Азаматтық іс жүргізу туралы мәлімет
Кіріспе
Негізгі бөлім
Азаматтық іс жүргізудің жалпы сипаты
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні, әдісі, жүйесі және дерек көздері (қайнар көздері)
2. Азаматтық сот ісін жүргізудің түрлері және сатылары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Негізгі бөлім
Азаматтық іс жүргізудің жалпы сипаты
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні, әдісі, жүйесі және дерек көздері (қайнар көздері)
2. Азаматтық сот ісін жүргізудің түрлері және сатылары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тәуелсіз мемлекет құрудың ең басты шарттарының бірі заңдылықты сақтау болып табылады. Заң нормаларын сақтау - әрбір азаматтың міндеті. Осыған орай мемлекет мүддесін және жеке азаматтың құқығын қорғау, тәртіпті нығайту, құқық бұзушылықпен күресу, халықты заң ережелерін сақтауға үйрету еліміздің көптеген құқық қорғау органдарымен қатар сот органдарына да жүктелген.
Соңғы жылдарда азаматтық және қылмыстық істер қараудың сапасы мен жеделдігінің тұрақты арту үрдісі қамтамасыз етілуде. Мұндай оңды нәтижелер 2001 жылғы маусымда іс жүргізу заңнамасына жаңа ережелер енгізіп, соның арқасында істерді қайта қарауға қайтармай, облыстық соттардың апелляциялық және қадағалау инстанцияларында түпкілікті шешудің оңтайлы жолын таңдауға мүмкін болғанына да байланысты болып отыр.
Дегенмен еліміздің сот әділдігі жүйесін жетілдірудің барлық мәселелері толық шешілді деп айтуға болмайды. Біз демократиялық қоғам орнатып жатырмыз. Ал демократия – адамдардың Конституциялық құқықтарының, бостандықтарының қатаң сақталуы. Олай болса, азаматтардың құқықтары бұзылмауының немесе бұзылған құқықтарының уақтылы, дер кезінде қалпына келтірілуі мемлекетімізде сот органдары арқылы жүзеге асырылады. Жекелеген соттардың және сот әкімшілігі органдарындағы кемшіліктер, заңды және сот этикасын бұзу немесе заңсыз, негізсіз шешімдері шығару сияқты келеңсіз жағдайлар әлі де көптеп кездесетіні белгілі.
Соттардың жіберген қателіктерінің көпшілігі сот шешімдері, ұйғарымдары, қаулылары заңды күшіне енбей тұрып, яғни, апелляциялық сатыларда істерде қайта қарау арқылы түзетіледі. Дегенмен заңсыз немесе негізсіз шешімдердің де заңды күшіне еніп кететін жағдайлары аз кездеспейді.
Демократиялық заңдылықты нығайту жолында мұндай сот актілері өзгертілуге немесе күшін жоюға тиіс.
Заңды күшіне енген заңсыз және негізсіз сот актілерін түзету – сот жүйесінде азаматтық істерді қадағалау тәртібімен қайта қарау арқылы жүзеге асырылады.
Қадағалау тәртібімен істерді қайта қарау өндірісінің мақсаты – төменгі инстанциялардағы соттардың шығарған актілерінің заңдылығын тексеру болып табылады. Бұл институт азаматтардың, ұйымдардың, мемлекеттің бұзылған құқықтарын, бостандықтарын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге бағытталады. Себебі қадағалау сатысындағы соттарға апелляциялық инстанциясының соттарына қарағанда заңмен бекітілген көп мүмкіндіктер берілген.
Соңғы жылдарда азаматтық және қылмыстық істер қараудың сапасы мен жеделдігінің тұрақты арту үрдісі қамтамасыз етілуде. Мұндай оңды нәтижелер 2001 жылғы маусымда іс жүргізу заңнамасына жаңа ережелер енгізіп, соның арқасында істерді қайта қарауға қайтармай, облыстық соттардың апелляциялық және қадағалау инстанцияларында түпкілікті шешудің оңтайлы жолын таңдауға мүмкін болғанына да байланысты болып отыр.
Дегенмен еліміздің сот әділдігі жүйесін жетілдірудің барлық мәселелері толық шешілді деп айтуға болмайды. Біз демократиялық қоғам орнатып жатырмыз. Ал демократия – адамдардың Конституциялық құқықтарының, бостандықтарының қатаң сақталуы. Олай болса, азаматтардың құқықтары бұзылмауының немесе бұзылған құқықтарының уақтылы, дер кезінде қалпына келтірілуі мемлекетімізде сот органдары арқылы жүзеге асырылады. Жекелеген соттардың және сот әкімшілігі органдарындағы кемшіліктер, заңды және сот этикасын бұзу немесе заңсыз, негізсіз шешімдері шығару сияқты келеңсіз жағдайлар әлі де көптеп кездесетіні белгілі.
Соттардың жіберген қателіктерінің көпшілігі сот шешімдері, ұйғарымдары, қаулылары заңды күшіне енбей тұрып, яғни, апелляциялық сатыларда істерде қайта қарау арқылы түзетіледі. Дегенмен заңсыз немесе негізсіз шешімдердің де заңды күшіне еніп кететін жағдайлары аз кездеспейді.
Демократиялық заңдылықты нығайту жолында мұндай сот актілері өзгертілуге немесе күшін жоюға тиіс.
Заңды күшіне енген заңсыз және негізсіз сот актілерін түзету – сот жүйесінде азаматтық істерді қадағалау тәртібімен қайта қарау арқылы жүзеге асырылады.
Қадағалау тәртібімен істерді қайта қарау өндірісінің мақсаты – төменгі инстанциялардағы соттардың шығарған актілерінің заңдылығын тексеру болып табылады. Бұл институт азаматтардың, ұйымдардың, мемлекеттің бұзылған құқықтарын, бостандықтарын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге бағытталады. Себебі қадағалау сатысындағы соттарға апелляциялық инстанциясының соттарына қарағанда заңмен бекітілген көп мүмкіндіктер берілген.
1. ҚР Конституциясы. 1995 жыл 30 тамыз // Алматы: Юрист, 2006 ж., Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы - Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Заңы.
2. ҚР Азаматтық Кодексі. Жалпы бөлім. 1994 жыл 27 желтоқсан // Алматы: Юрист, 2006ж., 2007 жылғы 21 шілдедегі №299-ІІІ, 2007 жылғы 26 шілдедегі №311-ІІІ Заңдарымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
3. ҚР Азаматтық Кодексі. Ерекше бөлім. 1999 жыл 1 шілде, №409-І // Алматы: Юрист, 2006 ж., 2007 жылғы 7 тамыздағы №321-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
4. ҚР Қылмыстық Кодексі. 1997 жыл 16 шілде // Юрист, 2003 ж., 2007 жылғы 21 шілдедегі №308-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
5. ҚР Азаматтық іс жүргізу Кодексі. 1999 жыл 13 шілде, №411-І // Алматы: Юрист, 2006 ж., 2007 жылғы 29 маусымдағы №270-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
6. “ҚР Азаматтық Кодексінің Ерекше бөлімін заңды күшіне енгізу туралы” ҚР №410-І Заңы. 1999 жыл 01 шілде // Алматы: Юрист, 2006 ж.
2. ҚР Азаматтық Кодексі. Жалпы бөлім. 1994 жыл 27 желтоқсан // Алматы: Юрист, 2006ж., 2007 жылғы 21 шілдедегі №299-ІІІ, 2007 жылғы 26 шілдедегі №311-ІІІ Заңдарымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
3. ҚР Азаматтық Кодексі. Ерекше бөлім. 1999 жыл 1 шілде, №409-І // Алматы: Юрист, 2006 ж., 2007 жылғы 7 тамыздағы №321-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
4. ҚР Қылмыстық Кодексі. 1997 жыл 16 шілде // Юрист, 2003 ж., 2007 жылғы 21 шілдедегі №308-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
5. ҚР Азаматтық іс жүргізу Кодексі. 1999 жыл 13 шілде, №411-І // Алматы: Юрист, 2006 ж., 2007 жылғы 29 маусымдағы №270-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
6. “ҚР Азаматтық Кодексінің Ерекше бөлімін заңды күшіне енгізу туралы” ҚР №410-І Заңы. 1999 жыл 01 шілде // Алматы: Юрист, 2006 ж.
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
Азаматтық іс жүргізудің жалпы сипаты
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні, әдісі, жүйесі және дерек көздері
(қайнар көздері)
2. Азаматтық сот ісін жүргізудің түрлері және сатылары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тәуелсіз мемлекет құрудың ең басты шарттарының бірі заңдылықты сақтау
болып табылады. Заң нормаларын сақтау - әрбір азаматтың міндеті. Осыған
орай мемлекет мүддесін және жеке азаматтың құқығын қорғау, тәртіпті
нығайту, құқық бұзушылықпен күресу, халықты заң ережелерін сақтауға үйрету
еліміздің көптеген құқық қорғау органдарымен қатар сот органдарына да
жүктелген.
Соңғы жылдарда азаматтық және қылмыстық істер қараудың сапасы мен
жеделдігінің тұрақты арту үрдісі қамтамасыз етілуде. Мұндай оңды нәтижелер
2001 жылғы маусымда іс жүргізу заңнамасына жаңа ережелер енгізіп, соның
арқасында істерді қайта қарауға қайтармай, облыстық соттардың апелляциялық
және қадағалау инстанцияларында түпкілікті шешудің оңтайлы жолын таңдауға
мүмкін болғанына да байланысты болып отыр.
Дегенмен еліміздің сот әділдігі жүйесін жетілдірудің барлық мәселелері
толық шешілді деп айтуға болмайды. Біз демократиялық қоғам орнатып
жатырмыз. Ал демократия – адамдардың Конституциялық құқықтарының,
бостандықтарының қатаң сақталуы. Олай болса, азаматтардың құқықтары
бұзылмауының немесе бұзылған құқықтарының уақтылы, дер кезінде қалпына
келтірілуі мемлекетімізде сот органдары арқылы жүзеге асырылады. Жекелеген
соттардың және сот әкімшілігі органдарындағы кемшіліктер, заңды және сот
этикасын бұзу немесе заңсыз, негізсіз шешімдері шығару сияқты келеңсіз
жағдайлар әлі де көптеп кездесетіні белгілі.
Соттардың жіберген қателіктерінің көпшілігі сот шешімдері,
ұйғарымдары, қаулылары заңды күшіне енбей тұрып, яғни, апелляциялық
сатыларда істерде қайта қарау арқылы түзетіледі. Дегенмен заңсыз немесе
негізсіз шешімдердің де заңды күшіне еніп кететін жағдайлары аз
кездеспейді.
Демократиялық заңдылықты нығайту жолында мұндай сот актілері
өзгертілуге немесе күшін жоюға тиіс.
Заңды күшіне енген заңсыз және негізсіз сот актілерін түзету – сот
жүйесінде азаматтық істерді қадағалау тәртібімен қайта қарау арқылы жүзеге
асырылады.
Қадағалау тәртібімен істерді қайта қарау өндірісінің мақсаты –
төменгі инстанциялардағы соттардың шығарған актілерінің заңдылығын тексеру
болып табылады. Бұл институт азаматтардың, ұйымдардың, мемлекеттің бұзылған
құқықтарын, бостандықтарын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталады. Себебі қадағалау сатысындағы соттарға
апелляциялық инстанциясының соттарына қарағанда заңмен бекітілген көп
мүмкіндіктер берілген.
1. Азаматтық іс жүргізудің жалпы сипаты
“Азаматтық іс жүргізу” – азаматтық істер бойынша сот әділдігін жүзеге
асыру аясында, субъективтік құқықтарды қорғаудың әртүрлі нысанын реттейтін
құқық нормаларын, атап айтқанда, соттардың, аралық соттардың азаматтық
істерді қарау және шешу тәртібін, құқық нормаларын, олардың іс жүзінде
тиісті органдардың қолдануымен тығыз байланысты.
Пән ретінде, Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдары
соттардың осы Кодескпен және басқа заңдармен өз құзыретін жатқызылған талап
қою және өзге істерді қарау мен шешу барысында сот төрелігін атқаруы
кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексіндегі 2-бапқа
сәкес, Қазақстан Республикасының азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдары,
Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін
жүргізу тәртібі конституциялық заңдармен, Қазақстан Республикасының
Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптері
мен нормалары негізделген Қазақстан республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексімен айқындалады. Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге
заңдардың ережелері осы Кодекске енгізілуге тиіс.
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі мен
Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары азаматтық іс жүргізу құқығының
құрамдас бөлігі болып табылады.
Азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдар азаматтық, отбасылық, еңбек,
тұрғын үй, әкімшілік, қаржы, шаруашылық, жер құқықтық қатынастарынан,
табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
қатынастардан және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар
бойынша істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді қарау тәртібін
белгілейді.
Егер азаматтық істер бойынша іс жүргізу барысында әкімшілік құқыққа
сәйкес шешілуге тиіс мәселені қарау қажет болса, ол Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодесктің 26-бабының ережелеріне
сәйкес азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешіледі.
Әдісі ретінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң
күші бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодекс пен Қазақстан
Республикасы Конституциясы нормаларының арасында қайшылық болған жағдайда
Конституцияның ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодекстің нормалары мен
Қазақстан Республикасы конституциялық заңының арасында қайшылық болған
жағдайда конституциялық заңның ережелері қолданылады. Осы Кодекс нормалары
мен өзге заңдардың арасында қайшылық болған жағдайда осы Кодекстің
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттар Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодекстен басым болады және
халықаралық шартта оның қолданылуы үшін заң шығарылуы талап етіледі деп
көрсетілген жағдайларды қоспағанда, олар тікелей қолданылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының жүйесі: Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес; 5-бөлімнен, 45-тараудан және 426-
баптан тұрады. Әрине, 1-бөлім: “Жалпы ережелер”; 2-бөлім: “Бірінші сатыдағы
сотта іс жүргізу”; 3-бөлім: “Сот қаулыларын қайта қарау бойынша іс
жүргізу”; 4-бөлім: “Жойылған сот ісін немесе атқару ісін жүргізуді қалпына
келтіру”; 5-бөлім: “Халықаралық процесс” деп аталады.
2. Азаматтық сот ісін жүргізудің түрлері және сатылары
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы теориясында сот
ісін жүргізудің қаралайын деп тұрған түрі жеткілікті дәрежеде зерттелмеген.
Оның себептері бар. Біріншіден, бұл азаматтық іс жүргізудің, толығынан жаңа
болмаса да, дамып келе жатқан түрі. Екіншіден, іс жүргізудің осы түрімен
қамтамасыз етілуі мүмкін құқықтық механизмнің шынайы құндылығын қоғам өзі
де сезіне қойған жоқ. Мысалы, Алматы қаласының Әуезов ауданы сотының 2001
жылғы қараған кейбір істерімен танысу, көбінесе жол полициясы
қызметкерлерінің әрекеттеріне шағымдануға қатысты болып келетіні, кейбір
реттерде сот орындаушыларының заңсыз әрекеттерімен келіспеушілігіне
байланысты екені анықталды.
Республикада орын алатын құқықтық реформалаудың одан арғы
кезеңдерінде бұл саладағы мәселелерге назар көбірек аударылуы тиіс деп
ойлаймыз.
Кеңестің одақ құқығында, оның құлдырауының алдында оңды құбылыстар
орын алды және сол құқық бізге көптеген құқықтық өзгерістер (жаңалықтарды)
сыйлады. Аталған өзгерістер, материалдық және іс жүргізу құқығында да
көрініс тапты. Біз тәуелсіздіктің алғашқы жылдары оларды пайдаландық,
себебі, болып жатқан өзгерістерді құқық теориясында жүйелі бағалау,
тәжірибелі ұсыныстармен толықтыру мүмкін емес еді, бүкіл құқық жаңа
көзқарастармен қалыптастыруды талап етті. Неге және қалайша кірісу
керектігі түсініксіз болды.
Қазіргі таңда, көбіне, қоғамның экономикалық дамуын қамтамасыз ететін
заңдар қабылданған. Бұл – азаматтық, кәсіпкерлік еңбек, қоршаған ортаны
қорғау және басқа да құқық салаларына қатысты. Толық көлемді меншік құқығы,
міндеттемелік (шарттық және диелектілік) құқық қалыптасты. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясымен және салалық заңдармен
республикада азаматтардың өзіндік мүліктік құқықтар мен мүдделерді жүзеге
асырудың қажетті режимі бекітілген.
Материалдық құқықтың осы өзгерістеріне ілесіп іс жүргізу құқығы да
дамыды. 1999 жылдың 13 шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексі азаматтық істерді қарайтын соттардың кең
құзырын анықтады (ҚР АІЖК 2 бабының 3 тармағы). Солардың арасында әкімшілік
құқықтық қатынастардан туындайтын дауларды шешу де қарастырылған.
Аталған дауларға, бір жақтан, мемлекеттік органдар, лауазымды
адамдар, мемлекеттік қызметкерлер, қоғамдық бірлестіктер қатысады. Кейбір
реттерде мемлекеттің өзі де даудың тарабы болуы мүмкін. Екінші жақтан, жеке
тұлғалар, заңды тұлғалар қатысады. Біздің ойымызша, дауларға арызданушылар
ретінде мемлекеттік меншік негізделген заңды тұлғалар да қатысуы мүмкін.
Бұндай даулардың тараптарын көрсету – жанама түрде, ерекше талап қою
мен іс жүргізу барысында туындайтын объективтік қиындықтан болуы мүмкін
екенін сипаттайды. Себебі мемлекеттің (оның органдары) әрекеттерін бақылау,
құқықтық мемлекет құрудың күрделі мәселелерінің бірі болып келген. Қазіргі
күнге дейін сот төрелігінің жүзеге асырылуына мемлекеттік органдардың әсер
етуінің қаупі жойылмаған. Ал тәжірибеде, уақытымен мемлекеттік органдардың
мүдделеріне қатысты іс қаралып жатса, соттардың қызметіне заңсыз араласу
орын алады.
Осыған қатысты шаралар қабылданып жатыр. 2000 жылдың 1 қыркүйегінде
Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасы сот жүйесінің
тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы” Жарлығы қабылданған. Бұл
Жарлыққа Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің мемлекеттік-
құқықтық бөлімі берген талқылауда, Жарлықты қабылдаудың мақсаты – соттар
мен судьяларды атқару билік органдарына тәуелділіктен босату болып келетіні
түсіндірілген. Осындай негізгі шаралар тәжірибеде толығынан қолдау табу
керек.
Кеңес Одағы болған кездегі азаматтық іс жүргізу құқығында (бүкіл
құқықта сияқты) мемлекеттік және қоғамдық мүдделер жеке адамдардың
құқықтары мен мүдделеріне қарағанда үстемділікпен пайдаланды. Осыған
байланысты ҚҚСР АІЖК 11 тарауы әкімшілік-құқықтық қатынастардан пайда
болатын істерді қарауды тек шектеулі жағдайлар үшін қарастырды. Мемлекет
азаматтардың құқықтары мен мүдделері өзінің заңсыз әрекеттерінен
қорғалатыны жөнінде тек көзбояушылықпен айналысты. Сайлаушылардың барлық
құқықтары, барлық жағдайларда емес, тек олардың тізімдерінде қателіктер
болуына байланысты қорғалатын, ал шынайы демократиялық сайлау, әрине, болуы
мүмкін емес еді. Осымен қатар әкімшілік органдардың алып салуына байланысты
әрекеттеріне шағымдануға болатын ҚСРО Жоғарғы Кеңесінің 1980 жылдың 21
қарашасында қабылданған Жарлығында заңдарда қарастырылса, лауазымды
адамдардың заң шегінен шығып жасалған, азаматтардың құқықтарын кемсітетін
әрекеттеріне шағымдану мүмкіндігі екені туралы айтылды. Онда әкімшілік-
құқықтық қатынастардан туындайтын істердің қатары аяқты емес екендігі де
қарастырылды. Бірақ, соттардың нақты тәжірибесінде тек кодексте тікелей
көрсетілген істері ғана қаралды.
Шынайы өзгерістер тек 1990 жылдың 21 науырызында ҚҚСР Жоғарғы
Кеңесінің “Қазақ КСР Азаматтық істер жүргізу кодексіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” Жарлығы қабылданған соң орын алды. Бұл КСРО-да
тоталитарлық жүйені бұзуға бағытталған қайта құру процестері нәтижелерінің
бірі болып келеді. Енді азаматтың құқықтары мемлекеттік органдар немесе
лауазымды адамдардың қандай да болсын құқыққа қайшы әрекеттерімен бұзылады
деп есептесе, сотқа жүгіне алатын. Тек нормативтік мәні бар актілерге
шағымдану мүмкін емес еді.
Адам құқығын қамтамасыз ету бағыты сол кездерде көзделіп, қазіргі
күнде нақты жүзеге асып жатыр. Біз, алғашқы жетістіктерді сақтауымыз керек
және осы маңызды механизмді одан әрі де жетілдіру қажет.
Азаматтық сот ісін жүргізудің осы түрі алғашқы пайда болған кезден
бастап тиісті бағаланған сияқты. Оның маңызы, іс жүргізудің негізгі түрі –
талап қою арқылы іс жүргізуге қарағанда неғұрлым төмен сезілетін. Осының
дәлелі болып әкімшілік-құқықтық қатынастардан пайда болатын істерге тым
қарапайым іс жүргізу ережелерінің қолданылуы болып табылады. Субъектілердің
маңызды іс жүргізу құқықтары еленбеген. Мысалы, соңғы уақытқа дейін
(Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі ҚКСР АІЖК 236 бабының 4
бөлігін ҚР Конституциясына сай келмейді деп тану алдында) әкімшілік жазаны
қолдануға байланысты шағымдану бойынша шығарылған соттың шешімдері
кассациялық шағымдануға жатпайтын. Бұл, әрине, іске қатысушы тұлғалардың
құқықтарын елеулі дәрежеде кемсітетін. Осымен қатар әкімшілік-құқықтық
қатынастардан пайда болатын істерде дәлелдеуге қатысты қалыптасқан
көзқарастар тараптардың айтысуына да жол бере қоймайтын. Жалпылама алғанда,
істердің осы санаты бойынша іс жүргізу толық көлемді сотта істі қарау емес,
көбінесе іс жүргізуден тыс әкімшілік рәсім көрінісіне ие болатын.
Жағдай ҚР АІЖК-сінде бұл санаттағы істерге ерекше талап қоюмен іс
жүргізу тәртібінде қаралатындардың мәртебесі берілгеннен кейін өзгере
бастады. “Талап қоюмен” деген қосымша осы істерге толық көлемде айтысу
негіздерін енгізуді талап ететінін сезіну керек. Осындай жағдайда ғана іс
жүргізудің осы түрінің тиімділігі арта түседі.
Біздің ойымызша “ерекше” деген сөздің мағынасын да толығынан
бағалауымыз тиіс. Бірінші көзқарастан ол осы іс жүргізуде қаралатын істер
тараптарының құқықтық жағдайының ерекшеліктерін сипаттайды. Бірақ, мәселеге
тереңірек қарауымыз керек. Ерекше талап қоюмен іс жүргізу және тұлғалар мен
заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін талап қою арқылы іс жүргізуден
өзгеше жолмен қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған. Онда мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне сотпен жалпылама
теріс баға беріліп, олардың құқықтық әсері жойылады. Сондықтан болашақта
субъективтік құқық пен заңды мүдде бұзылуы үшін алғы себептер алынып
тасталады. Егер сотқа жүгінген кезде әкімшілік оған теріс әрекетінің қысымы
орын алып тұрса, ол да жойылады. Бірақ, талап қоюмен іс жүргізу атқаратын
міндетті яғни, бұзылған субъективтік құқықтарды материалдық-құқықтық
нормаларды қолданып, қалпына келтіруді ерекше талап қоюмен іс жүргізу
атқармайтын сияқты. Сонда да, істердің осындай санаты қаралып жатқан кезде
құқықтарды талап қою арқылы қорғау құралдарын араластырып қолдануға кедергі
жоқ.
Ерекше талап қоюдың, құқықтарды қорғауға қатысты тәсілдерінің
ыңғайсыздығы, тек сыртқы көріністен ғана орын алады.
Негізінен ерекше талап қоюмен қаралатын істер бойынша шығарылатын сот
шешімдерінің жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар құқықтары бұзылуының алдын
алуда мәні жоғарырақ болады десек қателеспейміз. Мемлекеттік органның,
лауазымды адамның әрекеттері түбірінен заңсыз болып табылады. Сот талап қою
мен іс жүргізуде мұндай қорытындыларға келмеуі де мүмкін. Сот аталған
әрекеттердің заңсыздығын, талап қоюмен іс жүргізуде, көбінесе міндетті күші
айқындалмаған жеке ұйғарымдарда көрсетеді.
Сот ісін ерекше талап қоюмен жүргізудің превенциялық мәні, оның
нәтижесінде шығарылған сот шешімінің өзге тұлғаларға қатысты айқындау
болуына байланысты өсе түседі. Әсіресе бұл нормативтік құқықтық актілер
заңсыз деп танылған жағдайларда көрініс табады.
Болашақта іс жүргізудің бұл түрінің мәні одан да әрі арта түсуі
қажет. Мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның қандай да болсын
әркеттері (бақылау органдардың көптеген тексерулері, айыптар, мүлікке,
банктік есеп шоттарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
Азаматтық іс жүргізудің жалпы сипаты
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні, әдісі, жүйесі және дерек көздері
(қайнар көздері)
2. Азаматтық сот ісін жүргізудің түрлері және сатылары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тәуелсіз мемлекет құрудың ең басты шарттарының бірі заңдылықты сақтау
болып табылады. Заң нормаларын сақтау - әрбір азаматтың міндеті. Осыған
орай мемлекет мүддесін және жеке азаматтың құқығын қорғау, тәртіпті
нығайту, құқық бұзушылықпен күресу, халықты заң ережелерін сақтауға үйрету
еліміздің көптеген құқық қорғау органдарымен қатар сот органдарына да
жүктелген.
Соңғы жылдарда азаматтық және қылмыстық істер қараудың сапасы мен
жеделдігінің тұрақты арту үрдісі қамтамасыз етілуде. Мұндай оңды нәтижелер
2001 жылғы маусымда іс жүргізу заңнамасына жаңа ережелер енгізіп, соның
арқасында істерді қайта қарауға қайтармай, облыстық соттардың апелляциялық
және қадағалау инстанцияларында түпкілікті шешудің оңтайлы жолын таңдауға
мүмкін болғанына да байланысты болып отыр.
Дегенмен еліміздің сот әділдігі жүйесін жетілдірудің барлық мәселелері
толық шешілді деп айтуға болмайды. Біз демократиялық қоғам орнатып
жатырмыз. Ал демократия – адамдардың Конституциялық құқықтарының,
бостандықтарының қатаң сақталуы. Олай болса, азаматтардың құқықтары
бұзылмауының немесе бұзылған құқықтарының уақтылы, дер кезінде қалпына
келтірілуі мемлекетімізде сот органдары арқылы жүзеге асырылады. Жекелеген
соттардың және сот әкімшілігі органдарындағы кемшіліктер, заңды және сот
этикасын бұзу немесе заңсыз, негізсіз шешімдері шығару сияқты келеңсіз
жағдайлар әлі де көптеп кездесетіні белгілі.
Соттардың жіберген қателіктерінің көпшілігі сот шешімдері,
ұйғарымдары, қаулылары заңды күшіне енбей тұрып, яғни, апелляциялық
сатыларда істерде қайта қарау арқылы түзетіледі. Дегенмен заңсыз немесе
негізсіз шешімдердің де заңды күшіне еніп кететін жағдайлары аз
кездеспейді.
Демократиялық заңдылықты нығайту жолында мұндай сот актілері
өзгертілуге немесе күшін жоюға тиіс.
Заңды күшіне енген заңсыз және негізсіз сот актілерін түзету – сот
жүйесінде азаматтық істерді қадағалау тәртібімен қайта қарау арқылы жүзеге
асырылады.
Қадағалау тәртібімен істерді қайта қарау өндірісінің мақсаты –
төменгі инстанциялардағы соттардың шығарған актілерінің заңдылығын тексеру
болып табылады. Бұл институт азаматтардың, ұйымдардың, мемлекеттің бұзылған
құқықтарын, бостандықтарын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталады. Себебі қадағалау сатысындағы соттарға
апелляциялық инстанциясының соттарына қарағанда заңмен бекітілген көп
мүмкіндіктер берілген.
1. Азаматтық іс жүргізудің жалпы сипаты
“Азаматтық іс жүргізу” – азаматтық істер бойынша сот әділдігін жүзеге
асыру аясында, субъективтік құқықтарды қорғаудың әртүрлі нысанын реттейтін
құқық нормаларын, атап айтқанда, соттардың, аралық соттардың азаматтық
істерді қарау және шешу тәртібін, құқық нормаларын, олардың іс жүзінде
тиісті органдардың қолдануымен тығыз байланысты.
Пән ретінде, Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдары
соттардың осы Кодескпен және басқа заңдармен өз құзыретін жатқызылған талап
қою және өзге істерді қарау мен шешу барысында сот төрелігін атқаруы
кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексіндегі 2-бапқа
сәкес, Қазақстан Республикасының азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдары,
Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін
жүргізу тәртібі конституциялық заңдармен, Қазақстан Республикасының
Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптері
мен нормалары негізделген Қазақстан республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексімен айқындалады. Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге
заңдардың ережелері осы Кодекске енгізілуге тиіс.
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі мен
Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары азаматтық іс жүргізу құқығының
құрамдас бөлігі болып табылады.
Азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдар азаматтық, отбасылық, еңбек,
тұрғын үй, әкімшілік, қаржы, шаруашылық, жер құқықтық қатынастарынан,
табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
қатынастардан және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар
бойынша істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді қарау тәртібін
белгілейді.
Егер азаматтық істер бойынша іс жүргізу барысында әкімшілік құқыққа
сәйкес шешілуге тиіс мәселені қарау қажет болса, ол Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодесктің 26-бабының ережелеріне
сәйкес азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешіледі.
Әдісі ретінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң
күші бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодекс пен Қазақстан
Республикасы Конституциясы нормаларының арасында қайшылық болған жағдайда
Конституцияның ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодекстің нормалары мен
Қазақстан Республикасы конституциялық заңының арасында қайшылық болған
жағдайда конституциялық заңның ережелері қолданылады. Осы Кодекс нормалары
мен өзге заңдардың арасында қайшылық болған жағдайда осы Кодекстің
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттар Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодекстен басым болады және
халықаралық шартта оның қолданылуы үшін заң шығарылуы талап етіледі деп
көрсетілген жағдайларды қоспағанда, олар тікелей қолданылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының жүйесі: Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес; 5-бөлімнен, 45-тараудан және 426-
баптан тұрады. Әрине, 1-бөлім: “Жалпы ережелер”; 2-бөлім: “Бірінші сатыдағы
сотта іс жүргізу”; 3-бөлім: “Сот қаулыларын қайта қарау бойынша іс
жүргізу”; 4-бөлім: “Жойылған сот ісін немесе атқару ісін жүргізуді қалпына
келтіру”; 5-бөлім: “Халықаралық процесс” деп аталады.
2. Азаматтық сот ісін жүргізудің түрлері және сатылары
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы теориясында сот
ісін жүргізудің қаралайын деп тұрған түрі жеткілікті дәрежеде зерттелмеген.
Оның себептері бар. Біріншіден, бұл азаматтық іс жүргізудің, толығынан жаңа
болмаса да, дамып келе жатқан түрі. Екіншіден, іс жүргізудің осы түрімен
қамтамасыз етілуі мүмкін құқықтық механизмнің шынайы құндылығын қоғам өзі
де сезіне қойған жоқ. Мысалы, Алматы қаласының Әуезов ауданы сотының 2001
жылғы қараған кейбір істерімен танысу, көбінесе жол полициясы
қызметкерлерінің әрекеттеріне шағымдануға қатысты болып келетіні, кейбір
реттерде сот орындаушыларының заңсыз әрекеттерімен келіспеушілігіне
байланысты екені анықталды.
Республикада орын алатын құқықтық реформалаудың одан арғы
кезеңдерінде бұл саладағы мәселелерге назар көбірек аударылуы тиіс деп
ойлаймыз.
Кеңестің одақ құқығында, оның құлдырауының алдында оңды құбылыстар
орын алды және сол құқық бізге көптеген құқықтық өзгерістер (жаңалықтарды)
сыйлады. Аталған өзгерістер, материалдық және іс жүргізу құқығында да
көрініс тапты. Біз тәуелсіздіктің алғашқы жылдары оларды пайдаландық,
себебі, болып жатқан өзгерістерді құқық теориясында жүйелі бағалау,
тәжірибелі ұсыныстармен толықтыру мүмкін емес еді, бүкіл құқық жаңа
көзқарастармен қалыптастыруды талап етті. Неге және қалайша кірісу
керектігі түсініксіз болды.
Қазіргі таңда, көбіне, қоғамның экономикалық дамуын қамтамасыз ететін
заңдар қабылданған. Бұл – азаматтық, кәсіпкерлік еңбек, қоршаған ортаны
қорғау және басқа да құқық салаларына қатысты. Толық көлемді меншік құқығы,
міндеттемелік (шарттық және диелектілік) құқық қалыптасты. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясымен және салалық заңдармен
республикада азаматтардың өзіндік мүліктік құқықтар мен мүдделерді жүзеге
асырудың қажетті режимі бекітілген.
Материалдық құқықтың осы өзгерістеріне ілесіп іс жүргізу құқығы да
дамыды. 1999 жылдың 13 шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексі азаматтық істерді қарайтын соттардың кең
құзырын анықтады (ҚР АІЖК 2 бабының 3 тармағы). Солардың арасында әкімшілік
құқықтық қатынастардан туындайтын дауларды шешу де қарастырылған.
Аталған дауларға, бір жақтан, мемлекеттік органдар, лауазымды
адамдар, мемлекеттік қызметкерлер, қоғамдық бірлестіктер қатысады. Кейбір
реттерде мемлекеттің өзі де даудың тарабы болуы мүмкін. Екінші жақтан, жеке
тұлғалар, заңды тұлғалар қатысады. Біздің ойымызша, дауларға арызданушылар
ретінде мемлекеттік меншік негізделген заңды тұлғалар да қатысуы мүмкін.
Бұндай даулардың тараптарын көрсету – жанама түрде, ерекше талап қою
мен іс жүргізу барысында туындайтын объективтік қиындықтан болуы мүмкін
екенін сипаттайды. Себебі мемлекеттің (оның органдары) әрекеттерін бақылау,
құқықтық мемлекет құрудың күрделі мәселелерінің бірі болып келген. Қазіргі
күнге дейін сот төрелігінің жүзеге асырылуына мемлекеттік органдардың әсер
етуінің қаупі жойылмаған. Ал тәжірибеде, уақытымен мемлекеттік органдардың
мүдделеріне қатысты іс қаралып жатса, соттардың қызметіне заңсыз араласу
орын алады.
Осыған қатысты шаралар қабылданып жатыр. 2000 жылдың 1 қыркүйегінде
Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасы сот жүйесінің
тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы” Жарлығы қабылданған. Бұл
Жарлыққа Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің мемлекеттік-
құқықтық бөлімі берген талқылауда, Жарлықты қабылдаудың мақсаты – соттар
мен судьяларды атқару билік органдарына тәуелділіктен босату болып келетіні
түсіндірілген. Осындай негізгі шаралар тәжірибеде толығынан қолдау табу
керек.
Кеңес Одағы болған кездегі азаматтық іс жүргізу құқығында (бүкіл
құқықта сияқты) мемлекеттік және қоғамдық мүдделер жеке адамдардың
құқықтары мен мүдделеріне қарағанда үстемділікпен пайдаланды. Осыған
байланысты ҚҚСР АІЖК 11 тарауы әкімшілік-құқықтық қатынастардан пайда
болатын істерді қарауды тек шектеулі жағдайлар үшін қарастырды. Мемлекет
азаматтардың құқықтары мен мүдделері өзінің заңсыз әрекеттерінен
қорғалатыны жөнінде тек көзбояушылықпен айналысты. Сайлаушылардың барлық
құқықтары, барлық жағдайларда емес, тек олардың тізімдерінде қателіктер
болуына байланысты қорғалатын, ал шынайы демократиялық сайлау, әрине, болуы
мүмкін емес еді. Осымен қатар әкімшілік органдардың алып салуына байланысты
әрекеттеріне шағымдануға болатын ҚСРО Жоғарғы Кеңесінің 1980 жылдың 21
қарашасында қабылданған Жарлығында заңдарда қарастырылса, лауазымды
адамдардың заң шегінен шығып жасалған, азаматтардың құқықтарын кемсітетін
әрекеттеріне шағымдану мүмкіндігі екені туралы айтылды. Онда әкімшілік-
құқықтық қатынастардан туындайтын істердің қатары аяқты емес екендігі де
қарастырылды. Бірақ, соттардың нақты тәжірибесінде тек кодексте тікелей
көрсетілген істері ғана қаралды.
Шынайы өзгерістер тек 1990 жылдың 21 науырызында ҚҚСР Жоғарғы
Кеңесінің “Қазақ КСР Азаматтық істер жүргізу кодексіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” Жарлығы қабылданған соң орын алды. Бұл КСРО-да
тоталитарлық жүйені бұзуға бағытталған қайта құру процестері нәтижелерінің
бірі болып келеді. Енді азаматтың құқықтары мемлекеттік органдар немесе
лауазымды адамдардың қандай да болсын құқыққа қайшы әрекеттерімен бұзылады
деп есептесе, сотқа жүгіне алатын. Тек нормативтік мәні бар актілерге
шағымдану мүмкін емес еді.
Адам құқығын қамтамасыз ету бағыты сол кездерде көзделіп, қазіргі
күнде нақты жүзеге асып жатыр. Біз, алғашқы жетістіктерді сақтауымыз керек
және осы маңызды механизмді одан әрі де жетілдіру қажет.
Азаматтық сот ісін жүргізудің осы түрі алғашқы пайда болған кезден
бастап тиісті бағаланған сияқты. Оның маңызы, іс жүргізудің негізгі түрі –
талап қою арқылы іс жүргізуге қарағанда неғұрлым төмен сезілетін. Осының
дәлелі болып әкімшілік-құқықтық қатынастардан пайда болатын істерге тым
қарапайым іс жүргізу ережелерінің қолданылуы болып табылады. Субъектілердің
маңызды іс жүргізу құқықтары еленбеген. Мысалы, соңғы уақытқа дейін
(Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі ҚКСР АІЖК 236 бабының 4
бөлігін ҚР Конституциясына сай келмейді деп тану алдында) әкімшілік жазаны
қолдануға байланысты шағымдану бойынша шығарылған соттың шешімдері
кассациялық шағымдануға жатпайтын. Бұл, әрине, іске қатысушы тұлғалардың
құқықтарын елеулі дәрежеде кемсітетін. Осымен қатар әкімшілік-құқықтық
қатынастардан пайда болатын істерде дәлелдеуге қатысты қалыптасқан
көзқарастар тараптардың айтысуына да жол бере қоймайтын. Жалпылама алғанда,
істердің осы санаты бойынша іс жүргізу толық көлемді сотта істі қарау емес,
көбінесе іс жүргізуден тыс әкімшілік рәсім көрінісіне ие болатын.
Жағдай ҚР АІЖК-сінде бұл санаттағы істерге ерекше талап қоюмен іс
жүргізу тәртібінде қаралатындардың мәртебесі берілгеннен кейін өзгере
бастады. “Талап қоюмен” деген қосымша осы істерге толық көлемде айтысу
негіздерін енгізуді талап ететінін сезіну керек. Осындай жағдайда ғана іс
жүргізудің осы түрінің тиімділігі арта түседі.
Біздің ойымызша “ерекше” деген сөздің мағынасын да толығынан
бағалауымыз тиіс. Бірінші көзқарастан ол осы іс жүргізуде қаралатын істер
тараптарының құқықтық жағдайының ерекшеліктерін сипаттайды. Бірақ, мәселеге
тереңірек қарауымыз керек. Ерекше талап қоюмен іс жүргізу және тұлғалар мен
заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін талап қою арқылы іс жүргізуден
өзгеше жолмен қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған. Онда мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне сотпен жалпылама
теріс баға беріліп, олардың құқықтық әсері жойылады. Сондықтан болашақта
субъективтік құқық пен заңды мүдде бұзылуы үшін алғы себептер алынып
тасталады. Егер сотқа жүгінген кезде әкімшілік оған теріс әрекетінің қысымы
орын алып тұрса, ол да жойылады. Бірақ, талап қоюмен іс жүргізу атқаратын
міндетті яғни, бұзылған субъективтік құқықтарды материалдық-құқықтық
нормаларды қолданып, қалпына келтіруді ерекше талап қоюмен іс жүргізу
атқармайтын сияқты. Сонда да, істердің осындай санаты қаралып жатқан кезде
құқықтарды талап қою арқылы қорғау құралдарын араластырып қолдануға кедергі
жоқ.
Ерекше талап қоюдың, құқықтарды қорғауға қатысты тәсілдерінің
ыңғайсыздығы, тек сыртқы көріністен ғана орын алады.
Негізінен ерекше талап қоюмен қаралатын істер бойынша шығарылатын сот
шешімдерінің жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар құқықтары бұзылуының алдын
алуда мәні жоғарырақ болады десек қателеспейміз. Мемлекеттік органның,
лауазымды адамның әрекеттері түбірінен заңсыз болып табылады. Сот талап қою
мен іс жүргізуде мұндай қорытындыларға келмеуі де мүмкін. Сот аталған
әрекеттердің заңсыздығын, талап қоюмен іс жүргізуде, көбінесе міндетті күші
айқындалмаған жеке ұйғарымдарда көрсетеді.
Сот ісін ерекше талап қоюмен жүргізудің превенциялық мәні, оның
нәтижесінде шығарылған сот шешімінің өзге тұлғаларға қатысты айқындау
болуына байланысты өсе түседі. Әсіресе бұл нормативтік құқықтық актілер
заңсыз деп танылған жағдайларда көрініс табады.
Болашақта іс жүргізудің бұл түрінің мәні одан да әрі арта түсуі
қажет. Мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның қандай да болсын
әркеттері (бақылау органдардың көптеген тексерулері, айыптар, мүлікке,
банктік есеп шоттарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz