдерінің де бағалары шарықтап кетеді.
Халықаралық сауда – экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық
ұйымдар құрылды. Олардың қатарына ГАТТ, ЕАСТ, ЮНКТАД т.б. жатады.
ГАТТ – тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардың
сауда қатынастары қабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады.
ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық ұйымдардың
шеңберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемеларды талқылау үшін мүше
елдер арасында келіссөздер, консультафиялар, кездесулер өткізеді. ГАТТ-тың
толық құқылы мүлшерінің саны 1990 жылы 96-ға жетті.
ЕАСТ – Еуропалық еркін сауда ассоциациясы 1960 жылдан бастап жұмыс
істейді. Бұл ассоциацияға 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ-тың негізгі
мақсаты өзара еркін сауда жағдайын қалыптастыру.
ЮНКТАД – БҰҰ-ның сауда және даму конференциясы. Бұған 170-ке жуық
мемлекет, сондай-ақ көптеген халықаралық экономикалық қатынастардың дамуына
және реттелуіне қолдау жасайды.
Бөлім 1. Халықаралық сауда мен әлемдік нарықтың
экономиқалық мәні.
1. 1. Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы.
В. И Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. ХІХ-шы ғасырдың 90-шы
жылдарында көптеген еңбектер шығарды. Оның ішінде "Нарық жайлы әңгімелесу"
рефераты және "Капитализмнің Россияда дамуы" ғылыми еңбегін айтуға болады
(ішіндегі айдары "Әрі өнеркәсіп үшін ішкі нарықтың құрылу процесі"). Бұл
еңбектерңнде В. И Ленин нарықтың мәні мен роль жайлы жазды. "Нарық" ұғымын
– Лениннің айтуынша – қоғамдық еңбекті бөлу ұғымынан алшақ қарауға
болмайды".
В. И Лениннің ойынша, жергілікті тұйықталған нарықтар мен ХІХ-шы
ғасырдың аяғында бүкіл Ресейде ішкі нарықтың болмауы жергілікті
тұрғындардың экономикалық артта қалуының негізі болды.
Дерективті үлестіру жүйесін басқару кезінде нарық мәселесін ғылыми
реттеудің қажеттілігі болмады. әміршілдік-бюрократтық жүйенің идологиялық
нұсқауының құрсауында болған экономиқалық ғылым, көптеген жылдарнарықтың
мәні, ролі, орнына догматикалық көзқарас бұрынғы Одақ экономикалық
жүйесінде басым болды.
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне қарамастан
таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым-экономистерінің нарық жайлы
пікір біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп көрейік.
"Нарық – белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым".
"Нарық – тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы
белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы".
"Нарық – сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарлы өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді".
Осы көзкарастың әрқайсында жеткілікті аргумент келтірілген және
нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің тек
бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес,
айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтың қатынастардың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе,
сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып
табылады. Белгілі жағдайдың бір тауар - ақша, нарық байланыстары сату –
сатып алу аспектерімен ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс аясының
қатынасынан басталмайды, ол өндірістік қатынастан басталады және өнім сол
жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім
қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы – ақша қатынасы
болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның
бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуге, өзара пайдалы өндірістік
байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен
нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді
көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Мемлекеттік – әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы
орталықтан жоспарлы басқарудан жақсы әрі тиімді тек нарық атқара алады.
Нарықтың мәні тұрғысынан қарасақ, онда оның мән-мағынасын жоғарыдағы
анықтамалардың ешқайсысы аша алмаған. Біздің ойымызша, нарықтың мәні
делірек Ю. Я. Ольсевич айтқан: "Нарықты әдеттегідей айналым саласына теңей
салу"... "дұрыс емес, себебі өндіріс, бөлу, тұтынудың тұла бойы "нарықтың
таңбамен сызылған".
"Нарық – өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі, барлық элемент пен
буындар төлем қабілеттілігі бар сұраным мен ұсынымның тұрақты әсерінде
болады".
Біздің ойымызша, бұ анықтамаға мына сөздерді қосуға болады: "тек
қатаң бәсекелестік ортада". Осы анықтама біздің нарық жайлы шектелген
ойымызды кәдімгідей кеңейтеді. Осыдан байқалатыны, өзін-өзі қалпына
келтіретін біртұтас экономикалық жүйені "нарық" – дейміз және ол
орталықтанған мемлекеттік жоспарлы реттеуші экономиканы ауыстыруға
қабілетті.
Осыдан мынандай тұжырым жасауға болады: "нарық" ұғымын тар шеңберде
сату түрін үйымдастырған және орнын анықтаған деп түсінсек, кең шеңберде
қоғамдағы экономиканы ұйымдастырудың түрі деп қарастырамыз.
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты
әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы
арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.
Әртүрлі белгісіне қарай нарықты классификациялау:
кесте 1-1
№ Ұйымдық тұрғыдағы белгісі Құрылымдық тұрғыдан бөлу
1 Территориялық Базар, биржа, аукцион, жәрмеңке,
аймақтық нарық, ішкі (ұлттық) нарық,
әлемдік нарық
2 Бәсекелесетік сипат пен деңгейіМонополиялық, олигополиялық,
тұрғысынан монополиялық бәсеке, еркін, реттеуші
3 Пропорционалдық деңгейі Баланстанған, баланспаған
тұрғысынан
4 Салалық сипаты тұрғысынан Сала аралық, салалық, ішкі салалық.
5 Тауарды бағыттау тұрғысынан Азық-түлік, азық-түліктік емес,
тағамдық немесе тағамдық емес.
6 Заңдылыққа қай келу тұрғысынан Арнайы ресми, ресми емес
(колеңкелі).
7 Жетілу деңгейі тұрғысынан Дамыған нарық, қалыптасушы нарық.
8 Нарық субъектісі тұрғысынан Сатушы нарығы, тұтынушы нарығы.
Нарық – күрделі, оның күрлымының әртүрлі белгілерімен
классификациялауға болады. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз: ішкі
(ұлттық) нарық, еларалық, біріккен нарық және ішкі (республикалық,
облыстық, облысаралық) нарық, әлемдік нарық ( кесте 1-1). Әлемдік нарық
жеке елдің ішкі нарығымен байланысты. Ол байланыстар өндірістік кооперация
мен интеграфия, сыртқы сауда, тауар айырбастау операциясымен жүзеге асып
отырады. Қазіргі уақытта нарықтар арасындағы байланыстар ұлғаюда. Шығыс
Еуропа мен Еуропаның экономикалық қауымдастық (ЕЭҚ) елдері арасында және
дүниежүзілік нарық қалыптасуда.
Қазіргі ішкі нарық – түгел алып қарағандағы елдің ұлттық нарығы:
өндіріс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-
техникалық идея нарығы, бағалы қағаздар нарығы, жұмысшы күші нарығы енеді.
Ішкі нарықта белгілі түрде экономикалық қатынастар дамып, жағдай мен
нәтижелерді сату – сатып алу немесе өндіріс факторы арқылы жүргізіледі .
Бұл қатынастар тауар-ақша түрінде байқалып, ішкі нарық қызметінің жағдайын
ақша мен тауар айналымының бар болуын көрсетеді.
Экономикалық айырбастаудың ерекше түрі және жағдайымен
байланыстырылып, тереңдеген еңбек бөлісіне қарай топтасқан елден құрылған
нарығы – еларалық біріккен нарық дейміз. Нарықтық қатынастардың жетілу
деңгейі тұрғысынан нарықты былай жіктейміз: дамыған нарық, қалыптасқан
нарық және әртүрлі дәрежедегі бәсекені шектеу нарықтары (монополиялық,
олигополиялық, монополиялық бәсеке).
Нарықтың қызметтері.
Нарық мынадай қызметтерді атарады:
кесте 1-2
ұдайы өндіріс процесін үнемі бәсеке арқылы тиімсіз шаруашылық
қамтамасыз ететін реттеуші; түрінен экономиканы сауықтыру
сынысының көлемі мен құрлымының (санациялау) тазалау;
жедел өзгеру және оның сұраным төлем
қабілетіне икемделуі;
экономиқалық оқшау-ланған тауар құрылымдық тұтыну, тұтын-сынан
өндіруші мен тұтынушылар арасын (табыстың осы кездегі деңгейіне
байланыстыратын буын; қарай) ыңғайлы рациональды таңдауға
тұтынушыны эко-номикалық мәжбір ету;
экономиканың жағдайы туралы өндірістік шығындарды төмендетуге
объективті ақпарат көзі (барометрі, тауар өндіру-шілерді экономикалық
экономиканың айнасы) ; ынталандыру және оларды өте қажетті
қоғам аясына жұмсау;
тауар мен еңбектің қоғамдық маңызын тауар өндірушіні жоғары сапалы және
аңық-тау және мойындаушы құрал; жоғары еңбек өнімділігіне
экономикалық тұрғыдан мәжбір ету;
Нарықтың ролі өте – мөте жалпы түрде оның кізметі арқылы ашыла түседі
(кесте 1-2).
Нарық қызметінің көп түрлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші роль
атқаруы болып табылады. Ол ұдайы өндіріс процесін тиімді әрі үздіксіз
қамтамасыз етеді. Нарықтың реттеуші ролін әкімшілік басқарудың ауыстыруы
экономиялық жүйенің түрінің өзгеруіне алып келіп, сүйкес-сіздікке,
тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өсудегі қозғаушы күші ролін жоюға
алып барады.
Нақыртың келесі қызметі – ақпараттық. Тауар бағасы мен қызмет көрсету,
банктегі депозит пен несиеге проценттік (пайыздық) өсімінің призма арқылы
тұрақты өзгеруі Нарықты экономиканың борометріне әрі айнасына айналдырады.
Нарық өндіріске қатысушыларға қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы
жедел объективті ақпарат береді. Сондай-ақ, әрқайсысы сатылатын әрі сатып
алынатын тауар мен қызмет көрсетудің қоғамдық қажетті сапасы мен
ассортименті туралы нарық хабар жеткізеді.
Нарықтық мехонизм "санациялық" (сауықтыру) қызметті де атқарады.
Бәсекенің көмегімен ол қоғамдық өндірісті тиімсіз біріңғай шаруашылықтан
тазалап, үміт артатындардың дамуына ыңғайлы жағдай жасайды.
Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауарлардың 50%
солардың өндірген өнімін құраса, онда өнеркәсіп (фирма) қызметі
монополияланған саналады. Сондықтан нарықтық ортаны қалыпқа келтіру үшін
бәсекелестер әлемін жасау қажет. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи күй-
жайы. Осы жағдайда тауар өндірушілер марапатталып, кәсіпкер өндіріспен
байланысады және өнімді шығаруға қызыға түсіп, қызметке белсенді кіріседі.
Нарықтың қажеттілеу қызметтеріне – тауардың қоғамдық маңызын мойындау,
еңбекті материалдық ынталандыруды экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету және
басқаларын жатқызамыз.
Нарықтық инфрақұрылым
кесте 1-3
Аукциондар Консультациялық –делдалдық фирмалар
Биржа мен брокерлік конторлар Бизнестің коммерциялық орталықтары
Банктер Сақтандыру және аудиторлық
компаниялар
Коммерциялық орталықтар және Жарнамалық-ақпараттық қызметтер
компаниялар
Мемлекеттік резервтік және Складтық, элеваторлық, тоңазытқыштар
сақтандыру қорлары және транспорттық шаруашылық
Баға мен стандартты бақылаушы Сауда үйлері
мемлекеттік инспекция
Мемлекеттік салық инспекциясы Маркетингтік зерттеу орталықтары
Бағалы қағаздарды бақылау Көтерме сауда орталықтары
инспекциясы
Құқық қорғау органдары Кадрларды дайындау орталықтары
Лизингтік компаниялар Жәрмеңкелер
Кеден қызметтері Өөндірушілердің әртүрлі ассоциациясы
Тұтынушыны қорғайтын қоғам Және басқалары
Нарық экономикасының қажетті элементтерінің бірі болып инфрақұрлым
жатады.
Инфрақұрылым – бұл институттар (ұйымдар, фирма, мекелелер) жиынтығынан
тұрады және оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты
жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді.
Нарықтың инфрақұрлымның элементіне – тауарлық, қор биржасы, еңбек
биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер,
коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер
және т.б. жатады (кесте 1-2).
Нарықтың экономиканың бой көтеруі нарықтың инфроқұрылым негізгі
элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты
экономикалық рыноктық қызметті қаттамасыз етуге тиіс. Оларға:
– топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы:
– бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы:
– өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық көтерме
сауда кәсіпорындары:
– аукционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құрылған қоймалар,
элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары:
– коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы, ол
несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе аукционерлік негізде
құрылуы керек:
– коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік
бөлімдер. Нарық коньюктурасы мен сұранымды зерттеу орталықтары:
– жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар:
– сервистік, ремонттық консультациялық, банктің және құқықтық қызметтер
(жүйесі) жатады.
1. 1. Дүниежүзілік сауданың мәні мен түрлері.
Мемлекеттер өзара неге сауда жүргізеді? Осыған деген талпыныс жауапты
біз экономикалық теория өкілдерінің классикалық мектептерінен табамыз.
Оларға А. Смит (1723 – 1790 жж.) және Д. Рикардо (1772 – 1823 жж.) жатады.
А. Смит 1776 жылы: "Дұрыс ойлайтын отбасы атасының негізгі қағидасы – үйде
арзанға сатып алуға болатын нәрсемен ешқашан айналыспа, өндірме" – деген
екен. Бұған тіиті нақты жауапты Д. Рикардо 1817 жылы шығарған "саяси
экономика және салық салудың басталасы" еңбегінде айтқан. Мұнда Д. Рикардо
халықаралық маманданудың пайдалығын екі мемлекет арасындағы қатынасын
түсіндірген. Олар шартты түрде – азық-түлік және киім-кешек өндірген. Осы
мысалдың негізінде Америка мен Еуропаның арасындағы сауданың өзара
пайдалылығын дәлелдеген. Дәлірек айтсақ Д. Рикардо салыстырмалы артықшылық
немесе салыстырмалы шығын өндірісі теориясын жасады. Осы теория халықаралық
сауда практикасы мен экономикалық ғылымда кеңінен қолданылады. Халықаралық
еңбек бөлінісі дүниежүіндегі мемлекеттер арасындағы тауар айырбасының
арасындағы экономикалық негізі болып табылады . Халықаралық еңбек бөлінісі
кейбір елдердің мамандануымен байланыстврып, сонда тауат өндіруге
қалыптасқан дұрыс жағдайлармен түсіндірледі. Мысалы, Жапонияда аудио және
видеотехниканы шығаруға дұрыс жағдайлар қалыптасқан. Бұл елде жоғары
квалификациялық арзан жұмыс күші және аудио–деотехниканы шығару үшін
өндірістік база бар.
Австралияда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге жақсы жағдай
қалыптасқан. Оның ішінде ет, жүн, астық өндіру алғы орында тұр.
Бразилияда табиғи-климаттық жағдайдың өзі кофе өндіруге бейімделген.
Ал АҚЩ, Германия, Италия, Францияда автомобиль, ауылшаруашылық машиналары,
химикаттар және т.б. өндіріс процесіне дұрыс жағдайлар қалыптасқан. Дұрыс
қалыптасқан техникалық, өндірістік табиғи-климаттық жағдайлар бұл елдер
үшін белгілі өнімді өте аз шығынмен өндіруге мүмкіндік жасайды. Халықаралық
өзара сауда кейбір елдердің белгілі өнімді өндіруге мамандануын
қалыптастырады. Бұл өнімді жоғары тиімділікпен өндіріп, өзбері шығара
алмайтын басқа тауарға айырбастайды.
Қазақстан Республикасында дұрыс қалыптасқан табиғи-климаттық жағдай
ТМД елдеріне астық, ұн, жарма, ет,өнімдерін: көмір, қара түсті металдарды
жіберуге болады және олардан балық, машина, аудио–деотехника т.б. алуға
әбден мүмкін. Қазіргі сыртқы саудада қалыптасып отырған басты сипат оның
құрлымындағы өзгерістер. Машина, жабдықтар, химиялық тауарлармен сауда
жасау қарқыны өсіп, шикізат пен саудаласу қысқарып келеді.
Қазіргі ҒТР дүниежүзі нарығында сауданың тіпті жаңа түрлерін
қалыптастыруда. Мысалы айталық: патент саудасы, лицензия мен (ашқан
жаңалықты белгілі бір уақытқа пайдалануға берілген рұқсат) сауда,
техникалық тәжірибені саудалау - "ноу – хау".
Бүгінгі жағдайда барлық елдердің экономикасы халықаралық саудамен
байланысты. Тіпті экономикасы шалқып дамыған елдердің өзі де солай.
Мысалы, АҚШ-тың экономикасы басқа елдерден мына өнімдерді импорттаумен
байланысты: банан, какао, кофе, шәй, никель, қалайы, табиғи каучук, алмаз
және т.б. өнімдер. Сонымен қатар АҚШ сыртқа мынаны шығарады: химия
өнімдері, әртүрлі жабдықтар, автомобиль, ұзақ мерзімді тауарлары
(тоңазтқыш, шаңсорғыш), астық т.б.
Сыртқы сауда – тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт)
құрылады. Әрбір елдің сыртқы саудасының нәтижесі сауда балансынан көрінеді.
Егер шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнының артық болса активті
сауда балансы дейміз. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын
құрайды.
Қазақстанның сыртқы сауда айнылымы (экспорт пен импорттың қосындысы)
және тауарлар мен қызметтерді сыртқа шығару және ішке әкелу туралы мәлімет
1-4-ші кестеде көрсетілген.
кесте 1-4
Сыртқы сауда айналымы 1993 1995 1998
Экспорт 3277,0 4974,4 5338,9
Импорт 3685,8 3781,0 4241,7
Сальдо (актив +, пассив -) -408,8 +1193,4 +1097,2
Қазақстанның сыртқы сауда динамикасының қүрт өзгеруіне мұнай
өнімдерін қара және түсті металлургия өнімдеріне бағаның төмендеуі әсер
етті. 1998 жылы алдыңғы жылдың көрсеткішімен салыстырғанда экспорт 16%
пайызға төмендеді. Бірақ импорттық түсім онша өзгеріске ұшыраған жоқ.
Сауда балансы пассивті болғанда мемлекет айырманы алтынмен жабуы
керек немесе несие алуға өтініш жасайды. Сондықтан да әрбір мемлекет сыртқа
тауарды көп шығарып, аз тасуға бейімделеді. Бұл тауар балансының активті
болуын көрсетеді. Мемлекет импортты түсіру үшін қорғау іс әрекетіне көшіп,
тасылатын тауарларға жоғарғы қорғау салығын қолданады немесе арзан ақша
саясатын іске қосады. Әдетте, АҚШ-ты өзінің сауда әріптесі Жапонияға осылай
жасайды. Себебі Жапония АҚШ нарығын арзан автомашина, тоңазытқыш, аудио
және видеотехникаға толтырып тастады.
Халықаралық нарық қазіргі жағдайда үш негізгі бағытты құрайды:
– тауар мен қызмет көрсету (ақпарат нарығын қосқанда):
– жұмыс күші:
– қарыз капиталы:
Халықаралық нарықта тауарлар интернационалдық құнның негізімен
байланысып, ал орташа қоғамдық қажетті интернационалды жұмыс уақыты
шығынымен анықталады. Елдің өз ішінде өндірушілер көп шығындар жұмсай
отырып, пайданы орташа мөлшерден аз табады. Ал өте аз шығындар жұмысындағы
– қосымша пайда табады. Халықаралық нарыққа да өндірушілер жағдайды осылай
кімнің шығындары орташа интернационалдық деңгейден төмен болса соғұрлым өз
тауарын экспорттаудан өте жоғары табыс табады.
Дүниежүзілік қауымдастық талабына сай қалыптасқан, сауда және тариф
бойынша халықаралық басты келісім (ГАТТ) бар. Бұл келісім 1948 жылы
қаңтардың 1-де күніне еніп, алғанда дамыған елдердің өзара өнеркәсіп
тауарларын саудалауда кедендік кедергілерді жоюын мақсат етіп және сауда
саттық шектеулерді алып тастады. Кейінрек келісім басқа да дамымаған
елдерге таратылды. Ол елдер шикізат өнімдерін өндіріп ұсынудың басты
тұлғасы болып отыр. Басты өнім – мұнай және халықаралық нарыққа азық-түлік
шығару болып тұр.
Халықаралық еңбек бөлінісі мен өнеркәсібі дамыған елдердің позициясын
нығайту өнеркәсіп өнімдерін айырбастаудың өсуіне алып келеді. Халықаралыық
сауда шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі, казіргі өндірісте
шикізат роль кемуінің жалпы тенденциясын байқатады. ҒТР-ның даму жаңа
технологияны колдануға әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің
мөлшеріне энергияны қысқартты. ҒТР сауданың қалыптасқан түрлерінен басқа
түрлерін де тудырды. Оларға: техникалық білім, техникалық іс-тәжрибие,
технологиялық процесс пен лицензия мен патенттер жатады.
Сауда және тариф бойынша халықаралық басты келісім (ГАТТ) 1948жылы 1-
ші қаңтардан халықаралық сауданың бейтарап дамуына ықпал жасады. Алайда
монополиялану деңгейі әлі жоғары емес, себебі дүниежүзілік экспорт пен
тмпорттың жүзден бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz