Ежелгі адамдар, олардың дамуы, археология
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде жер бетіндегі адам баласы осыдан 2 миллион жыл бұрын пайда болған. Әрине, бұл деректі археология ғылымы дәлелдеген.
Археология - тарихи ескерткіштер, мұралар арқылы адам баласының өткен тарихын зерттейтін ғылым.
Ең алғашқы адамның қалдықтары Шығыс Африкада (Кения жеріндегі Олдувай шатқалы) табылған.
Адам дамуының сатылары
1. «Епті адам»
Табылған жері - Африка (Кения жеріндегі Олдувай шатқалы) - 1 млн 750 мың жыл.
2. «Тік журетін адам»
1 млн жыл бұрын өмір сүрген:
а) питекантроп: табылған жері - Ява аралы (1891 жыл).
ә) синантроп: табылған жері - Қытайдағы Чжо-коу-дянь үңгірі (1927 жыл).
3. «Неандертал адамы»
Табылған жері - Германиядағы Неандертал өңірі, Өзбекстанның солтүстік өңіріндегі Тесіктас үнгірі (1938 жыл).
Ғалымдар Солтүстік-Шығыс Африканы алғашқы адамның отаны деп есептейді.
Тарихшы, археолог ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде Қазақстанда ежелгі адамдардың тіршілік еткені дәлелденіп отыр. Қазақстан жерінен табылған көптеген тас құралдар осының нақты айғағы болуда
Археология - тарихи ескерткіштер, мұралар арқылы адам баласының өткен тарихын зерттейтін ғылым.
Ең алғашқы адамның қалдықтары Шығыс Африкада (Кения жеріндегі Олдувай шатқалы) табылған.
Адам дамуының сатылары
1. «Епті адам»
Табылған жері - Африка (Кения жеріндегі Олдувай шатқалы) - 1 млн 750 мың жыл.
2. «Тік журетін адам»
1 млн жыл бұрын өмір сүрген:
а) питекантроп: табылған жері - Ява аралы (1891 жыл).
ә) синантроп: табылған жері - Қытайдағы Чжо-коу-дянь үңгірі (1927 жыл).
3. «Неандертал адамы»
Табылған жері - Германиядағы Неандертал өңірі, Өзбекстанның солтүстік өңіріндегі Тесіктас үнгірі (1938 жыл).
Ғалымдар Солтүстік-Шығыс Африканы алғашқы адамның отаны деп есептейді.
Тарихшы, археолог ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде Қазақстанда ежелгі адамдардың тіршілік еткені дәлелденіп отыр. Қазақстан жерінен табылған көптеген тас құралдар осының нақты айғағы болуда
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қозыбаев М.К., Қозыбаев И.М. Қазақстан тарихы. Алматы: «Мектеп», 1993.
2. Байпақов К. М. Қазақстанның ежелгі тарихы. Алматы: «Мектеп», 1995.
3. Қасымбаев Ж.К. Қазақстан тарихы. Алматы, 1994.
4. Аяғанов Б., Нұрпейісов К., Жақсылықов Н. Қазақстан тарихы. Алматы: «Мектеп», 2002.
5. Артықбаев Ж.О. Оқулық-хрестоматия. Астана: «Фолиант», 2003.
6. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы: «Дәуір», 1994.
7. Қазақстан тарихы (5 том). Алматы: «Атамұра», 1998.
8. Энциклопедия Қазақстан тарихы (2 том). Алматы: «Атамұра», 1998.
9. Энциклопедия Қазақстан тарихы (3 том). Алматы: «Атамұра», 2002.
10. Байбатша Ә. Қазақ даласының ежелгі тарихы. Алматы: «Санат», 1998.
11. Бекмаханов Е. Қазақстан XIX ғасырдын, 20-40 жылдарында. Алматы: «Санат», 1994.
12. Сабыров С. Қазақстан тарихы. Алматы: «Ғылым», 2002.
13. Аманжолов К. Түрік халықтарының тарихы. Алматы: «Білім», 1999.
14. Мыңжан Н. Қазақтың көне тарихы. Алматы: «Жалын», 1993.
15. Қуатов Б. Отанымыздың тарихы туралы саяси әңгіме. Алматы: «Білім», 1993.
1. Қозыбаев М.К., Қозыбаев И.М. Қазақстан тарихы. Алматы: «Мектеп», 1993.
2. Байпақов К. М. Қазақстанның ежелгі тарихы. Алматы: «Мектеп», 1995.
3. Қасымбаев Ж.К. Қазақстан тарихы. Алматы, 1994.
4. Аяғанов Б., Нұрпейісов К., Жақсылықов Н. Қазақстан тарихы. Алматы: «Мектеп», 2002.
5. Артықбаев Ж.О. Оқулық-хрестоматия. Астана: «Фолиант», 2003.
6. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы: «Дәуір», 1994.
7. Қазақстан тарихы (5 том). Алматы: «Атамұра», 1998.
8. Энциклопедия Қазақстан тарихы (2 том). Алматы: «Атамұра», 1998.
9. Энциклопедия Қазақстан тарихы (3 том). Алматы: «Атамұра», 2002.
10. Байбатша Ә. Қазақ даласының ежелгі тарихы. Алматы: «Санат», 1998.
11. Бекмаханов Е. Қазақстан XIX ғасырдын, 20-40 жылдарында. Алматы: «Санат», 1994.
12. Сабыров С. Қазақстан тарихы. Алматы: «Ғылым», 2002.
13. Аманжолов К. Түрік халықтарының тарихы. Алматы: «Білім», 1999.
14. Мыңжан Н. Қазақтың көне тарихы. Алматы: «Жалын», 1993.
15. Қуатов Б. Отанымыздың тарихы туралы саяси әңгіме. Алматы: «Білім», 1993.
Ежелгі адамдар, олардың дамуы, археология
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде жер бетіндегі адам баласы осыдан 2
миллион жыл бұрын пайда болған. Әрине, бұл деректі археология ғылымы
дәлелдеген.
Археология - тарихи ескерткіштер, мұралар арқылы адам баласының өткен
тарихын зерттейтін ғылым.
Ең алғашқы адамның қалдықтары Шығыс Африкада (Кения жеріндегі Олдувай
шатқалы) табылған.
Адам дамуының сатылары
1. Епті адам
Табылған жері - Африка (Кения жеріндегі Олдувай шатқалы) - 1 млн 750
мың жыл.
2. Тік журетін адам
1 млн жыл бұрын өмір сүрген:
а) питекантроп: табылған жері - Ява аралы (1891 жыл).
ә) синантроп: табылған жері - Қытайдағы Чжо-коу-дянь үңгірі (1927 жыл).
3. Неандертал адамы
Табылған жері - Германиядағы Неандертал өңірі, Өзбекстанның солтүстік
өңіріндегі Тесіктас үнгірі (1938 жыл).
Ғалымдар Солтүстік-Шығыс Африканы алғашқы адамның отаны деп есептейді.
Тарихшы, археолог ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде Қазақстанда
ежелгі адамдардың тіршілік еткені дәлелденіп отыр. Қазақстан жерінен
табылған көптеген тас құралдар осының нақты айғағы болуда.
Қазақстан тас дәуірінде
Адам баласының ең алғашқы еңбек құралдары тастан жасалған және бұл
кезең ұзақ уақытқа созылған. Осыған байланысты алғашқы тарихи кезең тас
дәуірі деп аталған.
Тас дәуірінің кезеңдері
1. Палеолит (ежелгі тас дәуірі)
а) ерте палеолит
ә) орта палеолит
б) кейінгі палеолит
2. Мезолит (орта тас дәуірі)
3. Неолит (жаңа тас дәуірі)
1. Палеолит (ежелгі тас дәуірі)
а) ерте палеолит
(б.з.б. 2 млн-140 мыңжылдықтар).
Табиғаты
Оңтүстіктегі Үнді мұхиты жағынан жылы ауа Қазақстан жеріне келіп
тұрған. Сондықтан Қазақстанда субтропиктік ормандар болған.
Осы кездегі Қазақстан жерін мекендеген жануарлар: өзен, көлдердің
жағасында пілдер, шалғында жылқылар, таулы жерлерде аюлар, мамонттар,
бұғылар, бизондар, тауларда арқарлар, тауешкілер т.с.с. Б.з.б. 100-80 мың
жыл бұрын ауа райы күрт өзгерген. Осы кезде Қазақстанда ұзаққа созылған ауа
райының суытуы басталған. Барлық тауларды мұз басқан. Бұл суық мерзім
б.з.б. 12000 жылға дейін созылған.
Адамдары
Қазақстан жерін ежелгі адамдар б.з.б. 800-140 мыңжылдықтардан бастап
мекендеген. Алғашқы адамдар Қаратау жотасы мен Қарасу тұрағында мекендеген.
Алғашқы адамдардың айналысқан істері: аң аулау, терімшілік.
Алғашқы адамдар баспанасы: табиғи үңгірлер, үңгіме қуыс, тау шатқалдары
т.б.
Адамдар табиғаттын, қаталдығына қарсы тұру үшін, бірігіп аң аулап
тіршілік етіп қиындықты жеңу үшін топпен өмір сүрді.
Еңбек құралдары
Еңбек құралдарын жасау үшін пайдаланған тастары: кварцит, обсидиан,
тақтатас, шақпақтас. Жамбыл облысындағы Бөріқазған, Шабақты мекендерінен
(5000-ға жуық тас кұрал), Қазанғап шатқалы (тастан жасалған 300-ге жуық
құрал), Қарасу тұрағы (тастан жасалған 15000-ға жуық құрал), Сарыарқа
тұрақтары, Балқаштың солтүстік жағалауы (ежелгі адамдардың тұрақтары, тас
құралдар) т.с.с. жерлерден тастан жасалған құралдар табылған.
Ерте палеолит дәуірінің созылған уақыты - шамамен 1 млн 860000 жыл.
ә) орта палеолшп (б.з.б. 140-40 мыңжылдықтар).
Орта палеолит дәуірі мустьер дәуірі деп аталады. Бұл дәуір ертедегі
адамныңдамуымен, мәдениеті дамуының жаңа кезеңі болуымен ерекшеленеді.
Табиғаты
Балқаш көлі, Ертіс маңында орманды дала, ал оңтүстікте жусанды дала
болды.
Өзгерістер: Қазақстанда тау түзілу құбылыстары жүрді. Ауа райы
салқындады, өзендер мен көлдердің негізгі арналары қалыптасты.
Өсімдіктер: қайың, шырша, қарағайт.с.с.
Жануарлар: бұғы, бизон, піл, мамонттар.
Адамдар және олардың тіршілігі
Орта палеолит дәуірінің адамдары - иеандерталдықтар.
Антропологиялық келбеті: қысқа мойынды, аса ірі тісі бар, сөйлеу
қабілеті дұрыс қалыптаспаған.
Негізгі кәсібі: аң аулау, терімшілік. Анды қауым болып бірігіп, топпен
аулаған.
Аулайтын андары: бөкен, аю, бизон, мамонт т.с.с. Басты ерекшеліктерінің
бірі шақпақ тастар арқылы от шығаруды үйренді. Діни наным қалыптаса
бастады. Бұл арқылы өлікті бір қырына қарай жатқызып, аяғын бүгіп жерлеген.
Еңбек құралдары және археологиялың ескерткіштер
Тасты өндеу әдісі жетідді. Еңбек кұралдары, негізінен, нуклеустан
жасалды. Пышақ, қару ретінде үшкір тас, ағаш, тері өндеу үшін қырғыш тас
пайдаланылды.
Археологиялық ескерткіштер Оңтүстік Қазақстандағы Топалы шатқалы мен
Қызылрысбек тұрағынан табылған.
Табылған заттар: үшкір тас, қырғыш т.б.
б) кейінгі палеолит (б.з.б. 40-12 мыңжылдықтар).
Бұл дәуірде адам баласы дамуындағы жаңа кезең басталып, қазіргі адамға
ұқсас адамдар қалыптасты. Бұл адамдарды саналы адамдар немесе
кроманьондық адамдар деп атайды (Франциядағы Кро-Маньон үңгірінен
табылған).
Адамдар және олардың тіршілігі
Антропологиялық белгілері: бас сүйектері сопақ, жазық маңдайлы, бойлары
ұзын, тік жүрген.
Негізгі кәсібі: аң аулау, терімшілік.
Аулаған андары: зубр, бұғы, марал, жылқы, мамонт.
Теретін жеміс-жидектері: жабайы алма, алмұрт, саңырауқұлақ, сәбіз,
жаңғақт.б.
Еңбек құралдарының 20 шақты түрі болған. Адамдар тау үңгірлерін,
қуыстарды баспана қылған. Бұл кезеңге тән адамдар баспанасы әзірге
Қазақстан жерінен табылған жоқ. Бірақ Қазақстанға жақын Сібір жерінен
мамонт сүйектерінен салынған баспаналар табылған. Бұл дәуірде адамдардың
бірлескен тобы рулық қауым қалыптасты. Кейіннен аналық рулық қауым орнады.
Бұл дәуір адамдарының бұрынғылардан ерекшелігі рухани жағынан жоғары болды.
Үңгір қабырғаларына салынған суреттер бұған дәлел болуда. Бұл дәуірде діни
нанымның өзіндік түрі болған. Өлген адамды жерлегенде, түрлі әшекей
заттарын бірге көмген. Тайпаның пірі болған әйел-ананың мүсінін жасаған.
Ескерткіштері
- Оңтүстік Қазақстандағы Ащысай тұрағы. Табылған заттар: жануарлар
сүйектері, қырғыш, кескіш, пышақтәрізді қарулар т.б.
- Орталық Қазақстандағы Батпақ тұрағы, Қарабас көмбесі.
Табылған заттар: сүңгінің ұштары, қырғыш тастар, торфириттен жасалған
172 зат.
2. Мезолитдәуірі (б.з.б. 12-5 мыңжылдықтар). Кейінгі палеолит дәуірінен
кейін орта тас дәуірі мезолит дәуірі келді. Мезолит дәуірі 7000 жылға
созылды. Бұл дәуір тарих ғылымында өте аз зерттелгендіктен, осы дәуірдің
ескерткіштері Қазақстан жерінен аз табылған.
Табиғаты
Ауа райы күрт жылынып, мұздар еріді. Шөбі, өсімдігі мол далалар сиреп
кетті. Бірқатар жануарлар (мүйізтұмсықтар, мамонттар) құрып кетті.
Адамдар, олардың шаруашылығы
Аңшылық осы кездегі адамдардың негізгі кәсібінің бірі болды.
Аңшылық қарулар: жебелі садақ, бумеранг т.б. Садақтың алғашқы түрі
ағаштан жасалған. Жебелер ағаштан, ұштары сүйектен жасалған. Жебе 80-450
метр қашықтыққа жетеді. Бумеранг - ағаштан жасалған ораққа ұқсас қару.
Қашықтығы 100 метрге дейін ұшады. Балық аулау да жақсы дамыды. Оның негізгі
себебі - мұздың еруі, өзен, көлдер суының молаюы. Бұл дәуірде адамдар
Еуропа, Азия, Америка материгін игерді.
Дәуірдің ерекшеліктері: жануарларды қолға үйрету, дәнді дақылдар өсіру.
3. Неолит дәуірі (б.з.б. 5-3 мыңжылдықтар). Неолит дәуірі тас
дәуірінің соңғы кезеңі жаңа тас дәуірі болып саналады. Бұл дәуірде біраз
ерекшеліктер болды. Ең алдымен қоршаған орта қазіргі кейпінде болды.
Адамдар жануарларды қолға үйретумен айналысты. Адамдар шаруашылығының
дамуына, оның жаңа түрлерінің көбеюіне байланысты адамдардың кәсіби
қабілеті де дами бастады.
Адамдар, олардың шаруашылығы
Жаңа тас дәуіріндегі адамдар бұрынғы адамдардан барлық жағынан жоғары
тұрды.
Құралдары: қыш ыдыс, керамика, дән үккіш, балта, кетпен, келі, сәндік
бұйымдар т.б. Бұларды саз балшықтан, тастан, граниттен, мыс, алтын,
қорғасын сияқты металдардан т.б. заттардан жасаған. Аңшылық қарудың сапасы
жақсарды. Адамдар мата тоқып, киім тігуді үйренді. Керамикалық заттарға
геометриялық өрнектер сала білген.
Ерекшелік: өндіруші шаруашылықтуды.
Тұрақтар
Арал өңіріндегі Сексеуіл тұрағында малшылар мен аңшылар тұрған. Себебі
бұл жерлерде сиыр, қой, жылқы сияқты үй жануарларының сүйектері табылған
(Қостанай облысындағы Ботай тұрағы, Батыс Қазақстан өңіріндегі Көктүбек,
Темір тұрақтары және т.б.) -
Қоғамдық құрылыс және рухани өмір
Неолит дәуірі адамдарының діни нанымын олардың өлікті жерлеу дәстүріне
қарап білеміз. Өлген адаммен бірге қабірге әшекей заттар, қарулар көмілген.
Мәйітті өртеген. Бұл дәуірде әйелдер еңбегінің маңызы артты, олар қоғамда
жетекші орын ала бастады. Осылай неолит дәуірінде аналық ру пайда болды.
Қола дәуіріндегі Қазақстан
Қола дәуірі (б.з.б. 2-1 мыңжылдықтар). Тас дәуірі аяқталғаннан кейін,
қола дәуірі басталады. Қола дәуірі деп аталуының себебі, осы кезде
Еуразияда қола өндіру тәсілі қолға алынды. Қола дәуірінде рулық қатынас
жойылып, тайпалық бірлестіктер құрылды.
Қола дәуірінің басты 3 ерекшелігі болды.
1. Қола металлургиясы. Түсті металдар мен алтын өндірістік жолмен
игеріле бастады. Қазақстанның бірнеше өңірлерінде кен өндірілген орындардың
табылуы бұған дәлел болады.
2. Бақташылық, мал шаруашылығы. Мал өсіру негізгі кәсіпке айналды. Үй
жануарларының түрі көбейді. Бағылатын малдың саны артқандықтан,
шаруашылықтың жаңа түрі көшпелі мал шаруашылығы пайда болды.
3. Егіншілік. Егіншілік орташа дәрежеде дамыды. Металлургияның, мал
шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы ер адамдардың қоғамдағы рөлін арттырды.
Сондықтан аналық рулық қатынастың орнына аталық отбасылық рулық қатынас
орнады.
Андронов мәдениеті
Қазақстанда қола дәуіріндегі тайпалардан көптеген тұрақтар, кен
орындары, зираттар, суреттер т.б. археологиялык ескерткіштер қалған.
Бұларды Андронов мәдениеті деп атайды. Бұл мәдениет - Еуразиядағы ең ірі
қола дәуірінің мәдениеті. Андронов мәдениетінің бірінші ескерткіші 1914
жылы Сібір жеріндегі Андронов қонысындағы Ачинск ауылының маңынан табылған.
Андронов мәдениеті ескерткіштерінің аумағы шығыстағы Минусинск
шұнхырынан бастап солтүстіктегі аса үлкен Батыс Сібір жазығынан
Қазақстанның оңтүстігіндегі Памир тауларына дейінгі кең-байтақ аумақты
қамтыған.
Қазақстандағы ескерткіштері Солтүстік-Батыс және Орталық Қазақстанда
орналасқан. Осылардың ішіндегі ең ірісі - Орталық Қазақстан. Бұл аймақта
қола дәуірінің 150-ге жуық қабірі, 30-дай елді мекен тұрағы бар.
Елді мекендері: Алексеевка, Ұралысай, Тастыбұлақ, Түгіскен кесенесі,
Ертіс, Бұқтырма, Күршім өзендерінің аңғарларындағы Алтай, Сауыр-Тарбағатай
таулы аймақтарындат.б.
Шаруашылығы
Қола өндіру ісі мыс пен қалайыны қорыту арқылы б.з.б. 2 мыңжылдықта
басталды. Андроновтықтарда, негізінен, отырықшы шаруашылық басым болған.
Бұл, әрине, егін шаруашылығы дамығанын көрсетеді. Жер тесемен
өнделгендіктен, сол кездегі егіншілік теселі егіншілік деп аталған.
Көбінесе бидай, тары өсірілген.
Андроновтықтар жылқы, сиыр, қой, кейіннен түйе өсірген. Терісі мен
жүнін киім ретінде, еті мен сүтін тамақ ретінде және қосымша жануарларды
көлік, күш ретінде пайдаланған.
Андронов қолөнері
Қола дәуірінде Қазақстанды мекендеген тайпалар қыш ыдыстар жасаған. Бұл
көбінесе әйелдер ісі болған. Мұндай ыдысты жасағанда негізгі шикізат
ретінде балшықты пайдаланған.
Ыдысты жасау әдістері:
а) таспалық әдіс;
ә) қалыпқа салып пішіндеу әдісі.
Бұл әдістер б.з.б. ХVІІ-ХІ ғасырларда қолданылған.
Ыдысқа салынатын өрнектер: шаршы, үшбұрыш т.б.
Үй кәсіпшілігі
Тоқыма кәсібі дамыды.
Киім тігуге пайдаланған шикізаттар: қой жүні, ешкі түбіті, тері, сүйек
(түйме жасауға), тарамыс жіп.
Киімдер: жүннен тоқылған баскиім, теріден тігілген құлақшын, өкшесі жоқ
аяқкиім т.б.
Қоғамдық құрылысы
Әкелік әулет пайда болды (ру). Әр рудың аты болды. Мал, үй мүліктері,
еңбек құралдары рудың байлығы болып есептелді. Жеке меншік пайда болды.
Осыдан мүлік теңсіздігі күшейіп, бай мен кедей ұғымы дүниеге келді.
Андронов кеншіпері
Қола дәуіріндегі Қазақстанның кен орындары: Жезқазғандағы мыс, Қалба
мен Нарымдағы қалайы, Ақжал мен Степняктағы алтын кен орындары (б.з.б. 3
мыңжылдык).
Кен өндіру әдістері:
а) опыру әдісі;
ә) отпен үгіту әдісі;
б) үңгіп қазу әдісі.
Андроновтықтар өндірген кенді суда жуған. Ол кендер балқыту пештеріне
тасылған. Мұндай балқыту пештері Атасу, Суық бұлақ, Қанай маңындағы
андроновтықтар елді мекендерінен табылған.
Андроновтықтар баспанасы
Тұрғын үйлері: жертөле немесе жартылай жер бетіндегі үйлер.
Тұрғын үй аумағы: 100-400 м2. Жертөле терендігі 1,5 м. Қола дәуірінің
соңындағы үйлер - жер бетінде салынған сопақша үйлер. Археологиялық зерттеу
нәтижесінде қазіргі киіз үй жобасы андроновтықтар баспанасы негізінде пайда
болуы мүмкін деген пікір бар.
Дін және өнер
Қола дәуіріндегі адамдар ең алдымен табиғат күштеріне табынды.
Андроновтықтар арасында өлгендерге табыну да күшті болған, сондықтан жерлеу
ғұрпына ерекше мән берілген.
1. Адамдарды жерлегенде басын батысқа немесе оңтүстік-батысқа
қаратқан.
2. Өліктің аяқ-қолын бүгіп қабірге жатқызған.
3. Адам өлігін өртеп, күлін қабірге қою ғұрпы да болған.
Андроновтықтар үй салғанда құрбандық шалған. Отбасы үшін өте қасиетті
саналған ошақты андроновтықтар қатты құрметтеген.
Тасқа салынған суреттер Таңбалы, Ешкі өлмес, Маймақ, Бөкентау, Жасыбай,
Хантау, Бұланты, Айтпай т.с.с. жерлерден табылған.
Тасқа салынған суреттер: жабайы бұқа, билеген адамдар, қос өркешті
түйе, екі аяқты арба, әскерлер шайқасы.
Әшекейлер: сақина тәріздес дөңгелек сырға, алтын білезік т.б.
Әшекейлер Жетісудағы Мыңшұңқыр қабірінен (андық стильде өрнектелген
сырға), Орталық Қазақстандағы Айбас сағасынан (алтын білезік т.б.)
табылған.
Қазақстан жеріндегі тайпалар одақтары және мемлекеттік бірлестіктер
Қазақстан жеріндегі алғашқы көшпенділер
Б.з.б. 1 мынжылдықтың басында Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың
шаруашылық өмірінде бірқатар маңызды өзгерістер болды. Қазақстанды
мекендеген тайпалар осы кезде көшпелі мал шаруашылығына бейімделе бастады.
Бұл жағдай шаруашылықтың дамуына негіз болды. Мұнымен қатар көшпенділер
арасында мәдениет те дамыды. Б.з.б. VІІІ-VII ғасырларда Қазақстан аумағын
мекен еткен тайпалар темірді пайдалана бастады. Бұл кезен, тарихта тас,
қола дәуірінен кейінгі ерте темір дәуірі деп аталады. Аталған дәуірге
жататын ескерткіштер Қазақстанның Зайсан көлі маңынан, Жетісудан, Тасмола
қорғандарынан табылды. Бұл дәуірде Қазақстан аумағын сақ, ғұн, қаңлы т.б.
тайпалар мекен еткен.
Сақтар
Археологиялық мәліметтер бойынша, сақ тайпалары Қазақстан аумағын
б.з.б. УІІ-ІУ ғасырларда мекендеген. Сақ тайпалары әр түрлі аталған.
Сақтарды ежелгі грек авторлары "Азиялық скифтер", парсы ескерткіштерінде
"Құдіретті еркектер", иран жазбаларында "Жүйрік атты турлар" деп атаған.
Сақтарда, негізінен, әскери қоғам болды. Сақтайпалары 3 топқа бөлінген.
1) Шошақ бөрікті сақтар (тиграхауда) Тянь-Шань тауын, Жетісу жерін,
Сырдарияның орта ағысын мекендеген.
2) Теңіздің аргы жағындагы сақттар (парадарайя) Қара теңіздің
солтүстігін, Арал маңын, яғни Сырдария мен Әмудария өзендерінің төменгі
ағысын мекендеген.
3) Хаома сусынын дайындайтын сақтар (хаомаварга) Мұрғаб аңғарын
мекендеген.
Сақтардың шаруашылығы
Сақтар, негізінен, мал шаруашылығымен айналысты. Мал шаруашылығының 3
түрі болды:
1) көшпелі мал шаруашылығы Батыс және Орталық Қазақстанда өріс алды;
2) қыстық және жаздық қоныстарды қажет ететін жартылай көшпелі мал
шаруашылығы Алтай, Тянь-Шань тауларында, Жетісу, Шығыс Қазақстанда көп
тарады;
3) отырықшы мал шаруашылығы (жартылай егіншілікпен айналысқан).
Шаруашылықтың мұндай түрі Оңтүстік Қазақстандағы Сырдария, Келес, Шу
өзендерінің аңғарларында дамыды. Сақтар жылқы, қой, түйені өте көп өсірді,
ал ірі қара (сиыр) саны аз болды.
Сырдария өзенінің аңғарында егін шаруашылығымен айналысты. Бидай, тары,
қарабидай өсірді. Егінді канал арқылы суарды.
Сақтардың әлеуметтік құрылымы
Сақтар қоғамында әскери демократия құрылысы орнады. Тайпа көсемі бас
қолбасшы болды. Сақ қоғамының адамдары 3 әлеуметтік топқа бөлінді. Олардың
әрқайсысына бір түс тән болды:
1) жауынгерлер (қызыл),
2) абыздар (ақ),
3) басқа қауым адамдары (сары, көк).
Сақ жауынгерлері
Патшалар жауынгерлер тобынан шықты.
Сақ жауынгерлерінің ерлігі туралы көптеген дерек әңгімелер бар.
Сақтар б.з.б. 519-518 жылдары парсылармен соғысып, I Дарийдің әскеріне
қарсы ерлікпен шайқасады. Сақтар парсылармен бірге Грекия, Египет жеріндегі
соғысқа қатысады.
Сақтың әйел патшасы Томирис парсы патшасы Кирдің әскерін жеңген.
Томирис адам қаны толтырылған меске Кирдің басын салып тұрып: "Ақсағаның
қан болса, ал енді іш!" - деп айтады.
Б.з.б. IV ғасырда Александр Македонскийдің Орта Азия жеріне жорығы
басталды. Ол б.з.б. 330-327 жылдары Сырдарияның сол жағындағы өңірлерді
түгелге жуық басып алып, Шеткі Александрия қаласын салады.
Александр Македонский шығысты жаулап алады, бірақ Сырдарияның оң
жағындағы сақтардан жеңіледі.
Сақтардың өнері мен саудасы
Сақтарда кейіннен қолөнер мен сауда дами бастады. Шеберлер ер-тұрман,
әшекей, найза, семсер, қанжар т.б. жасаған.
Қоленер жақсы дамыды. Мыс, алтын, күміс, қорғасын т.б. металдарды көп
пайдаланған. Сонымен қатар теріден, ағаштан, қыштан ыдыстар жасаған.
Сақтайпалары Сібір, Еуропа, Алтай және Шығыс елдерімен байланыс жасады.
Сауда Жібек жолы және б.з.б. 1 мыңжылдықтағы "Дала жолы" арқылы дамыды.
Сақ өнерінде аңдық стиль болды. Олар аңдар мен әртүрлі аңыздардағы
жануар бейнесіндегі құбыжықтарды бейнелейтін еді. Аңдық стиль б.з.б. VII
ғасырда Алдыңғы Азияда дүниеге келеді. Арыстан бейнесіндегі "өмір ағашы"
сақтарға ең көп тараған.
Сақтар әр түрлі жануарлар бейнесіндегі құдайға, табиғат күштері күнге,
желге, әр түрлі құбылыстарға табынды. Мысалы, күн күркіреу құдайы қабан
бейнесінде бейнеленген.
Зергерлік өнері жақсы дамыған. Сақ шеберлері әшекейлер, ер-тұрмаңдар,
әр түрлі андар бейнеленген бұйымдар жасай білген. Сақтардың түсінігінше,
әлем 3 бөліктен құралған:
1) Жер астындағы әлем,
2) Орта жер әлемі,
3) Аспан әлемі.
Сақтардың археологиялық ескерткіштері
Шырықрабат - апасиактардың ("су жағасын мекендеген сақтар") астанасы.
Бұл қала қазіргі Қызылқұм шөлінде орналасқан. Қала 42 гектар жерді алып
жатқан төбеде орналасқан. Қаланың орнынан көптеген дуал, мұнара құрылыстар
табылған.
Сақтардың археологиялық ескерткіштерінің бірі - Бабыш молда қаласы.
Алматы облысындағы Есік қорғаны - б.з.б. VIII—III ғасырлардағы сақ
моласы. Бұл молада әрі жауынгер, әрі малшы, әрі абыз адам жерленген. Ол
Алтын адам деп аталған. Онымен бірге қару-жарақ, басқа да шаруашылық
құралдар көмілген.
Ежелгі грек тарихшысы Геродот сақтар жайлы көп тарихи деректер
қалдырған.
Үйсіндер
Б.з.б. II ғасырда сақ тайпаларының Жетісудағы жерін үйсін тайпалары
мекендеді. Үйсіндердің мекені Іле, Шу, Талас, Сырдария өзендерінің
жағасында болған. Үйсіндер мемлекеті 3-ке белінді:
1. Шығыс,
2. Батыс,
3. Орталық.
Үйсіндер астанасы - Қызыл Аңғар қаласы. Үйсін билеушісінің титулы -
гуньмо. Үйсіндер қаңлы, ғұндар тайпаларымен соғысқан.
Үйсіндер баспанасы
Шу, Кеген өзендері бойындағы үйсіндер кірпіштен, тастан соғылған
үйлерде, көшпелі үйсіндер киіз үйлерде тұрды. Қазба жұмыстары нәтижесінде
үйсіндер баспанасынан көптеген тұрмыс заттары табылған.
Үйсіндер шаруашылығы
Үйсіндердің негізгі шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы болды. Сонымен
бірге үйсіндер егін шаруашылығымен де айналысты.
Үйсіндер қорғасын, мыс, алтын кендерін білді.
Үйсіндердің өнері және діні
Археологиялық қазбалар нәтижесінде табылған әйелдің тәжі тәріздес
әшекейлі баскиімі Қарғалы диадемасы - үйсіндердің өнері мен діни нанымынан
мәлімет берегін кұнды ескерткіш. Ол 2300 м биіктіктегі тау шатқалынан
табылған.
Үйсіндер туралы тарихи деректер
Үйсіндер туралы кең мәлімет Қытай деректерінде көп кездеседі. Себебі
үйсіндер Қытаймен кең байланыста болған. Үйсіндер туралы көп деректі Қытай
тарихшысы Сыма Цян жазды. Оның жинаіыңда үйсіндер туралы былай делінген:
Халықтың саны 630 мың, үй саны 120 мың, жауынгерлерінің саны 180 мың...
...Үйсіндерде жылқы көп. Бай адамдардың 4000-5000-ға дейін жылқысы
болады...
Қаңлылар
Б.з.б. III ғасырда қаңлы тайпалық бірлестігі құрылды. Қаңлылар Оңтүстік
Қазақстанда Сырдария өзенінің орта ағысын мекендеген. Қаңлылар астанасы -
Битянь қаласы. Байланыс жасаған елдер - Қытай, Рим, Кавказ т.б. Қаңлылар
үйсін, ғұн тайпаларымен соғысқан.
Қаңлылар шаруашылығы
Негізгі шаруашылық түрлері - мал шаруашылығы және суармалы егін
шаруашылығы. Қаңлыларда аң, балық аулау жақсы дамыған.
Қаңлылардың қоғамдық құрылысы
Қаңлы тайпасында билік мұрагерлік жолмен әкеден балаға беріліп отырған.
Бар билік ақсақалдардың, ру басшылары мен әскери көсемдердің қолында
болған.
Қаңлылардың діні
Қаңлылар табиғат күштеріне, ата-баба аруағына сиынған. Сонымен қатар
қаңлылар жұлдыздар арқылы түрлі болжамдар жасап отырған.
Қаңлылар туралы деректер
Қытай жазба деректерінде қаңлылар туралы мәліметтер бар. Онда қаңлы
тайпасында 600 мың адам, 120 мың түтін бар екені айтылады.
Қаңлылардың археологиялық ескерткіштері
Мардан-күйік қорымы - Сырдария өзенінің жағасындағы қаңлылардың жерлеу
ескерткіші. Бұл қорым Мардан-күйік қаласының іргесінде орын тепкен. Мұнда
50-ден артық мола бар. Қабірге өлікпен бірге ыдыстар, әшекей бұйымдар, қару-
жарақ көмілген.
Қаңлы бірлестігінің ыдырауы
Қанды тайпалық бірлестігі б.з.б. I ғасырдың ортасында ыдырады.
Ғұндар
Б.з. басында Қазақстан аумағын мекен еткен тайпалардың ішіндегі ең
жауынгер халық ғундар болды. Ғұндардың жауынгер билеушілерінің бірі
Атилланың есімі ерекше. Оның Еуропа халықтарына жасаған басқыншылық жорығы
бізге белгілі. Тіпті әлемнің сұлу шаһарларының бірі Венецияның салынуына
Атилла бастаған ғұндардың шапқыншылық соғысы себеп болған. Сонымен бірге
ғұндар Еуразияда б.з.б. I ғасырда болған халықтардың ұлы қоныс аударуымен
тығыз байланысты болған. Ғұндар Қазақстан жеріне б.з. I ғасырының басында
қоныстанды. Ғұндар бірлестігінің негізін салушы Мөде болды. Ол деректер
бойынша б.з.б. 230-174 жылдары өмір сүрген. Б.з.б. III ғасырда ғұндардың
билеушісі Мөде шаньюй үйсіндерге және Қытай аумағының біраз бөлігіне билік
жүргізеді. Б.з.б. I ғасырда, яғни 55 жылы ғұндар екіге бөлінеді:
1. Оңтүстік ғұн мемлекеті қытайлардың қол астына кіреді.
2. Солтүстік ғұн мемлекеті қазіргі солтүстік-батыс Монғолия жерін мекен
еткен. Билеушілері Чжи-чжи шаньюй болады. Чжи-чжи бастаған ғұндар Ыстықкөл
маңында қытай әскерлерінен жеңіліп, қолға түседі (1518 адам). Ғұндар б.з.
93 жылынан бастап екінші рет Мажарстан жеріне (Венгрия) қоныс тебеді.
Ғұндардың шаруашылығы
Мал шаруашылығы жақсы дамыды.
Егін шаруашылығы да маңызды рөл атқарды.
Сонымен қатар ғұндар аң аулаумен айналысқан. Көшпелі мал шаруашылығымен
айналысқан ғұндардың негізгі баспанасы киіз үй болды.
Ғұндардың қоғамдық құрылысы
Мемлекет билеушісінің титулы - шаньюй. Шаньюйге түменбасы, жүзбасы,
онбасылар бағынышты болды. Ғұндар 24 рудан құралды. Әр руды ақсақалдар
басқарды. Ақсақалдар мемлекет ісін талқылау үшін бір жылда 3 рет құрылтай
өткізіп отырды.
Сарматтар
Сарматтар туралы деректер өте аз. Бұлтайпаның аты б.з.б. III ғасырдан
бастап тарихқа кірген. Сарматтар ғұндармен бірге Қазақстанның батыс өңірін
мекендеген. Сондықтан сарматтар тілі иран тілінен түрік тіліне ауысқан.
Сарматтардың құрамында роксоландар, алавдар, аорстар, сирактар т.б.
тайпалар болған.
Сарматтардың мәдениеті
Сарматтар мәдениеті 3 кезенді қамтыды:
1. ерте сарматтар мәдениеті (прохор);
2. орта сарматтар мәдениеті (суслов);
3. кейінгі сарматтар мәдениеті.
Сарматтар қыш ыдыстар, сақина, білезік сияқты әшекей заттар жасаған.
Сарматтардың шаруашылығы
Көшпелі мал шаруашылығымен, отырықшы өмір сүріп егіншілікпен де
айналысты.
Археологиялық ескерткіштер
Б.з. II—IV ғасырлардағы сарматтардың аса ірі археологиялық ескерткіші -
жерлеу орындары (Батыс Қазақстан облысының Шыңғырлау ауданында табылған).
Олар кейінгі сарматтар мәдениетіне жатады. Қабірге қасында түрлі әшекей
заттары бар әйел жерленген.
Зергерлік өнер
III—V ғасырларда зергерлік өнерге түсті металдардың ішінен алтынды көп
қолданған. Осы кезде Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың арасында
зергерлік өнерде полихромдық стиль кең тарады. Қазақстанда V ғасырда бұл
стильдің екі түрі дамыды: безендіру, зерлеу әдістері. Сондықтан да
полихромдық стиль б.з. 1 мыңжылдықтың басында туды деген болжам бар.
V-ХV ғасырлардағы тарихи зерттеулер
V ғасырдан бастап Қазақстан аумағын мекендеген тайпалар арасында
қоғамдық қатынастың жаңа түрі орнаған еді. Орта ғасырлардағы Қазақстан
тарихына қоғамдық қатынастың жаңа түрі - феодалдық қатынастардың орнауынан
бастап, XV ғасырдағы Қазақ мемлекеті мен қазақ халқының қалыптасуына
дейінгі кезең кірген. Бұл кезеңдегі Қазақстан аумағын мекендеген халықтар
жайында біршама мәліметтер мен деректер бар. Махмұд Қашғари, Рашид-аддиннің
тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректерді алуға болады. Византия, Қытай
тарихшылары да мол мәлімет береді.
Монғолия жеріндегі ежелгі түрік ескерткіштері (Күлтегін, Білге қаған),
Тянь-Шань маңынан табылған жазба ескерткіштері VI—VIII ғасырлардағы түрік
тайпалары туралы құнды деректер болып табылады.
Қазақстанда алғашқы қауымдық құрылыстан кейін V ғасырдан феодалдық
қатынастар орнай бастайды (немісше феод - жер, аль - иесі, яғни жердің
иесі деген ұғымды береді). Қазақстандағы ортағасырлық тайпалардың арасында
негізгі екі тап: феодалдар табы мен шаруалар табы қалыптасады. Феодалдар
мал мен жердің негізгі иесі болды. Феодалдық қатынастардың орнауы
Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Феодалдық
қатынастар соғыс, шапқыншылық, жорықтар негізінде қалыптасты. Феодалдық
қатынастар көшпенділер арасында осылай кең тарала бастады. Орта
ғасырлардағы Қазақстан тарихының басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-
патриархаттық қатынастардың орнауы болды.
Қазақстан аумағындағы ортағасырлар басындағы мемлекеттер
Түрік және Батыс түрік қағанаты
V ғасырда Қазақстан мен Орта Азияны түркі тіддес көшпелі тайпалар
мекендеген. Түріктер VI ғасырда күшейеді. Осылай 552 жылы Түрік қағанаты
құрылады. Алғашқы билеушісі - Түмен (Бумын) қаған. 582 жылы (кейбір
деректерде 603 жылы) Түрік қағанаты екіге бөлінеді:
1. Шығыс түрік қағанаты,
2. Батыс түрік қағанаты.
1. Батыс түрік қағанаты
Аумағы Алтайдан Тянь-Шаньға дейін, Шығыс Түркістаннан Каспийге дейін
созылады. Астанасы - Суяб қаласы.
Қағанат құрамындағы тайпалар: қаңлы, үйсін, дулат, түркеш, қыпшақ,
қарлұқ т.б.
Шаруашылығы
Көшпелі мал шаруашылығымен, суармалы егіншілікпен айналысты. Ұлы
Жібекжолының Батыс Түрік қағанаты жерінен өткендігі сауда мен қолөнердің
дамуына әсер етті.
Басқару жүйесі
Мемлекетті қаған басқарды. Қағанның әулеті жоғары тұрды. Олар янгу,
шад, тегін сияқты жоғары лауазымдарға ие болды. Билік мүрагерлікпен беріліп
отырды. Қағанат он тайпаға бөлінеді. Ол он оқ деп аталады.
Мәдениеті
Халық түркі тілінде сөйлейді. Бізге белгілі Орхон-Енисей жазуы Батыс
түрік қағанатының мәдениетінен дерек береді. Монғолия жерінен табылған
Білге қағанның, Күлтегіннің, Тоныкөктің Орхон жазуы бар құлпытастары
қағанат мәдениетінің жоғары дәрежеде дамығанын керсетеді. Бұл ескерткішті
716 жылы жазған. Ескерткішті алғаш рет Данияның ғалымы Томсон оқыған. VII
ғасырда Батыс түрік қағанатында жазба әдебиеті дамыған.
Қағанаттың ыдырауы
Батыс түрік қағанаты 704 жылы құлады.
Басты себептері: феодалдардың ішкі талас-тартысы және Батыс түрік
қағанатының Таң патшалығымен соғысы. Қағанат территориясы жаңадан құрылған
Түркеш қағанатының құрамына кірді.
Тарихи деректер
Батыс түрік қағанаты жайында көптеген мәліметтер бар. Солардың ішінде
Жуңго кезеңініқ деректері ең қомақты деректер болып табылады. 630 жылы
будда ғалымы Шуан Заң қағанат астанасы Суяб және тағы басқа қалалар жайында
естеліктер қалдырған. Монғолия жеріндегі Білге қаған, Тоныкөк, Күлтегін
құлпытастары Батыс түрік қағанаты туралы заттай деректер болып табылады.
Түркеш қағанаты
Батыс түрік қағанатындағы тайпалардың бірі болған. Түркеш тайпалары
мемлекет құрылғанға дейін Балқаш көлі, Шу өзені, Іле Алатауы маңын
қоныстанған.
Қағанаттың құрылуы
Түркеш қағанаты 699 жылы құрылады. Алғашқы билеушісі - Үш-Елік қаған.
Қағанат астанасы екі қалада орналасады: Ұлы астанасы - Суяб, Кіші астанасы
- Қойлық.
Қағанаттың саяси жағдайы
Түркеш қағанаты бұрынғы Батыс түрік кағанатының аумағын иемденді. 708
жылы Түркеш қағаны Саға, одан кейін Сұлу болады. Түркеш қағанатына арабтар
ең үлкен қауіп төндірген.
737 жылы түркештер арабтардан жеңілді.
738 жылы түркештер билеушісі Сұлу ақсүйектердің қолынан қаза табады.
VIII ғасырда қағанат 2-ге бөлінеді:
1. Сарытүркеш, орталығы - Суяб қаласы.
2. Қаратүркеш, орталығы - Талас қаласы.
766 жылы Түркеш кағанаты құлады. Қағанат құлауының басты себебі -
қарлұқтардың шабуылы. Түркеш территориясы қарлұқтардың қарамағына өтеді.
Шаруашылығы және мәдениеті
Түркештерде егіншілік пен мал шаруашылығы жақсы дамыды. Түркештердің
егін шаруашылығы турасында Ду Хуан өзінің "Саяхатнама" кітабында біраз
мәліметтер келтіреді. Археологиялық зерттеулер нәтижесінде түркештер сауда
айналымында металл ақшалардың болғаны дәлелденіп отыр. Түркештер орхон және
соғды жазуларын қолданған.
Қарлұқ қағанаты
Қарлұқтар Алтай, Тарбағатай тауларын, Қазақстанның шығыс өңірлерін
мекен еткен. VII ғасырда осы өңірде болат, жүз, ташлық деген тайпалардан
құралған қарлұқ тайпалық бірлестігі өмір сүрген. Бұл тайпалық бірлестік
біраз уақыт Шығыс түрік қағанаты мен 744-745 жылдары құрылған Ұйғыр
қағанатына тәуелді болады.
Қағанаттың құрылуы
766 жылы Ұйғыр қағанатынан жеңілген қарлұқтар Жетісу жеріне қоныс
аударады. Бұл жердегі Түркеш қағанатын талқандап, орнына Қарлұқ қағанатын
құрады.
Қарлұқ қағанатының астанасы - Суяб қаласы. Қарлұқ кесемі ябғу (жабғу)
аталады. 840 жылы ябғу қаған атағымен ауысады.
Қағанаттың саяси жағдайы
Жоңғар Алатауынан Сырдария өзеніне дейінгі, солтүстіктегі Балқаштан
Ыстықкөл жағасына дейінгі ұлан-байтақ жерлер Қарлұқ қағанатының жері
болады. Қағанат әсіресе VIII ғасырдың аяғы мен IX ғасырдың басында
күшейеді. Қарлұқ қағанатының құрамында Құлан, Мерке, Тараз, Баласағұн,
Қойлық, Барысхан, Атлах сияқты 24 қала болған.
Қағанат мәдениеті
775-785 жылдары Қарлұқ қағанатындағы тайпалар ислам дінін қабылдайды.
Осыған байланысты араб әрпі қолданысқа кіріп, жаңа түрік жазуы қалыптасты.
Мешіт, медреселер де салынады. Қағанаттың дәуірінде шығыстың әйгілі
ғұламасы Әбу-Насыр әл-Фараби өмір сүреді.
Қағанат шаруашылығы
Қарлұқ тайпалары көшпелі мал шаруашылығымен, отырықшы егіншілікпен
айналысты. Атақты Ұлы Жібек жолы Қарлұқ қағанатының жерін басып
өткендіктен, сауданың маңызы да зор болды.
Қағанаттың құлауы
Қарлұқ қағанатының аумағына яғма тайпалары басып кіреді. Баласағұн
қаласы яғма тайпаларының қарамағына өтеді. Қарлұқ қағанаты Құрайды. Бірте-
бірте барлық қарлұқтардың жерін яғмалар басып алады.
Қарлұқ кдғанаты 766-940 жылдары өмір сүреді.
§6. Арабтардың жаулап алу жорықтары
VII ғасырдың басында Арабия түбегінде Араб мемлекеті құрылады. Бұл
мемлекет ислам дінін басты қағида етіп ұстайды. Араб феодалдары дін үшін
соғыс жиһад ұранымен басқа халықтарға, елдерге қарсы басқыншылық жорықты
бастайды.
Арабтар жорығының басталуы
633 жылы арабтардың дін үшін соғыс ұранымен жаулап алу жорықтары
басталады. Олар Сирия, Иран, Египет жерлерін басып алады.
Арабтардың Орта Азияға, Қазақстанға шабуылы
Арабтар ең алдымен Мәуереннахрға, 706 жылы Бұхараға шабуыл жасайды.
Арабтарды Орта Азияға К,орасан билеушісі Кутейба ибн Муслим бастап
келеді.
709 жылы арабтар екінші рет Мәуереннахрға шабуыл жасап, Бұхара қаласын
басып алады.
714 жылы арабтар Шашты басып алады.
723 жылы қарлүқтар мен түріктер арабтарды Самарқанға дейін қуады.
724 жылы арабтар Ферғананың орталығы Қасанның маңында түркештер мен
ферғаналықтардан жеңіледі.
737-748 жылдары арабтар Қазақстан жерлеріне бірнеше рет шабуыл жасайды.
751 жылы Тараз қаласының маңында арабтар осы өңірді басып алған
қытайларды жеңеді.
Арабтарға қарсы күрестер
766 жылы қарлұқтардың, содан кейін Ферғана халықтарының арабтарға қарсы
күресі басталды.
806 жылы Орта Азияда аса ірі арабтарға қарсы Мұқанна қозғалысы болды.
IX ғасырда Араб халифатының саяси жағдайы күрт нашарлады. Осының салдарынан
Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанда арабтардың билігі әлсіреді.
Араб басқыншылығының салдары мен маңызы
Оңтүстік Қазақстан, Жетісу өңірлеріндегі халықтар малынан, жерінен
айырылды.
Арабтардың басқыншылығы Қазақстанның саяси-экономикалық, мәдени өміріне
үлкен өзгеріс әкелді. Ең алдымен Қазақстан аумағында ислам діні, араб
мәдениеті, жазуы тарады. Тараз, Отырар, Бұхара т.б. қалаларда араб
мәдениетінің, ислам дінінің ірі орталықтары пайда болды.
Ертедегі орта ғасырлар мемлекеттерінің шаруашылығы
Мал шаруашылығы
Мал шаруашылығының 2 түрі:
1. көшпелі мал шаруашылығы,
2. жартылай көшпелі мал шаруашылығы.
Өсірген негізгі малдары: қой, ешкі, жылқы. Солтүстік Қазақстанда
негізгі мал ірі қара (сиыр) болды.
Егін шаруашылығы
VII-VШ ғасырларда Арыс өзенінің жағасында суландыру жүйесі қалыптасты.
Ақтөбе су жүйесі мен Весидж суландыру жүйесі осы кезеңге жатады. Егінді
суаруға өзен суымен қатар қар суы пайдаланылған. ІХ-ХІІ ғасырлардағы аса
ірі суармалы егіншіліктін, орталығы Оңтүстік Қазақстандағы Отырар өңірі
болды. Жетісуда Талас өзенінің маңында ұзындығы 100 шақырымға дейін жететін
Қалмақ арық деген егіншілікке арналған су арнасы болған.
Жалпы егіншілік Оңтүстік Қазақстанда (Сырдария, Арыс), Жетісуда (Іле,
Талас) жақсы дамыған.
Өсірген дәнді дақылдар: тары, бидай, арпа, сұлы және бау-бақша
өнімдері.
Егіншілік құралдары: кетпен, орақ, айыр, күрек т.б.
Қолөнер
Орта ғасырларда Қазақстанды мекендеген халықтардың қолөнері жөнінде
археологиялық құнды деректер мол. Олар ауыл шаруашылық шикізатын өңдеу
арқылы қоленер түрлерін дамытқан. Мысалы, тоқымашылық, кілем тоқу, ою-өрнек
жасау т.б.
Орта ғасырларда ыдыстардан құмыра көп жасалған. Х-ХІІ ғасырларда қыш
ыдыстар пешке күйдіріліп жасалған. Тараз, Отырар қалаларында шыны бұйымдар
өндірілген.
Орта ғасырлардағы шеберлер мыс, алтын, күміс, қорғасын, темір сияқты
металдарды өңцей білген. Қолөнер шеберлері түрлі әшекей бұйымдар мен
диірмен, келсап сияқты тұрмыс заттарын да жасаған.
Зергерлік өнер ХІ-ХІІ ғасырларда жақсы дамыды.
Сауда және ақша айналымы
Орта ғасырларда Қазақстанның сауда ісінде Ұлы Жібек жолының орны ерекше
болды. Бұл жолдың бойында Тараз, Испиджаб, Шаш, Мерке, Құлан, Суяб сияқты
қалалар орналасты. Қазақстанның орта ғасырлардағы аса ірі сауда орталықтары
- Тараз, Отырар, Сығанақ сияқты қалалар.
Қазақстан халықтары негізгі сауданы Орта Азия, Иран, Сібір, Кавказ,
Шығыс Түркістан елдерімен жасады.
Сауда айналымындағы негізгі заттар: кілем, мата, жылқы, әшекей, қару-
жарақ т.б. Қытай елінен Жібек жолы арқылы жібек келіп тұрды.
Сауданың дамуы ақша айналымын тудырды. VI—VIII ғасырларда әр тайпаның
өз теңгелері болған.
Сауда айналымында VII ғасырда ежелгі түрік теңгелері мен соғды
теңгелері, VIII ғасырда Бұхара теңгелері мен Ташкент (Шаш) теңгелері, Тараз
қаласында түркеш теңгелері, ІХ-Х ғасырларда Самани әулетінің мыс теңгелері,
күміс дирхемдері жүрді.
ХІ-ХІІ ғасырларда Тараз, Испиджаб, Шаш, Қашғар, Бұхара қалаларында
теңге сарайлары болды.
ХІІ-ХІП ғасырларда Отырар қаласында мыс дирхемдер шығарылды.
Жазба деректерде Тараз бен Суяб қалалары ірі сауда орталықтары болғаны
айтылады.
VI—XII ғасырлардағы қалалар
Орта ғасырларда әкімшілік, сауда-экономикалық орталық болған қалалар
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қалыптасты.
Қазақстандағы орта ғасырлардағы қалалардың
бірнеше бөліктері болды.
1. Шахристан - қала билеушілері, ақсүйектер мен діни қызметкерлердің
түрағы.
2. Рабад - қаланың қолөнершілері мен саудагерлері тұратын белігі.
3. Цитадель - қаланың қорғаныс бөлігі, яғни қамал мен бекіністер.
VІ-ХІІ ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі ірі қалалар: Мерке, Аспара,
Суяб, Үзкент, Сауран, Құлан, Талкиіз, Қойлық, Тараз, Отырар, Қарнақ, Ашнас,
Баршынкент, Сығанақ, Испиджаб, Весидж, Шауғар, Иасы (Түркістан), Баласағұн,
Орда т.б. Археологтар Қазақстан жерінен 60-тан астам қаланың орнын
анықтаған.
Қала әкімшілігі
Орта ғасырлардағы қалалардын көбі тәуелсіз өмір сүрген. Әр қаланың жеке
билік жүргізетін билеушілері болған. Билеушілердін, титулы әр түрлі,
мысалы, Кермикент билеушісі - кутегенлабан, Барысханда - манап, Науакентте
- яланшах, Семекнада билеуші инал-тегін деп аталған.
Қала халқы
Қалаларда халық біршама қоныстанды. Сонымен қатар қала халқы отырықшыға
айналған көшпенділер есебінен көбейіп отырған. Испиджабта 40 мың, Отырарда
1 6 мың, Таразда 10 мың, Баласағұнда 10 мындай адам өмір сүрген (ІХ-ХІ
ғасырлар).
Испиджаб
Қазіргі Шымкент қаласынан 12 шақырым жерде (Сайрам) орналасқан. Бұл
қала V ғасырда аса ірі мәдениет және сауда орталығы болды. Испиджабтын,
осындай сауда орталығы ретіндегі рөлі Х-ХП ғасырларда күшейді. XI ғасырда
сауда айналымы үшін шығарылатын теңге сарайы Испиджабта орналасқан.
Испиджаб ІХ-Х ғасырларда Қарлұқ, Қарахан мемлекеттерінің құрамында болды.
Сонымен қатар Испиджаб ірі діни орталық болған.
Тараз
Ұлы Жібек жолы бойындағы ортағасырлық ірі қалалардың бірі Тараз болды.
Тараз қарахандықтар мен қарлұқтар заманында ерекше гүлденді. Бұл қала Талас
деп те аталған. Тараз қаласында Бабашахатун, Айша бибі, Қарахан кесенелері
орналасқан. Тараз қаласы жайында араб саяхатшысы Әл-Макдиси: "Тараз - ірі
бекіністі қала, бақтары көп, халқы тығыз, қала сыртында терең ор қазылған,
төрт қақпасы және төңірегінде елді мекендері бар. Қаланың орталық бөлігіне
кірер қақпа алдында үлкен өзен ағады, өзеннің арғы бетінде де тұрғын үйлер,
өзеннен етер өткелдері бар. Мешіт базар арасына салынған", - деп жазған.
Түркістан (Иасы)
Бұл қала алғашында Шауғар деп аталған. Қалада атақты ойшыл, ислам
дінінің білгірі Қожа Ахмет Иассауи өмір сүрген (кейіннен Мәуереннахр
билеушісі АқсақТемір Ахмет Иассауиге VII ғасырда мазар салдырған). Қаланын,
Қазақстан мен Орта Азияның діни орталығы ретіндегі беделі өсе берді.
Сығанақ
"Болса тәңірім екінші емір қиғандай, Сығанақта көз жұмар ем қиналмай".
Бұл- орта ғасырдағы түрік ойшылы Ғисамеддин әл-Сығанакидің айтқан сөзі.
Сығанақ - Сырдария бойында орналасқан ірі сауда орталығы. VII ғасырда
Сығанақ қаласы қыпшақтардың саяси орталығы болды.
Баласағұн
Баласағұн - ортағасырлық ірі қалалардын; бірі. Бұл қала Шу өзенінің
бойында орналасқан. Жалпы зерттеулер бойынша, Баласағұн қаласы V ғасырда
пайда болған. Бір кездері Баласағұн қарлұқтар мен қарақытайлардың астанасы
болған. Баласағұнда үлы ақын, ғалым Махмұд Қашғари еңбек еткен және ақын
Жүсіп Баласағұн туған. Баласағұн қаласы Ақтөбе деп те аталған.
Орта ғасырлардағы қазақ халқының мәдениеті
Орта ғасырлардағы Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың материалдық
және рухани мәдениетінен заттай және жазбаша деректер көп сақталған. Бұл
деректер сол кездегі мәдениеттің қаншалықты дәрежеде дамығанын көрсетеді.
Ең алдымен мұны біз жерлеу ескерткіштерінен білеміз. Мысалы, көптеген
молаларда адамдар соғыс қаруларымен, аттарымен бірге жерленген.
Орта ғасырларда әйел адамдарды тұрмыс заттарымен, ал ер адамдарды қару-
жарағымен бірге жерлеу кең тараған.
Сәулет өнері
Сәулет өнері орта ғасырлардағы түріктер дәуірінде жақсы өркендеген.
Қалаларда, қоныстарда архитектуралық құрылыстар, мазарлар, мешіттер көптеп
салынған. Мұның барлығы археологиялық зерттеулерден белгілі болып отыр.
Сәулет өнерінің өркендеуіне Х-ХІІ ғасырларда ислам дінінің кең қанат жаюы
үлкен әсер етті. Діни құрылыстар салынды.
Бабаша хатун кесенесі
Бұл кесене - Х-ХІ ғасырларда салынған аса қадірлі сәулет өнерінің
туындысы. Кесене Тараз қаласының маңында орналасқан. Кесененің
маңдайшасында "Бұл мазар Бабаша хатун деп аталады" деген араб әрпімен
жазылған жазу бар. Шатыр тәріздес 16 қырлы күмбезі бар кесене күйдірілген
кірпіштен салынған.
Айша бибі кесенесі
ХІ-ХІІ ғасырларда тұрғызылған. Тараз қаласына жақын жерде орналаск,ан.
Төбесі күмбезделген, әсем ою-өрнектермен безендірілген бағаналары бар. Айша
бибі кесенесі - Қарахан мемлекетінің сәулет өнерінің туындысы.
Қарахан кесенесі
Тараз қаласының маңында қарахандықтар сәулет өнерінің туындысы Қарахан
кесенесі орналасқан. XX ғасырдың басында бұл кесенеге жөндеу жұмыстары
жүргізілген. Нәтижесінде кесененің бұрынғы жобасы, ою-өрнектері өшіп
кеткен.
Сырлытам кесенесі
ХІ-ХІІ ғасырларда салынған сәулет өнерінің туындысы. Кесене Сырдария
өзенінің төменгі ағысында орналасқан. Ғимараттың күйдірілген кірпіштен
салынған күмбезі бар.
Тараз, Отырар, Баласағұн қалаларындағы моншалар да ірі сәулет
ескерткіштеріне жатады. Мысалы, Отырар моншасы - XI ғасырда салынған ірі
ескерткіш.
Ежелгі түрік альфавиті мен жазуы
Ерте орта ғасырларда Қазақстан жерінде түркі тілдес халықтар
қалыптасты. Түркі тідцес халықтармен қатар Қазақстан жерінде басқа тілдік
топтар да өмір сүрді. Түркі тілдес топтардың ішіндегі ең ірісі - VІІІ-Х
ғасырларда Ертіс өңірінде қалыптасқан қимақ-қыпшақтобы. Сонымен қатар
Қазақстан жерінде иран (соғды) тідцес, сирия тілдес, араб тілдес халықтар
тобы өмір сүрді. VI ғасырдан бастап түркі тілдес тайпалардың өз жазулары
болды. Бұл жазу ғалымдардың пікірінше, соғды жазуына ұқсас. Көне түрік
жазуларының ескерткіштері Монғолия жерінде табылды.
Бугут жазуымен соғды тілінде жазылған құлпытас Орталық Монғолиядан
табылған.
VІ-Х ғасырларда Қазақстанда соғды жазуы және тілі кең қолданылған. Бұл
жазу Тараз, Баласағұн, Испиджаб қалаларында тарады. IX ғасырдан бастап
Қазақстанда мекендеген тайпалар арасында ұйғыр жазуы қолданыла бастады.
Ғалымдардың пікрінше, бұл жазу- соғды альфавитінің өзгертілген түрі. XII
ғасырда соғды жазуына негізделіп жасалған түріктердің жаңа жазуында 38 әріп-
таңба болған.
Көне түріктердің негізгі жазуы руна жазуы деп аталған. Бұл жазу
скандинавиялық руна жазуына ұқсас. XVIII ғасырдың басында жазуды алғаш рет
Д. Миссершмидт пен Ф. Страленберг атты ғалымдар Енисей аңғарынан тапқан. Ал
аса бағалы тарихи ескерткіш болып саналатын руна жазуы бар құлпытасты XIX
ғасырда Солтүстік Монғолиядағы Орхон өзені маңынан Н.М. Ядринцев тапқан.
Құлпытастағы жазуды түркітанушы В.В. Радлов пен дат ғалымы В. Томсон
оқыған. Бұл жазу "Орхон-Енисей тас жазуы" деп аталады.
"Орхон-Енисей тас жазуы"
Бұл ескерткіш көне түрік руна жазуымен жазылған. Ескерткіш құлпытастар
689-744 жылдардағы Ұйғыр және Түрік қағанаттарының өмір сүрген кезінде
орнатылған. Құлпытастар Білге қаған, оның інісі Күлтегін (732-735),
кеңесшісі Тоныкөктің (716 жылы) құрметіне қойылған. Құрпытаста түрік
дәуіріндегі батырлар мен ұлы адамдардың ерлігі, өмірі жайында жазылған. Бұл
руналық жазулар Білге қағанның атынан жазылған. Ортағасырлық тарихи
әдебиеттің тамаша үлгілері - VIII ғасырда Қазақстандағы руна жазуының
ескерткіштері. Олар екі топқа бөлінеді:
1) жетісулық жазулар тобы,
2) ферғаналық қыштағы жазулар тобы.
ХІ-ХІІ ғасырлардан кейін түрік мемлекеттерінде көне түрік руна жазуын
ұйғыр жазуы мен араб жазуы ығыстырды.
Орта ғасырлардағы халықтардың діни түсініктері
Қазақстан аумағын мекендеген көшпелі тайпалардың діни түсініктері әр
түрлі болды. Ерте ортағасырлық түріктер пұтқа табынған.
Түріктер Көкке (Тәңір), Жерге, Суға (Иер-Су) табынды. Түрік қағандары
Көк тәңірінің желеуімен билік жүргізді. Түріктердің діни түсінігінде Көктен
кейін отбасының және балалардың қамқоршысы Ұмай құдай-ана киелі саналған.
Араб саяхатшысы Әл-Макдиси өзінің X ғасырдағы естелігінде: "Түріктер
тәңірі біреу", - дейді. Олардың кейбіреуі: "Тәңір дегеніміз - зеңгір көктің
атауы" десе, кейбіреуі "Тәңір деген - көктің өзі", - дейді деген.
ІХ-ХІ ғасырларда Қазақстанда мекендеген тайпалар арасында буддизм,
христиан, манихейлік, зороастризм діндері таралған. Бұл діндерге тән өлікті
жерлеу түркі тілдес тайпалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде жер бетіндегі адам баласы осыдан 2
миллион жыл бұрын пайда болған. Әрине, бұл деректі археология ғылымы
дәлелдеген.
Археология - тарихи ескерткіштер, мұралар арқылы адам баласының өткен
тарихын зерттейтін ғылым.
Ең алғашқы адамның қалдықтары Шығыс Африкада (Кения жеріндегі Олдувай
шатқалы) табылған.
Адам дамуының сатылары
1. Епті адам
Табылған жері - Африка (Кения жеріндегі Олдувай шатқалы) - 1 млн 750
мың жыл.
2. Тік журетін адам
1 млн жыл бұрын өмір сүрген:
а) питекантроп: табылған жері - Ява аралы (1891 жыл).
ә) синантроп: табылған жері - Қытайдағы Чжо-коу-дянь үңгірі (1927 жыл).
3. Неандертал адамы
Табылған жері - Германиядағы Неандертал өңірі, Өзбекстанның солтүстік
өңіріндегі Тесіктас үнгірі (1938 жыл).
Ғалымдар Солтүстік-Шығыс Африканы алғашқы адамның отаны деп есептейді.
Тарихшы, археолог ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде Қазақстанда
ежелгі адамдардың тіршілік еткені дәлелденіп отыр. Қазақстан жерінен
табылған көптеген тас құралдар осының нақты айғағы болуда.
Қазақстан тас дәуірінде
Адам баласының ең алғашқы еңбек құралдары тастан жасалған және бұл
кезең ұзақ уақытқа созылған. Осыған байланысты алғашқы тарихи кезең тас
дәуірі деп аталған.
Тас дәуірінің кезеңдері
1. Палеолит (ежелгі тас дәуірі)
а) ерте палеолит
ә) орта палеолит
б) кейінгі палеолит
2. Мезолит (орта тас дәуірі)
3. Неолит (жаңа тас дәуірі)
1. Палеолит (ежелгі тас дәуірі)
а) ерте палеолит
(б.з.б. 2 млн-140 мыңжылдықтар).
Табиғаты
Оңтүстіктегі Үнді мұхиты жағынан жылы ауа Қазақстан жеріне келіп
тұрған. Сондықтан Қазақстанда субтропиктік ормандар болған.
Осы кездегі Қазақстан жерін мекендеген жануарлар: өзен, көлдердің
жағасында пілдер, шалғында жылқылар, таулы жерлерде аюлар, мамонттар,
бұғылар, бизондар, тауларда арқарлар, тауешкілер т.с.с. Б.з.б. 100-80 мың
жыл бұрын ауа райы күрт өзгерген. Осы кезде Қазақстанда ұзаққа созылған ауа
райының суытуы басталған. Барлық тауларды мұз басқан. Бұл суық мерзім
б.з.б. 12000 жылға дейін созылған.
Адамдары
Қазақстан жерін ежелгі адамдар б.з.б. 800-140 мыңжылдықтардан бастап
мекендеген. Алғашқы адамдар Қаратау жотасы мен Қарасу тұрағында мекендеген.
Алғашқы адамдардың айналысқан істері: аң аулау, терімшілік.
Алғашқы адамдар баспанасы: табиғи үңгірлер, үңгіме қуыс, тау шатқалдары
т.б.
Адамдар табиғаттын, қаталдығына қарсы тұру үшін, бірігіп аң аулап
тіршілік етіп қиындықты жеңу үшін топпен өмір сүрді.
Еңбек құралдары
Еңбек құралдарын жасау үшін пайдаланған тастары: кварцит, обсидиан,
тақтатас, шақпақтас. Жамбыл облысындағы Бөріқазған, Шабақты мекендерінен
(5000-ға жуық тас кұрал), Қазанғап шатқалы (тастан жасалған 300-ге жуық
құрал), Қарасу тұрағы (тастан жасалған 15000-ға жуық құрал), Сарыарқа
тұрақтары, Балқаштың солтүстік жағалауы (ежелгі адамдардың тұрақтары, тас
құралдар) т.с.с. жерлерден тастан жасалған құралдар табылған.
Ерте палеолит дәуірінің созылған уақыты - шамамен 1 млн 860000 жыл.
ә) орта палеолшп (б.з.б. 140-40 мыңжылдықтар).
Орта палеолит дәуірі мустьер дәуірі деп аталады. Бұл дәуір ертедегі
адамныңдамуымен, мәдениеті дамуының жаңа кезеңі болуымен ерекшеленеді.
Табиғаты
Балқаш көлі, Ертіс маңында орманды дала, ал оңтүстікте жусанды дала
болды.
Өзгерістер: Қазақстанда тау түзілу құбылыстары жүрді. Ауа райы
салқындады, өзендер мен көлдердің негізгі арналары қалыптасты.
Өсімдіктер: қайың, шырша, қарағайт.с.с.
Жануарлар: бұғы, бизон, піл, мамонттар.
Адамдар және олардың тіршілігі
Орта палеолит дәуірінің адамдары - иеандерталдықтар.
Антропологиялық келбеті: қысқа мойынды, аса ірі тісі бар, сөйлеу
қабілеті дұрыс қалыптаспаған.
Негізгі кәсібі: аң аулау, терімшілік. Анды қауым болып бірігіп, топпен
аулаған.
Аулайтын андары: бөкен, аю, бизон, мамонт т.с.с. Басты ерекшеліктерінің
бірі шақпақ тастар арқылы от шығаруды үйренді. Діни наным қалыптаса
бастады. Бұл арқылы өлікті бір қырына қарай жатқызып, аяғын бүгіп жерлеген.
Еңбек құралдары және археологиялың ескерткіштер
Тасты өндеу әдісі жетідді. Еңбек кұралдары, негізінен, нуклеустан
жасалды. Пышақ, қару ретінде үшкір тас, ағаш, тері өндеу үшін қырғыш тас
пайдаланылды.
Археологиялық ескерткіштер Оңтүстік Қазақстандағы Топалы шатқалы мен
Қызылрысбек тұрағынан табылған.
Табылған заттар: үшкір тас, қырғыш т.б.
б) кейінгі палеолит (б.з.б. 40-12 мыңжылдықтар).
Бұл дәуірде адам баласы дамуындағы жаңа кезең басталып, қазіргі адамға
ұқсас адамдар қалыптасты. Бұл адамдарды саналы адамдар немесе
кроманьондық адамдар деп атайды (Франциядағы Кро-Маньон үңгірінен
табылған).
Адамдар және олардың тіршілігі
Антропологиялық белгілері: бас сүйектері сопақ, жазық маңдайлы, бойлары
ұзын, тік жүрген.
Негізгі кәсібі: аң аулау, терімшілік.
Аулаған андары: зубр, бұғы, марал, жылқы, мамонт.
Теретін жеміс-жидектері: жабайы алма, алмұрт, саңырауқұлақ, сәбіз,
жаңғақт.б.
Еңбек құралдарының 20 шақты түрі болған. Адамдар тау үңгірлерін,
қуыстарды баспана қылған. Бұл кезеңге тән адамдар баспанасы әзірге
Қазақстан жерінен табылған жоқ. Бірақ Қазақстанға жақын Сібір жерінен
мамонт сүйектерінен салынған баспаналар табылған. Бұл дәуірде адамдардың
бірлескен тобы рулық қауым қалыптасты. Кейіннен аналық рулық қауым орнады.
Бұл дәуір адамдарының бұрынғылардан ерекшелігі рухани жағынан жоғары болды.
Үңгір қабырғаларына салынған суреттер бұған дәлел болуда. Бұл дәуірде діни
нанымның өзіндік түрі болған. Өлген адамды жерлегенде, түрлі әшекей
заттарын бірге көмген. Тайпаның пірі болған әйел-ананың мүсінін жасаған.
Ескерткіштері
- Оңтүстік Қазақстандағы Ащысай тұрағы. Табылған заттар: жануарлар
сүйектері, қырғыш, кескіш, пышақтәрізді қарулар т.б.
- Орталық Қазақстандағы Батпақ тұрағы, Қарабас көмбесі.
Табылған заттар: сүңгінің ұштары, қырғыш тастар, торфириттен жасалған
172 зат.
2. Мезолитдәуірі (б.з.б. 12-5 мыңжылдықтар). Кейінгі палеолит дәуірінен
кейін орта тас дәуірі мезолит дәуірі келді. Мезолит дәуірі 7000 жылға
созылды. Бұл дәуір тарих ғылымында өте аз зерттелгендіктен, осы дәуірдің
ескерткіштері Қазақстан жерінен аз табылған.
Табиғаты
Ауа райы күрт жылынып, мұздар еріді. Шөбі, өсімдігі мол далалар сиреп
кетті. Бірқатар жануарлар (мүйізтұмсықтар, мамонттар) құрып кетті.
Адамдар, олардың шаруашылығы
Аңшылық осы кездегі адамдардың негізгі кәсібінің бірі болды.
Аңшылық қарулар: жебелі садақ, бумеранг т.б. Садақтың алғашқы түрі
ағаштан жасалған. Жебелер ағаштан, ұштары сүйектен жасалған. Жебе 80-450
метр қашықтыққа жетеді. Бумеранг - ағаштан жасалған ораққа ұқсас қару.
Қашықтығы 100 метрге дейін ұшады. Балық аулау да жақсы дамыды. Оның негізгі
себебі - мұздың еруі, өзен, көлдер суының молаюы. Бұл дәуірде адамдар
Еуропа, Азия, Америка материгін игерді.
Дәуірдің ерекшеліктері: жануарларды қолға үйрету, дәнді дақылдар өсіру.
3. Неолит дәуірі (б.з.б. 5-3 мыңжылдықтар). Неолит дәуірі тас
дәуірінің соңғы кезеңі жаңа тас дәуірі болып саналады. Бұл дәуірде біраз
ерекшеліктер болды. Ең алдымен қоршаған орта қазіргі кейпінде болды.
Адамдар жануарларды қолға үйретумен айналысты. Адамдар шаруашылығының
дамуына, оның жаңа түрлерінің көбеюіне байланысты адамдардың кәсіби
қабілеті де дами бастады.
Адамдар, олардың шаруашылығы
Жаңа тас дәуіріндегі адамдар бұрынғы адамдардан барлық жағынан жоғары
тұрды.
Құралдары: қыш ыдыс, керамика, дән үккіш, балта, кетпен, келі, сәндік
бұйымдар т.б. Бұларды саз балшықтан, тастан, граниттен, мыс, алтын,
қорғасын сияқты металдардан т.б. заттардан жасаған. Аңшылық қарудың сапасы
жақсарды. Адамдар мата тоқып, киім тігуді үйренді. Керамикалық заттарға
геометриялық өрнектер сала білген.
Ерекшелік: өндіруші шаруашылықтуды.
Тұрақтар
Арал өңіріндегі Сексеуіл тұрағында малшылар мен аңшылар тұрған. Себебі
бұл жерлерде сиыр, қой, жылқы сияқты үй жануарларының сүйектері табылған
(Қостанай облысындағы Ботай тұрағы, Батыс Қазақстан өңіріндегі Көктүбек,
Темір тұрақтары және т.б.) -
Қоғамдық құрылыс және рухани өмір
Неолит дәуірі адамдарының діни нанымын олардың өлікті жерлеу дәстүріне
қарап білеміз. Өлген адаммен бірге қабірге әшекей заттар, қарулар көмілген.
Мәйітті өртеген. Бұл дәуірде әйелдер еңбегінің маңызы артты, олар қоғамда
жетекші орын ала бастады. Осылай неолит дәуірінде аналық ру пайда болды.
Қола дәуіріндегі Қазақстан
Қола дәуірі (б.з.б. 2-1 мыңжылдықтар). Тас дәуірі аяқталғаннан кейін,
қола дәуірі басталады. Қола дәуірі деп аталуының себебі, осы кезде
Еуразияда қола өндіру тәсілі қолға алынды. Қола дәуірінде рулық қатынас
жойылып, тайпалық бірлестіктер құрылды.
Қола дәуірінің басты 3 ерекшелігі болды.
1. Қола металлургиясы. Түсті металдар мен алтын өндірістік жолмен
игеріле бастады. Қазақстанның бірнеше өңірлерінде кен өндірілген орындардың
табылуы бұған дәлел болады.
2. Бақташылық, мал шаруашылығы. Мал өсіру негізгі кәсіпке айналды. Үй
жануарларының түрі көбейді. Бағылатын малдың саны артқандықтан,
шаруашылықтың жаңа түрі көшпелі мал шаруашылығы пайда болды.
3. Егіншілік. Егіншілік орташа дәрежеде дамыды. Металлургияның, мал
шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы ер адамдардың қоғамдағы рөлін арттырды.
Сондықтан аналық рулық қатынастың орнына аталық отбасылық рулық қатынас
орнады.
Андронов мәдениеті
Қазақстанда қола дәуіріндегі тайпалардан көптеген тұрақтар, кен
орындары, зираттар, суреттер т.б. археологиялык ескерткіштер қалған.
Бұларды Андронов мәдениеті деп атайды. Бұл мәдениет - Еуразиядағы ең ірі
қола дәуірінің мәдениеті. Андронов мәдениетінің бірінші ескерткіші 1914
жылы Сібір жеріндегі Андронов қонысындағы Ачинск ауылының маңынан табылған.
Андронов мәдениеті ескерткіштерінің аумағы шығыстағы Минусинск
шұнхырынан бастап солтүстіктегі аса үлкен Батыс Сібір жазығынан
Қазақстанның оңтүстігіндегі Памир тауларына дейінгі кең-байтақ аумақты
қамтыған.
Қазақстандағы ескерткіштері Солтүстік-Батыс және Орталық Қазақстанда
орналасқан. Осылардың ішіндегі ең ірісі - Орталық Қазақстан. Бұл аймақта
қола дәуірінің 150-ге жуық қабірі, 30-дай елді мекен тұрағы бар.
Елді мекендері: Алексеевка, Ұралысай, Тастыбұлақ, Түгіскен кесенесі,
Ертіс, Бұқтырма, Күршім өзендерінің аңғарларындағы Алтай, Сауыр-Тарбағатай
таулы аймақтарындат.б.
Шаруашылығы
Қола өндіру ісі мыс пен қалайыны қорыту арқылы б.з.б. 2 мыңжылдықта
басталды. Андроновтықтарда, негізінен, отырықшы шаруашылық басым болған.
Бұл, әрине, егін шаруашылығы дамығанын көрсетеді. Жер тесемен
өнделгендіктен, сол кездегі егіншілік теселі егіншілік деп аталған.
Көбінесе бидай, тары өсірілген.
Андроновтықтар жылқы, сиыр, қой, кейіннен түйе өсірген. Терісі мен
жүнін киім ретінде, еті мен сүтін тамақ ретінде және қосымша жануарларды
көлік, күш ретінде пайдаланған.
Андронов қолөнері
Қола дәуірінде Қазақстанды мекендеген тайпалар қыш ыдыстар жасаған. Бұл
көбінесе әйелдер ісі болған. Мұндай ыдысты жасағанда негізгі шикізат
ретінде балшықты пайдаланған.
Ыдысты жасау әдістері:
а) таспалық әдіс;
ә) қалыпқа салып пішіндеу әдісі.
Бұл әдістер б.з.б. ХVІІ-ХІ ғасырларда қолданылған.
Ыдысқа салынатын өрнектер: шаршы, үшбұрыш т.б.
Үй кәсіпшілігі
Тоқыма кәсібі дамыды.
Киім тігуге пайдаланған шикізаттар: қой жүні, ешкі түбіті, тері, сүйек
(түйме жасауға), тарамыс жіп.
Киімдер: жүннен тоқылған баскиім, теріден тігілген құлақшын, өкшесі жоқ
аяқкиім т.б.
Қоғамдық құрылысы
Әкелік әулет пайда болды (ру). Әр рудың аты болды. Мал, үй мүліктері,
еңбек құралдары рудың байлығы болып есептелді. Жеке меншік пайда болды.
Осыдан мүлік теңсіздігі күшейіп, бай мен кедей ұғымы дүниеге келді.
Андронов кеншіпері
Қола дәуіріндегі Қазақстанның кен орындары: Жезқазғандағы мыс, Қалба
мен Нарымдағы қалайы, Ақжал мен Степняктағы алтын кен орындары (б.з.б. 3
мыңжылдык).
Кен өндіру әдістері:
а) опыру әдісі;
ә) отпен үгіту әдісі;
б) үңгіп қазу әдісі.
Андроновтықтар өндірген кенді суда жуған. Ол кендер балқыту пештеріне
тасылған. Мұндай балқыту пештері Атасу, Суық бұлақ, Қанай маңындағы
андроновтықтар елді мекендерінен табылған.
Андроновтықтар баспанасы
Тұрғын үйлері: жертөле немесе жартылай жер бетіндегі үйлер.
Тұрғын үй аумағы: 100-400 м2. Жертөле терендігі 1,5 м. Қола дәуірінің
соңындағы үйлер - жер бетінде салынған сопақша үйлер. Археологиялық зерттеу
нәтижесінде қазіргі киіз үй жобасы андроновтықтар баспанасы негізінде пайда
болуы мүмкін деген пікір бар.
Дін және өнер
Қола дәуіріндегі адамдар ең алдымен табиғат күштеріне табынды.
Андроновтықтар арасында өлгендерге табыну да күшті болған, сондықтан жерлеу
ғұрпына ерекше мән берілген.
1. Адамдарды жерлегенде басын батысқа немесе оңтүстік-батысқа
қаратқан.
2. Өліктің аяқ-қолын бүгіп қабірге жатқызған.
3. Адам өлігін өртеп, күлін қабірге қою ғұрпы да болған.
Андроновтықтар үй салғанда құрбандық шалған. Отбасы үшін өте қасиетті
саналған ошақты андроновтықтар қатты құрметтеген.
Тасқа салынған суреттер Таңбалы, Ешкі өлмес, Маймақ, Бөкентау, Жасыбай,
Хантау, Бұланты, Айтпай т.с.с. жерлерден табылған.
Тасқа салынған суреттер: жабайы бұқа, билеген адамдар, қос өркешті
түйе, екі аяқты арба, әскерлер шайқасы.
Әшекейлер: сақина тәріздес дөңгелек сырға, алтын білезік т.б.
Әшекейлер Жетісудағы Мыңшұңқыр қабірінен (андық стильде өрнектелген
сырға), Орталық Қазақстандағы Айбас сағасынан (алтын білезік т.б.)
табылған.
Қазақстан жеріндегі тайпалар одақтары және мемлекеттік бірлестіктер
Қазақстан жеріндегі алғашқы көшпенділер
Б.з.б. 1 мынжылдықтың басында Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың
шаруашылық өмірінде бірқатар маңызды өзгерістер болды. Қазақстанды
мекендеген тайпалар осы кезде көшпелі мал шаруашылығына бейімделе бастады.
Бұл жағдай шаруашылықтың дамуына негіз болды. Мұнымен қатар көшпенділер
арасында мәдениет те дамыды. Б.з.б. VІІІ-VII ғасырларда Қазақстан аумағын
мекен еткен тайпалар темірді пайдалана бастады. Бұл кезен, тарихта тас,
қола дәуірінен кейінгі ерте темір дәуірі деп аталады. Аталған дәуірге
жататын ескерткіштер Қазақстанның Зайсан көлі маңынан, Жетісудан, Тасмола
қорғандарынан табылды. Бұл дәуірде Қазақстан аумағын сақ, ғұн, қаңлы т.б.
тайпалар мекен еткен.
Сақтар
Археологиялық мәліметтер бойынша, сақ тайпалары Қазақстан аумағын
б.з.б. УІІ-ІУ ғасырларда мекендеген. Сақ тайпалары әр түрлі аталған.
Сақтарды ежелгі грек авторлары "Азиялық скифтер", парсы ескерткіштерінде
"Құдіретті еркектер", иран жазбаларында "Жүйрік атты турлар" деп атаған.
Сақтарда, негізінен, әскери қоғам болды. Сақтайпалары 3 топқа бөлінген.
1) Шошақ бөрікті сақтар (тиграхауда) Тянь-Шань тауын, Жетісу жерін,
Сырдарияның орта ағысын мекендеген.
2) Теңіздің аргы жағындагы сақттар (парадарайя) Қара теңіздің
солтүстігін, Арал маңын, яғни Сырдария мен Әмудария өзендерінің төменгі
ағысын мекендеген.
3) Хаома сусынын дайындайтын сақтар (хаомаварга) Мұрғаб аңғарын
мекендеген.
Сақтардың шаруашылығы
Сақтар, негізінен, мал шаруашылығымен айналысты. Мал шаруашылығының 3
түрі болды:
1) көшпелі мал шаруашылығы Батыс және Орталық Қазақстанда өріс алды;
2) қыстық және жаздық қоныстарды қажет ететін жартылай көшпелі мал
шаруашылығы Алтай, Тянь-Шань тауларында, Жетісу, Шығыс Қазақстанда көп
тарады;
3) отырықшы мал шаруашылығы (жартылай егіншілікпен айналысқан).
Шаруашылықтың мұндай түрі Оңтүстік Қазақстандағы Сырдария, Келес, Шу
өзендерінің аңғарларында дамыды. Сақтар жылқы, қой, түйені өте көп өсірді,
ал ірі қара (сиыр) саны аз болды.
Сырдария өзенінің аңғарында егін шаруашылығымен айналысты. Бидай, тары,
қарабидай өсірді. Егінді канал арқылы суарды.
Сақтардың әлеуметтік құрылымы
Сақтар қоғамында әскери демократия құрылысы орнады. Тайпа көсемі бас
қолбасшы болды. Сақ қоғамының адамдары 3 әлеуметтік топқа бөлінді. Олардың
әрқайсысына бір түс тән болды:
1) жауынгерлер (қызыл),
2) абыздар (ақ),
3) басқа қауым адамдары (сары, көк).
Сақ жауынгерлері
Патшалар жауынгерлер тобынан шықты.
Сақ жауынгерлерінің ерлігі туралы көптеген дерек әңгімелер бар.
Сақтар б.з.б. 519-518 жылдары парсылармен соғысып, I Дарийдің әскеріне
қарсы ерлікпен шайқасады. Сақтар парсылармен бірге Грекия, Египет жеріндегі
соғысқа қатысады.
Сақтың әйел патшасы Томирис парсы патшасы Кирдің әскерін жеңген.
Томирис адам қаны толтырылған меске Кирдің басын салып тұрып: "Ақсағаның
қан болса, ал енді іш!" - деп айтады.
Б.з.б. IV ғасырда Александр Македонскийдің Орта Азия жеріне жорығы
басталды. Ол б.з.б. 330-327 жылдары Сырдарияның сол жағындағы өңірлерді
түгелге жуық басып алып, Шеткі Александрия қаласын салады.
Александр Македонский шығысты жаулап алады, бірақ Сырдарияның оң
жағындағы сақтардан жеңіледі.
Сақтардың өнері мен саудасы
Сақтарда кейіннен қолөнер мен сауда дами бастады. Шеберлер ер-тұрман,
әшекей, найза, семсер, қанжар т.б. жасаған.
Қоленер жақсы дамыды. Мыс, алтын, күміс, қорғасын т.б. металдарды көп
пайдаланған. Сонымен қатар теріден, ағаштан, қыштан ыдыстар жасаған.
Сақтайпалары Сібір, Еуропа, Алтай және Шығыс елдерімен байланыс жасады.
Сауда Жібек жолы және б.з.б. 1 мыңжылдықтағы "Дала жолы" арқылы дамыды.
Сақ өнерінде аңдық стиль болды. Олар аңдар мен әртүрлі аңыздардағы
жануар бейнесіндегі құбыжықтарды бейнелейтін еді. Аңдық стиль б.з.б. VII
ғасырда Алдыңғы Азияда дүниеге келеді. Арыстан бейнесіндегі "өмір ағашы"
сақтарға ең көп тараған.
Сақтар әр түрлі жануарлар бейнесіндегі құдайға, табиғат күштері күнге,
желге, әр түрлі құбылыстарға табынды. Мысалы, күн күркіреу құдайы қабан
бейнесінде бейнеленген.
Зергерлік өнері жақсы дамыған. Сақ шеберлері әшекейлер, ер-тұрмаңдар,
әр түрлі андар бейнеленген бұйымдар жасай білген. Сақтардың түсінігінше,
әлем 3 бөліктен құралған:
1) Жер астындағы әлем,
2) Орта жер әлемі,
3) Аспан әлемі.
Сақтардың археологиялық ескерткіштері
Шырықрабат - апасиактардың ("су жағасын мекендеген сақтар") астанасы.
Бұл қала қазіргі Қызылқұм шөлінде орналасқан. Қала 42 гектар жерді алып
жатқан төбеде орналасқан. Қаланың орнынан көптеген дуал, мұнара құрылыстар
табылған.
Сақтардың археологиялық ескерткіштерінің бірі - Бабыш молда қаласы.
Алматы облысындағы Есік қорғаны - б.з.б. VIII—III ғасырлардағы сақ
моласы. Бұл молада әрі жауынгер, әрі малшы, әрі абыз адам жерленген. Ол
Алтын адам деп аталған. Онымен бірге қару-жарақ, басқа да шаруашылық
құралдар көмілген.
Ежелгі грек тарихшысы Геродот сақтар жайлы көп тарихи деректер
қалдырған.
Үйсіндер
Б.з.б. II ғасырда сақ тайпаларының Жетісудағы жерін үйсін тайпалары
мекендеді. Үйсіндердің мекені Іле, Шу, Талас, Сырдария өзендерінің
жағасында болған. Үйсіндер мемлекеті 3-ке белінді:
1. Шығыс,
2. Батыс,
3. Орталық.
Үйсіндер астанасы - Қызыл Аңғар қаласы. Үйсін билеушісінің титулы -
гуньмо. Үйсіндер қаңлы, ғұндар тайпаларымен соғысқан.
Үйсіндер баспанасы
Шу, Кеген өзендері бойындағы үйсіндер кірпіштен, тастан соғылған
үйлерде, көшпелі үйсіндер киіз үйлерде тұрды. Қазба жұмыстары нәтижесінде
үйсіндер баспанасынан көптеген тұрмыс заттары табылған.
Үйсіндер шаруашылығы
Үйсіндердің негізгі шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы болды. Сонымен
бірге үйсіндер егін шаруашылығымен де айналысты.
Үйсіндер қорғасын, мыс, алтын кендерін білді.
Үйсіндердің өнері және діні
Археологиялық қазбалар нәтижесінде табылған әйелдің тәжі тәріздес
әшекейлі баскиімі Қарғалы диадемасы - үйсіндердің өнері мен діни нанымынан
мәлімет берегін кұнды ескерткіш. Ол 2300 м биіктіктегі тау шатқалынан
табылған.
Үйсіндер туралы тарихи деректер
Үйсіндер туралы кең мәлімет Қытай деректерінде көп кездеседі. Себебі
үйсіндер Қытаймен кең байланыста болған. Үйсіндер туралы көп деректі Қытай
тарихшысы Сыма Цян жазды. Оның жинаіыңда үйсіндер туралы былай делінген:
Халықтың саны 630 мың, үй саны 120 мың, жауынгерлерінің саны 180 мың...
...Үйсіндерде жылқы көп. Бай адамдардың 4000-5000-ға дейін жылқысы
болады...
Қаңлылар
Б.з.б. III ғасырда қаңлы тайпалық бірлестігі құрылды. Қаңлылар Оңтүстік
Қазақстанда Сырдария өзенінің орта ағысын мекендеген. Қаңлылар астанасы -
Битянь қаласы. Байланыс жасаған елдер - Қытай, Рим, Кавказ т.б. Қаңлылар
үйсін, ғұн тайпаларымен соғысқан.
Қаңлылар шаруашылығы
Негізгі шаруашылық түрлері - мал шаруашылығы және суармалы егін
шаруашылығы. Қаңлыларда аң, балық аулау жақсы дамыған.
Қаңлылардың қоғамдық құрылысы
Қаңлы тайпасында билік мұрагерлік жолмен әкеден балаға беріліп отырған.
Бар билік ақсақалдардың, ру басшылары мен әскери көсемдердің қолында
болған.
Қаңлылардың діні
Қаңлылар табиғат күштеріне, ата-баба аруағына сиынған. Сонымен қатар
қаңлылар жұлдыздар арқылы түрлі болжамдар жасап отырған.
Қаңлылар туралы деректер
Қытай жазба деректерінде қаңлылар туралы мәліметтер бар. Онда қаңлы
тайпасында 600 мың адам, 120 мың түтін бар екені айтылады.
Қаңлылардың археологиялық ескерткіштері
Мардан-күйік қорымы - Сырдария өзенінің жағасындағы қаңлылардың жерлеу
ескерткіші. Бұл қорым Мардан-күйік қаласының іргесінде орын тепкен. Мұнда
50-ден артық мола бар. Қабірге өлікпен бірге ыдыстар, әшекей бұйымдар, қару-
жарақ көмілген.
Қаңлы бірлестігінің ыдырауы
Қанды тайпалық бірлестігі б.з.б. I ғасырдың ортасында ыдырады.
Ғұндар
Б.з. басында Қазақстан аумағын мекен еткен тайпалардың ішіндегі ең
жауынгер халық ғундар болды. Ғұндардың жауынгер билеушілерінің бірі
Атилланың есімі ерекше. Оның Еуропа халықтарына жасаған басқыншылық жорығы
бізге белгілі. Тіпті әлемнің сұлу шаһарларының бірі Венецияның салынуына
Атилла бастаған ғұндардың шапқыншылық соғысы себеп болған. Сонымен бірге
ғұндар Еуразияда б.з.б. I ғасырда болған халықтардың ұлы қоныс аударуымен
тығыз байланысты болған. Ғұндар Қазақстан жеріне б.з. I ғасырының басында
қоныстанды. Ғұндар бірлестігінің негізін салушы Мөде болды. Ол деректер
бойынша б.з.б. 230-174 жылдары өмір сүрген. Б.з.б. III ғасырда ғұндардың
билеушісі Мөде шаньюй үйсіндерге және Қытай аумағының біраз бөлігіне билік
жүргізеді. Б.з.б. I ғасырда, яғни 55 жылы ғұндар екіге бөлінеді:
1. Оңтүстік ғұн мемлекеті қытайлардың қол астына кіреді.
2. Солтүстік ғұн мемлекеті қазіргі солтүстік-батыс Монғолия жерін мекен
еткен. Билеушілері Чжи-чжи шаньюй болады. Чжи-чжи бастаған ғұндар Ыстықкөл
маңында қытай әскерлерінен жеңіліп, қолға түседі (1518 адам). Ғұндар б.з.
93 жылынан бастап екінші рет Мажарстан жеріне (Венгрия) қоныс тебеді.
Ғұндардың шаруашылығы
Мал шаруашылығы жақсы дамыды.
Егін шаруашылығы да маңызды рөл атқарды.
Сонымен қатар ғұндар аң аулаумен айналысқан. Көшпелі мал шаруашылығымен
айналысқан ғұндардың негізгі баспанасы киіз үй болды.
Ғұндардың қоғамдық құрылысы
Мемлекет билеушісінің титулы - шаньюй. Шаньюйге түменбасы, жүзбасы,
онбасылар бағынышты болды. Ғұндар 24 рудан құралды. Әр руды ақсақалдар
басқарды. Ақсақалдар мемлекет ісін талқылау үшін бір жылда 3 рет құрылтай
өткізіп отырды.
Сарматтар
Сарматтар туралы деректер өте аз. Бұлтайпаның аты б.з.б. III ғасырдан
бастап тарихқа кірген. Сарматтар ғұндармен бірге Қазақстанның батыс өңірін
мекендеген. Сондықтан сарматтар тілі иран тілінен түрік тіліне ауысқан.
Сарматтардың құрамында роксоландар, алавдар, аорстар, сирактар т.б.
тайпалар болған.
Сарматтардың мәдениеті
Сарматтар мәдениеті 3 кезенді қамтыды:
1. ерте сарматтар мәдениеті (прохор);
2. орта сарматтар мәдениеті (суслов);
3. кейінгі сарматтар мәдениеті.
Сарматтар қыш ыдыстар, сақина, білезік сияқты әшекей заттар жасаған.
Сарматтардың шаруашылығы
Көшпелі мал шаруашылығымен, отырықшы өмір сүріп егіншілікпен де
айналысты.
Археологиялық ескерткіштер
Б.з. II—IV ғасырлардағы сарматтардың аса ірі археологиялық ескерткіші -
жерлеу орындары (Батыс Қазақстан облысының Шыңғырлау ауданында табылған).
Олар кейінгі сарматтар мәдениетіне жатады. Қабірге қасында түрлі әшекей
заттары бар әйел жерленген.
Зергерлік өнер
III—V ғасырларда зергерлік өнерге түсті металдардың ішінен алтынды көп
қолданған. Осы кезде Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың арасында
зергерлік өнерде полихромдық стиль кең тарады. Қазақстанда V ғасырда бұл
стильдің екі түрі дамыды: безендіру, зерлеу әдістері. Сондықтан да
полихромдық стиль б.з. 1 мыңжылдықтың басында туды деген болжам бар.
V-ХV ғасырлардағы тарихи зерттеулер
V ғасырдан бастап Қазақстан аумағын мекендеген тайпалар арасында
қоғамдық қатынастың жаңа түрі орнаған еді. Орта ғасырлардағы Қазақстан
тарихына қоғамдық қатынастың жаңа түрі - феодалдық қатынастардың орнауынан
бастап, XV ғасырдағы Қазақ мемлекеті мен қазақ халқының қалыптасуына
дейінгі кезең кірген. Бұл кезеңдегі Қазақстан аумағын мекендеген халықтар
жайында біршама мәліметтер мен деректер бар. Махмұд Қашғари, Рашид-аддиннің
тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректерді алуға болады. Византия, Қытай
тарихшылары да мол мәлімет береді.
Монғолия жеріндегі ежелгі түрік ескерткіштері (Күлтегін, Білге қаған),
Тянь-Шань маңынан табылған жазба ескерткіштері VI—VIII ғасырлардағы түрік
тайпалары туралы құнды деректер болып табылады.
Қазақстанда алғашқы қауымдық құрылыстан кейін V ғасырдан феодалдық
қатынастар орнай бастайды (немісше феод - жер, аль - иесі, яғни жердің
иесі деген ұғымды береді). Қазақстандағы ортағасырлық тайпалардың арасында
негізгі екі тап: феодалдар табы мен шаруалар табы қалыптасады. Феодалдар
мал мен жердің негізгі иесі болды. Феодалдық қатынастардың орнауы
Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Феодалдық
қатынастар соғыс, шапқыншылық, жорықтар негізінде қалыптасты. Феодалдық
қатынастар көшпенділер арасында осылай кең тарала бастады. Орта
ғасырлардағы Қазақстан тарихының басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-
патриархаттық қатынастардың орнауы болды.
Қазақстан аумағындағы ортағасырлар басындағы мемлекеттер
Түрік және Батыс түрік қағанаты
V ғасырда Қазақстан мен Орта Азияны түркі тіддес көшпелі тайпалар
мекендеген. Түріктер VI ғасырда күшейеді. Осылай 552 жылы Түрік қағанаты
құрылады. Алғашқы билеушісі - Түмен (Бумын) қаған. 582 жылы (кейбір
деректерде 603 жылы) Түрік қағанаты екіге бөлінеді:
1. Шығыс түрік қағанаты,
2. Батыс түрік қағанаты.
1. Батыс түрік қағанаты
Аумағы Алтайдан Тянь-Шаньға дейін, Шығыс Түркістаннан Каспийге дейін
созылады. Астанасы - Суяб қаласы.
Қағанат құрамындағы тайпалар: қаңлы, үйсін, дулат, түркеш, қыпшақ,
қарлұқ т.б.
Шаруашылығы
Көшпелі мал шаруашылығымен, суармалы егіншілікпен айналысты. Ұлы
Жібекжолының Батыс Түрік қағанаты жерінен өткендігі сауда мен қолөнердің
дамуына әсер етті.
Басқару жүйесі
Мемлекетті қаған басқарды. Қағанның әулеті жоғары тұрды. Олар янгу,
шад, тегін сияқты жоғары лауазымдарға ие болды. Билік мүрагерлікпен беріліп
отырды. Қағанат он тайпаға бөлінеді. Ол он оқ деп аталады.
Мәдениеті
Халық түркі тілінде сөйлейді. Бізге белгілі Орхон-Енисей жазуы Батыс
түрік қағанатының мәдениетінен дерек береді. Монғолия жерінен табылған
Білге қағанның, Күлтегіннің, Тоныкөктің Орхон жазуы бар құлпытастары
қағанат мәдениетінің жоғары дәрежеде дамығанын керсетеді. Бұл ескерткішті
716 жылы жазған. Ескерткішті алғаш рет Данияның ғалымы Томсон оқыған. VII
ғасырда Батыс түрік қағанатында жазба әдебиеті дамыған.
Қағанаттың ыдырауы
Батыс түрік қағанаты 704 жылы құлады.
Басты себептері: феодалдардың ішкі талас-тартысы және Батыс түрік
қағанатының Таң патшалығымен соғысы. Қағанат территориясы жаңадан құрылған
Түркеш қағанатының құрамына кірді.
Тарихи деректер
Батыс түрік қағанаты жайында көптеген мәліметтер бар. Солардың ішінде
Жуңго кезеңініқ деректері ең қомақты деректер болып табылады. 630 жылы
будда ғалымы Шуан Заң қағанат астанасы Суяб және тағы басқа қалалар жайында
естеліктер қалдырған. Монғолия жеріндегі Білге қаған, Тоныкөк, Күлтегін
құлпытастары Батыс түрік қағанаты туралы заттай деректер болып табылады.
Түркеш қағанаты
Батыс түрік қағанатындағы тайпалардың бірі болған. Түркеш тайпалары
мемлекет құрылғанға дейін Балқаш көлі, Шу өзені, Іле Алатауы маңын
қоныстанған.
Қағанаттың құрылуы
Түркеш қағанаты 699 жылы құрылады. Алғашқы билеушісі - Үш-Елік қаған.
Қағанат астанасы екі қалада орналасады: Ұлы астанасы - Суяб, Кіші астанасы
- Қойлық.
Қағанаттың саяси жағдайы
Түркеш қағанаты бұрынғы Батыс түрік кағанатының аумағын иемденді. 708
жылы Түркеш қағаны Саға, одан кейін Сұлу болады. Түркеш қағанатына арабтар
ең үлкен қауіп төндірген.
737 жылы түркештер арабтардан жеңілді.
738 жылы түркештер билеушісі Сұлу ақсүйектердің қолынан қаза табады.
VIII ғасырда қағанат 2-ге бөлінеді:
1. Сарытүркеш, орталығы - Суяб қаласы.
2. Қаратүркеш, орталығы - Талас қаласы.
766 жылы Түркеш кағанаты құлады. Қағанат құлауының басты себебі -
қарлұқтардың шабуылы. Түркеш территориясы қарлұқтардың қарамағына өтеді.
Шаруашылығы және мәдениеті
Түркештерде егіншілік пен мал шаруашылығы жақсы дамыды. Түркештердің
егін шаруашылығы турасында Ду Хуан өзінің "Саяхатнама" кітабында біраз
мәліметтер келтіреді. Археологиялық зерттеулер нәтижесінде түркештер сауда
айналымында металл ақшалардың болғаны дәлелденіп отыр. Түркештер орхон және
соғды жазуларын қолданған.
Қарлұқ қағанаты
Қарлұқтар Алтай, Тарбағатай тауларын, Қазақстанның шығыс өңірлерін
мекен еткен. VII ғасырда осы өңірде болат, жүз, ташлық деген тайпалардан
құралған қарлұқ тайпалық бірлестігі өмір сүрген. Бұл тайпалық бірлестік
біраз уақыт Шығыс түрік қағанаты мен 744-745 жылдары құрылған Ұйғыр
қағанатына тәуелді болады.
Қағанаттың құрылуы
766 жылы Ұйғыр қағанатынан жеңілген қарлұқтар Жетісу жеріне қоныс
аударады. Бұл жердегі Түркеш қағанатын талқандап, орнына Қарлұқ қағанатын
құрады.
Қарлұқ қағанатының астанасы - Суяб қаласы. Қарлұқ кесемі ябғу (жабғу)
аталады. 840 жылы ябғу қаған атағымен ауысады.
Қағанаттың саяси жағдайы
Жоңғар Алатауынан Сырдария өзеніне дейінгі, солтүстіктегі Балқаштан
Ыстықкөл жағасына дейінгі ұлан-байтақ жерлер Қарлұқ қағанатының жері
болады. Қағанат әсіресе VIII ғасырдың аяғы мен IX ғасырдың басында
күшейеді. Қарлұқ қағанатының құрамында Құлан, Мерке, Тараз, Баласағұн,
Қойлық, Барысхан, Атлах сияқты 24 қала болған.
Қағанат мәдениеті
775-785 жылдары Қарлұқ қағанатындағы тайпалар ислам дінін қабылдайды.
Осыған байланысты араб әрпі қолданысқа кіріп, жаңа түрік жазуы қалыптасты.
Мешіт, медреселер де салынады. Қағанаттың дәуірінде шығыстың әйгілі
ғұламасы Әбу-Насыр әл-Фараби өмір сүреді.
Қағанат шаруашылығы
Қарлұқ тайпалары көшпелі мал шаруашылығымен, отырықшы егіншілікпен
айналысты. Атақты Ұлы Жібек жолы Қарлұқ қағанатының жерін басып
өткендіктен, сауданың маңызы да зор болды.
Қағанаттың құлауы
Қарлұқ қағанатының аумағына яғма тайпалары басып кіреді. Баласағұн
қаласы яғма тайпаларының қарамағына өтеді. Қарлұқ қағанаты Құрайды. Бірте-
бірте барлық қарлұқтардың жерін яғмалар басып алады.
Қарлұқ кдғанаты 766-940 жылдары өмір сүреді.
§6. Арабтардың жаулап алу жорықтары
VII ғасырдың басында Арабия түбегінде Араб мемлекеті құрылады. Бұл
мемлекет ислам дінін басты қағида етіп ұстайды. Араб феодалдары дін үшін
соғыс жиһад ұранымен басқа халықтарға, елдерге қарсы басқыншылық жорықты
бастайды.
Арабтар жорығының басталуы
633 жылы арабтардың дін үшін соғыс ұранымен жаулап алу жорықтары
басталады. Олар Сирия, Иран, Египет жерлерін басып алады.
Арабтардың Орта Азияға, Қазақстанға шабуылы
Арабтар ең алдымен Мәуереннахрға, 706 жылы Бұхараға шабуыл жасайды.
Арабтарды Орта Азияға К,орасан билеушісі Кутейба ибн Муслим бастап
келеді.
709 жылы арабтар екінші рет Мәуереннахрға шабуыл жасап, Бұхара қаласын
басып алады.
714 жылы арабтар Шашты басып алады.
723 жылы қарлүқтар мен түріктер арабтарды Самарқанға дейін қуады.
724 жылы арабтар Ферғананың орталығы Қасанның маңында түркештер мен
ферғаналықтардан жеңіледі.
737-748 жылдары арабтар Қазақстан жерлеріне бірнеше рет шабуыл жасайды.
751 жылы Тараз қаласының маңында арабтар осы өңірді басып алған
қытайларды жеңеді.
Арабтарға қарсы күрестер
766 жылы қарлұқтардың, содан кейін Ферғана халықтарының арабтарға қарсы
күресі басталды.
806 жылы Орта Азияда аса ірі арабтарға қарсы Мұқанна қозғалысы болды.
IX ғасырда Араб халифатының саяси жағдайы күрт нашарлады. Осының салдарынан
Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанда арабтардың билігі әлсіреді.
Араб басқыншылығының салдары мен маңызы
Оңтүстік Қазақстан, Жетісу өңірлеріндегі халықтар малынан, жерінен
айырылды.
Арабтардың басқыншылығы Қазақстанның саяси-экономикалық, мәдени өміріне
үлкен өзгеріс әкелді. Ең алдымен Қазақстан аумағында ислам діні, араб
мәдениеті, жазуы тарады. Тараз, Отырар, Бұхара т.б. қалаларда араб
мәдениетінің, ислам дінінің ірі орталықтары пайда болды.
Ертедегі орта ғасырлар мемлекеттерінің шаруашылығы
Мал шаруашылығы
Мал шаруашылығының 2 түрі:
1. көшпелі мал шаруашылығы,
2. жартылай көшпелі мал шаруашылығы.
Өсірген негізгі малдары: қой, ешкі, жылқы. Солтүстік Қазақстанда
негізгі мал ірі қара (сиыр) болды.
Егін шаруашылығы
VII-VШ ғасырларда Арыс өзенінің жағасында суландыру жүйесі қалыптасты.
Ақтөбе су жүйесі мен Весидж суландыру жүйесі осы кезеңге жатады. Егінді
суаруға өзен суымен қатар қар суы пайдаланылған. ІХ-ХІІ ғасырлардағы аса
ірі суармалы егіншіліктін, орталығы Оңтүстік Қазақстандағы Отырар өңірі
болды. Жетісуда Талас өзенінің маңында ұзындығы 100 шақырымға дейін жететін
Қалмақ арық деген егіншілікке арналған су арнасы болған.
Жалпы егіншілік Оңтүстік Қазақстанда (Сырдария, Арыс), Жетісуда (Іле,
Талас) жақсы дамыған.
Өсірген дәнді дақылдар: тары, бидай, арпа, сұлы және бау-бақша
өнімдері.
Егіншілік құралдары: кетпен, орақ, айыр, күрек т.б.
Қолөнер
Орта ғасырларда Қазақстанды мекендеген халықтардың қолөнері жөнінде
археологиялық құнды деректер мол. Олар ауыл шаруашылық шикізатын өңдеу
арқылы қоленер түрлерін дамытқан. Мысалы, тоқымашылық, кілем тоқу, ою-өрнек
жасау т.б.
Орта ғасырларда ыдыстардан құмыра көп жасалған. Х-ХІІ ғасырларда қыш
ыдыстар пешке күйдіріліп жасалған. Тараз, Отырар қалаларында шыны бұйымдар
өндірілген.
Орта ғасырлардағы шеберлер мыс, алтын, күміс, қорғасын, темір сияқты
металдарды өңцей білген. Қолөнер шеберлері түрлі әшекей бұйымдар мен
диірмен, келсап сияқты тұрмыс заттарын да жасаған.
Зергерлік өнер ХІ-ХІІ ғасырларда жақсы дамыды.
Сауда және ақша айналымы
Орта ғасырларда Қазақстанның сауда ісінде Ұлы Жібек жолының орны ерекше
болды. Бұл жолдың бойында Тараз, Испиджаб, Шаш, Мерке, Құлан, Суяб сияқты
қалалар орналасты. Қазақстанның орта ғасырлардағы аса ірі сауда орталықтары
- Тараз, Отырар, Сығанақ сияқты қалалар.
Қазақстан халықтары негізгі сауданы Орта Азия, Иран, Сібір, Кавказ,
Шығыс Түркістан елдерімен жасады.
Сауда айналымындағы негізгі заттар: кілем, мата, жылқы, әшекей, қару-
жарақ т.б. Қытай елінен Жібек жолы арқылы жібек келіп тұрды.
Сауданың дамуы ақша айналымын тудырды. VI—VIII ғасырларда әр тайпаның
өз теңгелері болған.
Сауда айналымында VII ғасырда ежелгі түрік теңгелері мен соғды
теңгелері, VIII ғасырда Бұхара теңгелері мен Ташкент (Шаш) теңгелері, Тараз
қаласында түркеш теңгелері, ІХ-Х ғасырларда Самани әулетінің мыс теңгелері,
күміс дирхемдері жүрді.
ХІ-ХІІ ғасырларда Тараз, Испиджаб, Шаш, Қашғар, Бұхара қалаларында
теңге сарайлары болды.
ХІІ-ХІП ғасырларда Отырар қаласында мыс дирхемдер шығарылды.
Жазба деректерде Тараз бен Суяб қалалары ірі сауда орталықтары болғаны
айтылады.
VI—XII ғасырлардағы қалалар
Орта ғасырларда әкімшілік, сауда-экономикалық орталық болған қалалар
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қалыптасты.
Қазақстандағы орта ғасырлардағы қалалардың
бірнеше бөліктері болды.
1. Шахристан - қала билеушілері, ақсүйектер мен діни қызметкерлердің
түрағы.
2. Рабад - қаланың қолөнершілері мен саудагерлері тұратын белігі.
3. Цитадель - қаланың қорғаныс бөлігі, яғни қамал мен бекіністер.
VІ-ХІІ ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі ірі қалалар: Мерке, Аспара,
Суяб, Үзкент, Сауран, Құлан, Талкиіз, Қойлық, Тараз, Отырар, Қарнақ, Ашнас,
Баршынкент, Сығанақ, Испиджаб, Весидж, Шауғар, Иасы (Түркістан), Баласағұн,
Орда т.б. Археологтар Қазақстан жерінен 60-тан астам қаланың орнын
анықтаған.
Қала әкімшілігі
Орта ғасырлардағы қалалардын көбі тәуелсіз өмір сүрген. Әр қаланың жеке
билік жүргізетін билеушілері болған. Билеушілердін, титулы әр түрлі,
мысалы, Кермикент билеушісі - кутегенлабан, Барысханда - манап, Науакентте
- яланшах, Семекнада билеуші инал-тегін деп аталған.
Қала халқы
Қалаларда халық біршама қоныстанды. Сонымен қатар қала халқы отырықшыға
айналған көшпенділер есебінен көбейіп отырған. Испиджабта 40 мың, Отырарда
1 6 мың, Таразда 10 мың, Баласағұнда 10 мындай адам өмір сүрген (ІХ-ХІ
ғасырлар).
Испиджаб
Қазіргі Шымкент қаласынан 12 шақырым жерде (Сайрам) орналасқан. Бұл
қала V ғасырда аса ірі мәдениет және сауда орталығы болды. Испиджабтын,
осындай сауда орталығы ретіндегі рөлі Х-ХП ғасырларда күшейді. XI ғасырда
сауда айналымы үшін шығарылатын теңге сарайы Испиджабта орналасқан.
Испиджаб ІХ-Х ғасырларда Қарлұқ, Қарахан мемлекеттерінің құрамында болды.
Сонымен қатар Испиджаб ірі діни орталық болған.
Тараз
Ұлы Жібек жолы бойындағы ортағасырлық ірі қалалардың бірі Тараз болды.
Тараз қарахандықтар мен қарлұқтар заманында ерекше гүлденді. Бұл қала Талас
деп те аталған. Тараз қаласында Бабашахатун, Айша бибі, Қарахан кесенелері
орналасқан. Тараз қаласы жайында араб саяхатшысы Әл-Макдиси: "Тараз - ірі
бекіністі қала, бақтары көп, халқы тығыз, қала сыртында терең ор қазылған,
төрт қақпасы және төңірегінде елді мекендері бар. Қаланың орталық бөлігіне
кірер қақпа алдында үлкен өзен ағады, өзеннің арғы бетінде де тұрғын үйлер,
өзеннен етер өткелдері бар. Мешіт базар арасына салынған", - деп жазған.
Түркістан (Иасы)
Бұл қала алғашында Шауғар деп аталған. Қалада атақты ойшыл, ислам
дінінің білгірі Қожа Ахмет Иассауи өмір сүрген (кейіннен Мәуереннахр
билеушісі АқсақТемір Ахмет Иассауиге VII ғасырда мазар салдырған). Қаланын,
Қазақстан мен Орта Азияның діни орталығы ретіндегі беделі өсе берді.
Сығанақ
"Болса тәңірім екінші емір қиғандай, Сығанақта көз жұмар ем қиналмай".
Бұл- орта ғасырдағы түрік ойшылы Ғисамеддин әл-Сығанакидің айтқан сөзі.
Сығанақ - Сырдария бойында орналасқан ірі сауда орталығы. VII ғасырда
Сығанақ қаласы қыпшақтардың саяси орталығы болды.
Баласағұн
Баласағұн - ортағасырлық ірі қалалардын; бірі. Бұл қала Шу өзенінің
бойында орналасқан. Жалпы зерттеулер бойынша, Баласағұн қаласы V ғасырда
пайда болған. Бір кездері Баласағұн қарлұқтар мен қарақытайлардың астанасы
болған. Баласағұнда үлы ақын, ғалым Махмұд Қашғари еңбек еткен және ақын
Жүсіп Баласағұн туған. Баласағұн қаласы Ақтөбе деп те аталған.
Орта ғасырлардағы қазақ халқының мәдениеті
Орта ғасырлардағы Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың материалдық
және рухани мәдениетінен заттай және жазбаша деректер көп сақталған. Бұл
деректер сол кездегі мәдениеттің қаншалықты дәрежеде дамығанын көрсетеді.
Ең алдымен мұны біз жерлеу ескерткіштерінен білеміз. Мысалы, көптеген
молаларда адамдар соғыс қаруларымен, аттарымен бірге жерленген.
Орта ғасырларда әйел адамдарды тұрмыс заттарымен, ал ер адамдарды қару-
жарағымен бірге жерлеу кең тараған.
Сәулет өнері
Сәулет өнері орта ғасырлардағы түріктер дәуірінде жақсы өркендеген.
Қалаларда, қоныстарда архитектуралық құрылыстар, мазарлар, мешіттер көптеп
салынған. Мұның барлығы археологиялық зерттеулерден белгілі болып отыр.
Сәулет өнерінің өркендеуіне Х-ХІІ ғасырларда ислам дінінің кең қанат жаюы
үлкен әсер етті. Діни құрылыстар салынды.
Бабаша хатун кесенесі
Бұл кесене - Х-ХІ ғасырларда салынған аса қадірлі сәулет өнерінің
туындысы. Кесене Тараз қаласының маңында орналасқан. Кесененің
маңдайшасында "Бұл мазар Бабаша хатун деп аталады" деген араб әрпімен
жазылған жазу бар. Шатыр тәріздес 16 қырлы күмбезі бар кесене күйдірілген
кірпіштен салынған.
Айша бибі кесенесі
ХІ-ХІІ ғасырларда тұрғызылған. Тараз қаласына жақын жерде орналаск,ан.
Төбесі күмбезделген, әсем ою-өрнектермен безендірілген бағаналары бар. Айша
бибі кесенесі - Қарахан мемлекетінің сәулет өнерінің туындысы.
Қарахан кесенесі
Тараз қаласының маңында қарахандықтар сәулет өнерінің туындысы Қарахан
кесенесі орналасқан. XX ғасырдың басында бұл кесенеге жөндеу жұмыстары
жүргізілген. Нәтижесінде кесененің бұрынғы жобасы, ою-өрнектері өшіп
кеткен.
Сырлытам кесенесі
ХІ-ХІІ ғасырларда салынған сәулет өнерінің туындысы. Кесене Сырдария
өзенінің төменгі ағысында орналасқан. Ғимараттың күйдірілген кірпіштен
салынған күмбезі бар.
Тараз, Отырар, Баласағұн қалаларындағы моншалар да ірі сәулет
ескерткіштеріне жатады. Мысалы, Отырар моншасы - XI ғасырда салынған ірі
ескерткіш.
Ежелгі түрік альфавиті мен жазуы
Ерте орта ғасырларда Қазақстан жерінде түркі тілдес халықтар
қалыптасты. Түркі тідцес халықтармен қатар Қазақстан жерінде басқа тілдік
топтар да өмір сүрді. Түркі тілдес топтардың ішіндегі ең ірісі - VІІІ-Х
ғасырларда Ертіс өңірінде қалыптасқан қимақ-қыпшақтобы. Сонымен қатар
Қазақстан жерінде иран (соғды) тідцес, сирия тілдес, араб тілдес халықтар
тобы өмір сүрді. VI ғасырдан бастап түркі тілдес тайпалардың өз жазулары
болды. Бұл жазу ғалымдардың пікірінше, соғды жазуына ұқсас. Көне түрік
жазуларының ескерткіштері Монғолия жерінде табылды.
Бугут жазуымен соғды тілінде жазылған құлпытас Орталық Монғолиядан
табылған.
VІ-Х ғасырларда Қазақстанда соғды жазуы және тілі кең қолданылған. Бұл
жазу Тараз, Баласағұн, Испиджаб қалаларында тарады. IX ғасырдан бастап
Қазақстанда мекендеген тайпалар арасында ұйғыр жазуы қолданыла бастады.
Ғалымдардың пікрінше, бұл жазу- соғды альфавитінің өзгертілген түрі. XII
ғасырда соғды жазуына негізделіп жасалған түріктердің жаңа жазуында 38 әріп-
таңба болған.
Көне түріктердің негізгі жазуы руна жазуы деп аталған. Бұл жазу
скандинавиялық руна жазуына ұқсас. XVIII ғасырдың басында жазуды алғаш рет
Д. Миссершмидт пен Ф. Страленберг атты ғалымдар Енисей аңғарынан тапқан. Ал
аса бағалы тарихи ескерткіш болып саналатын руна жазуы бар құлпытасты XIX
ғасырда Солтүстік Монғолиядағы Орхон өзені маңынан Н.М. Ядринцев тапқан.
Құлпытастағы жазуды түркітанушы В.В. Радлов пен дат ғалымы В. Томсон
оқыған. Бұл жазу "Орхон-Енисей тас жазуы" деп аталады.
"Орхон-Енисей тас жазуы"
Бұл ескерткіш көне түрік руна жазуымен жазылған. Ескерткіш құлпытастар
689-744 жылдардағы Ұйғыр және Түрік қағанаттарының өмір сүрген кезінде
орнатылған. Құлпытастар Білге қаған, оның інісі Күлтегін (732-735),
кеңесшісі Тоныкөктің (716 жылы) құрметіне қойылған. Құрпытаста түрік
дәуіріндегі батырлар мен ұлы адамдардың ерлігі, өмірі жайында жазылған. Бұл
руналық жазулар Білге қағанның атынан жазылған. Ортағасырлық тарихи
әдебиеттің тамаша үлгілері - VIII ғасырда Қазақстандағы руна жазуының
ескерткіштері. Олар екі топқа бөлінеді:
1) жетісулық жазулар тобы,
2) ферғаналық қыштағы жазулар тобы.
ХІ-ХІІ ғасырлардан кейін түрік мемлекеттерінде көне түрік руна жазуын
ұйғыр жазуы мен араб жазуы ығыстырды.
Орта ғасырлардағы халықтардың діни түсініктері
Қазақстан аумағын мекендеген көшпелі тайпалардың діни түсініктері әр
түрлі болды. Ерте ортағасырлық түріктер пұтқа табынған.
Түріктер Көкке (Тәңір), Жерге, Суға (Иер-Су) табынды. Түрік қағандары
Көк тәңірінің желеуімен билік жүргізді. Түріктердің діни түсінігінде Көктен
кейін отбасының және балалардың қамқоршысы Ұмай құдай-ана киелі саналған.
Араб саяхатшысы Әл-Макдиси өзінің X ғасырдағы естелігінде: "Түріктер
тәңірі біреу", - дейді. Олардың кейбіреуі: "Тәңір дегеніміз - зеңгір көктің
атауы" десе, кейбіреуі "Тәңір деген - көктің өзі", - дейді деген.
ІХ-ХІ ғасырларда Қазақстанда мекендеген тайпалар арасында буддизм,
христиан, манихейлік, зороастризм діндері таралған. Бұл діндерге тән өлікті
жерлеу түркі тілдес тайпалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz