Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдемелер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. АЗАМАТТЫҚ СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ ИНСТИТУТЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Соттағы дәлелдеудің түсінігі және мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Дәлелдеу пәнінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Тараптардың дәлелдеу міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
2.1 Соттағы дәлелдемелердің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Дәлелдемелерді зерттеу және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
3.1 Дәлелдемелерді жіктеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
1. АЗАМАТТЫҚ СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ ИНСТИТУТЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Соттағы дәлелдеудің түсінігі және мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Дәлелдеу пәнінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Тараптардың дәлелдеу міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
2.1 Соттағы дәлелдемелердің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Дәлелдемелерді зерттеу және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
3.1 Дәлелдемелерді жіктеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дәлелдеу институты (мұнда дәлелдемелер интситуты да жатады) үрдістің пайда болу кезеңінен бастап тарихқа ие. Осыған байланысты оның көптеген жылдар бойы үні мен өзектілігін жоғалтпаған классикалық аккордтары бар. Сонымен бірге, ағымдағы уақыт қарастырылып отырған мәселеге кейбір кездері өзінің негативтік іздерін де қалдырады.
Бірақ сот өндірісінің барлық тәртібінің сапалы қайта құрылуына байланысты бұл тақырып өзекті сипатқа ие.
ҚР Конституциясына сәйкес Демократиялық құқықтық мемлекет құруда және мемлекеттік құқықтық реформа құрылу жағдайына байланысты азаматтық іс жүргізу заңнамаларына ауқымды өзгертулер қажет болған болатын. Осыған орай 2001 жылғы маусымдағы АІЖК-і қабылданды. Одан бері АІЖК - не көптеген өзгерістер мен толықтырурулар енгізіліп отырды. Жаңа азаматтық іс жүргізу кодексі қазіргі заманғы демократиялық қоғамның деңгейін, әлеуметтік – экономикалық тенденциясының дамуын айқындайтын, сот реформасын жүзеге асыру мен сот төрелігінің санасын арттырудың өзекті мәселелеріне жауап бере алатын заң нормасы деп қарастыруға болады.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың қарсылықтары мен талаптарын, басқада жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни соттық дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және негізгі шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Бірақ сот өндірісінің барлық тәртібінің сапалы қайта құрылуына байланысты бұл тақырып өзекті сипатқа ие.
ҚР Конституциясына сәйкес Демократиялық құқықтық мемлекет құруда және мемлекеттік құқықтық реформа құрылу жағдайына байланысты азаматтық іс жүргізу заңнамаларына ауқымды өзгертулер қажет болған болатын. Осыған орай 2001 жылғы маусымдағы АІЖК-і қабылданды. Одан бері АІЖК - не көптеген өзгерістер мен толықтырурулар енгізіліп отырды. Жаңа азаматтық іс жүргізу кодексі қазіргі заманғы демократиялық қоғамның деңгейін, әлеуметтік – экономикалық тенденциясының дамуын айқындайтын, сот реформасын жүзеге асыру мен сот төрелігінің санасын арттырудың өзекті мәселелеріне жауап бере алатын заң нормасы деп қарастыруға болады.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың қарсылықтары мен талаптарын, басқада жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни соттық дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және негізгі шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
1. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексі, Алматы, 2011 ж., 23 б.
2. Старченко А.А. Логика в судебном доказывании. Москва: Госюриздат, 1958, - С. 156.
3. Курылев С.В. Основы теории доказывания в советском правосудии. Минск: Белорусск. Гос. Ун-т,1969, - С. 88.
4. Гольстем А.Х. Юридическая квалификация гражданского процесса – Казань, 1916, - С. 142.
5. Клейман А.Ф. Новейшие течения в советской науке гражданского процессуального права. Москва МГУ,1967 г., - С.102.
4. Гольстем А.Х. Юридическая квалификация гражданского процесса – Казань, 1916, - С.143.
6. Осипов Ю.К. Основные признаки судебных доказательств. Труды Свердловского юр. ун – та, 1968, - С.60.
7. Чечот Д.М. Участники гражданского процесса.- М.: Госюриздат, 1960. , - С.84.
8. Молчанов В. В. Собирание доказательств в гражданском процесс. М., 1996 г., - С.73.
9. Штутин Я.Л. Предмет доказывания в советском гражданском процессе. М: Госюриздат, 1951, - С.122.
10. Васьковский Е.В. Учебник гражданского процесса. Издание второе. Перераб. – Башмаковым, 1917, - С.82.
9. Штутит Я.Л. Предмет доказывания в советском гражданском процессе. М: Госюриздат, 1951, - С.123.
11. Абдуллина З.К. Проблемы доказывания в гражданском судопроизводстве. Алматы: Данекер, 2004, - С.89.
12. Треушников М.К. Судебные доказательства. Москва: Городец, 1999, - С.256.
13. ҚР Нотариат туралы Заңы, 98-99 баптар, 33 б.
14. Баймолдина З.Х. Доказывание и доказательства в гражданском судопроизводстве. Алматы: «Жеті жарғы», 2001 г. , - С.77.
15. Боннер А.Т. Правила допустимоси доказательств в гражданском процессе: необходимость или анахронизм// Советское государство и право, 1990. , - С.213.
16. Баймолдина З.Х. Гражданское – процессуальное право Республики Казахстан. Алматы: КазГЮА, т.1, 2001г., - С.93.
17. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. Москва: Юрид.лит, 1981г. , - С.257.
18. Решетников И.В. Доказательственое право в гражданском судопроизводстве. Екатеринбург, 1997г. , - С.196.
19. ҚР Қылмыстық кодексі Алматы: Жеті – жарғы, 1997., 12 б.
17. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. Москва: Юрид.лит, 1981г. , - С.256.
20. Юдельсон К. С. Гражданский процесс. М., 1972 г., - С.105.
21. Коломыцев В.И. Письменные доказательства по гражданским делам. М.: Юрид.лит., 1978. , - С.205.
22. ҚР Азаматтық кодексі Алматы: Жеті – жарғы, 1998, 25 б.
17. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. Москва: Юрид.лит, 1981г. , - С.255.
23. Козлов А.С. Актуаьные проблемы теории доказательств в науке гражданскго процесса. Учебное пособие, Иркутск, 1980, - С.196.
17. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. Москва: Юрид.лит, 1981г. , - С.256.
24. Фаткуллин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. Казаньский государственный университет, 1976, - С.107.
4. Гольстем А.Х Юридическая квалификация гражданского процесса – Казань,1916. , - С.143.
25. Треушников М.К. Судебные доказательства. Москва: Городец, 1999, - С.254.
26. Козлов А.С. Актуальные проблемы теории доказательств в науке гражданскго процесса. Учебное пособие, Иркутск, 1980, - С.102.
27. Комментарий к ГПК РСФСР М., 1996 г., - С.93.
28. Треушников М.К. Судебные доказательства. Москва: Городец, 1999, - С.255.
29. Хмыров А.А. Проблемы теории доказывания. Краснодар, 1996 г., - С.102.
30. Учебник. Гражданский процесс под редакцией Мусина В. А., Чечина Н. А., Чечота М. 1996 г.
31. Учебник. Гражданское процессуальное право России. Под ред. М Шакарян М., 1996 г.
31. Решетникова И.В. Доказательственное право в гражданском судопроизводстве. Екатеринбург,1997.
2. Старченко А.А. Логика в судебном доказывании. Москва: Госюриздат, 1958, - С. 156.
3. Курылев С.В. Основы теории доказывания в советском правосудии. Минск: Белорусск. Гос. Ун-т,1969, - С. 88.
4. Гольстем А.Х. Юридическая квалификация гражданского процесса – Казань, 1916, - С. 142.
5. Клейман А.Ф. Новейшие течения в советской науке гражданского процессуального права. Москва МГУ,1967 г., - С.102.
4. Гольстем А.Х. Юридическая квалификация гражданского процесса – Казань, 1916, - С.143.
6. Осипов Ю.К. Основные признаки судебных доказательств. Труды Свердловского юр. ун – та, 1968, - С.60.
7. Чечот Д.М. Участники гражданского процесса.- М.: Госюриздат, 1960. , - С.84.
8. Молчанов В. В. Собирание доказательств в гражданском процесс. М., 1996 г., - С.73.
9. Штутин Я.Л. Предмет доказывания в советском гражданском процессе. М: Госюриздат, 1951, - С.122.
10. Васьковский Е.В. Учебник гражданского процесса. Издание второе. Перераб. – Башмаковым, 1917, - С.82.
9. Штутит Я.Л. Предмет доказывания в советском гражданском процессе. М: Госюриздат, 1951, - С.123.
11. Абдуллина З.К. Проблемы доказывания в гражданском судопроизводстве. Алматы: Данекер, 2004, - С.89.
12. Треушников М.К. Судебные доказательства. Москва: Городец, 1999, - С.256.
13. ҚР Нотариат туралы Заңы, 98-99 баптар, 33 б.
14. Баймолдина З.Х. Доказывание и доказательства в гражданском судопроизводстве. Алматы: «Жеті жарғы», 2001 г. , - С.77.
15. Боннер А.Т. Правила допустимоси доказательств в гражданском процессе: необходимость или анахронизм// Советское государство и право, 1990. , - С.213.
16. Баймолдина З.Х. Гражданское – процессуальное право Республики Казахстан. Алматы: КазГЮА, т.1, 2001г., - С.93.
17. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. Москва: Юрид.лит, 1981г. , - С.257.
18. Решетников И.В. Доказательственое право в гражданском судопроизводстве. Екатеринбург, 1997г. , - С.196.
19. ҚР Қылмыстық кодексі Алматы: Жеті – жарғы, 1997., 12 б.
17. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. Москва: Юрид.лит, 1981г. , - С.256.
20. Юдельсон К. С. Гражданский процесс. М., 1972 г., - С.105.
21. Коломыцев В.И. Письменные доказательства по гражданским делам. М.: Юрид.лит., 1978. , - С.205.
22. ҚР Азаматтық кодексі Алматы: Жеті – жарғы, 1998, 25 б.
17. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. Москва: Юрид.лит, 1981г. , - С.255.
23. Козлов А.С. Актуаьные проблемы теории доказательств в науке гражданскго процесса. Учебное пособие, Иркутск, 1980, - С.196.
17. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. Москва: Юрид.лит, 1981г. , - С.256.
24. Фаткуллин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. Казаньский государственный университет, 1976, - С.107.
4. Гольстем А.Х Юридическая квалификация гражданского процесса – Казань,1916. , - С.143.
25. Треушников М.К. Судебные доказательства. Москва: Городец, 1999, - С.254.
26. Козлов А.С. Актуальные проблемы теории доказательств в науке гражданскго процесса. Учебное пособие, Иркутск, 1980, - С.102.
27. Комментарий к ГПК РСФСР М., 1996 г., - С.93.
28. Треушников М.К. Судебные доказательства. Москва: Городец, 1999, - С.255.
29. Хмыров А.А. Проблемы теории доказывания. Краснодар, 1996 г., - С.102.
30. Учебник. Гражданский процесс под редакцией Мусина В. А., Чечина Н. А., Чечота М. 1996 г.
31. Учебник. Гражданское процессуальное право России. Под ред. М Шакарян М., 1996 г.
31. Решетникова И.В. Доказательственное право в гражданском судопроизводстве. Екатеринбург,1997.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. АЗАМАТТЫҚ СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ ИНСТИТУТЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Соттағы дәлелдеудің түсінігі және
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Дәлелдеу пәнінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .9
1.3 Тараптардың дәлелдеу
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .13
2. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
2.1 Соттағы дәлелдемелердің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.20
2.2 Дәлелдемелерді зерттеу және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
3.1 Дәлелдемелерді жіктеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 59
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дәлелдеу институты (мұнда дәлелдемелер
интситуты да жатады) үрдістің пайда болу кезеңінен бастап тарихқа ие.
Осыған байланысты оның көптеген жылдар бойы үні мен өзектілігін жоғалтпаған
классикалық аккордтары бар. Сонымен бірге, ағымдағы уақыт қарастырылып
отырған мәселеге кейбір кездері өзінің негативтік іздерін де қалдырады.
Бірақ сот өндірісінің барлық тәртібінің сапалы қайта құрылуына
байланысты бұл тақырып өзекті сипатқа ие.
ҚР Конституциясына сәйкес Демократиялық құқықтық мемлекет құруда және
мемлекеттік құқықтық реформа құрылу жағдайына байланысты азаматтық іс
жүргізу заңнамаларына ауқымды өзгертулер қажет болған болатын. Осыған орай
2001 жылғы маусымдағы АІЖК-і қабылданды. Одан бері АІЖК - не көптеген
өзгерістер мен толықтырурулар енгізіліп отырды. Жаңа азаматтық іс жүргізу
кодексі қазіргі заманғы демократиялық қоғамның деңгейін, әлеуметтік –
экономикалық тенденциясының дамуын айқындайтын, сот реформасын жүзеге асыру
мен сот төрелігінің санасын арттырудың өзекті мәселелеріне жауап бере
алатын заң нормасы деп қарастыруға болады.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар
болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс
үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың қарсылықтары
мен талаптарын, басқада жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни соттық
дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы
екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізгі шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер
мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы
іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау.
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу.
- Дәлелдемелерді бағалау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстанда сот жүйесін
реформалау сот төрелігінің шынайы тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған болатын. Осыған орай, азаматтық сот ісін жүргізуде де түбегейлі
өзгерістер болды.
Азаматтық процесс азаматтардың ар-намысын қорғаудың, еңбек және басқа
да дауларды шешудің, азаматтық-құқықтық қатынастың барлық субъектілерінің
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуы тиіс.
Аталған міндеттерді іске асыру судьялардың, прокурорлардың,
адвокаттардың, заңгерлердің жұмысында біліктілікті талап етеді.
Ұсынылып отырған Азаматтық іс жүргізудегі делелдемелер тақырыбындағы
диплом жұмысы азаматтық іс жүргізу ғылымына, оның ішінде соттағы дәлелдеу
институтының мәселелеріне тереңірек үңіліп, соған бағытталған.
Азаматтық сот өндірісіндегі дәлелдеме институты осы құқық саласының
ең негізгі көлемді алатын институттарының бірі. Сондықтан да осы отандық
және шетелдік процессуалист ғалымдар біршама теоретикалық ғылыми зерттеу
жұмыстарын жүргізеді.
Атап айтқанда: К.С.Юдельсон, А.Ф.Клейнман, Я.Л. Штутин, М.К.
Треушников, О.В.Иванов, З.К. Абдуллина, З.Х. Баймолдина т.б.
Осындай зерттеу жұмыстарынан кейін соттағы дәлелдеудің мәселелері сот
практиктерінің үлкен ғылыми қызығушылығына ие болып отыр.
Дипломдық жұмысты орандауда алынған нәтижелер және жасалған
қорытындылар. Зерттелуге алынған мәселелер бойынша жасалған қорытындылар
осы дипломдық жұмыстың қорытындысында көрсетілген. Құқықтық әдебиеттерде
азаматтық іс жүргізу құқығының дәлелдеу мәселелерімен қатар, дәлелдеме
институты да көрсетіледі.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ҚР құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасы дәлелдемелік құқықтың жалпы ережелерін бекітетін нормаларына
біршама толықтырулар мен өзгертулер енгізіп отыр. Атап айтқанда: сотта
дәлелдемелерді зерттегенде ғылыми - техникалық құралдарды пайдаланудың жаңа
жолдары мен түрлерінің енуі, дәлелдемелерді жинау және ұсынуда тараптардың
біршама жаңа құқықтарға ие болуы, жарыспалылық қағидасының, яғни соттың өз
бастамасымен дәлелдеме жинаудан босатылып, ондай құқықтық
тараптарға берілуі т.б. іс жүргізушінің әрекеттері заң нормасынан орын
алған.
Ұсынылып отырған ғылыми еңбекте іс жүргізу заңдарына саралау
жүргізіліп, осы төңіректе зерттеулер жүргізген авторлардың пікірлері
ескеріле отырып салыстырмалы түрде анализ жасалған.
Еңбек азаматтық іс жүргізу құқығының ең бір негізгі институтының бірі
соттағы дәлелдеу және дәлелдемелердің өзекті мәселелерін зерттеуге
бағытталған.
1. АЗАМАТТЫҚ СОТ ӨНІДІРІСІНДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ
ИНСТИТУТЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Соттағы дәлелдеудің түсінігі және мақсаты
Соттық дәлелдеу бұл істің мән - жайларын соттық дәлелдемелер арқылы
анықтау бойынша процесске қатысушылардың қызметі. Өзгеше айтар болсақ, бұл
тараптардың және өзге де қатысушылардың дәлелдемелерді табыс етуге, жинауға
және оларды зерттеуге әрекеті. Мұндай құқық ҚР АІЖКнің 47 бабында
көзделген.
ҚР АІЖК - нің 65 бабына сәйкес, әр тарап (талап қоюшы және жауапкер)
өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын
мән - жайларды дәлелдеуі тиіс [1, 23 б.].
Осы мән - жайларды ҚР азаматтық іс жүргізу заңында белгіленген нақты
деректер арқылы дәлелдеу қажет. Бұл нақты деректер:
• тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерімен;
• куәлардың айғақтарымен;
• заттай дәлелдемелермен;
• сарапшылардың қорытындыларымен;
• іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен
анықталады.
Жоғарыда аталған деректерді басқаша дәлелдеу құралдары деп атайды.
Дәлелдеу құралдары бұл сотта істің мәнжайларын анықтау үшін қолданылуы
мүмкін құралдар.
Сотта азаматтық істерді қарау барысында іс үшін маңызы бар мән-
жайларды бекіту соттық тану жолымен жүзеге асырылады. Соттық тану
объективті әлемдегі заңдылықты (факті, мән-жайлар) тану процесіндегі
адамның танып білуге бағытталған іс-әрекетінің көп түрлілігі.
Азаматтық сот процесінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде
іс үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқа да жағдайларды соттағы дәлелдемелер,
яғни соттың дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар
болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі
дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде
іс үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқада жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни
соттық дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы
екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізгі шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер
мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы
іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау.
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу.
- Дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс-жүргізу әдебиеттерінде соттағы дәлелдеуге байланысты
түрлі пікірлер айтылған.
Бір авторлар соттағы дәлелдеуді дәлелдемелерді бағалаудағы соттардың
ойлау немесе тану әрекеттері деген [2, 156 б.]. Егер осы автордың
пікірімен келісетін болсақ соттағы дәлелдеудің мазмұны дәлелдемелерді
жинау, ұсыну, зерттеуге байланысты іс жүргізу әрекеттерін жоққа шығарады.
Екінші бір автор соттағы дәлелдеуді сот пен іске қатысушылардың
дәлелдемелерді жинау, табыстау және зерттеуге бағытталған әрекеттерінің
жиынтығы деп түсіндіреді. Бұл пікір бірінші автордың пікіріне тіпті қарама-
қайшы, С.В.Курылевтің ойынша логикалық және ойлау әрекеттері соттағы
дәлелдеуге тән құбылыс емес, сондықтан дәлелдемелерді бағалау соттағы
дәлелдеуге қатысы жоқ деген тұжырым жасайды [3, 88 б.].
Соттағы дәлелдеуді сот пен іске қатысушылардың не ойлау немесе іс
жүргізу әрекеті деп қана қарастыра алмаймыз. Мұндай дәлелдемелерді жинауға,
ұсынуға, зерттеуге және бағалауға бағытталған ойлау және іс жүргізу
әрекеттерінің жиынтығы деп қарастырғанымыз жөн.
Сот пен іске қатысушылардың жоғарыда айтылған әрекеттері азаматтық іс
жүргізу нормалары мен реттеледі және іс жүргізу сипатына ие болады.
Дегенмен бұл әрекеттер ақылмен, оймен, логикамен тығыз байланысты.
Сондықтан да логикалық - ойлау әрекетінен тыс сот пен іске қатысушылардың
әрекет жасауы мүмкін емес.
Сонымен, соттағы дәлелдеу түсінігін азаматтық іс жүргізу құқық
қатынасына түсуші субъектілердің ойлау және іс жүргізу әрекеттері деп
түсіндіретін процессуалист ғалымдардың (позициясын) ұстанымын дұрыс
деп есептеуге болады. Ондай ұстанымды П.П.Гуреев, И.М. Зайцев, В.В
Молчанов, М.К.Треушников сияқты орыстың ұлы ғалымдары ұстанады.
Ғылыми әдебиеттерде дәлелдеу әрекеттерін кім жүзеге асырады және қандай
мөлшерде жүзеге асады деген, яғни соттағы дәлелдеудің субъектілері туралы
түрлі ғылыми пікірлер бар.
Революцияға дейінгі ғылыми әдебиеттерде дәлелдеу әрекеттерін тек
тараптар ғана жүзеге асырады делінген. Мысалы: А.Х.Гольстем Дәлелдемелер
әрқашанда тараптар арқылы ұсынылады және бұл таптардың ерекше құқығы болып
табылады, сот ешқашан дәлелдеме немесе анықтама жинамайды деген пікірін
ұсынады [4, 142 б].
Ал, А.Ф.Клейнман: дәлелдеудің өзі тараптар мен іске қатысушылардың
сотқа дәлелдемені табыстауынан, оларға анализ жасаудан және дәлелдемелерден
даулы фактілерге қатысты қорытындылар жасаудан тұрады дейді [5, 102 б.].
50 жылдармен 80 жылдардың ортасына дейінгі кезеңде сот дәлелдеу
процесінің негізгі субъектісі деген пікір қалыптасқан болатын. Сол
кезеңдегі заң нормаларында, яғни Қаз ССР-нің Азаматтық іс жүргізу
Кодексінде (АЖІК-нің 14,18,48 т.б. баптары) заң сотқа іске қатысты мән-
жайларды толық, жан-жақты, объективті түрде айқындауды міндеттейді.
Дәлелдеу әрекеттеріне елеулі өзгерістер 80-жылдардың ортасынан бері
қарай ене бастады.
Азаматтық іс жүргізу кодексі мынандай ережелерді бекітті:
- Дәлелдемелерді жинау және ұсынуды тараптар мен іске қатысушы тұлғалар
жүзеге асырады.(15, 65, 66, 335-б, 3 бөлімі, 377 баптар т.б.)
- Дәлелдемелерді зерттеу сотпен, тараптармен, іске қатысушы тұлғалармен
сот мәжілісінде істі қарағанда жүргізіледі. (195-206, 208, 210, 211, 354-
356, 376, 398 баптар т.б.)
- Дәлелдемелерді бағалауды сот жүзеге асырады. (16,77 бап) Іске қатысушы
тұлғалар дәлелдемелерде бағалауда өз пікірін білдіруге құқылы, бірақ
бағалаудың іс жүргізу құқықтың салдары болмайды.
Олай болса, дәлелдемелерді жинауға, ұсынуға, зерттеуге байланысты
әрекеттер іске қатысушы тұлғалармен жүзеге асырылады. Дәлелдеу міндеті ең
бірінші тараптар мен үшінші тұлғаларға жүктеледі. Тараптар, үшінші
тұлғалар, арызданушылар т.б. іске қатысушы тұлғалар дәлелдемелерді жинау,
ұсыну, зерттеу әрекеттеріне белсене араласуы тиіс.
Сот іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында өз бастамасымен
дәлелдеме жинаудан толығымен босатылған. Бірақ АІЖК-нің 15-бабының 2-
тармағы бойынша заңда көзделген жағдайларда іс үшін маңызы бар
материалдарды алып беруге көмектеседі.
Сонымен, тараптар немесе басқа да іске қатысушылар ұсынған немесе
мүдделі тұлғалардың өтініші бойынша соттың сұрату тәртібімен алынған
дәлелдемелерді зерттеу және бағалауды сот жүзеге асырады.
Азаматтық іс жүргізу заңдарының мазмұнынан дәлелдеудің субъектісі-
тараптар, басқа да қатысушылар және сот екені анықталып отыр.
Жоғарыда айтылған пікірлерді есепке ала отырып: соттық дәлелдеу
дегеніміз - дәлелдемелерді жинау, ұсыну және зерттеуге қатысты тараптар
және іске қатысушы тұлғалар; дәлелдемелерді зерттеу және бағалауға қатысты
соттардың дәлелдемелерді қолдану жолымен іс үшін маңызы бар заңдық
фактілерді бекітуге бағытталған ойлау және іс жүргізу әрекеттері деген
анықтама тұжырымға тоқталамыз.
2. Дәлелдеу пәнінің түсінігі
Дәлелдеу пәніне қатысты деректер құрамы әрбір іс бойынша әртүрлі. Осы
жағдайда қолдануға тиіс материалдың құқық нормаларымен басшылық ете және
тараптардың талаптарынан және қарсылықтарынан оны сот анықтайды.
Әуелі дәлелдеу пәніне талап негіздемесінің деректері жатқызылады, яғни
талап қоюшымен талап негіздемесі ретінде көрсетілген заңды фактілер, сондай-
ақ талапқа қарсылық негіздемесінің деректері, яғни жауапкермен талапқа
қарсы негіздемесі ретінде көрсетілген заңды фактілер.
Процеске даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші
тұлғалар қатысқанда немесе қарсы талап қойылғанда іс бойынша дәлелдеу
пәніне осындай талаптар негізінде деректер енгізіледі.
Егер тараптар заңды маңызы жоқ фактілерге сүйенетін болса, онда сот
оларды зерттеуге тиіс емес. Ал егерде тараптар іс бойынша маңызы бар
фактілерді белгілемесе, онда сот оны өз бастамасы бойынша дәлелдеу пәніне
жатқызуы тиіс, сондай-ақ дауды дұрыс шешу үшін тараптарға дәлелдемелер
табыс етуге ұсыныс жасайды.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізгі шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні - азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды
фактілер мен өзгеде мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің
қатыстылығы іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
А.Х.Гольмстен дәлелдеу пәнін анықтай келіп, тараптардың талаптарын
негіздейтін фактілер дәлелдеудің пәні болып табылады деп жазады [4, 143
б.].
Дәлелдеуді қанағаттандыратын екі негізгі шарт бар:
1. Факт немесе мән-жай іс үшін маңызды болуы тиіс;
2. Факт немесе мән-жай іс бойынша талапты құптайтын немесе қарсылық
білдіретініне қарамастан анық болуы тиіс.
Іс бойынша дәлелдеуге жататын заңды фактілер мен басқа да мән-жайларды
ізделініп отырған фактілер деп атауға болады. Себебі сот оларды бекітуі
тиіс іс бойынша ізделініп отырған фактілердің жиынтығы дәлелдеу пәні болып
табылады. Істің дұрыс шешілуіне қажетті маңызы бар мән-жайлар тараптар мен
басқа да іске қытысушылардың талаптарымен қарсылықтары негізінде тиісті
материалдық және процессуалдық құқық нормаларын қолдана отырып сотпен
анықталады. АІЖК-нің 66-бабының 2-тармағы. Осы нормадан соттағы дәлелдің
пәнін сот анықтайтынын байқаймыз.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар
болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі
дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде
іс үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқада жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни
соттық дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы
екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізді шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер
мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы
іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау.
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу.
- Дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс-жүргізу әдебиеттерінде соттағы дәлелдеуге байланысты
түрлі пікірлер айтылған.
Дәлелдеу құқығы теориясында дәлелдеу пәнінің мазмұны туралы түрлі
пікірлер кездеседі. А.К.Сергун, Я.Л. Штутин, М.К.Треушников, К.С. Юдельсон
сияқты ғалымдар дәлелдеу пәніне дауласушы тараптардың талаптары мен
қарсылықтарын негіздейтін материалдық - құқықтық сипатқа не фактілер кіреді
деп дәлелдесе, екінші бір авторлар дәлелдеу пәнінің мазмұнына талапты
қолдайтын немесе оған қарсылық білдіретін фактілер ғана емес, құқық
бұзушылықтың немесе даудың туындау себептері мен шарттарын да дәлелдеу
пәнінің мазмұнына кіреді дегенді айтады, (Ю.К.Осипов) [6, 60 б.] үшінші бір
авторлар дәлелдеу пәні өзіне мән-жайлардың мынандай 3 тобын қамтиды, яғни
материалдық-құқықтық, процессуалдық және дәлелдемелік деген тұжырымды
ұсынса (Д.М.Чечот) [7, 84 б.]; төртінші бір ғалымдар дәлелдеу пәнінің
мазмұнын кеңірек қамтиды, яғни оған материалдық құқықтық фактілер,
процессуалдық сипатқа ие фактілер, дәлелдемелік және сотта құқық бұзушылық
прафилактикасына қажетті фактілерді кіргізеді [8, 73 б.].
Осы айтылғандардың ішіне ең дұрыс пікір бірінші авторлар тобының тұжырымы
деп сенеміз.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізді шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні - азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды
фактілер мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің
қатыстылығы іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттық шешудің пәні даулы материалдық-құқықтық қатынас немесе заңды
мүдде болып табылады. Ал нормаларында бекітілген белгілі заңды фактімен
немесе олардың жиынтығымен байланысты.
Заңды фактілерді соттың бекітуі даулы құқықтың немесе заңды мүдденің
бар немесе жоқ екенін анықтауға негіз болып табылады. Бұл жерден
дәлелдеудің пәні материалдық-құқықтық қатынастардың туындауына, өзгеруіне,
қасақана негіз болатын заңды фактіні құрайтынын анықтауға болады.
Дәлелдеу пәні - түсінігі бұл соттық зерттеудің шектері немесе көлемі
деген ұғымды береді. Заң соттағы зерттеудің шектерін бекітпейді, ал
дәлелдеудің пәні анық. Оған тараптардың қарсылықтары мен талаптарын
негіздейтін жайттар жатады. Басқа фактілер Сотта зерттеудің шектері
ұғымының мазмұнына кіреді [9, 122 б.].
Әрбір азаматтық іс бойынша дәлелдеудің пәні әр түрлілігімен
ерекшеленеді. Себебі түрлі азаматтық істерде мән-жайлар мен оқиғалар
толығымен бірдей болуы мүмкін емес.
Талап өндірісіндегі істер бойынша дәлелдеудің пәні түрлі фактілердің
тобынан құралады:
- Талаптың негізгі фактісінен;
- Талапқа қарсы қарсылықтарын негіздеу фактісінен;
- Қарсы талап негізінің фактісінен;
- Үшінші тұлғалардың талабы негізінің фактісінен.
Ерекше талап қою сот өндірісінің істері бойынша арыздың негізімен
немесе арыз бойынша қойылған талапқа қарсылық негізіндегі фактілермен, ал
ерекше өндіріс бойынша арыздың шағымның негізімен және мүдделі тұлғалардың
баяндау фактісімен, сипатталады.
Дәлелдеу пәніне кіретін заңды фактілердің мынандай түрлері бар:
- әрекет (әрекетсіздік), оқиға, жағдай;
- заңды және заңсыз әрекеттер;
- жағымды және жағымсыз фактілер;
Дәлелдеу процесінде өтіп кеткен оқиғалар мен фактілер бекітіледі.
Сондықтан соттық талқылау барысында дәлелдемелер негізінде өтіп кеткен
жағдайлар суреттеліп, фактілер дәлелденеді.
Дегенмен заңды фактілердің барлығы бірдей дәлелдеуге жатады деп айта
алмаймыз. Кейбір фактілер дәлелденбей ақ сот шешімінің шығуына негіз бола
алады. Сондықтанда ондай фактілер дәлелдеу пәні болып табылмайды. АІЖК 71-
бабында дәлелдеуден босатудың негіздері көрсетілген. Осы бапқа сәйкес АІЖК
заңды фактілердің төрт тобын дәлелдеуді қажет етпейтін фактілерге
жатқызады.
Бірінші топқа – жалпыға белгілі фактілер (сотпен жалпыға белгілі деп
танылған мән-жайлар), яғни барлық тұлғаларға белгілі мән-жайлар
Е.В.Васьковский өз енбегінде жалпыға мәлім фактілер деп сол жергілікті
жердің тәжірбиесін игеретін әрбір тұрғынына, сонымен қатар судьяларына
белгілі болуы тиіс фактілерді айтуға болады деп көрсетеді. Ондай фактілер
дәлелдеуді қажет етпейді [10, 82 б.].
Екінші топқа – алдын-ала бекітілген (преюдициалды) фактілер, яғни дәл
осы тараптар қатысқан басқа істер бойынша заңды күшіне енген сот
шешімдерсмен немесе үкімлерімен бекітілген фактілер.
АІЖК 71-быбының 2 - тармағына сәйкес: соттың бұрын қаралған азаматтық
іс бойынша заңды күшіне енген шешімімен белгіленген мән-жайлар сот үшін
міндетті және сол адамдар қатысатын басқа азаматтық істерді талқылау
кезінде қайтадан дәлелденбейді.
АІЖК 71-бабының 3 - тармағына сәйкес соттың қылмыстық іс бойынша
күшіне енген талап қоюды қанағаттандыру құқығы танылатын үкімі оған қатысты
соттың үкімі болған тұлға әрекеттерінің азаматтық-құқықтық салдары туралы
істі қарайтын сот үшін міндетті. Заңды күшіне енген сот үкімі мұндай
азаматтық істі қараған сот үшін, осы іс әрекеттер орын алды ма және оларды
осы адам жасады ма деген мәселелер бойынша, сондай-ақ үкіммен белгіленген
мән-жайларға және олардың құқықтық бағасына қатысты да міндетті болып
табылады.
Үшінші топқа – болжанған фактілер. (предпологаемые или предмируемые
факты) Заңға сәйкес бұл фактілер бекітілген деп саналады және азаматтық
істерді талқылағанда дәлелденбейді. АІЖК 71 бабының 4 тармағы бойынша заңға
сәйкес анықталады деп ұйғарылған фактілер азаматтық істі талқылау кезінде
дәлелденбейді. Мұндай ұйғарым жалпы тәртіппен теріске шығарылуы мүмкін.
Заңды түрде болжанған фактілер деп-өзге бір фактілердің бар болуы
нәтижесінде жалпыға белгілі екендігінің дәлелденгені туралы қорытындының
болуы міндетті фактілерді айтамыз.
Мысалы: Қауіптіліктің жоғарылағанынан пайда болған кінә төмендегі
фактілер дәлелденген жағдайда: АК 931-бабының 1 тармағы қызметі
айналасындағылар үшін жоғары қауіптілікпен байланысты заңды тұлғалар мен
азаматтар, егер зиян дүлей күштердің немесе жәбірленушінің теріс пиғылының
салдарынан пайда болғанын дәлелдемесе, жоғары қауіптілік кездері келтірген
зиянды өтеуге міндетті.
Төртінші топқа- жалпыға мойындалған, тұрақты ұғымдар. Бұл мән-жайлар
егер, тиісті құқықтық рәсімдер шеңберінде керісінше дәлелденбесе,
дәлелденбей-ақ бекітілуге тұратын жағдайлар.
Оларға :
- осы заманғы ғылымды, техникада, өнерде, кәсіпшілікте жалпы қабылданған
зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
- адамның заңды білуі;
- адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
- олардың бар екендігін растайтын құжатты ұсынбаған және арнаулы даярлық
немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені көрсетпеген адамда
арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы дәлелдемелерміз анықталған мән-
жайлар болып есептеледі.
Бұдан бөлек АІЖК-нің дәлелдеуді қажет етпейтін басқа да фактілерді
ұсынады. Ондай нормалар: АІЖК-нің 78-бабының 3-тармағы бойынша тараптың
талабын немесе қарсылығын негіздейтін фактілерді екінші тараптың талабын
немесе қарсылығын негіздейтін фактілерді екінші тараптың мойындауы ол
тарапта осы фактілерді одан әрі дәлелдеу қажеттілігінен босатады. Тарап
мойындаған факті сот отырысының хаттамасына енгізіледі және оған фактіні
мойындаған тарап қол қояды. Егер фактіні тану жазбаша өтініште баяндалған
болса, ол іске қосып тігіледі.
Бұл жерде мәселе даусыз фактілерге байланысты – яғни, бірінші тарап
дәлелдеуге міндетті фактіні екінші тараптың өзі мойындап қойса, онда бұл
даусыз факт болып саналады [9, 123 б.].
АІЖК-ң 78 бабының 4 тармағы бойынша егер фактілерді тану шындығында
болған мән-жайды жасыру мақсатымен не алдаудың, күш қолданудың, қорқытудың
немесе жаңылудың әсерінен жасалғандығына соттың күдігі болса, ол тануды
қабылдамай, ол туралы ұйғарым шығарады. Мұндай жағдайда осы фактілер жалпы
негізде дәлелденуге тиіс.
1. АІЖК-нің 66-бабының 10 тармағы бойынша егер тарап сот сұратқан
дәлелдемені өзінде ұстап қалса және оны соттың сұратуы бойынша
ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың мүдделеріне қарсы бағытталған
деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі.
2. АІЖК-нің 91-бабының 8-тармағына сәйкес егер тарап сараптама жүргізуге
қатысудан жалтарса немесе оны өткізуге кедергі келтірсе (сараптамаға
келмесе, сарапшыларға зерттеу үшін қажетті материалдар бермесе, сотқа
беруге мүмкіндік болмайтын немесе қиындық келтіретін өзіне тиісті
объектілерді зерттеуге мүмкіндік бермесе), ал істің мән-жайлары
бойынша мұндай тараптың қатысуынсыз сараптама жүргізу мүмкін болмаса,
сот қай тараптың сараптамадан жалтарғанына, сондай-ақ ол үшін оның
қаншалықты маңызы барлығына қарай анықтау үшін сараптама тағайындалған
фактіні анықталған немесе жоққа шығарылған деп тануға құқылы.
3. Тараптың дәлелдеу міндеті
Азаматтық істер бойынша дәлелдеу міндеті тараптарға жүктелген. АІЖК-
нің 65-бабына сәйкес әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының
негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәлелдеу
әрекетінде тараптар іс жүргізудің жарыспалылық қағидасына сүйенеді.
Дәлелдеу құқықғы теориясында, дәлелдеу - бұл тараптардың міндеті емес,
құқығы деген пікір бар.
Сондықтан бұл жерге дәлелдеу ауыртпалығы деген терминді қолдану
дұрыс сияқты. Аталған жағдайға байланысты теорияда көптеген пікірлер
ұсынып, дискуссия жүргізуге болады, бірақ заң тараптарға дәлелдеу міндетті
деп көрсетіп отыр. АІЖК-нің 65-бабы талапкер өз талабының негізін құрайтын
мән-жайларын, жауапкер - талапқа қарсы негіздерін, дербес талаптарын
мәлімдейтін үшінші тұлғалар - өзінің қойған талабын негіздейтін мән-
жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәл сондай міндет мемлекеттің және қоғамның,
сондай-ақ өзге тұлғалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін сотта
қорғау үшін талап арыз немесе арыз беретін прокурорға, мемлекеттік органға,
жергілікті өзін-өзі басқару органына, ұйымдар мен азаматтарға да жүктеледі
[11, 89 б.].
Азаматтық істер бойынша дәлелдеу міндеті тараптарға жүктелген. АІЖК-ң
65-бабына сәйкес әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі
ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәлелдеу әрекетінде
тараптар іс жүргізудің жарыспалылық қағидасына сүйенеді.
Дәлелдеу құқығы теориясында, дәлелдеу – бұл тараптардың міндеті емес,
құқығы деген пікір бар. Сондықтан бұл жерде дәлелдеу ауыртпалығы (бремя
доказывания) деген терминді қолдану дұрыс сияқты. Аталған жағдайға
байланысты теорияға көптеген пікірлер ұсынып, дискуссия жүргізуге болады,
бірақ заң тараптарға дәлелдеу міндетті деп көрсетіп отыр (ҚР АІЖК-ң 65-
бабы).
Талапкер өз талабының негізін құрайтын мән-жайларын, жауапкер-талапқа
қарсы негіздерін, дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар-өзінің
қойған талабын негіздейтін мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәл сондай міндет
мемлекеттің және қоғамның, сондай-ақ өзге тұлғалардың құқықтары мен заңмен
қорғалатын мүдделерін сотта қорғау үшін талап арыз немесе арыз беретін
прокурорға, мемлекеттік органға жергілікті өзін-өзі басқару
органына,жекелеген азаматтарға жүктейді.
Материалдық құық нормалары жекелеген жағдайларда тараптар арасында
дәлелдеу міндетін басқаша бөлуге немесе жүктеуге мүмкіндік. Бұл дәлелдеу
презумпциясымен байланысты. Мысал ретінде материалдық құқықтан келесі
арнайы ережелерді келтіруге болады:
1. АК 931- бабының 1-тармағында қызметі айналасындағылар үшін жоғары
қауіптілікпен байланысты заңды тұлғалар мен азаматтар (көлік ұйымдары,
өнеркәсіп орындары, құрылыстар, көлік құралдарының иелері және т.б.), егер
зиян дүлей күщтердің немесе жәбірленүшінің теріс пиғылығының салдарынан
пайда болғанын дәлелдемесе, жоғары қауіптілік көздері келтірген зиянды
өтеуге міндетті деп көрсетілген.
2. АК 359-бабында борышқор кінәлі болған кезде, егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, міндеттемені орындамағаны және тиісті дәрежеде
орындамағаны үшін жауап береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде
орындау үшін өзіне байланысты нормалардың барлығын қолданғанын дәлелдесе,
ол кінәсіз деп танылады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған кезде
міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған адам, егер бой
бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі төтенше және тойтаруға
болмайтын мән-жайлардың (дүлей құбылыстар, соғыс қимылдары және т.б.)
салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік болмағандығын дәлелдей
алмаса, мүліктік жауаптылықты көтереді.
Болжаған фактілерді дәлелдеуден бір тарап яғни, талапкер босатылады,
ал кінәсіздікті дәлелдеу міндеті екінші тарапқа яғни, жауапкерге өтеді.
Тараптардың және іске қатысушы басқа да тұлғалардың дәлелдеу әрекеті
өздерінің заңды ұстанымдарын негіздеу мақсатында дәлелдемелерді жинау,
ұсыну және зерттеу жұмыстарынан тұрады. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-
жайларды тарптардың және іске қатысушы басқа да тұлғалардың талаптары мен
қарсылықтары негізінде, материалдық және іс жүргізу құқығының қолданылуға
тиіс нормаларын ескере отырып, сот анықтайды. Дәлелдемелерді жинау және
ұсыну азаматтық іс қозғалғаннан бастап бірінші инстанциядағы сот шешім
немесе ұйғарым шығарылғанға дейін жүргізіледі.
Дәлелдемелерді ұсыну апелляциялық сот инстанциясында да жүргізілуі
мүмкін. АІЖК-нің 335-бабының 3-тармағы бойынша апеллияциялық шағым,
наразылық беретін тұлғаның бірінші сатыдағы сотқа табыс етілмеген жаңа
айғақтарға, сілтеме жасауына тек шағымында олардың бірінші сатыдағы сотқа
оларды табыс етуге мүмкіндігі болмауы негізделген жағдайда ғана жол
беріледі делінген.
АІЖК-нің 345-бабының 1-тармағында істі апеллияциялық тәртіппен қарау
кезінде сот бірінші сатыдағы сот шешімінің заңдылығы мен негізділігін толық
көлемінде тексереді деп көрсеткен. Апелляциялық инстансиядағы соттардың
бірінші сатыдағы соттардың шешімдерінің құқықтық және нақты жақтарының
дұрыстығын, тексеруі, жаңа мән - жайларды бекітіп, жаңа дәлелдемелерді
зерттеуі мен бағалауы- апелляциялық соттардың істі қайтадан мәні бойынша
қарап шығатынын негіздейді.
Заң апелляциялық сот сатысына қосымша материалдар ұсынылады деп анық
көрсетпеген. Сонымен бірге Азаматтық іс жүргізу кодексі әртүрлі терминдерді
қолданады. АІЖК-нің 335-бабының 3-тармағында жаңа дәлелдемелер, АІЖК-нің
355-бабының 2-тармағында қосымша дәлелдемелер, АІЖК-нің 347-бабында
қосымша табыс етілген материалдар деп көрсетілген. Апелляциялық
инстанцияға қосымша ұсынылған дәлелдемелер тек қандайда бір жаңа
фактілерді бекіту және істі дұрыс шешу үшін емес, бірінші инстанцииядағы
сот шешімін толық және жан-жақты тексеру үшін қажет.
АІЖК-нің 66-бабының 1-тармағы бойынша дәлелдемелерді тараптар мен іске
қатысушы басқа да тұлғалар береді. Сот істің нақты мән-жайын анықтау
мақсатында өз бастамасымен айғақтар жинаудан босатылған, алайда тараптың
дәлелді өтініші бойынша оған қажетті материалдарды алуға жәрдемдеседі.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар
болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі
дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде
іс үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқада жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни
соттық дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы
екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізді шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер
мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы
іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау;
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу;
- Дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс-жүргізу әдебиеттерінде соттағы дәлелдеуге байланысты
түрлі пікірлер айтылған.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу
үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
Дәлелдемелерді жинау-тараптар мен іске қатысушы тұлғалардың
бастамасымен түрлі тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Дәлелдемелерді жинаудың бір тәсілі мүдделі тұлғаның өтініші бойынша
дәлелдемелерді сұратып алдыру.
Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді ұсыну
қиындық келтірген жағдайда, сот олардың өтініші бойынша дәлелдемелерді
сұратып алдыруға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде :
- сұратып алдыруға жататын дәлелдемелер;
- осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар;
- қандай мән-жайлар анықталатыны немесе бекерге шығарылатындығы;
- дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер;
- сұратып алдыратын дәлелдеменің тұрған жері көрсетілуі тиіс.
Қажет болған жағдайда сот өтініш берген адамға дәлелдемені алу үшін
сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей сотқа
жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның қолына
береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгілеген мерзімде
беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын алған
күннен бастап 5 күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бұл туралы сотқа
хабарлауға міндетті.
Хабарламаған, сондай-ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы сот
дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жаза қолданылады.
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны сотқа
беру міндетінен босатпайды. Соттың талабын қасақана орындамаған жағдайда
аталған тұлғалар қылмыстық жауапқа тартылады.
Жазбаша дәлелдемелерді сотқа беру қиын болған ретте сот тиісінше
куәландырылған көшірмелерді және үзінділерді беруді талап ете алады немесе
жазбаша дәлелдемелерді олар сақталып қойылған жерде қарай алады және
зерттей алады [12, 256 б.].
Дәлелдемелерді жинаудың тағы бір тәсілі сот тапсырмаларын беру жолымен
жүргізіледі. АІЖК-нің 72,73- баптары бойынша істі қараушы сот іске қатысуша
адамның басқа қалада немесе ауданда дәлелдемелер жинау қажеттілігі туралы
өтінішін қанағаттандырған жағдайда тиісті сотқа белгілі бір іс-жүргізу
әрекетін жасауға тапсырма береді. Мысалы: куәнің түратын жері бойынша
соттан куәлік жауап алу туралы, заты тұрған жерінде қарау туралы т.б.
Көп жағдайда сот тапсырмасын беру туралы ұйғарымдар істі сотта қарауға
әзірлеу кезінде шығарылады.
Соттың тапсырмасы туралы ұйғарымда қаралатын істің мәні, тараптар
туралы мәліметтер, анықтауға жататын мән-жайлар, тапсырманы орындаушы сот
жинауға тиіс дәлелдемелер көрсітіледі. Бұл ұйғарым ол жолданған сот үшін
міндетті және ол алынған сәттен он күнге дейінгі мерзімде орындалуға тиіс.
Соттың тапсырмасын орындау АІЖК-де белгіленген ережелер бойынша сот
отырысында жүргізіледі. Іске қатысатын тұлғалар отырыстың өтететін уақыты
мен орны туралы құлақтандырылады, алайда оған келмеу тапсырманы орындауға
кедергі болып табылмайды. Хаттамалар мен тапсырманы орындау кезінде
жиналған барлық материалдар дереу істі қарап жатқан сотқа жіберіледі.
Егер іске қатысатын адамдар немесе тапсырманы орындаушы сотқа
түсініктеме немесе айғақ беруші куәлер істі қарайтын сотқа келсе, олар
жалпы тәртіпте түсініктеме мен айғақ береді.
Істі қараушы сот іске қатысушы адамдардың Қазақстан Республикасының
құқықтық көмек көрсету жөнінде келісімі бар басқа мемлекетте дәлелдемелер
жинау туралы өтінішін қанағаттандырған жағдайда сол келісімнің ережелеріне
сәйкес сот тапсырмасын жібереді.
Дәлелдемелерді жинаудың үшінші тәсілі - дәлелдемелерді қамтамасыз ету
институтын қолдану арқылы жүзеге асырады. Бұл азаматтық іс жүргізу
құқығының арнайы институты.
Бұл институттың нормалары қажетті дәлелдемелерді сотқа ұсыну соңынан
мүмкін болмайды немесе қиындық келтіреді деп қауіптенуге негіз туындаған
жағдайда дәлелдемелерді сақтау және куәлендіру тәртібін бекітеді.
Өздері үшін қажетті дәлелдемелерді іске қатысушы тұлғалар соттан
қамтамасыз ету туралы сұрай алады. Мысалы, ауыр халдегі ауру куәден күні
бұрын жауап алу, тез бүлінетін өнімдерге сараптама тағайындау құлап қалу
қаупі төніп тұрған объектіні алдын-ала қарап шығу т.б.
Заң дәлелдемелерді қамтамасыз етудің түрлерін шектемейді.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтініш сотқа дәлелдемелерді
қамтамасыз ету жөніндегі іс жүргізу әрекеттері жасалуға тиісті аумақ
бойынша беріледі. Бұл істі қараушы сот немесе дәлелдемелердің орналасқан
жеріндегі басқа да сот болуы мүмкін.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтініште:
- қамтамасыз етілуге қажетті дәлелдемелер;
- растау үшін осы дәлелдемелер қажет мән-жайлар;
- өтініш берушіні қамтамасыз ету туралы өтініш жасауға итермелеген
себептер;
- қамтамасыз етілетін дәлелдемелер қажет болып отырған іс көрсетілуге тиіс;
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтінішті қарау нәтижесі бойынша
сот ұйғарым шығарады. Мұндай өтінішті қабылдаудан бас тарту туралы судьяның
ұйғарымына жекеше шағым берілуі мүмкін.
Дәлелдемелерді қамтамасыз етуді жалпы іс жүргізу ережелеріне сәйкес
судья жеке дара жүзеге асырады. Өтініш беруші және іске қатысушы басқа
тұлғалар дәлелдемелерді қамтамасыз ету уақыты мен орны туралы хабарланады,
алайда олардың келмеуі дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтінішті
қарауға кедергі болып табылмайды.
Хаттамалар және дәлелдемелерді қамтамасыз ету тәртібімен жиналған
нәрсенің бәрі іске қатысушы тұлғаларға хабарлана отырып, істі қараушы сотқа
беріледі.
Дәлелдемелерді қамтамасыз етудің мерзімі заңда қарастырылмаған, бірақ
бұл мерзім норма аналогиясы бойынша сот тапсырмасы орындалатын мерзімнен,
яғни 10 күннен асып кетпеуі тиіс.
Істің сотта туындауға дейін дәлелдемелерді қамтамасыз етуді заңдармен
көзделген тәртіппен сотта натариустар немесе консулдық мекемелердің
лауазымды адамдары жүргізеді.
Нотариат туралы Қазақстан Республикасының 98, 99-баптары
дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы сұрақтарды реттейді [13, 33 б.].
Нотариус сотта немесе басқа құзіретті органда іс туындаған жағдайда,
егер кейіннен дәлелдемелерді табыс ету мүмкін емес немесе қиын болады деп
топшылауға негіз болса, мүдделі тұлғалардың өтініші бойынша қажетті
дәлелдемелерді қамтамасыз етеді.Нотариус мүдделі тұлғалар өзіне өтініш
жасаған кезде соттың немесе басқа құзыретті органның қарауында жатқан іс
бойынша дәлелдемелерді қамтамасыз етпейді.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету тәртібі бойынша нотариус азаматтарға
сауалдар қояды, құжаттар мен заттарды қарайды, қажет болған жағдайда
сараптама тағайындайды.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету жөніндегі іс жүргізу әрекеттерін жасаған
кезде нотариус ҚР азаматтық іс жүргізу заңдарының нормаларын басшылыққа
алады.
Азаматтық істер бойынша дәлелдеу міндеті тараптарға жүктелген. АІЖК-ң
65-бабына сәйкес әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі
ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәлелдеу әрекетінде
тараптар іс жүргізудің жарыспалылық қағидасына сүйенеді.
Дәлелдеу құқығы теориясында, дәлелдеу – бұл тараптардың міндеті емес,
құқығы деген пікір бар. Сондықтан бұл жерде дәлелдеу ауыртпалығы (бремя
доказывания) деген терминді қолдану дұрыс сияқты. Аталған жағдайға
байланысты теорияға көптеген пікірлер ұсынып, дискуссия жүргізуге болады,
бірақ заң тараптарға дәлелдеу міндетті деп көрсетіп отыр (ҚР АІЖК-ң 65-
бабы).
Талапкер өз талабының негізін құрайтын мән-жайларын, жауапкер-талапқа
қарсы негіздерін, дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар-өзінің
қойған талабын негіздейтін мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәл сондай міндет
мемлекеттің және қоғамның, сондай-ақ өзге тұлғалардың құқықтары мен заңмен
қорғалатын мүдделерін сотта қорғау үшін талап арыз немесе арыз беретін
прокурорға, мемлекеттік органға жергілікті өзін-өзі басқару
органына,жекелеген азаматтарға жүктейді.
Материалдық құық нормалары жекелеген жағдайларда тараптар арасында
дәлелдеу міндетін басқаша бөлуге немесе жүктеуге мүмкіндік. Бұл дәлелдеу
презумпциясымен байланысты.
Нотариус тараптар мен мүдделі адамдарға дәлелдемелерді қамтамасыз ету
уақыты мен орны туралы хабарлайды, бірақ олардың келмей қалуы
дәлелдемелерді қамтамасыз ету жөніндегі іс-әрекетті жасауға кедергі болып
табылмайды.
Тараптар мен мүдделі адамдардың біреуін хабардар етпей дәлелдемелерді
қамтамасыз ету тек кейінге қалдыруға немесе іске кейіннен кімнің
қатысатынын анықтауға болмайтын жағдайларда ғана жүргізіледі.
Куә немесе сарапшы шақыру бойынша келмеген жағдайда нотариус ҚР-ның
заң актілерінде көзделген шараларды қолдау үшін куәнің немесе сарапшының
тұрғылықты жері бойынша сотқа бұл туралы хабарлайды.
Нотариус азамат пен маманды көркеу жалған айғақ немесе қорытынды
бергені және айғақ немесе қорытынды беруден бас тартқаны немесе жалтарғаны
үшін жауап беретіні туралы ескертеді.
2. АЗАМАТТЫҚ СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
1. Соттағы дәлелдемелердің түсінігі
Азаматтық іс жүргізуде дәлелдеу - сотта дәлелдемелерді пайдалану
арқылы жүзеге асырылады. Соттағы дәлелдемелер азаматтық істерді дұрыс шешу
үшін қажетті мән-жайлар мен заңды фактілерді бекітетін құрал ретінде
қолданылады. АІЖК-нің 64-бабында соттағы дәлелдемелердің ұғымы көрсетілген:
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың тараптары мен қарсылықтарын
көздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшылардың қорытындыларымен, іс-жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де құжаттармен анықталады.
Дәлелдемелер дегеніміз – істің дұрыс шешілуіне әсер ететін шынайы
мәліметтер.
Дәлелдемелер біріншіден, іске қатысты болуы тиіс; екіншіден, заңда
көзделген дәлелдемелердің түрі болуы тиіс
Соттағы дәлелдемелерді сипаттайтын бірінші белгі, - соттағы
дәлелдемелер заңды тәсілмен алынған нақты мән-жайлар болуы тиіс деген
теореманы тереңірек ашатын болсақ, ҚР Конституциясының 77-бабының 3-
тармағының 9-тармақшасында заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші
болмайды делінген. Сонымен бірге АІЖК–ң 69-бабының 3-тармағында заңды бұза
отырып алынған дәлелдемелердің заңдық күші жоқ деп танылады және сот
шешімінің негізіне жатқызыла алмайды, сондай-ақ іс үшін маңызы бар кез
келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдаланыла алмайды деп көрсетілген.
Соттың дәлелдемелердің бірінші белгісінде дәлелдемелерге жол беру
ережесі көрініс табады. АІЖК-ң 68-бабының 1-тармағында егер дәлелдеме осы
кодексте негізделген тәртіппен алынса, дәлелдемеге жол беруге болады деп
танылады. Куәлерден жауап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. АЗАМАТТЫҚ СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ ИНСТИТУТЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Соттағы дәлелдеудің түсінігі және
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Дәлелдеу пәнінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .9
1.3 Тараптардың дәлелдеу
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .13
2. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
2.1 Соттағы дәлелдемелердің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.20
2.2 Дәлелдемелерді зерттеу және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
3.1 Дәлелдемелерді жіктеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 59
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дәлелдеу институты (мұнда дәлелдемелер
интситуты да жатады) үрдістің пайда болу кезеңінен бастап тарихқа ие.
Осыған байланысты оның көптеген жылдар бойы үні мен өзектілігін жоғалтпаған
классикалық аккордтары бар. Сонымен бірге, ағымдағы уақыт қарастырылып
отырған мәселеге кейбір кездері өзінің негативтік іздерін де қалдырады.
Бірақ сот өндірісінің барлық тәртібінің сапалы қайта құрылуына
байланысты бұл тақырып өзекті сипатқа ие.
ҚР Конституциясына сәйкес Демократиялық құқықтық мемлекет құруда және
мемлекеттік құқықтық реформа құрылу жағдайына байланысты азаматтық іс
жүргізу заңнамаларына ауқымды өзгертулер қажет болған болатын. Осыған орай
2001 жылғы маусымдағы АІЖК-і қабылданды. Одан бері АІЖК - не көптеген
өзгерістер мен толықтырурулар енгізіліп отырды. Жаңа азаматтық іс жүргізу
кодексі қазіргі заманғы демократиялық қоғамның деңгейін, әлеуметтік –
экономикалық тенденциясының дамуын айқындайтын, сот реформасын жүзеге асыру
мен сот төрелігінің санасын арттырудың өзекті мәселелеріне жауап бере
алатын заң нормасы деп қарастыруға болады.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар
болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс
үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың қарсылықтары
мен талаптарын, басқада жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни соттық
дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы
екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізгі шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер
мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы
іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау.
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу.
- Дәлелдемелерді бағалау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстанда сот жүйесін
реформалау сот төрелігінің шынайы тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған болатын. Осыған орай, азаматтық сот ісін жүргізуде де түбегейлі
өзгерістер болды.
Азаматтық процесс азаматтардың ар-намысын қорғаудың, еңбек және басқа
да дауларды шешудің, азаматтық-құқықтық қатынастың барлық субъектілерінің
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуы тиіс.
Аталған міндеттерді іске асыру судьялардың, прокурорлардың,
адвокаттардың, заңгерлердің жұмысында біліктілікті талап етеді.
Ұсынылып отырған Азаматтық іс жүргізудегі делелдемелер тақырыбындағы
диплом жұмысы азаматтық іс жүргізу ғылымына, оның ішінде соттағы дәлелдеу
институтының мәселелеріне тереңірек үңіліп, соған бағытталған.
Азаматтық сот өндірісіндегі дәлелдеме институты осы құқық саласының
ең негізгі көлемді алатын институттарының бірі. Сондықтан да осы отандық
және шетелдік процессуалист ғалымдар біршама теоретикалық ғылыми зерттеу
жұмыстарын жүргізеді.
Атап айтқанда: К.С.Юдельсон, А.Ф.Клейнман, Я.Л. Штутин, М.К.
Треушников, О.В.Иванов, З.К. Абдуллина, З.Х. Баймолдина т.б.
Осындай зерттеу жұмыстарынан кейін соттағы дәлелдеудің мәселелері сот
практиктерінің үлкен ғылыми қызығушылығына ие болып отыр.
Дипломдық жұмысты орандауда алынған нәтижелер және жасалған
қорытындылар. Зерттелуге алынған мәселелер бойынша жасалған қорытындылар
осы дипломдық жұмыстың қорытындысында көрсетілген. Құқықтық әдебиеттерде
азаматтық іс жүргізу құқығының дәлелдеу мәселелерімен қатар, дәлелдеме
институты да көрсетіледі.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ҚР құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасы дәлелдемелік құқықтың жалпы ережелерін бекітетін нормаларына
біршама толықтырулар мен өзгертулер енгізіп отыр. Атап айтқанда: сотта
дәлелдемелерді зерттегенде ғылыми - техникалық құралдарды пайдаланудың жаңа
жолдары мен түрлерінің енуі, дәлелдемелерді жинау және ұсынуда тараптардың
біршама жаңа құқықтарға ие болуы, жарыспалылық қағидасының, яғни соттың өз
бастамасымен дәлелдеме жинаудан босатылып, ондай құқықтық
тараптарға берілуі т.б. іс жүргізушінің әрекеттері заң нормасынан орын
алған.
Ұсынылып отырған ғылыми еңбекте іс жүргізу заңдарына саралау
жүргізіліп, осы төңіректе зерттеулер жүргізген авторлардың пікірлері
ескеріле отырып салыстырмалы түрде анализ жасалған.
Еңбек азаматтық іс жүргізу құқығының ең бір негізгі институтының бірі
соттағы дәлелдеу және дәлелдемелердің өзекті мәселелерін зерттеуге
бағытталған.
1. АЗАМАТТЫҚ СОТ ӨНІДІРІСІНДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ
ИНСТИТУТЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Соттағы дәлелдеудің түсінігі және мақсаты
Соттық дәлелдеу бұл істің мән - жайларын соттық дәлелдемелер арқылы
анықтау бойынша процесске қатысушылардың қызметі. Өзгеше айтар болсақ, бұл
тараптардың және өзге де қатысушылардың дәлелдемелерді табыс етуге, жинауға
және оларды зерттеуге әрекеті. Мұндай құқық ҚР АІЖКнің 47 бабында
көзделген.
ҚР АІЖК - нің 65 бабына сәйкес, әр тарап (талап қоюшы және жауапкер)
өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын
мән - жайларды дәлелдеуі тиіс [1, 23 б.].
Осы мән - жайларды ҚР азаматтық іс жүргізу заңында белгіленген нақты
деректер арқылы дәлелдеу қажет. Бұл нақты деректер:
• тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерімен;
• куәлардың айғақтарымен;
• заттай дәлелдемелермен;
• сарапшылардың қорытындыларымен;
• іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен
анықталады.
Жоғарыда аталған деректерді басқаша дәлелдеу құралдары деп атайды.
Дәлелдеу құралдары бұл сотта істің мәнжайларын анықтау үшін қолданылуы
мүмкін құралдар.
Сотта азаматтық істерді қарау барысында іс үшін маңызы бар мән-
жайларды бекіту соттық тану жолымен жүзеге асырылады. Соттық тану
объективті әлемдегі заңдылықты (факті, мән-жайлар) тану процесіндегі
адамның танып білуге бағытталған іс-әрекетінің көп түрлілігі.
Азаматтық сот процесінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде
іс үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқа да жағдайларды соттағы дәлелдемелер,
яғни соттың дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар
болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі
дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде
іс үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқада жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни
соттық дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы
екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізгі шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер
мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы
іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау.
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу.
- Дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс-жүргізу әдебиеттерінде соттағы дәлелдеуге байланысты
түрлі пікірлер айтылған.
Бір авторлар соттағы дәлелдеуді дәлелдемелерді бағалаудағы соттардың
ойлау немесе тану әрекеттері деген [2, 156 б.]. Егер осы автордың
пікірімен келісетін болсақ соттағы дәлелдеудің мазмұны дәлелдемелерді
жинау, ұсыну, зерттеуге байланысты іс жүргізу әрекеттерін жоққа шығарады.
Екінші бір автор соттағы дәлелдеуді сот пен іске қатысушылардың
дәлелдемелерді жинау, табыстау және зерттеуге бағытталған әрекеттерінің
жиынтығы деп түсіндіреді. Бұл пікір бірінші автордың пікіріне тіпті қарама-
қайшы, С.В.Курылевтің ойынша логикалық және ойлау әрекеттері соттағы
дәлелдеуге тән құбылыс емес, сондықтан дәлелдемелерді бағалау соттағы
дәлелдеуге қатысы жоқ деген тұжырым жасайды [3, 88 б.].
Соттағы дәлелдеуді сот пен іске қатысушылардың не ойлау немесе іс
жүргізу әрекеті деп қана қарастыра алмаймыз. Мұндай дәлелдемелерді жинауға,
ұсынуға, зерттеуге және бағалауға бағытталған ойлау және іс жүргізу
әрекеттерінің жиынтығы деп қарастырғанымыз жөн.
Сот пен іске қатысушылардың жоғарыда айтылған әрекеттері азаматтық іс
жүргізу нормалары мен реттеледі және іс жүргізу сипатына ие болады.
Дегенмен бұл әрекеттер ақылмен, оймен, логикамен тығыз байланысты.
Сондықтан да логикалық - ойлау әрекетінен тыс сот пен іске қатысушылардың
әрекет жасауы мүмкін емес.
Сонымен, соттағы дәлелдеу түсінігін азаматтық іс жүргізу құқық
қатынасына түсуші субъектілердің ойлау және іс жүргізу әрекеттері деп
түсіндіретін процессуалист ғалымдардың (позициясын) ұстанымын дұрыс
деп есептеуге болады. Ондай ұстанымды П.П.Гуреев, И.М. Зайцев, В.В
Молчанов, М.К.Треушников сияқты орыстың ұлы ғалымдары ұстанады.
Ғылыми әдебиеттерде дәлелдеу әрекеттерін кім жүзеге асырады және қандай
мөлшерде жүзеге асады деген, яғни соттағы дәлелдеудің субъектілері туралы
түрлі ғылыми пікірлер бар.
Революцияға дейінгі ғылыми әдебиеттерде дәлелдеу әрекеттерін тек
тараптар ғана жүзеге асырады делінген. Мысалы: А.Х.Гольстем Дәлелдемелер
әрқашанда тараптар арқылы ұсынылады және бұл таптардың ерекше құқығы болып
табылады, сот ешқашан дәлелдеме немесе анықтама жинамайды деген пікірін
ұсынады [4, 142 б].
Ал, А.Ф.Клейнман: дәлелдеудің өзі тараптар мен іске қатысушылардың
сотқа дәлелдемені табыстауынан, оларға анализ жасаудан және дәлелдемелерден
даулы фактілерге қатысты қорытындылар жасаудан тұрады дейді [5, 102 б.].
50 жылдармен 80 жылдардың ортасына дейінгі кезеңде сот дәлелдеу
процесінің негізгі субъектісі деген пікір қалыптасқан болатын. Сол
кезеңдегі заң нормаларында, яғни Қаз ССР-нің Азаматтық іс жүргізу
Кодексінде (АЖІК-нің 14,18,48 т.б. баптары) заң сотқа іске қатысты мән-
жайларды толық, жан-жақты, объективті түрде айқындауды міндеттейді.
Дәлелдеу әрекеттеріне елеулі өзгерістер 80-жылдардың ортасынан бері
қарай ене бастады.
Азаматтық іс жүргізу кодексі мынандай ережелерді бекітті:
- Дәлелдемелерді жинау және ұсынуды тараптар мен іске қатысушы тұлғалар
жүзеге асырады.(15, 65, 66, 335-б, 3 бөлімі, 377 баптар т.б.)
- Дәлелдемелерді зерттеу сотпен, тараптармен, іске қатысушы тұлғалармен
сот мәжілісінде істі қарағанда жүргізіледі. (195-206, 208, 210, 211, 354-
356, 376, 398 баптар т.б.)
- Дәлелдемелерді бағалауды сот жүзеге асырады. (16,77 бап) Іске қатысушы
тұлғалар дәлелдемелерде бағалауда өз пікірін білдіруге құқылы, бірақ
бағалаудың іс жүргізу құқықтың салдары болмайды.
Олай болса, дәлелдемелерді жинауға, ұсынуға, зерттеуге байланысты
әрекеттер іске қатысушы тұлғалармен жүзеге асырылады. Дәлелдеу міндеті ең
бірінші тараптар мен үшінші тұлғаларға жүктеледі. Тараптар, үшінші
тұлғалар, арызданушылар т.б. іске қатысушы тұлғалар дәлелдемелерді жинау,
ұсыну, зерттеу әрекеттеріне белсене араласуы тиіс.
Сот іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында өз бастамасымен
дәлелдеме жинаудан толығымен босатылған. Бірақ АІЖК-нің 15-бабының 2-
тармағы бойынша заңда көзделген жағдайларда іс үшін маңызы бар
материалдарды алып беруге көмектеседі.
Сонымен, тараптар немесе басқа да іске қатысушылар ұсынған немесе
мүдделі тұлғалардың өтініші бойынша соттың сұрату тәртібімен алынған
дәлелдемелерді зерттеу және бағалауды сот жүзеге асырады.
Азаматтық іс жүргізу заңдарының мазмұнынан дәлелдеудің субъектісі-
тараптар, басқа да қатысушылар және сот екені анықталып отыр.
Жоғарыда айтылған пікірлерді есепке ала отырып: соттық дәлелдеу
дегеніміз - дәлелдемелерді жинау, ұсыну және зерттеуге қатысты тараптар
және іске қатысушы тұлғалар; дәлелдемелерді зерттеу және бағалауға қатысты
соттардың дәлелдемелерді қолдану жолымен іс үшін маңызы бар заңдық
фактілерді бекітуге бағытталған ойлау және іс жүргізу әрекеттері деген
анықтама тұжырымға тоқталамыз.
2. Дәлелдеу пәнінің түсінігі
Дәлелдеу пәніне қатысты деректер құрамы әрбір іс бойынша әртүрлі. Осы
жағдайда қолдануға тиіс материалдың құқық нормаларымен басшылық ете және
тараптардың талаптарынан және қарсылықтарынан оны сот анықтайды.
Әуелі дәлелдеу пәніне талап негіздемесінің деректері жатқызылады, яғни
талап қоюшымен талап негіздемесі ретінде көрсетілген заңды фактілер, сондай-
ақ талапқа қарсылық негіздемесінің деректері, яғни жауапкермен талапқа
қарсы негіздемесі ретінде көрсетілген заңды фактілер.
Процеске даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші
тұлғалар қатысқанда немесе қарсы талап қойылғанда іс бойынша дәлелдеу
пәніне осындай талаптар негізінде деректер енгізіледі.
Егер тараптар заңды маңызы жоқ фактілерге сүйенетін болса, онда сот
оларды зерттеуге тиіс емес. Ал егерде тараптар іс бойынша маңызы бар
фактілерді белгілемесе, онда сот оны өз бастамасы бойынша дәлелдеу пәніне
жатқызуы тиіс, сондай-ақ дауды дұрыс шешу үшін тараптарға дәлелдемелер
табыс етуге ұсыныс жасайды.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізгі шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні - азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды
фактілер мен өзгеде мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің
қатыстылығы іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
А.Х.Гольмстен дәлелдеу пәнін анықтай келіп, тараптардың талаптарын
негіздейтін фактілер дәлелдеудің пәні болып табылады деп жазады [4, 143
б.].
Дәлелдеуді қанағаттандыратын екі негізгі шарт бар:
1. Факт немесе мән-жай іс үшін маңызды болуы тиіс;
2. Факт немесе мән-жай іс бойынша талапты құптайтын немесе қарсылық
білдіретініне қарамастан анық болуы тиіс.
Іс бойынша дәлелдеуге жататын заңды фактілер мен басқа да мән-жайларды
ізделініп отырған фактілер деп атауға болады. Себебі сот оларды бекітуі
тиіс іс бойынша ізделініп отырған фактілердің жиынтығы дәлелдеу пәні болып
табылады. Істің дұрыс шешілуіне қажетті маңызы бар мән-жайлар тараптар мен
басқа да іске қытысушылардың талаптарымен қарсылықтары негізінде тиісті
материалдық және процессуалдық құқық нормаларын қолдана отырып сотпен
анықталады. АІЖК-нің 66-бабының 2-тармағы. Осы нормадан соттағы дәлелдің
пәнін сот анықтайтынын байқаймыз.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар
болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі
дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде
іс үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқада жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни
соттық дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы
екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізді шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер
мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы
іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау.
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу.
- Дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс-жүргізу әдебиеттерінде соттағы дәлелдеуге байланысты
түрлі пікірлер айтылған.
Дәлелдеу құқығы теориясында дәлелдеу пәнінің мазмұны туралы түрлі
пікірлер кездеседі. А.К.Сергун, Я.Л. Штутин, М.К.Треушников, К.С. Юдельсон
сияқты ғалымдар дәлелдеу пәніне дауласушы тараптардың талаптары мен
қарсылықтарын негіздейтін материалдық - құқықтық сипатқа не фактілер кіреді
деп дәлелдесе, екінші бір авторлар дәлелдеу пәнінің мазмұнына талапты
қолдайтын немесе оған қарсылық білдіретін фактілер ғана емес, құқық
бұзушылықтың немесе даудың туындау себептері мен шарттарын да дәлелдеу
пәнінің мазмұнына кіреді дегенді айтады, (Ю.К.Осипов) [6, 60 б.] үшінші бір
авторлар дәлелдеу пәні өзіне мән-жайлардың мынандай 3 тобын қамтиды, яғни
материалдық-құқықтық, процессуалдық және дәлелдемелік деген тұжырымды
ұсынса (Д.М.Чечот) [7, 84 б.]; төртінші бір ғалымдар дәлелдеу пәнінің
мазмұнын кеңірек қамтиды, яғни оған материалдық құқықтық фактілер,
процессуалдық сипатқа ие фактілер, дәлелдемелік және сотта құқық бұзушылық
прафилактикасына қажетті фактілерді кіргізеді [8, 73 б.].
Осы айтылғандардың ішіне ең дұрыс пікір бірінші авторлар тобының тұжырымы
деп сенеміз.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізді шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні - азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды
фактілер мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің
қатыстылығы іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттық шешудің пәні даулы материалдық-құқықтық қатынас немесе заңды
мүдде болып табылады. Ал нормаларында бекітілген белгілі заңды фактімен
немесе олардың жиынтығымен байланысты.
Заңды фактілерді соттың бекітуі даулы құқықтың немесе заңды мүдденің
бар немесе жоқ екенін анықтауға негіз болып табылады. Бұл жерден
дәлелдеудің пәні материалдық-құқықтық қатынастардың туындауына, өзгеруіне,
қасақана негіз болатын заңды фактіні құрайтынын анықтауға болады.
Дәлелдеу пәні - түсінігі бұл соттық зерттеудің шектері немесе көлемі
деген ұғымды береді. Заң соттағы зерттеудің шектерін бекітпейді, ал
дәлелдеудің пәні анық. Оған тараптардың қарсылықтары мен талаптарын
негіздейтін жайттар жатады. Басқа фактілер Сотта зерттеудің шектері
ұғымының мазмұнына кіреді [9, 122 б.].
Әрбір азаматтық іс бойынша дәлелдеудің пәні әр түрлілігімен
ерекшеленеді. Себебі түрлі азаматтық істерде мән-жайлар мен оқиғалар
толығымен бірдей болуы мүмкін емес.
Талап өндірісіндегі істер бойынша дәлелдеудің пәні түрлі фактілердің
тобынан құралады:
- Талаптың негізгі фактісінен;
- Талапқа қарсы қарсылықтарын негіздеу фактісінен;
- Қарсы талап негізінің фактісінен;
- Үшінші тұлғалардың талабы негізінің фактісінен.
Ерекше талап қою сот өндірісінің істері бойынша арыздың негізімен
немесе арыз бойынша қойылған талапқа қарсылық негізіндегі фактілермен, ал
ерекше өндіріс бойынша арыздың шағымның негізімен және мүдделі тұлғалардың
баяндау фактісімен, сипатталады.
Дәлелдеу пәніне кіретін заңды фактілердің мынандай түрлері бар:
- әрекет (әрекетсіздік), оқиға, жағдай;
- заңды және заңсыз әрекеттер;
- жағымды және жағымсыз фактілер;
Дәлелдеу процесінде өтіп кеткен оқиғалар мен фактілер бекітіледі.
Сондықтан соттық талқылау барысында дәлелдемелер негізінде өтіп кеткен
жағдайлар суреттеліп, фактілер дәлелденеді.
Дегенмен заңды фактілердің барлығы бірдей дәлелдеуге жатады деп айта
алмаймыз. Кейбір фактілер дәлелденбей ақ сот шешімінің шығуына негіз бола
алады. Сондықтанда ондай фактілер дәлелдеу пәні болып табылмайды. АІЖК 71-
бабында дәлелдеуден босатудың негіздері көрсетілген. Осы бапқа сәйкес АІЖК
заңды фактілердің төрт тобын дәлелдеуді қажет етпейтін фактілерге
жатқызады.
Бірінші топқа – жалпыға белгілі фактілер (сотпен жалпыға белгілі деп
танылған мән-жайлар), яғни барлық тұлғаларға белгілі мән-жайлар
Е.В.Васьковский өз енбегінде жалпыға мәлім фактілер деп сол жергілікті
жердің тәжірбиесін игеретін әрбір тұрғынына, сонымен қатар судьяларына
белгілі болуы тиіс фактілерді айтуға болады деп көрсетеді. Ондай фактілер
дәлелдеуді қажет етпейді [10, 82 б.].
Екінші топқа – алдын-ала бекітілген (преюдициалды) фактілер, яғни дәл
осы тараптар қатысқан басқа істер бойынша заңды күшіне енген сот
шешімдерсмен немесе үкімлерімен бекітілген фактілер.
АІЖК 71-быбының 2 - тармағына сәйкес: соттың бұрын қаралған азаматтық
іс бойынша заңды күшіне енген шешімімен белгіленген мән-жайлар сот үшін
міндетті және сол адамдар қатысатын басқа азаматтық істерді талқылау
кезінде қайтадан дәлелденбейді.
АІЖК 71-бабының 3 - тармағына сәйкес соттың қылмыстық іс бойынша
күшіне енген талап қоюды қанағаттандыру құқығы танылатын үкімі оған қатысты
соттың үкімі болған тұлға әрекеттерінің азаматтық-құқықтық салдары туралы
істі қарайтын сот үшін міндетті. Заңды күшіне енген сот үкімі мұндай
азаматтық істі қараған сот үшін, осы іс әрекеттер орын алды ма және оларды
осы адам жасады ма деген мәселелер бойынша, сондай-ақ үкіммен белгіленген
мән-жайларға және олардың құқықтық бағасына қатысты да міндетті болып
табылады.
Үшінші топқа – болжанған фактілер. (предпологаемые или предмируемые
факты) Заңға сәйкес бұл фактілер бекітілген деп саналады және азаматтық
істерді талқылағанда дәлелденбейді. АІЖК 71 бабының 4 тармағы бойынша заңға
сәйкес анықталады деп ұйғарылған фактілер азаматтық істі талқылау кезінде
дәлелденбейді. Мұндай ұйғарым жалпы тәртіппен теріске шығарылуы мүмкін.
Заңды түрде болжанған фактілер деп-өзге бір фактілердің бар болуы
нәтижесінде жалпыға белгілі екендігінің дәлелденгені туралы қорытындының
болуы міндетті фактілерді айтамыз.
Мысалы: Қауіптіліктің жоғарылағанынан пайда болған кінә төмендегі
фактілер дәлелденген жағдайда: АК 931-бабының 1 тармағы қызметі
айналасындағылар үшін жоғары қауіптілікпен байланысты заңды тұлғалар мен
азаматтар, егер зиян дүлей күштердің немесе жәбірленушінің теріс пиғылының
салдарынан пайда болғанын дәлелдемесе, жоғары қауіптілік кездері келтірген
зиянды өтеуге міндетті.
Төртінші топқа- жалпыға мойындалған, тұрақты ұғымдар. Бұл мән-жайлар
егер, тиісті құқықтық рәсімдер шеңберінде керісінше дәлелденбесе,
дәлелденбей-ақ бекітілуге тұратын жағдайлар.
Оларға :
- осы заманғы ғылымды, техникада, өнерде, кәсіпшілікте жалпы қабылданған
зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
- адамның заңды білуі;
- адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
- олардың бар екендігін растайтын құжатты ұсынбаған және арнаулы даярлық
немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені көрсетпеген адамда
арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы дәлелдемелерміз анықталған мән-
жайлар болып есептеледі.
Бұдан бөлек АІЖК-нің дәлелдеуді қажет етпейтін басқа да фактілерді
ұсынады. Ондай нормалар: АІЖК-нің 78-бабының 3-тармағы бойынша тараптың
талабын немесе қарсылығын негіздейтін фактілерді екінші тараптың талабын
немесе қарсылығын негіздейтін фактілерді екінші тараптың мойындауы ол
тарапта осы фактілерді одан әрі дәлелдеу қажеттілігінен босатады. Тарап
мойындаған факті сот отырысының хаттамасына енгізіледі және оған фактіні
мойындаған тарап қол қояды. Егер фактіні тану жазбаша өтініште баяндалған
болса, ол іске қосып тігіледі.
Бұл жерде мәселе даусыз фактілерге байланысты – яғни, бірінші тарап
дәлелдеуге міндетті фактіні екінші тараптың өзі мойындап қойса, онда бұл
даусыз факт болып саналады [9, 123 б.].
АІЖК-ң 78 бабының 4 тармағы бойынша егер фактілерді тану шындығында
болған мән-жайды жасыру мақсатымен не алдаудың, күш қолданудың, қорқытудың
немесе жаңылудың әсерінен жасалғандығына соттың күдігі болса, ол тануды
қабылдамай, ол туралы ұйғарым шығарады. Мұндай жағдайда осы фактілер жалпы
негізде дәлелденуге тиіс.
1. АІЖК-нің 66-бабының 10 тармағы бойынша егер тарап сот сұратқан
дәлелдемені өзінде ұстап қалса және оны соттың сұратуы бойынша
ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың мүдделеріне қарсы бағытталған
деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі.
2. АІЖК-нің 91-бабының 8-тармағына сәйкес егер тарап сараптама жүргізуге
қатысудан жалтарса немесе оны өткізуге кедергі келтірсе (сараптамаға
келмесе, сарапшыларға зерттеу үшін қажетті материалдар бермесе, сотқа
беруге мүмкіндік болмайтын немесе қиындық келтіретін өзіне тиісті
объектілерді зерттеуге мүмкіндік бермесе), ал істің мән-жайлары
бойынша мұндай тараптың қатысуынсыз сараптама жүргізу мүмкін болмаса,
сот қай тараптың сараптамадан жалтарғанына, сондай-ақ ол үшін оның
қаншалықты маңызы барлығына қарай анықтау үшін сараптама тағайындалған
фактіні анықталған немесе жоққа шығарылған деп тануға құқылы.
3. Тараптың дәлелдеу міндеті
Азаматтық істер бойынша дәлелдеу міндеті тараптарға жүктелген. АІЖК-
нің 65-бабына сәйкес әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының
негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәлелдеу
әрекетінде тараптар іс жүргізудің жарыспалылық қағидасына сүйенеді.
Дәлелдеу құқықғы теориясында, дәлелдеу - бұл тараптардың міндеті емес,
құқығы деген пікір бар.
Сондықтан бұл жерге дәлелдеу ауыртпалығы деген терминді қолдану
дұрыс сияқты. Аталған жағдайға байланысты теорияда көптеген пікірлер
ұсынып, дискуссия жүргізуге болады, бірақ заң тараптарға дәлелдеу міндетті
деп көрсетіп отыр. АІЖК-нің 65-бабы талапкер өз талабының негізін құрайтын
мән-жайларын, жауапкер - талапқа қарсы негіздерін, дербес талаптарын
мәлімдейтін үшінші тұлғалар - өзінің қойған талабын негіздейтін мән-
жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәл сондай міндет мемлекеттің және қоғамның,
сондай-ақ өзге тұлғалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін сотта
қорғау үшін талап арыз немесе арыз беретін прокурорға, мемлекеттік органға,
жергілікті өзін-өзі басқару органына, ұйымдар мен азаматтарға да жүктеледі
[11, 89 б.].
Азаматтық істер бойынша дәлелдеу міндеті тараптарға жүктелген. АІЖК-ң
65-бабына сәйкес әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі
ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәлелдеу әрекетінде
тараптар іс жүргізудің жарыспалылық қағидасына сүйенеді.
Дәлелдеу құқығы теориясында, дәлелдеу – бұл тараптардың міндеті емес,
құқығы деген пікір бар. Сондықтан бұл жерде дәлелдеу ауыртпалығы (бремя
доказывания) деген терминді қолдану дұрыс сияқты. Аталған жағдайға
байланысты теорияға көптеген пікірлер ұсынып, дискуссия жүргізуге болады,
бірақ заң тараптарға дәлелдеу міндетті деп көрсетіп отыр (ҚР АІЖК-ң 65-
бабы).
Талапкер өз талабының негізін құрайтын мән-жайларын, жауапкер-талапқа
қарсы негіздерін, дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар-өзінің
қойған талабын негіздейтін мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәл сондай міндет
мемлекеттің және қоғамның, сондай-ақ өзге тұлғалардың құқықтары мен заңмен
қорғалатын мүдделерін сотта қорғау үшін талап арыз немесе арыз беретін
прокурорға, мемлекеттік органға жергілікті өзін-өзі басқару
органына,жекелеген азаматтарға жүктейді.
Материалдық құық нормалары жекелеген жағдайларда тараптар арасында
дәлелдеу міндетін басқаша бөлуге немесе жүктеуге мүмкіндік. Бұл дәлелдеу
презумпциясымен байланысты. Мысал ретінде материалдық құқықтан келесі
арнайы ережелерді келтіруге болады:
1. АК 931- бабының 1-тармағында қызметі айналасындағылар үшін жоғары
қауіптілікпен байланысты заңды тұлғалар мен азаматтар (көлік ұйымдары,
өнеркәсіп орындары, құрылыстар, көлік құралдарының иелері және т.б.), егер
зиян дүлей күщтердің немесе жәбірленүшінің теріс пиғылығының салдарынан
пайда болғанын дәлелдемесе, жоғары қауіптілік көздері келтірген зиянды
өтеуге міндетті деп көрсетілген.
2. АК 359-бабында борышқор кінәлі болған кезде, егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, міндеттемені орындамағаны және тиісті дәрежеде
орындамағаны үшін жауап береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде
орындау үшін өзіне байланысты нормалардың барлығын қолданғанын дәлелдесе,
ол кінәсіз деп танылады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған кезде
міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған адам, егер бой
бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі төтенше және тойтаруға
болмайтын мән-жайлардың (дүлей құбылыстар, соғыс қимылдары және т.б.)
салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік болмағандығын дәлелдей
алмаса, мүліктік жауаптылықты көтереді.
Болжаған фактілерді дәлелдеуден бір тарап яғни, талапкер босатылады,
ал кінәсіздікті дәлелдеу міндеті екінші тарапқа яғни, жауапкерге өтеді.
Тараптардың және іске қатысушы басқа да тұлғалардың дәлелдеу әрекеті
өздерінің заңды ұстанымдарын негіздеу мақсатында дәлелдемелерді жинау,
ұсыну және зерттеу жұмыстарынан тұрады. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-
жайларды тарптардың және іске қатысушы басқа да тұлғалардың талаптары мен
қарсылықтары негізінде, материалдық және іс жүргізу құқығының қолданылуға
тиіс нормаларын ескере отырып, сот анықтайды. Дәлелдемелерді жинау және
ұсыну азаматтық іс қозғалғаннан бастап бірінші инстанциядағы сот шешім
немесе ұйғарым шығарылғанға дейін жүргізіледі.
Дәлелдемелерді ұсыну апелляциялық сот инстанциясында да жүргізілуі
мүмкін. АІЖК-нің 335-бабының 3-тармағы бойынша апеллияциялық шағым,
наразылық беретін тұлғаның бірінші сатыдағы сотқа табыс етілмеген жаңа
айғақтарға, сілтеме жасауына тек шағымында олардың бірінші сатыдағы сотқа
оларды табыс етуге мүмкіндігі болмауы негізделген жағдайда ғана жол
беріледі делінген.
АІЖК-нің 345-бабының 1-тармағында істі апеллияциялық тәртіппен қарау
кезінде сот бірінші сатыдағы сот шешімінің заңдылығы мен негізділігін толық
көлемінде тексереді деп көрсеткен. Апелляциялық инстансиядағы соттардың
бірінші сатыдағы соттардың шешімдерінің құқықтық және нақты жақтарының
дұрыстығын, тексеруі, жаңа мән - жайларды бекітіп, жаңа дәлелдемелерді
зерттеуі мен бағалауы- апелляциялық соттардың істі қайтадан мәні бойынша
қарап шығатынын негіздейді.
Заң апелляциялық сот сатысына қосымша материалдар ұсынылады деп анық
көрсетпеген. Сонымен бірге Азаматтық іс жүргізу кодексі әртүрлі терминдерді
қолданады. АІЖК-нің 335-бабының 3-тармағында жаңа дәлелдемелер, АІЖК-нің
355-бабының 2-тармағында қосымша дәлелдемелер, АІЖК-нің 347-бабында
қосымша табыс етілген материалдар деп көрсетілген. Апелляциялық
инстанцияға қосымша ұсынылған дәлелдемелер тек қандайда бір жаңа
фактілерді бекіту және істі дұрыс шешу үшін емес, бірінші инстанцииядағы
сот шешімін толық және жан-жақты тексеру үшін қажет.
АІЖК-нің 66-бабының 1-тармағы бойынша дәлелдемелерді тараптар мен іске
қатысушы басқа да тұлғалар береді. Сот істің нақты мән-жайын анықтау
мақсатында өз бастамасымен айғақтар жинаудан босатылған, алайда тараптың
дәлелді өтініші бойынша оған қажетті материалдарды алуға жәрдемдеседі.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар
болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі
дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде
іс үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқада жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни
соттық дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы
екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруғы болады.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және
негізді шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер
мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы
іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау;
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу;
- Дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс-жүргізу әдебиеттерінде соттағы дәлелдеуге байланысты
түрлі пікірлер айтылған.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу
үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
Дәлелдемелерді жинау-тараптар мен іске қатысушы тұлғалардың
бастамасымен түрлі тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Дәлелдемелерді жинаудың бір тәсілі мүдделі тұлғаның өтініші бойынша
дәлелдемелерді сұратып алдыру.
Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді ұсыну
қиындық келтірген жағдайда, сот олардың өтініші бойынша дәлелдемелерді
сұратып алдыруға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде :
- сұратып алдыруға жататын дәлелдемелер;
- осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар;
- қандай мән-жайлар анықталатыны немесе бекерге шығарылатындығы;
- дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер;
- сұратып алдыратын дәлелдеменің тұрған жері көрсетілуі тиіс.
Қажет болған жағдайда сот өтініш берген адамға дәлелдемені алу үшін
сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей сотқа
жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның қолына
береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгілеген мерзімде
беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын алған
күннен бастап 5 күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бұл туралы сотқа
хабарлауға міндетті.
Хабарламаған, сондай-ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы сот
дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жаза қолданылады.
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны сотқа
беру міндетінен босатпайды. Соттың талабын қасақана орындамаған жағдайда
аталған тұлғалар қылмыстық жауапқа тартылады.
Жазбаша дәлелдемелерді сотқа беру қиын болған ретте сот тиісінше
куәландырылған көшірмелерді және үзінділерді беруді талап ете алады немесе
жазбаша дәлелдемелерді олар сақталып қойылған жерде қарай алады және
зерттей алады [12, 256 б.].
Дәлелдемелерді жинаудың тағы бір тәсілі сот тапсырмаларын беру жолымен
жүргізіледі. АІЖК-нің 72,73- баптары бойынша істі қараушы сот іске қатысуша
адамның басқа қалада немесе ауданда дәлелдемелер жинау қажеттілігі туралы
өтінішін қанағаттандырған жағдайда тиісті сотқа белгілі бір іс-жүргізу
әрекетін жасауға тапсырма береді. Мысалы: куәнің түратын жері бойынша
соттан куәлік жауап алу туралы, заты тұрған жерінде қарау туралы т.б.
Көп жағдайда сот тапсырмасын беру туралы ұйғарымдар істі сотта қарауға
әзірлеу кезінде шығарылады.
Соттың тапсырмасы туралы ұйғарымда қаралатын істің мәні, тараптар
туралы мәліметтер, анықтауға жататын мән-жайлар, тапсырманы орындаушы сот
жинауға тиіс дәлелдемелер көрсітіледі. Бұл ұйғарым ол жолданған сот үшін
міндетті және ол алынған сәттен он күнге дейінгі мерзімде орындалуға тиіс.
Соттың тапсырмасын орындау АІЖК-де белгіленген ережелер бойынша сот
отырысында жүргізіледі. Іске қатысатын тұлғалар отырыстың өтететін уақыты
мен орны туралы құлақтандырылады, алайда оған келмеу тапсырманы орындауға
кедергі болып табылмайды. Хаттамалар мен тапсырманы орындау кезінде
жиналған барлық материалдар дереу істі қарап жатқан сотқа жіберіледі.
Егер іске қатысатын адамдар немесе тапсырманы орындаушы сотқа
түсініктеме немесе айғақ беруші куәлер істі қарайтын сотқа келсе, олар
жалпы тәртіпте түсініктеме мен айғақ береді.
Істі қараушы сот іске қатысушы адамдардың Қазақстан Республикасының
құқықтық көмек көрсету жөнінде келісімі бар басқа мемлекетте дәлелдемелер
жинау туралы өтінішін қанағаттандырған жағдайда сол келісімнің ережелеріне
сәйкес сот тапсырмасын жібереді.
Дәлелдемелерді жинаудың үшінші тәсілі - дәлелдемелерді қамтамасыз ету
институтын қолдану арқылы жүзеге асырады. Бұл азаматтық іс жүргізу
құқығының арнайы институты.
Бұл институттың нормалары қажетті дәлелдемелерді сотқа ұсыну соңынан
мүмкін болмайды немесе қиындық келтіреді деп қауіптенуге негіз туындаған
жағдайда дәлелдемелерді сақтау және куәлендіру тәртібін бекітеді.
Өздері үшін қажетті дәлелдемелерді іске қатысушы тұлғалар соттан
қамтамасыз ету туралы сұрай алады. Мысалы, ауыр халдегі ауру куәден күні
бұрын жауап алу, тез бүлінетін өнімдерге сараптама тағайындау құлап қалу
қаупі төніп тұрған объектіні алдын-ала қарап шығу т.б.
Заң дәлелдемелерді қамтамасыз етудің түрлерін шектемейді.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтініш сотқа дәлелдемелерді
қамтамасыз ету жөніндегі іс жүргізу әрекеттері жасалуға тиісті аумақ
бойынша беріледі. Бұл істі қараушы сот немесе дәлелдемелердің орналасқан
жеріндегі басқа да сот болуы мүмкін.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтініште:
- қамтамасыз етілуге қажетті дәлелдемелер;
- растау үшін осы дәлелдемелер қажет мән-жайлар;
- өтініш берушіні қамтамасыз ету туралы өтініш жасауға итермелеген
себептер;
- қамтамасыз етілетін дәлелдемелер қажет болып отырған іс көрсетілуге тиіс;
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтінішті қарау нәтижесі бойынша
сот ұйғарым шығарады. Мұндай өтінішті қабылдаудан бас тарту туралы судьяның
ұйғарымына жекеше шағым берілуі мүмкін.
Дәлелдемелерді қамтамасыз етуді жалпы іс жүргізу ережелеріне сәйкес
судья жеке дара жүзеге асырады. Өтініш беруші және іске қатысушы басқа
тұлғалар дәлелдемелерді қамтамасыз ету уақыты мен орны туралы хабарланады,
алайда олардың келмеуі дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтінішті
қарауға кедергі болып табылмайды.
Хаттамалар және дәлелдемелерді қамтамасыз ету тәртібімен жиналған
нәрсенің бәрі іске қатысушы тұлғаларға хабарлана отырып, істі қараушы сотқа
беріледі.
Дәлелдемелерді қамтамасыз етудің мерзімі заңда қарастырылмаған, бірақ
бұл мерзім норма аналогиясы бойынша сот тапсырмасы орындалатын мерзімнен,
яғни 10 күннен асып кетпеуі тиіс.
Істің сотта туындауға дейін дәлелдемелерді қамтамасыз етуді заңдармен
көзделген тәртіппен сотта натариустар немесе консулдық мекемелердің
лауазымды адамдары жүргізеді.
Нотариат туралы Қазақстан Республикасының 98, 99-баптары
дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы сұрақтарды реттейді [13, 33 б.].
Нотариус сотта немесе басқа құзіретті органда іс туындаған жағдайда,
егер кейіннен дәлелдемелерді табыс ету мүмкін емес немесе қиын болады деп
топшылауға негіз болса, мүдделі тұлғалардың өтініші бойынша қажетті
дәлелдемелерді қамтамасыз етеді.Нотариус мүдделі тұлғалар өзіне өтініш
жасаған кезде соттың немесе басқа құзыретті органның қарауында жатқан іс
бойынша дәлелдемелерді қамтамасыз етпейді.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету тәртібі бойынша нотариус азаматтарға
сауалдар қояды, құжаттар мен заттарды қарайды, қажет болған жағдайда
сараптама тағайындайды.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету жөніндегі іс жүргізу әрекеттерін жасаған
кезде нотариус ҚР азаматтық іс жүргізу заңдарының нормаларын басшылыққа
алады.
Азаматтық істер бойынша дәлелдеу міндеті тараптарға жүктелген. АІЖК-ң
65-бабына сәйкес әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі
ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәлелдеу әрекетінде
тараптар іс жүргізудің жарыспалылық қағидасына сүйенеді.
Дәлелдеу құқығы теориясында, дәлелдеу – бұл тараптардың міндеті емес,
құқығы деген пікір бар. Сондықтан бұл жерде дәлелдеу ауыртпалығы (бремя
доказывания) деген терминді қолдану дұрыс сияқты. Аталған жағдайға
байланысты теорияға көптеген пікірлер ұсынып, дискуссия жүргізуге болады,
бірақ заң тараптарға дәлелдеу міндетті деп көрсетіп отыр (ҚР АІЖК-ң 65-
бабы).
Талапкер өз талабының негізін құрайтын мән-жайларын, жауапкер-талапқа
қарсы негіздерін, дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар-өзінің
қойған талабын негіздейтін мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәл сондай міндет
мемлекеттің және қоғамның, сондай-ақ өзге тұлғалардың құқықтары мен заңмен
қорғалатын мүдделерін сотта қорғау үшін талап арыз немесе арыз беретін
прокурорға, мемлекеттік органға жергілікті өзін-өзі басқару
органына,жекелеген азаматтарға жүктейді.
Материалдық құық нормалары жекелеген жағдайларда тараптар арасында
дәлелдеу міндетін басқаша бөлуге немесе жүктеуге мүмкіндік. Бұл дәлелдеу
презумпциясымен байланысты.
Нотариус тараптар мен мүдделі адамдарға дәлелдемелерді қамтамасыз ету
уақыты мен орны туралы хабарлайды, бірақ олардың келмей қалуы
дәлелдемелерді қамтамасыз ету жөніндегі іс-әрекетті жасауға кедергі болып
табылмайды.
Тараптар мен мүдделі адамдардың біреуін хабардар етпей дәлелдемелерді
қамтамасыз ету тек кейінге қалдыруға немесе іске кейіннен кімнің
қатысатынын анықтауға болмайтын жағдайларда ғана жүргізіледі.
Куә немесе сарапшы шақыру бойынша келмеген жағдайда нотариус ҚР-ның
заң актілерінде көзделген шараларды қолдау үшін куәнің немесе сарапшының
тұрғылықты жері бойынша сотқа бұл туралы хабарлайды.
Нотариус азамат пен маманды көркеу жалған айғақ немесе қорытынды
бергені және айғақ немесе қорытынды беруден бас тартқаны немесе жалтарғаны
үшін жауап беретіні туралы ескертеді.
2. АЗАМАТТЫҚ СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
1. Соттағы дәлелдемелердің түсінігі
Азаматтық іс жүргізуде дәлелдеу - сотта дәлелдемелерді пайдалану
арқылы жүзеге асырылады. Соттағы дәлелдемелер азаматтық істерді дұрыс шешу
үшін қажетті мән-жайлар мен заңды фактілерді бекітетін құрал ретінде
қолданылады. АІЖК-нің 64-бабында соттағы дәлелдемелердің ұғымы көрсетілген:
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың тараптары мен қарсылықтарын
көздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшылардың қорытындыларымен, іс-жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де құжаттармен анықталады.
Дәлелдемелер дегеніміз – істің дұрыс шешілуіне әсер ететін шынайы
мәліметтер.
Дәлелдемелер біріншіден, іске қатысты болуы тиіс; екіншіден, заңда
көзделген дәлелдемелердің түрі болуы тиіс
Соттағы дәлелдемелерді сипаттайтын бірінші белгі, - соттағы
дәлелдемелер заңды тәсілмен алынған нақты мән-жайлар болуы тиіс деген
теореманы тереңірек ашатын болсақ, ҚР Конституциясының 77-бабының 3-
тармағының 9-тармақшасында заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші
болмайды делінген. Сонымен бірге АІЖК–ң 69-бабының 3-тармағында заңды бұза
отырып алынған дәлелдемелердің заңдық күші жоқ деп танылады және сот
шешімінің негізіне жатқызыла алмайды, сондай-ақ іс үшін маңызы бар кез
келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдаланыла алмайды деп көрсетілген.
Соттың дәлелдемелердің бірінші белгісінде дәлелдемелерге жол беру
ережесі көрініс табады. АІЖК-ң 68-бабының 1-тармағында егер дәлелдеме осы
кодексте негізделген тәртіппен алынса, дәлелдемеге жол беруге болады деп
танылады. Куәлерден жауап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz