Дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік билік

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ

МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ

КАФЕДРАСЫ

Диплом жұмысы

Тақырыбы: «Дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік билік»

Орындаған 3 курс

күндізгі оқу бөлімнің студенті Турумбетов Е. А.

Ғылыми жетекші

з. ғ. к., доцент Турсынкулова Д. А.

Норма бақылаушы

з. ғ. к., доцент Ахатов У. А.

Кафедра меңгерушісінің

рұқсатымен қорғауға жіберілді

т. ғ. к., профессор Нездемковский В. В.

Алматы, 2011

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

: 1

КІРІСПЕ: ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

3: 9

: 1. 1

КІРІСПЕ: Дәстүрлі мемлекеттік биліктің түсінігі және мәні

3: 9

: 1. 2

КІРІСПЕ: Дәстүрлі мемлекеттік биліктің эволюциясы және негізгі даму кезеңдері

3: 13

: 1. 3

КІРІСПЕ: Дәстүрлі мемлекеттік биліктің қайнар көздері

3: 23

КІРІСПЕ:

: 2

КІРІСПЕ: ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕСІ

3: 37

: 2. 1

КІРІСПЕ: Дәстүрлі мемлекеттік биліктің құрылымы

3: 37

: 2. 2

КІРІСПЕ: Халық билігі

3: 43

: 2. 3

КІРІСПЕ: Хан билігі

3: 46

: 2. 4

КІРІСПЕ: Сот билігі

3: 57

: 2. 5

КІРІСПЕ: Әскери билік

3: 65

КІРІСПЕ: ҚОРЫТЫНДЫ

3: 74

КІРІСПЕ:

КІРІСПЕ: ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

3: 77

КІРІСПЕ:

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік биліктің табиғаты мен ерекшеліктері, дәстүрлі мемлекеттік биліктің түсінігі және мәні, дәстүрлі мемлекеттік эволюциясы және негізгі даму кезеңдері, дәстүрлі мемлекеттік биліктің қайнар көздері, дәстүрлі мемлекеттік биліктің құрылымы және жүйесі, халық билігі, хан билігі, сот билігі, әскери биліктің кейбір қырлары қарастырылады.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезеңде Қазақстан дамыған елу елдің қатарына көтерілуде мақсат етіп отыр. Сонымен қатар, еліміз құқықтық, демократиялық, зайырлы мемлекетті орнықтыратындығы конституциялық деңгейде белгіленген болатын. Қазақстанның алдында тұрған бұл мақсаттар мен міндеттері өте ауыр және үлкен жауапкершілікті талап етеді. Қазақстанның алдында тұрған бұл мақсаттарға еліміз гүлденген экономикалық дамуы бар, мәдени, саяси жағынан озық үлгілерді, тәжірибелерді негізге ала отырып, соны орынды жұмылдыра пайдалана білгенде ғана жете алады. Тәуелсіздігімізге ие болып, егенмен ел болғанымызды әлемге әйгілегелі бері рухани-мәдени өркендеуімізде оң өзгерістер бола бастады. Осы мезгілге дейін кешегі патшалық өкімет, кейінгі кеңестік жүйе әсерінен халқымыздың рухани-мәдени мұрасы солғын тартып, тіпті өшіп кетуге сәл-ақ қалған, ата-бабаларымыздың бар шындығын жариялауға мұрсат бермей, ондай қадамға барғандарды “ұлтшыл” деп айыптап, бас бостандығынан айырды. Ал егемендік алғалы, асыл мұраларымызбен қайта табысуға мүмкіндік туды. Соның нәтижесінде қазақ халқы өзінің ұлттық алып тұлғаларының өмірі мен қызметіне қанығып, өздерін жаңаша сезіне бастады. Қазақстан Республикасының Президенті 2011 жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттің басты мақсаты атты өзінің жолдауында Қазақстанның дамуының басты бағыттары туралы былай дейді: “Қазақстан халқына арналған 2009 және 2010 жылдардағы Жолдауларымызда мен ағымдағы міндеттер туралы ғана емес, біздің дамуымыздың келешегі жайында да айтқан едім. Осыған орай, әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарынан нық орын алу мен 30 корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері біздің басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек”. Міне бұл биіктерге қол жеткізу үшін біз қазіргі кезеңдегі экономикалық инфраструктураны дамытумен қатар, мәдени әл-ауқаты жоғары қоғамдық сананы да қалыптастыруға байланысты шараларды жүзеге асыруымыз керек. Әрине, бұл бағыт бойынша елімізде мәдени мұра бағдарламасы жүзеге асырылуда. Мәдени мұра бағдарламасының аясында қазақтың өткен тарихындағы ақтаңдық беттердің барлығын орнына келтіріп, оның түпкілікті толық көрініс тапқан шын бейнесін жасау мүмкін емес. Соңғы кезде академик С. З. Зимановтың тікелей басшылығымен 10 томдық “Қазақтың ата заңдары” жарық көрді. Бұрын мұрағаттарда, сирек қолжазба қорларында, болмаса жеке адамдардың қолдарында шашырап жатқан құнды материалдарды жинап томдықтарға еңгізіп отыр. Бұл қазақ құқық жүйесін зерттеушілер үшін өте пайдалы жұмыс болып табылады. Мемлекеттік биліктің қазақ дәстүрлі қоғамында қандай орын алғандығы, қандай нысанда болғандығы толғандырады. Демек, зерттеудің негізі сол ойлар мен сұрақтардың өзінен-ақ туындайды.

Сондықтан да, осы құптайтын бастаманы негізге ала отырып, бұл бағыттағы жұмыстарды тоқтатпай жалғастыра беру керек. Біздің ұсынып отырған дипломдық жұмысымыз да, осы бағыттағы шаралардың бірі болып табылады.

Қазақ халқының тарихының өшпес белгілері болып табылатындығын айтып кеттік. Ғасырлар бойы қалыптасқан мемлекет, өзінің демократиялық белгілерін жоймай, бүгінгі күнде дамыған, өркениетті қоғам құруға жол ашты. Бұл белгілері дәстүрлі қазақ қоғамының барлық институттарында көрінеді.

Көшпелі қоғам мен отырықшы халықтың басын біріктіріп, екі түрлі мәдениетте бір тұтастық орнату мемлекеттік билік өкілдерінің билігінсіз жүзеге аспайтын мәселе. Яғни, ханның билігі, халықтың билігі, сот билігі және әскери билік арқылы жүзеге асқан экономикасы мен мәдениеті тығыз байланысты, үйлесімді қоғамда тепе-теңдіктің кепілі болған.

Еуразияның ортасында, жан-жағынан алып мәдениеттер мен халықтардың арасында бой көтеріп, саяси аренадаөз орнын ұстап тұру оңай емес шаруа. Хан өз елі атынан өзге елдермен тең қатынасқа түсуі, өз мүдделерін қорғау, сол адамның беделінің жоғарлығын ашып көрсеткендей.

Әкімшілік тұрғыдан көптеген Батыс, Шығыс жүйелеріне қарағанда неғұрлым демократиялы қоғамымызда хан билігі ашық жүргізілген. Ол өз қызметін жария етіп, басқа мемлекеттік билік өкілдерімен ақылдасып, өз жеке мүддесін ешқашан баспаған, тек елінің қамын ойлаған билеушіге үйренген қазақ халқы өз қанына терең патриоттық сезімдерді ұялатты.

Биліктің дәстүрлі қазақ қоғамында тек қалыптасқан дәстүрлі қатынастарға ғана емес, сонымен қатар, реттеуші құқықтық нормалардың да байланысты болғандығын ескере кету керек. Әрине, көптеген ғалымдар дәстүрлі қазақ мемлекеттілігіндегі әкімшілік құқықтық қатынастарды архаикалық түрге жатқызуы мүмкін. Бірақ, олай болғанмен бұл қатынастар елде адам құқықтары мен бостандықтарын басшылыққа алуына жол ашты. Бұндай нәтижеге жеткен өзге елдер бар ма? Еуропада әрбір қоғамда мемлекеттіліктің дамуы мәжбүрлеу механизмінің күшейтілуі арқылы жүзеге асса, қазақ дәстүрлі мемлекеттілігінде керісінше бірлесу арқылы дамыған.

Мемлекеттік билік құрылымдарының құрылуы, оның ішінде хан билігі қазақ жерінде “көшпелі монархияның” түсінігін қалыптастырды. Әлемдік мемлекеттану ғылымында таралмаған бұл басқару нысаны, болашақ зерттеушілер үшін бастау алаңы болмас.

Сонау Түрік қағанатынан бастап, Қазақ хандығының Ресейге қосылу сәтіне дейін қазақ жерінде көшпелі және отырықшы мәдениеттің ұштасуы мен дамуы көрінген. Сол жағдайда бір басқарушының билік жүргізуі, басқа ешбір жерде көрінбеген ерекшеліктерді тудырады. Қазақ жеріндегі саяси билік өзге жерден келген мәдениетті жұтып алып, өз ішінде жаңаша жүйе қалыптастырған.

Түрік қағанаты он тайпа одағы болып басқарылған жүйе орнатса, кейін бұл тұтас мемлекетке айналған. Ал, ислам дінінің таралуы, қазақ жерінде алғаш ислам дінін ресми қабылдаған Қарахан мемлекетінің келуімен сипатталады. Бірақ, сонымен қатар, қазақ жеріндегі әрбір мемлекеттегі билік ең алдымен сенім, парасаттылық, ар-намысқа негізделген. Мысалы: дамыған Түрік қағанатында билік басшысына деген сенім, ол мемлекеттің дамуының кең өріс алуына әсер етті. Сол даму сатыларында көрінген өзге мемлекеттер ішкі тартыстар нәтижесінде жойылып жатты. Қарахан мемлекетіндегі жүйе Бағдад халифаты мен Саманидтер мемлекетінен қатты ажыратылады. Тарихшылар айтуынша Қарахан мемлекеті көшпелі шаруашылықты жүргізе берді. Сонымен қатар, қала мәдениетін де дамытты. Ежелгі Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы мемлекеттері мен Түрік қағанаты дәуіріндегі мемлекеттер, Шыңғыс хан шапқыншылығынан кейін өмір сүрген көптеген мемлекеттер қазақ жерін мекендеген халықтардың мемлекеті болды және оның тарихында өшпес із қалдырды.

Мемлекеттілікті зерттеуде, оның құқықтық және саяси ерекшеліктерін басшылыққа алып отыру, мемлекеттің құқықтық теориясы мен тарих пәнін түзейді. Ол биліктің ұйымдастыру, жүзеге асуы, қоғаммен байланысты сұрақтарына жауап береді.

Жаңа мемлекет құрып келе жатқанда, қоғам мен мемлекеттің негізін қалаушы қатынастардың зерттелуі ең өзекті мәселеге айналуда. Ұзақ, ешкімге ұқсамас тарихымыз бар, елімізде мемлекеттің даму кезеңдерінің көптеген көріністері бар. Олардың бір жолата жоғалып, қайта бой көтеруі, біздің елде өркениеттіліктің қалыптасуына жол ашты.

Өзіне мәдениет, дін мен ділді ұштастырған қоғам, мемлекетсіз өмір сүре алмайтындығын байқатты. Бұл әлемнің түпкір-түпкірінде мемлекеттік құрылымдардың пайда болуына әкелді. Міне, сол мемлекеттердің ерекшеліктерін, саяси-экономикалық және әлеуметтік өмірін зерттеу құқық ғылымының басты мақсаттарының бірі.

Уақыт өте келе, бостандыққа үйренген халық мемлекеттік құрылымсыз, өзіндік тіл, мәдениет, діннің дамуының мүмкін еместігін түсінгендей. Ал, мемлекеттің қандай жүйе екендігін білеміз бе? Қазақ дәстүрлі қоғамында мемлекеттілік қандай нысанда болды екен? Бұл сұрақтар осы жұмыстың қалаушы негізін салады.

Еуропа мен Шығыс елдеріндегі қоғам мен мемлекеттің бір нысанына байланысты, ол құрылымының жан-жақты зерттеуін қамтамасыз етті. Ал, Қазақстанның қиын тарихы, бұл мәселені ғасырлар көлеңкеде қалуына себепші болды.

Өзгеге ел зерттеушілерімен қарастырылған біздің дәстүрлі мемлекеттілік, қазіргі мемлекет және құқық тарихымызда теріс ойлар қалыптасуына әсер етіп жатыр. Мәселен, кеңес заманының өзінде, қазақ дәстүрлі қоғамына сан түрлі пікірлер келтіріліп, оның дамыған тобы болғандығын көрсеткісі келгендей. Көне Еуропа мен Шығыс мемлекеттерімен салыстыру жүргізу арқылы, өз түсінігін араластыра келе біздің дәстүрлі қоғамымызға дұрыс емес анықтама берген ғылымдарда көп болған.

Қазақ дәстүрлі мемлекеттілігін қарастыру үшін ең алдымен жалпы қазақтың дәстүрлі мәдениеті, санасы мен тілін білу керек. Оны білмей теория құру дұрыс жолға түспейді.

Бұл еңбекте қазақ дәстүрлі мемлекеттілігінде ең жоғарғы саяси билік зерттелінеді. Ол дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік билік деген атпен танымал. Тақырыптың өзі тарихи жолдағы құқықтық механизмнің қалыптасуы мен дамуын қарастырды. Мемлекет болғандықтан, ол арнайы жүйеден тұрады, ол жүйе қандай болғандығын бәріміз білгіміз келеді.

Мемлекеттік биліктің қазақ дәстүрлі қоғамында қандай орын алғандығы, қандай нысанда болғандығы толғандырады. Демек, зерттеудің негізі сол ойлар мен сұрақтардың өзінен-ақ туындайды. Жоғарғы билік қазақ қоғамында басқа халықтардың жүйесіне ұқсады ма немесе ешкімге ұқсамаған жүйе болды ма? Батыс авторлары қазақ дәстүрлі мемлекеттілігін формациялық критерийлер арқылы сараптайды. Оның теріс болғандығын қәзіргі жас мемлекетіміздің ғалымдары дәлелдеуде. Қазақ халқы өзінің құқықтық тарих сахнасынан өшірілген немесе жоғалтылған рухани-мәдени құндылықтарын қайта жаңғырту үстінде. Соның нәтижесінде қазақ халқы өзінің ұлттық тарихына, әдет-ғұрып, салт-дәстүріне, елі, жері үшін жандарын пида еткен тұлғаларының өмірі мен қызметіне жаңаша көзқараспен қарай бастады.

Қазақ тарихының жұлдыздары саналатын билер мен батырларымыз, хандарымыз мемлекет билігіне қандай қатысы бар? Бұл тұлғалар қазақ мемлекеттілігінің ірге тасын қалады.

Қазіргі кезде, судай қажетті демократияның негізгі белгілерінің қазақ дәстүрлі қоғамында орын алғандығын айта кету керек. Ол белгілер мемлекеттік биліктің жүйесінде де көрініс тапты. Жалпы, қазақ дәстүрлі қоғамында ханның, бидің, батырлардың кім болғаны, олардың билігінің қандай саяси-құқықтық нысанда болғаны, қазіргі кезеңмен салыстырғандағы бейнесі туралы ойларды осы еңбекте ашуға тырысамыз.

Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазақ қоғамындағы, қазақ әдет-ғұрып құқығындағы мемлекеттік биліктің табиғаты мен ерекшеліктері туралы зерттеулер, ой-пікірлер жүйесі бұрыннан қалыптасып келе жатыр. Қазақ әдет-ғұрып құқығындағы мемлекеттік биліктің табиғаты мен ерекшеліктері, оның бастаулары қазақ даласында өмір сүрген ғұн, үйсін, қаңлы дәуірлеріне барып тіреледі. Оның болмысын зерттеуде Ресей мемлекетінің А. И. Левшин, Л. Д’Андре, А. Белозеров, В. В. Бартольд, Н. Я. Бичурин, С. П. Толстов, Н. И. Гродеков және т. б. секілді XIX ғасырда өмір сүрген озық ойлы зиялылылар еңбектерінің берері көп. Сондай-ақ отандық белгілі заңгер ғалымдар С. З. Зиманов, С. С. Сартаев, Т. М. Култелеев, Н. Өсерұлы, С. Өзбекұлы, З. Кенжалиев, Б. Қуандықов, Т. И. Султанов, С. Созақбаев, Ғ. Маймақов және т. б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынды. Сондай-ақ, өзге де қоғамтану ғылымы саласының зерттеушілері Б. Қозыбаев, Ә. Әбіласан, Н. Макиавелли, С. Кенжахметұлы, М. Мағауин және т. б. ғалымдардың ғылыми еңбектеріне де сүйенді. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы мен Ресей мұрағатындағы сақталған деректер және осы мұрағаттағы белгілі ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Сонымен қатар, бұл жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының сирек қорларындағы Қазақстан тарихына байланысты қолжазбалар кеңінен сараланып пайдаланылды.

Дипломдық жұмыстың объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісін XYII-XYIII ғасырлар аралығындағы қазақ хандығындағы саяси-құқықтық қатынастар және қазақ әдет-ғұрып құқығындағы мемлекеттік биліктің табиғаты және ерекшеліктері, эволюциясы және негізгі даму кезеңдері, қайнар көздері құрайды.

Дипломдық жұмыстың пәні. Дипломдық жұмыстың негізгі пәнін қазақ әдет-ғұрып құқығындағы мемлекеттік биліктің тарихы, табиғаты, ерекшеліктері, құрылымдары, оның алатын орны құрайды.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдет-ғұрып құқығындағы мемлекеттік биліктің мәні мен маңызын ашу, халық билігін, хан билігін, сот билігін және әкери биліктің қалыптасқандығын нақты фактілермен дәлелдеу.

Осы мақсатқа жету мынандай міндеттерді шешу көзделді:

- дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік биліктің табиғаты және ерекшеліктерін қарастыру;

- дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік биліктің мәні және түсінігін беру;

- дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік биліктің эволюциясы және негізгі даму кезеңдерін көрсету;

- мемлекеттік биліктің қайнар көздерін саралау;

- дәстүрлі мемлекеттік биліктің құрылымы және жүйесін, халық билігін, хан билігін, сот билігін және әскери биліктің кейбір қырлары қарастырылады.

Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік базасы. Дипломдық жұмыс қоғамтану, әсіресе құқықтану ғылымында қолданылатын әдістерге негізделіп жазылды. Бұл әдістерге тарихи-салыстыру, талдау, анализ бен синтез тәсілдері пайдаланылды.

Дипломдық жұмысты жазуда белгілі заңгер ғалымдар С. З. Зиманов, С. С. Сартаев, Т. М. Култелеев, Н. Өсерұлы, С. Өзбекұлы, З. Ж. Кенжалиев, Б. Ж. Қуандықов, С. Созақбаев және т. б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынды.

Сондай-ақ өзге қоғамтану ғылымы саласының зерттеушілері М. Қозыбаев, Е. Бекмаханов, М. Мағауин, Т. И. Султанов, А. Н. Бернштам, А. И. Левшин, М. П. Вяткин және т. б. еңбектеріне де сүйендік.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ әдет-ғұрып құқығындағы мемлекеттік билік мәселелерін толық көлемде, құқықтық мәнінде қарастырылуы тұңғыш қойылып, зерттеліп отыр. Оған дейін, хан институттарының тарихи, саяси және өзге де нысандарда зерттелінгендігін білеміз. Ал, мемлекеттік биліктің құқықтық маңызын ашып беру осы еңбектің негізгі мақсатына айналды.

Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысы нәтижелерінің нәтижелері қазақтың саяси - құқықтық тарихына жаңаша көзқарас қалыптасыруға септігін тигізеді. Сол арқылы ол тарихи, рухани, мәдени саладағы білімді арттыруға негіз бола алды. Елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформалардың тарихи - мәдени бет бейнесін айқындауға, заң сот жүйелеріне өзгерістер енгізу барысында тарихи тәжірибені ескеруге ұйтқы болмақ.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, сегіз бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1. 1. Дәстүрлі мемлекеттік биліктің түсінігі және мәні

Мемлекеттік билік және оны қоғам, адам игілігіне қызмет еткізу мәселесі қай дәуірде болмасын күн тәртібінен түспеген. Мемлекеттік билік өзіндік бітім болмысы бар жеке-дара құбылыс есебінде ішкі эгоистік импульстеріне берілсе қоғамдық мүдделерден өзін бөлек ұстауға тырысады, тіптен, оларға өзін қарсы қойып алуы мүмкін. Сондықтан, мемлекеттік қоғамдық мүдде адами ізгі мақсаттар және талап-тілектер деңгейімен шектеліп, рухани өмір құндылықтары аясында арқандауы тиіс.

Билік, оның ішінде мемлекеттік билік, әрине, өте күрделі обьективті құбылыс. Оның ішінде ізгілік, жасампаздық, адамдық қабатына шығып, тек осы режимде пайдалану оңай жұмыс емес. Бұл бағытта атқарылар шаралар көп. Соның бірі - мелекеттік биліктің ғылыми бейнесін жасау, оны ғылыми тұрғыдан зерттеп-зерделеп, жүйелі түрде ой елегінен өткізу. Бітім-болмасы нақты да айқын танылған құбылысты игеріп, пайдалану әлдеқайда оңай болары белгілі.

Көшпенді қазақ қоғамындағы билікке, оның ішінде мемлекеттік билікке көзқарас өзінің дүниетанымдық мөлдірлігімен және пәктігімен ерекшеленетін.

Бұл көзқарастың негізінде те байлық іспеттес өткінші дүние, мәңгілік емес деген ой-әуен жатты. Билік те, байлық та қолдың кірі деп есептейтін сахара жұрты, олар адам басында мәңгі тұрмайды, уақытша ғана тұрақтайды. “Байлық - бір жұттық” дейтін қазақ мақалдап. Оның ойлау үрдісі, бағалау әдісі билікке, оның барлық салаларына да қатысты еді. Байлық пен билік көшпенділерге баянсыз, алдамшы құбылыс болып елестейтін. Сондықтан билікке қызығуды, оны өмірлік мақсат тұтыду ізіне түсіп қууды қоғамдық сана бос әурешілік, жағымсыз іс-әрекет деп жақтырмаймын [1, 166 б. ] .

Себебі, билік қазақ қоғамында ешқашан да басты құндылықтар, асыл мұраттар деп есептелген емес. Ең басты құндылықтар, айнымас асыл мұраттар деп қазақ жұрты ар, ұят, намыс, имандылық, әділілеттілік қасиеттерін атайды. Билікке ұмтыламын деп бойындағы адамгершілік қасиеттерден айырылып қалма деп уағыздайтын ел даналығы.

Ал билікке қолы жеткен жан енді оның қадірін біліп, халық игілігі үшін жұмсауы керек. Өйткені халық - биліктің негізгі және тірегі, оның қайнар көзі. Сондықтан билік игілігі халыққа бағышталуы керек, соның жағдайын жасауға, “көңілінен шығуға” арналуы керек. Ондай болмаған жағдайда биліктің тұрақтап тұруы неғайбыл, оның өміршеңдігі күмәнды. “Халық қаһарланса ханды да тақтан тайдырады” дейді қазақ. Көшпенділердегі ежелден келе жатқан “ханды қылғындыру”, “хан көтеру”, “хан талапай” рәсім-дәстүрлері мемлекеттік биліктің басты тұғыры халық екендігін көрсететін ұғымның көрінісі.

Билікті және билік иелерін сыйлау керек, оларға қорқа, үрке қарауға болмайды деген ой-әуен тән еді қазақ қоғамына. Себебі, билік елге қызмет етеді, ал билік иесі - ел қызметшісі. Сондықтан оларды құрметтеп, мәпелеп ұстау керек, қадірін біліп, қасиетінің парқына жету керек деп түйіндейтін дала тұрғындары.

Қазақстан жағдайында мемлекеттік биліктің астарына үңілу дәстүрлі қазақ қоғамындағы саяси билік ерекшеліктерін егжей-тегжейлі ескеруді талап етеді.

Дәстүрлі қазақ қоғамы көшпелі өмір салтын мыңдаған жылдар бойы ұстанған халық. Сондықтан, бұл қоғамдағы биліктаным табиғатын және құпиясын зерттеу әлемдік қоғамтану ұшін берері көп талпыныс болары анық.

Дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік билік мәселесі-әлі күнге дейін ғылыми әдебиетте арнайы қойылып, жеке кеңес дәуірінде қалыптасқан көшпелілер (бұратаналар) тарихына менсінбеушілік көзқарас еді. Әдістемелік дәрменсіздік ірі жұтаңдық (таптық идеология), теректемелік тапшылық және басқа да факторлар бұл жағдайды ушықтыра түсті.

Соңғы жылдары Қазақстанның әлеуметтік, саяси, құқықтық тарихына арналған тың деректер, жаңа зерттеулер жариялануда. Республиканың жалпы тарихына арналған еңбектерде де көпшілік қазақ қоғамындағы мемлекеттік құрылымға арналған мәліметтер келтіріледі. Дегенмен, бұл зерттеулер дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік биліктің толыққанды обьективті сұлбасын жасаудағы алғашқы қадамдар, талпыныстар, бастамалар деп бағаланғаны абзал.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.