Абай шығармаларындағы кірме сөздердің қолдану ерекшеліктері
І. Кіріспе
ІІ. Абай шығармаларындағы кірме сөздердің қолдану ерекшеліктері:
А) Араб.парсы сөздерінің қолданысы;
Б) Орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздер.
ІІІ. Қорытынды.
ІІ. Абай шығармаларындағы кірме сөздердің қолдану ерекшеліктері:
А) Араб.парсы сөздерінің қолданысы;
Б) Орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздер.
ІІІ. Қорытынды.
Қазақ ұлтының ұлы ақыны Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы өз дәуіріне дейінгі дүние данышпандарының даналық мәйегін толық меңгерген және бүкіл көшпелілер әлемінің дүниетанымын, рухани болмысын, парасатын, көрке оының мүмкіндігін бойына сіңірген, сол қасиеттері арқылы адамзат санасының дамуына үлес қосқан дара тұлға. Абай шығармашылығының дені—поэзия. Демек, ақын лексикасын сөз еткелі отырмыз. Жалпы ақын лексикасы—поэзия тілінің сөздік құрамын—негізгі үлкен екі тұрғыдан зерттеуге болады. Өлеңмен жазылған шығармада жеке сөздер мен сөз тіркестері белгілі бір көркемдеу міндетін атқарып тұрады: біреулері эпитет болып бір затты (нәрсені, адамды) анықтап, суреттеп, бейнелеп тұрса енді біреулері оны басқа нәрсеге теңеп тұрады. Сондай – ақ сөздер табиғатынан әсірелеу, ауыс мағынада жұмсалуы тағы басқалары сияқты поэтикалық сан алуан тәсілдерге қажетті материал болып келеді. Бұл—лексика топтарын көркемдеу қызметін атқаруына, яғни поэзия мүддесін өтеуіне қарай талдау болады. Бұл бір. Екінші тұрғыдан келсек, поэзия лексикасын лингвистикалық жағынан талдау бар, яғни жалпы белгілі бір тілдің лексикалық құрамы сияқты, белгілі бір ақын шығармаларының сөздік құрамын да сөздердің тілдік тегіне қарай (төл сөздер немесе өзге тілдерден енген кірме сөздер), актив-пассивтігіне қарай (архаизмдер, неологизмдер және сол кездегі актив сөздер), әлеуметтік-диалектілік құрамына қарай(жалпы халықтық сөздер, диалектизмдер, кәсіби сөздер мен терминология, жаргондық сөздер) ажыратып бөлуге болады. Ал енді бұл жерде біздің тоқталатын мәселеміз— кірме сөздер. Жалпы Абай шығармаларындағы кірме сөздерді көптеген қазақ ғалымдары зерттеді. Бұл орайда көлемді еңбектердің бірі Р.Сыздықованың «Абай шығармаларының тілі»(лексикасы мен грамматикасы) 1968 жылғы кітабында «Кірме сөздер» бөлімінде шартты түрде жасалған классификациясы төменде сөз болады. Сонымен қатар проф. Қ.Н.Жұмалиевтың «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі» 1960 жылғы еңбегінде «Абай өлеңдеріндегі өзінің тура мағынасында қолданылатын сөздер» тарауындағы «Шет сөз» бөлімінде Абай шығармаларындағы кірме сөздер жайлы нақты көрсетілген. М.Әуезов, І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, Ш.Сарыбаев т.б. бірқатар зерттеушілер Абайдың әдеби шығармашылығына, оның қазақ тілі тарихындағы атқарған роліне арнаған жұмыстарында Абай тілінде орыс тілі элементтерінің бар екенін атап, кей жерлерде санна дейін көрсетіп кетеді.
Проф. Қ.Жұмалиев Абай өлеңдерінде кездесетін араб-парсы сөздерін үш топқа бөліп, бірі—қазақтың өз сөзі болып, «қол бала» болған сөздер, екіншісі—діни ғылыми атау, терминмен қазақ тілінде ол ұғымды берерлік сөз жоқтығынан қолданылған; үшіншісі—күлкі, сықақ үшін қолданылған сөздер деп бөледі. ал орыс тілінен қолданған сөздерінің негізгі принципы екі түрлі:
Бірінші: Абай орысша жеке сөздерді алады да, сол күйі қолданады, не оған қазақтың жалғау, жұрнағын қосып өзінің әуелгі мағынасының айналасында өлең сөйлемінің бір мүшесі етіп қолданады.
Проф. Қ.Жұмалиев Абай өлеңдерінде кездесетін араб-парсы сөздерін үш топқа бөліп, бірі—қазақтың өз сөзі болып, «қол бала» болған сөздер, екіншісі—діни ғылыми атау, терминмен қазақ тілінде ол ұғымды берерлік сөз жоқтығынан қолданылған; үшіншісі—күлкі, сықақ үшін қолданылған сөздер деп бөледі. ал орыс тілінен қолданған сөздерінің негізгі принципы екі түрлі:
Бірінші: Абай орысша жеке сөздерді алады да, сол күйі қолданады, не оған қазақтың жалғау, жұрнағын қосып өзінің әуелгі мағынасының айналасында өлең сөйлемінің бір мүшесі етіп қолданады.
1. «Абай тілі сөздігі» Алматы, «Ғылым» 1968ж.
2.Жұмалиев Қ.Ж. «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі». Алматы, Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1960ж.
3.Есеналиева Ж. «Абай тілі сөздігіндегі»араб, парсы сөздерінің берілуі.
ҚРҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 1992ж №6
4.Есеналиева Ж. «Абай тіліндегі араб сөздерінің варианттары жайында».
Изв.АН Каз ССР. Сер.филолог 1989ж. № 4
5.Карл Қ. «Абай парсыша да шағынған екен»
Жас Алаш 2000ж. 6 – маусым.
6.Құнанбаев А. (шығармаларының бір томдық толық жинағы)
Алматы, 1961ж
7. Муталиева Р., Өтебаев Е. «Абайдың стилі туралы»
«Қазақ тілі мен әдебиеті» 1999ж. №11
8. Мұхаметханов Қ. «Абай сөзіне үңілсек»
Семей таңы 1993ж. 2-қазан
9.Нұрышев С.Н. «Абайдың аударма жөніндегі тәжірибесінен» Алматы, 1954ж.
10.Сыздықова Р. «Абай шығармаларының тілі»(лексикасы мен
грамматикасы)
Қаз ССР-нің «Ғылым» баспасы Алматы, 1968ж.
11.Сыздық Р. «Шағатай тұтқынынан сөз».
Ана тілі. 1995ж. 3–тамыз
2.Жұмалиев Қ.Ж. «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі». Алматы, Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1960ж.
3.Есеналиева Ж. «Абай тілі сөздігіндегі»араб, парсы сөздерінің берілуі.
ҚРҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 1992ж №6
4.Есеналиева Ж. «Абай тіліндегі араб сөздерінің варианттары жайында».
Изв.АН Каз ССР. Сер.филолог 1989ж. № 4
5.Карл Қ. «Абай парсыша да шағынған екен»
Жас Алаш 2000ж. 6 – маусым.
6.Құнанбаев А. (шығармаларының бір томдық толық жинағы)
Алматы, 1961ж
7. Муталиева Р., Өтебаев Е. «Абайдың стилі туралы»
«Қазақ тілі мен әдебиеті» 1999ж. №11
8. Мұхаметханов Қ. «Абай сөзіне үңілсек»
Семей таңы 1993ж. 2-қазан
9.Нұрышев С.Н. «Абайдың аударма жөніндегі тәжірибесінен» Алматы, 1954ж.
10.Сыздықова Р. «Абай шығармаларының тілі»(лексикасы мен
грамматикасы)
Қаз ССР-нің «Ғылым» баспасы Алматы, 1968ж.
11.Сыздық Р. «Шағатай тұтқынынан сөз».
Ана тілі. 1995ж. 3–тамыз
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Абай шығармаларындағы кірме сөздердің қолдану ерекшеліктері:
А) Араб-парсы сөздерінің қолданысы;
Б) Орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздер.
ІІІ. Қорытынды.
Қазақ ұлтының ұлы ақыны Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы өз дәуіріне
дейінгі дүние данышпандарының даналық мәйегін толық меңгерген және бүкіл
көшпелілер әлемінің дүниетанымын, рухани болмысын, парасатын, көрке оының
мүмкіндігін бойына сіңірген, сол қасиеттері арқылы адамзат санасының
дамуына үлес қосқан дара тұлға. Абай шығармашылығының дені—поэзия. Демек,
ақын лексикасын сөз еткелі отырмыз. Жалпы ақын лексикасы—поэзия тілінің
сөздік құрамын—негізгі үлкен екі тұрғыдан зерттеуге болады. Өлеңмен
жазылған шығармада жеке сөздер мен сөз тіркестері белгілі бір көркемдеу
міндетін атқарып тұрады: біреулері эпитет болып бір затты (нәрсені, адамды)
анықтап, суреттеп, бейнелеп тұрса енді біреулері оны басқа нәрсеге теңеп
тұрады. Сондай – ақ сөздер табиғатынан әсірелеу, ауыс мағынада жұмсалуы
тағы басқалары сияқты поэтикалық сан алуан тәсілдерге қажетті материал
болып келеді. Бұл—лексика топтарын көркемдеу қызметін атқаруына, яғни
поэзия мүддесін өтеуіне қарай талдау болады. Бұл бір. Екінші тұрғыдан
келсек, поэзия лексикасын лингвистикалық жағынан талдау бар, яғни жалпы
белгілі бір тілдің лексикалық құрамы сияқты, белгілі бір ақын
шығармаларының сөздік құрамын да сөздердің тілдік тегіне қарай (төл сөздер
немесе өзге тілдерден енген кірме сөздер), актив-пассивтігіне қарай
(архаизмдер, неологизмдер және сол кездегі актив сөздер), әлеуметтік-
диалектілік құрамына қарай(жалпы халықтық сөздер, диалектизмдер, кәсіби
сөздер мен терминология, жаргондық сөздер) ажыратып бөлуге болады. Ал енді
бұл жерде біздің тоқталатын мәселеміз— кірме сөздер. Жалпы Абай
шығармаларындағы кірме сөздерді көптеген қазақ ғалымдары зерттеді. Бұл
орайда көлемді еңбектердің бірі Р.Сыздықованың Абай шығармаларының
тілі(лексикасы мен грамматикасы) 1968 жылғы кітабында Кірме сөздер
бөлімінде шартты түрде жасалған классификациясы төменде сөз болады.
Сонымен қатар проф. Қ.Н.Жұмалиевтың Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері
және Абай поэзиясының тілі 1960 жылғы еңбегінде Абай өлеңдеріндегі өзінің
тура мағынасында қолданылатын сөздер тарауындағы Шет сөз бөлімінде Абай
шығармаларындағы кірме сөздер жайлы нақты көрсетілген. М.Әуезов,
І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, Ш.Сарыбаев т.б. бірқатар зерттеушілер Абайдың
әдеби шығармашылығына, оның қазақ тілі тарихындағы атқарған роліне арнаған
жұмыстарында Абай тілінде орыс тілі элементтерінің бар екенін атап, кей
жерлерде санна дейін көрсетіп кетеді.
Проф. Қ.Жұмалиев Абай өлеңдерінде кездесетін араб-парсы сөздерін үш
топқа бөліп, бірі—қазақтың өз сөзі болып, қол бала болған сөздер,
екіншісі—діни ғылыми атау, терминмен қазақ тілінде ол ұғымды берерлік сөз
жоқтығынан қолданылған; үшіншісі—күлкі, сықақ үшін қолданылған сөздер деп
бөледі. ал орыс тілінен қолданған сөздерінің негізгі принципы екі түрлі:
Бірінші: Абай орысша жеке сөздерді алады да, сол күйі қолданады, не
оған қазақтың жалғау, жұрнағын қосып өзінің әуелгі мағынасының айналасында
өлең сөйлемінің бір мүшесі етіп қолданады.
Екінші түрі—бір шумақ өлеңнің бір тармағы болып келетін және сол
шумақтың мазмұнына байланысы сөз, сөйлемдер. Бұлар өте аз, екі, үш-ақ жерде
кездеседі деп көрсетеді. Сондай –ақ Ж.Есеналиеваның Абай тілі
сөздігіндегі араб, парсы сөздерінің берілуі және Абай тіліндегі араб
сөздерінің варианттары жайында атты мақалалар қарастырылды.
Сөйтіп, Абай сөздігіндегі шығыс тілдері элементтері дегенде, араб пен
парсы тілдерін көздейміз де, көп ретте ол екеуін бөлек қарамай, араб-парсы
немесе шығыс тілдері деп атап отырамыз.
Абай тілінде орын алған араб-парсы сөздерін бірнеше тұрғыдан қарап
талдауға болады, яғни оларды біз:
1. жалпы халықтық тілге енген уақытына қарай;
2. қамтитын тақырыбына қарай;
3. қолданылатын әдебиет жанрына қарай;
4. қолдану мақсатына қарай;
5. фонетикалық-грамматикалық тұлғалануына қарай;
6. жалпы халықтық және жазба әдеби тілге енуіне (сіңісуіне) қарай;
7. лексика-грамматикалық сипатына қарай (жеке сөз, тіркес немесе
сөйлем) талдаймыз.
Р.Сыздықова бұл классификацияны шартты түрде жасаған. Көрсетілген
топтардың кейбіреуі (1,2,3,5,6) жалпы тілге қатысты болса, енді біреулері
(2,4,7) жеке жазушы тілін зерттеуден туып отыр. Абай лексикасындағы араб-
парсы қатары түгелімен неологизмдер емес екені аян. Олардың едәуір бөлігі
қазақтың жалпы халықтық тіліне сіңісіп, қалыптасып, ертеден қолданып келе
жатқандар.
Сөйтіп, қайткенде де, Абай лексикасындағы парсы-ирандық дұшпан, дос,
кедей, дүние, баға, жан, сауда, саудагер, базар, пұл (бұл), таразы, дерт,
шаруа, өнер, зиян тәрізді зат есімдер, арзан, майда, таза, зор тәрізді сын
есімдер әбден сіңісіп қазақтың төл сөзі болып кеткендер. Олар жалпы
халықтық нормадағы сөздер, яғни қазақтың кең- байтақ даласына тегіс
тараған, барлық жерде түсінікті және көбінесе барлық жерде бірдей мағынада
(мағынасы кейін екіге бөлінген пұл тәрізді бірен-сараңы болмаса) қолданып
келе жатқан лексемалар. Оған дәлел—бұларды Абайға дейінгі ақын-жыраулар
текстерінен де, кейбіреулері ХІХ ғасырда жырланғанына немесе жазылып
алынғанына қарамастан, о бастағы негізін сақтаған ауыз әдебиет үлгілерінен
де молынан кездестіреміз.
Сондай – ақ Абайға дейінгі қазақ тіліндегі араб қабатының бір сыпырасы
жалпы халықтық тілге ертеректе еніп, қалыптасып, сіңісіп кеткендер. Олардың
да өзін жалпылап екі топқа бөлуге болады: ислам дініне қатыстылары және
дінге қатысыздары.
ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында, орта тұсында жасаған
қазақ ақын-жырауларының тілінен және ауыз әдебиеті үлгілерінен дінге
қатысты бірқатар араб сөздерін табамыз. Мысалы, Бұхар жырауда: пұсырман,
қыдыр, арсы-күрсі, қыбла, сәлде, ақырет, молда, алла, иман, мешіт т.б.
Тақырыбы діннен мүлде қашық Махамбетте: фәни, құрбан, садаға, алла,ақы;
оның үлгісін жалғастырушы Шерниязда: молда, дұға, әруақ, құрбан т.б.
сөздерді кездестіреміз.
Аса ынталы мұсылмандар болмаса да, қазақтардың сөйлеу тәжірибесіне
ислам дінінің әр алуан ритуалдарына (намаз, ораза, дұға, қайыр садақа,
құрбан) қатысты сөздер, дін иелерінің аттары (молда, сопы, т.б.) және
басқалары ерте кезден бастап кіре бастағаны көрінеді. Ал дінге қатыссыз
сөздерден көбінесе абстракт ұғым атаулары да Абайға дейінгі нұсқаларда
едәуір бары байқалады. Дәулет, бақ, несібе, уәде т.б.
ХІХ ғасырда, әсіресе оның екінші жартысына дейінгі кезеңдерде қазақ
тіліне енген араб-парсы сөздерінің басым көпшілігін Абай өз шығармаларында
өмірінде де, прозасында да актив пайдаланған.
Абай кейбір өлеңдерінде және “Қара сөздерінде” теология тақырыптарын
әңгіме етеді. Соған орай ислам дініне қатысты сөздердің ең алдымен халық
тіліне бұрыннан енгендерін қолданады. Бейіс, бенде, иман, ахирет, аят,
молда тәрізді арабизм-фарсизмдерді Абай жалпы халықтық тілден алғаны хақ.
Және бұларды тек дін жайын сөз еткен жерлерде емес, орайы келгенде өзге
азаматтық тақырыптар ішінде де қолданады. Ислам діні атауларын бірер жерде
басқа дінге қатысты ұғымдар үшін де қолданады. Мысалы, Абай қазақта жоқ
орыс тілінен келген ұғым атауларын қазақшалап, немесе арабша-парсышалап
беруге тырыспаған.
Абай тіліндегі жалпы халықтық қолданыстан алынған шығыс сөздерінің 2-3
белгісін көрсетуге тура келеді. Ең алдымен, қазақ тіліне Абайға дейін
қалыптасып, орын тепкен араб-парсы түбірлері Абайдан бұрын да, Абайдың
өзінде де қазақ тілі жұрнақтары арқылы жаңа сөздер жасайды. Мысалы,
бұрыннан бар адалдық, арамдық, әділдік, адамдық, достық, дұшпандық тәрізді
есімдер де, Абай текстерінде активтенген немесе жаңадан жасалған асықтық-
ғашықтық, арлылық, мейірбандылық, рақымдылық, қапашылық, құдайшылық т.б.
түбірі жоғарыда көрсетілген сіңісті түсінікті сөздер.
Тілге ертеректен енген шығыс сөздерінің грамматикалық және тұрақты
тіркес жасау қабілетін Абай жақсы пайдаланады. Баға қылу (бағалау, жоғары
көтеру:Маманды рулы елге баға қылған—Айман-Шолпан, 1957жыл), бәс кесу
(Сексен байталға бәс кесіп—Қыз Жібек,1963жыл), пейілі тарылу, сәлемге
келу, ары төгілу, шайтан сөзі, насихат сөз т.б. тәрізді тіркестер Бұхардан
бастап ХІХ ғасыр ақындарында, фольклорлық үлгілерде актив қолданылған. Абай
осылармен қатар араб-парсы сөздерін қатыстырып бірнеше жаңа фразеологиялық
және грамматикалық тіркестер жасайды. Мысалы, ғашықтық жарасы (бұрынғы
ғашық оты—ашық оты дегеннің үлгісімен), хаққа мүлгу, қалың қайрат табу,
ғылым оқу, ғылым бағу, ғылым іздеу тәрізді тіркестер жасап оларды өте жиі
қолданады: Ғылым таппай мақтанба (І,44). Сол малды сарып қылып ғылым табу
керек (ІІ,168). Бұл — білімді болу, оқумағынасындағы тіркес. Бұрыннан
қазақ тіліне сипатты ел бағу, бала бағу дегендердің қатарына Абай ғылым
бағу, дін бағу, ғылым іздеу деген жаңа тіркестер қосады: Терең ой, терең
ғылым іздемейді. (І,67) Соңғы тіркес еркін грамматикалық тіркес, әр
компонент өз мағынасын беріп тұрғанмен, ғылым сөзінің тіркесу аясын кеңітіп
көрсететін фактілердің бірі.
Үшіншіден және ең негізгісі, қазақ лексикасына орныққан кейбір шығыс
сөздері көп мағыналық сипатқа ие болады. Бұл белгі әсіресе Абайда күшті
сезіледі. Абай бір алуан араб-парсы сөздеріне үстеме мағына немесе
семантикалық реңк береді. Мысалы, қызмет сөзі-қазақ тілінде Абайға дейін-ақ
2-3 мағынаны білдіре бастаған сөз. Біреулерге ілтипат көрсетіп, белгілі бір
міндет атқаруды қызмет, қызмет істеу, қызметінде болу, қызмет қылу тәрізді
тіркестермен білдірген. Абайда қызмет сөзінің осы мағыналары да кеңінен
қолданылған. Әбдірахманның әйелі Мағыштың аузына: Тым болмаса қызмет қып,
өткізбедім қасымнан (І,190) деген сөзді салғанда; қызымет сөзі міндет;
күту, бағып-қағып мағынасында келсе, я байларға қызмет қыл (І,52) деген
тәрізді жерлерде күн көріс үшін жұмыс істеу мағынасын береді. Бұл екеуімен
қатар Абай қызымет сөзін үш мағынада пайдаланады: ол қызымет сөзінің
әскери және әкімшілік орын деген ұғымы, орысша
служба мағынасы: Баламды медресеге біл деп бердім, Қызымет қылсын шен
алсын деп бермедім (І,25) дегенінде қызымет қылу - патша үкіметінің
әкімшілік органында жұмыс істеу дегенді білдіреді.
Сондай- ақ өнер деген қалыптасқан арабизімді Абай бірнеше
ұғымда жұмсайды. Өнер сөзі қазірде искусство мағынасында тұрақталған. Ал
Абайда ең алдымен бұл сөз кәсіп, профессия, қызымет ұғымын береді: Оқудан
шыға ұстады ата өнерін (І,271) . Осының алдында : Кәсібін күннен-күнге
тәңірі оңғарған (І ,270) деген жол бар. Бұл жердегі өнер – кәсіп. Арабша
харекет сөзі де осы екеуіне синоним болып келеді:Атаның харекетін ұстай
алды (І, 271).Хош қорықты елің, Қорқытқан сенің өнерің қайсы айтып
бер(І,91) дегеніндегі өнер – іс-әрекет, қызмет.Қылып жүрген өнері
харекеті-әрекет(І,60) деген жолдардағы өнер, харекет, әрекет деген үш
арабизім өте бір қызық келтірілген семонтикалық шоғыр. Үшеуі де бір- біріне
синоним болып түседі, дәл осы жерде өнер мен харекет сөздері жалпы кәсіп,
іс–әрекет дегенді, ал әрекет ваианты жағымсыз іс-әрекет дегенді білдіріп
тұр. Бұл —Абайдың халық тіліне енген шығыс сөздерін көп мағыналы етіп
қолдануының өте бір сипатты фактісі. Өнер сөзін жалпы шеберлік, немесе
жалпы кәсіп мағыналарында қолданған Абай ремесло, яғни белгілі бір қол
шеберлігін кәсіп ету деген ұғымды қолөнер деп айырып береді: Егерде мал
керек болса, қолөнер үйренбек керек. Алдау қоспай, адал еңбегін сатқан
қолөнерлі—қазақтың әулиесі сол (ІІ,188). Сірә, осы мағынадағы қазіргі
қолөнер деген сөзіміздің түр төркіні Абай кезеңінен(мүмкін, тіпті Абайдың
өзінен) алынған болса керек.
Сөйтіп, Абай өнер сөзінің де мағынасын көбейтеді және осы мағыналарда
қолданылуының активтендіреді. Қызмет пен өнер сөздерінің қатарына харекет,
амал сөздерін дет қосуға болады. Абай харекет арабизмін әрекет вариантынан
бөліп алып, еңбек, кәсіп, жұмыс мағынасында жұмсайды. Амал сөзі Абай
текстерінде тәсіл және айла деген екі жақын семантикаға ие. Сөйтіп
тілге бұрыннан сінген шығыс сөздерінің үшінші белгісі полисемантизм болса,
оның активтену тенденциясы Абайда күшті сезіледі.
Қазірде архаизмдер тобына кеткен бірқатар шығыс сөздері Абай
тұсындағы халық тілінде актив элементтер болды. Олардың дені—ислам дініне
қатысты аят, күпірлік, ахирет, пәни (жалған), құбыла, тағзым, сопы, имам,
қазірет т.б. және діни ритуалдардың атаулары болып келеді. Солардың
бірі—құдайдың бірнеше атауы: қазақтың исламға дейінгі жалпы түріктік тәңрі-
сі бар ма, парсының құдай-ы, арабтың алла-сы, құдіреті-і, жаббар-ы расул-
ы бар ма барлығы да бұл кезде актив сөздер. Абай да оларды жатсынбай
синонимдік қатар түзеп пайдаланады. Бір жерінде: Тәңрі қосқан жар едің
сен(ІІ,85, салыстыр: халық тіліндегі құдай қосқан қосағым) деп келсе,
екінші жерде: Оған құдай тағала айтып па, пәленшеден тәуір болсаң болады
деп(ІІ,177) дейді. Үшінші жерде: Алла деген сөз жеңіл, аллаға ауыз жол емес
(І,124) деп арабша атауын жиі қолданады.
Сөйтіп, Абай лексикасындағы шығыс сөздерінің елеулі тобы тілде
шеттігі сезілместей болып ертеректе еніп сіңіскен, қалыптасып орныққан
лексемалар. Абай оларды шет көрмей жалпы халықтық қордан алып пайдаланған.
Тілге ену мерзімі жағынан қарағанда араб –парсы сөздерінің екінші
тобы тағы бар. Олар ХІХ ғасырдың ішінде, әсіресе ІІ жартысында еніп
қолданыла бастаған немесе бұрыннан бар болса да, осы кезеңде әр түрлі
факторларға байланысты активтене бастаған сөздер. Әрине, бұларды осы
кезеңдікі деп әзірге ешбір айна – қатесіз кесіп айту қиын, өйткені, бұл
жұмыс, бір жағынан, ХІХ ғасырға дейінгі үлгілердің лексикасын түгел
регистрацияға алып, анықтауға байланысты болса, екінші жағынан, бұл үлгілер
көбінесе хатқа түспей, ауызша жеткендіктен, соңғы жеткізушілер өз тұсындағы
нормаларды қосып жіберіп шатастыратыны және бар. Дегенмен, жеке әрбір сөзге
таласпай, жалпы алғанда, өткен ғасырда актив қолданылған бір топ араб-
парсы сөздерінің бары факт екенін батыл айта аламыз.
Оқу – ағарту, мәдениет саласындағы кейбір арабизм – фарсизмдердің
активтене түскенін олардың ауыз әдебиеті үлгілері тіліне енгені де
дәлелдейді. О бастағы негізгі нұсқасы (сюжеті т.б.) сақталған мен, хатқа
түскен кезеңінде үлкен редакциялардан өткен эпостық жырларға да хат,
маслихат, кітап сияқты сөздер қосылған.
Абай заманында біраз араб – парсы сөздерінің жоғының еніп,
барының активтене бастауына сол тұстаға кітаби тілдің жандануы да әсерін
тигізгені сөзсіз. Кітаби тілде жырланған қисса – дастандар, біздіңше,
біраз шығыс сөздерін сол кездегі ауызекі сөйлеу тіліне де, қазақ әдеби
тіліне де енгізіп, орнықтырып кеткені сезіледі.
Абай тұсында активтене бастаған шығыс сөздерінің ішінде тек оқу
мәдениетке қатысты сөздер емес, соңғы көрсетілген кітаби тілмен шығыс
классиктері әдебиетінің еркін аудармалары арқылы ене бастаған өзге сөздер
де орын алады. Жазба әдебиет түрлерінің арабша атаулары бейіт, қисса, намә
деген сөзді Абай сирек болса да пайдаланған: Бұл жазған сұңғатым, Көңіл
ашар бір наме (І, 168). Сондай ақ діней ұғымдарға қатысты көпір, асы
(Аллаға асы, бейіске қашқын болып – ІІ, 152) , сурет сөздері, діней
ұғымдарға қатыссыз перзент, дүлдүл, шәрбат, кесапат, тағзым сөздері
кездеседі. Бұлардың бір ерекшелігі - өте сирек қолданылғандығы.
Діней тақырыпта жырлайтын кітаби қиссалар арқылы халық тіліне
кіре бастаған перзент, перизат, дүлдүл тәрізді сөздерді Абай
қиссалардағыдай тура мағынасында емес, көбінесе ауыспалы мағынада жұмсайды.
Бұл – принципті айырмашылық. Мысалы, бала мағынасы ресми – эпистолярлық
стильде де, кітаби тілде де, көбінесе, перзент сөзімен берілген. Оның
үстіне перзент сөзінде поэтикалық стиль элементінің сипаты да жоқ емес. Ал
Абай оны бала, ұл ұғымында қолданбайды, перзент Абайда ауыспалы мағынада
образ жасау үшін (Кавказдай құзда туған перзенттенмін - ІІ, 115) немесе:
уа, жүрегімінің қуаты – перзентлерім (ІІ, 195) тәрізді ауыспалы мәндегі
қаратпа ретінде қолданылған. Сол сияқты Абайдың перизаты да перінің қызы
емес, кәдімгі Татьяна Ларина ( Бұл сөзді Онегин айтады: Ол перизат, ойла,
өзің біл, Не болады болса қор (ІІ, 77)
ХІХ ғасырдағы қазақша діней әдебиетте кездесетін араб – парсы
сөздерінің біразын Абай осылайша ауыспалы жаңа мағынада қолданады да,
қалған басым көпшілігін тіліне әдейі жуытпайды. Өзі айтқандай Әзірет Әлі,
айдаһарсыз жазған Абай діни қиссалардың тақырыбын да, стилін де,
лексикасын да қабылдамағанын тілінен тануға болады.
Оның есесіне Абай бір алуан шығыс сөздерін жиі пайдаланып, оларды
қазақ тіліне енгізу әрекетін жасаған. Мысалы, хикмет сөзін Абай 22 рет
қолданыпты, бұл сөздің араб тілінде үш түрлі мағынасы бар:1) мудрость; 2)
мудрое изречение, пословица; 3) знание медицины, врачевание. Бұл сөзді Абай
бірінші мағынасын сақтап, өте жиі қолданған. Абайда хикмет контекске қарай
түп тілдегідей ақыл, даналық дегенді білдіреді. Орысша оқу керек, хикмет
те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста зор (ІІ, 179).
Бұл сөз өлеңдерінде де қолданылған: Іштегі кірді қашырса, Адамның
хикмет кеудесі (І, 132).
Сол сияқты ғибрат, қанибет, сұқбат, пара (бөлік мағынасында),
әдді, еждиһат, серменде, ғайбат, ғафил, әзелде, дағуа сөздерін Абай
жатсынбай қолдануға ұсынған лексемалар қатарына қосамыз. Оған бір – екі
себеп бар. Біріншіден, бұл сөздер Абайда шығыс сөздері толы прозасында ғана
емес, поэзия тілінде де қолданылған және бірнеше реттен әр түрлі
шығармасында қайталап келеді. Екіншіден, бұл сөздердің кейбіреулерінен
туынды тұлғалар жасайды : сұхбаттасу, сұхбаттастық, ғайыпты, ғаділдік,
ғибраттану. Үшіншіден, кейбіреулері белгілі бір қазақ сөздерімен тіркесте
қалыптасқан : сенімі жоқ серменде, бірдейлік дағуасы, ғафилдік көп өткізу
т.т. Төртіншіден, бұлар Абайдан өзге авторларда да сирек болса да қолданыла
бастаған. Ал бұл қасиеттер шет сөздің тілге ену фактісін танытатын
белгілер. Мысалы, ғибрат (поучение, назидание, урок, смысл ) сөзін үлгі,
өнеге мағынасында абай өте жиі пайдаланған. Бұл сөзді ара – тұра Абайдың
тұстастары да қолдана бастаған.
Бұны, әрине, Абай, тектен -тек көңілі түсіп кетіп ала салмағаны
байқалады. Сол, ғибрат сөзі жай үлгі,өнеге емес, осы күнгі сабақ болу—
сабақ алу (сделать себе урок) мағынасы үшін алынған. Қазіргі сабақ
болу—сабақ алу тіркестері калька жолымен кейінгі кезеңдерге (совет
дәуірінде) пайда болған. Ал ғибрат, әдді, сұхбат тәрізді арабизмдер
синонимдік қатар үшін стильдік мақсатпен алынған. Мысалы, ақылы бар кісіні
Айбаттайды, даттайды (І,59) дегенде соңғы екі сөз бір-біріне синоним.
Абай шығармаларында, әсіресе өлеңдерінде аса жиі болмаса да,
қолданылған кейбір шығыс сөздері сол кездегі жалпы халықтық тілге де
енбеген, кейін де қалыптаспаған элементтер болып табылады. Бірақ бұлар
мүлде бейтаныста емес, контекске қарай мағынасын еркін түсінуге болатын,
ара-тұра Абайдың өзге тұстары да пайдаланған сөздер. Оларға сиқат (саулық
мағынасындағы — Әбіштің сиқатын бекітсең кеудеге—І,168), мизан, уәзін
(өлшеуіш), ғадауат (дұшпандық), баһыра (пайда, үлес), тағат
(құлшылық ету) сөздерін жатқызамыз. Қазақ тіліне енген көптеген араб-
парсы сөздері сияқты, Абай бұл көрсетілген сөздердің де төркін тіліндегі
бірнеше мағынасының біреуін ғана алады. Араб тілінде бес мағыналы мизан
сөзінің мерило деген екі мағынасын, ғизат сөзінің арабша честь,
достойнство деген мағынасын алып жұмсаған.
Сиқат, мизан, уәзін, ғизат, тағриб, һамише, бахра тәрізді сөздерді
алдынғы топқа қоса алмадық. Өйткені бұлар біріншіден, Абайдың өзінде өте
сирек (1-2 реттен ғана) қолданылса, екіншіден, қолданым мотивтері
өзгешелеу, яғни бұлар (ғизат-құрмет сияқты бірен-саран болмаса) синонимдік
қатар құрамайды, не бұрын жоқ ұғымдарды білдірмейді. Бұлардың барлығының
дерлік қазақша немесе бұрыннан тілге сінген арабша-парсыша дублеттері бар.
Көпшілігі стильдік мақсатпен Абайдың діни өлеңдері мен баласының
науқасынан қауіптеніп, алласына жалбарынып медет тілеген өлеңдерінде
қолданылған. Мысалы, бір ғана Алланың өзі де рас, сөзі де рас деп
басталатын өлеңінде халықтық тілге енген, танық сөздерді былай қойғанда,
шала танық, немесе мүлде түсініксіз шығыс сөздерінің саны 13-14.
Қазақ тіліне енген араб-парсы сөздері, негізінен Абайдың прозалық
шығармаларында. Онда да барлығында емес, тақырыпқа орай белгілі бір қара
сөздерінде. Шығыс элементтерінің шығарма тақырыбымен мазмұнына қарай аз
немесе көбірек қолданылуы—жалғыз Абай емес, қазақ қаламгерлерінің тілінде
ертеден келе жатқан ерекшелік.
Абайдың поэзия тілінің лексикасында халықтық емес шығыс элементтері
(жеке сөздер мен фразалар) екі түрлі өлеңдерінде кездеседі: бірі— орта
азиялық түркі әдеби тіліне еліктеп жазған Жүзі раушан, көзі гәуһар,
Фзули, Шемси, Сәйхали, Әлифдек ай йүзіңе ғибрат еттім деген үш
өлеңінде. Екінші— таза алланы әңгімелейтін Алла дегн сөз жеңіл, Алланың
өзі де рас, сөзі де рас деген екі өлеңі де Әбдірахман ауырып жатқанда
жазған бір өлеңінде.
Біз сөз еткелі отырған араб-парсы сөздері Абайдың осы сөздерінде ғана
молынан кездеседі. Мұның себебі де түсінікіті. М.Әуезовтың сөзімен
айтқанда, кітапшалап жазған, Қ.Жұбановтың сөзімен айтсақ, шағатай
қармағына ілінген дәуіріндегі балаң Абайдың үш өлеңінде шығыс сөздері
молынан кездесуі заңды да, орынды да. Өйткені орта азиялық түркі әдеби
тілінің лексикалық нормасы бұл тілде араб-парсы сөздерінің молынан
пайдалануын қалайды, сондықтан Абай да бұл норманы бұзбайды. Ал ислам діні
тақырыбын арнайы әңгіме еткен өлеңдері мен Әбіштің сиқатын Берегөр, я
рахим деп аллаға жалбарған тілек- дұғасында шығыс сөздерінің мол келуі
тақырыптың дирижерлік етуіне байланысты. Алланы әңгіме етсе оның өз
тілі—араб тілінің хат сөздеріне жол береді, я рахим деп алладан медет
сұраса, тағы да сол аллаға түсінікті араб сөздерін келтіреді, бұл—Абайда
түр мен мазмұнның бірлестігі.
Прозалық шығармаларына келсек, олардың басым көпшілігі азаматтық
тақырыптарға арналған. Бұлардың тіліндегі араб-парсы элементтері қазақ
тіліне әбден енген, мағыналары қалың көпшілікке түсінікті сөздер. Ал
жүрегінің қуаты—перзентлеріне арналған атақты 38 сөзі мен қазақ
оқушыларына иман деген—алла тәбарака уатағаланың ... жарлығына мойын сұнып,
иналмақ екенін баяндаған 13-сөзінде қазақ тіліне енбеген, қарапайым
оқушыға түсініксіз шығыс элементтері мол келтірілген. Қалғандарында бұл
тәрізді бірді-екілі ғана сөз, кейде фраза қолданылған. Сөйтіп, жоғарыда
айтылған тематикалық принципті Абай айқындап, белгілі бір стильдік тәсілге
айналдырады.
Ислам дініне қатысты ой-пікірін айтуға Абай сол дінің ресми тілі—араб
тіліне иек артады. Діни ұғымдардың араб тілінде қалыптасқан терминдері мен
өзге сөздерін қазақшаламай, сол күйінде пайдаланады. Бұларға мына тәрізді
сөздер жатады: саниғ (делающий, производящий), салахият (пригодность,
целесобразность), сәмиғ (слушающий), хасия (результат, палучивший),
мағрифат(знание, познание) т.б. тәрізді абстрактік ұғымдарды беретін
сөздер. Бұлардың ішінде истинжа (обмывание), рукуә (колено преклонение)
т.б. тәрізді ислам діні ритуалдарын атайтын есімдер де бар. Сын, сапа
ұғымдарын беретін араб сөздері де бар: жаһил (неуч, невежественный), батил
(ложный), латиф (милый, нежный) т.б.
Сонымен қатар, Абай бұл шығармаларында және бірер жерде басқаларында
арабша тіркестер мен сөйлемдерді қолданады. Мысалы, алла табарака уа
тағала (аллах благословенный и всевышный), иман тақлиди (традиционная
вера).
Түсініксіз (яғни тілге енбеген) араб түбірлеріне қазақша жұрнақтар
жалғап, шәріксіз, ғарипсыз, ниһаятсыз, мағмұрлық, нәфрәтлі тәрізді, 5-10
туынды сөз жасау фактісі Абайдың прозасында бар болғанмен, бұл—жүйелі актив
құбылыс емес. Және бұлардың басымы 38- сөзде.
Абайдың прозалық шығармаларының тілінде есім, етістіктер ғана емес,
һәмма есімдігі мен һәм, уа, ләкин тәрізді шылау сөздер де қолданылған және
бұлар да 38,13-сөздердің текстерінде көбірек кездеседі. Парсы тіліне тән
һәм шылауы ыңғайлас жалғаулық ретінде қазақша және сөзіне синоним болып
едәуір актив қолданылған: ол—наданның наданы һәм өзі адам емес (ІІ,176).
Бұл сөздің қызмет аясы едәуір кеңіп, қайталама шылаудың да орнына
жұмсалады: һәм ақыл, һәм қайрат–екі мықты қуат қосылып тоқтатады (ІІ,218).
Һәм шылауы тек 38- сөзде емес, өзге Сөздерде де едәуір жиі кездеседі.
Және һәм шылауларының арабша дублеті уа сөзі де Абай прозасының тілінде
бірсыпыра мол пайдаланылған және ол көбінесе уа һәм, уа және, уа ләкин
түрінде өзге шылаулармен тіркесте келіп, қазақша және де, бірақ та
дегендердің синонимі ретінде жұмсалған: Уа ләкин адам баласы талапты я
талапсыз болсын...(ІІ,218). Арабтың ләкин шылауын да Абай қазақша бірақ
дегеннің орнына жұмсағанын тек қана прозасының тілінен көреміз: Ләкин өз
дәулетінен артық киінбегі, не киімі артық болмаса да, көңліне қуат тұтып,
тым айналдырмақ— кербездің ісі (ІІ,182).
Сөйтіп, Абай қазақ әдеби тіліне бұрын да, кейін де сіңіспеген бір
алуан араб сөздерін, тіркестерін және жеке сөйлемдерін стильдік мақсатпен
пайдаланған. Ешбір мативсіз пайдаланылған бірен-саран бейтаныс арабизмдер
де кездеседі. Мысалы, поэмаларында ас, тағам, арақ, шарап деген қазақша
баламалары бола тұрса да, нығмат, хамір сөздері қолданылған: Арақ—жеміс әр
түрлі нығмат дайын (І,174). Бұл жерде не жоғарыдағыдай белгілі бір
тақырыпқа, әдеби жанрға байланысты стильдік мақсат көзделіп тұрған жоқ, не
буын саны, ұйқас тәрізді өлең шарттарына бола алынбаған. Сол сияқты таза
қазақша жазылған Ғылым таппай мақтанба деп басталатын тамаша шығарманың
текстінде: Жамандық көрсең нефрәтлі, жақсылық көрсең ғибрәтлі (І,44) деп
шағатайша киінген (-ты-ның орнына –лы жұрнағын жалғаған) бейтаныс араб
сөздерінің бары факт. Бұл сипатты құбылыс өте сирек. Сондықтан Абайдың
хәмір, нығмат, нәфрәт тәрізді сөздерді себеп-мақсатсыз қолдануын әсте
құптауға да, дамытуға да болмайды. Бірақ бұл құбылыс жалғыз Абай емес,
тіпті Бұхарлардан бастап, әсіресе ХІХ ғасырдың өн бойындағы қазақ
ақындарының барлығында кездеседі.
Керісінше, Абайдың шығыс сөздерін пайдаланудағы ерекше сипаты қалың
оқушыға бағыштаған шығармаларында (өлеңдері болсын, Қара сөздері
болсын) бейтаныс, жат араб-парсы сөздерін қолданбау принципін ұстаған деп
батыл айта аламыз. Өйткені Абай сияқты араб лексикасын едәуір білген,
теологиялық, философиялық шығармаларды араб, шағатай тілдерінде еркін
оқыған жазушы мұндай принципті ұстанбаса, халыққа жат, бірақ өзіне
түсінікті шығыс элементтерін молынан қолданған болар еді. Ал жоғарғы
көрсеткен бірді-екілі фактілер екі томдық еңбектің ішінде мұхит суынан
бөлінен тамшыдай дәрежеде.
Қазақтың жалпы халықтық тіліне ертеректен енген араб-парсы сөздері
қазақ фонетикасына сәйкестелініп, дыбыстық тұлғасы едәуір өзгеріп
қалыптасқаны мәлім. Қазақ тіліне жат дыбыстарды қалдырып кету немесе өзге
дыбыспен ауыстыру сияқты жүйелі заңдылықтардың бар екенін Л.Рүстемов дұрыс,
жақсы көрсеткен. Қазақстанның әр өлкесіне тән фонетикалық ерекшелік шығыс
сөздерінің жергілікті жерде дыбысталу түріне тікелей әсерін тигізгені
байқалады. Сондай –ақ арабша алал (разрешенный, законный) сөзі бір
өлкелерде адал, екінші бір жерлерде алал түрінде қалыптасқанын Абай
текстері де көрсетеді. Әрине, Абайдың өз автографтары қалмағандықтан, кейде
жеке сөздердің орфограммасын сөз ету қиын. Дегенмен, Абай текстерін бізге
жазып жеткізген өз ауылдасы (Мүрсейіт Бікеұлы) болғандықтан, бұл сөздің
оның дәптерлерінде алал түрінде жазылуын автордың да қолданысы деп
есептейміз. Абай осы күні мақсат тұлғасында нормаланған сөзді мақсұт
түрінде қолданғанын Мүрсейіт дәптерлері көрсетеді.
Мұның үстіне Абай кезеңінде араб-парсы сөздерінің фонетикалық көп
варианттылығы одан әрі көбейе түскені байқалады. Бұрыннан халық тіліне
сіңіп, бір вариантта қалыптасқан сөздердің өзі бұл тұста екінші вариантқа
ие болады. Өмір-ғұмыр, ақыл-ғақыл, айып-ғайып, әділ-ғаділ, әдет-ғадет, арыз-
ғарыз, арам-харам дегендердің екінші сыңарлары—ХІХ ғ. ІІ жартысының
жемістері. Бұған себеп болған фактілердің бірі қазақ даласында кітап шығару
ісінің күшеюі болды.
Абай, сірә, азаматтық шығармаларының автографтарында қазақыланған
кірме сөздерді бұзбай сол халықтық қолдану нормасында жазған болу керек деп
топшылайды. Оған бірінші айғағымыз—Мүрсейіт дәптерлері. Сол кездегі жазу
тәртібін жақсы білген молда Мүрсейіт Абайдың қазақша айтылған арабизм-
фарсизмдерін өз бетімен түзетіп кітаби тіл нормасына келтіруге батылы
бармаған. Екінші айғағымыз—кейбір ұйқастар. Мысалы, жіңішке хәл сөзінің
Абай қазақша қал (қазіргі орфографиямыз бойынша хал) вариантын қолданғанын
мына шумақтың ұйқасы танытатын тәрізді:
Кейбіреу тыңдар үйден шыққанынша,
Кейбіреу қояр көіңл ұққанынша.
Сөз мәнісін білерлік кейбіреу бар,
Абайлар әрбір сөзді өз қалынша (І,38).
Бұл жерде жіңішке хәлінше варианты тіпті үйлеспеген болар еді.
Сөйтіп, Абай қалың көпшілікке арнап, әр алуан азаматтық тақырыпқа
жазған өлеңдерінде шығыстан кірген сөздердің қазақ фонетикасына
сәйкестелген, қазақы ваианттарын қолданған. Оларды да, көбінесе, бір
вариантта алған. Ал екі вариантта келгендері, негізінен, екі түрлі қызмет
атқарады. Мысалы, Ғаділет пен әділет те осы типтес: екеуінің мағынасы өте
жақын болғанмен, біреуін атрибуттық, біреуін заттық ұғымды білдіретін екі
сөз (демек, біреуі жаңа сөз деп танылуы керек) етіп қолданады: Ғаділетті
жүректің Әділетін бұзыппын (І,23).
Ал Абай өлеңдерінде замана-заман, қаса-қас,құдай-құда-худа-құдая
варианттарын жарыстыра әдейі қолданады . Бұл сөздер ұйқас және өлең өлшемі
қажеттерін өтеу үшін бірде бір буыны артық, бірде кем келе береді. мысалы,
Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға (І,23). Қас надан нені ұға алсын (І,119). Бұл
тәсіл—Абайға дейінгі қазақ поэзиясына да тән болатын, бірақ оны
жандандырып, актив пайдаланған қаламгер—Абай.
Міне, Абайдың өлең шығармаларының тіліндегі араб-парсы кірме
сөздерінің фонетикалық тұлғалануы осындай. Прозалық шығармаларына келетін
болсақ, мұнда шығыс сөздерінің орфограммасы айқын ажыратылған екі топқа
бөлінеді. Қарапайым көпшілік оқушыларға арналған азаматтық тақырыпты Қара
сөздерінде халық тіліне енген арабизм-фарсизмдерді, сірә, автор
өлеңдеріндей қазақша берген де, олардың 38+, 13-сөздерінде
пайдаланылғандарын түп төркінінше жазған болу керек. Мүмкін, бұл емледе
молда Мүрсейіттің қаламының ізі де бар болар. Өйткені ол Қара сөздердің
текстін алғашқы автографтан ешбір әрпін бұзбастан дәлме-дәл көшірмегенін,
яғни мазмұнына нұқсан келтірмесе де, кей жерде жеке сөздерді, кейде тұтас
тіркестерді тастап кетіп жазғанын біз 1905, 1910-жылғы екі дәптерін
салыстырып таптық. Тіпті кей кезде ол бір дәптерінде йәне, өзләрі, дост деп
шағатайша-парсыша жазып жіберсе, екінші дәптерінде және, өздері, дос деп
қазақша жазады. 38-сөз жалғыз шығыс сөздерінің таңбалануында емес, жалпы
орфографиясы бойынша да өзге шығармалардан оқшау тұрған дүние екенін
атаймыз. Дегенмен қайткен күнде де Абайдың теологиялық тақырыптарды
әңгімелеген шығармаларында араб-парсы элементтерінің оригиналдағы айтылу,
жазылу нормаларын сақтау тенденциясының бары хақ. Бұл—Абай творчествосының
тематикалық сипатынан туған ерекшеліктердің тағы біреуі.
Абай лексикасындағы араб-парсы сөздерін әңгімелегенде және бір көзге
түсетін фактіні айтуға тура келеді. Ол—синонимдік мәнді қос сөз жасау
мәселесі. Абайда да, өзгелерде де араб-парсы сөздері өзімен мағыналас қазақ
сөзімен, кейде тіпті арабтың не парсының өз тұлғалары бір-бірімен қатар
келіп, плеонастық қос сөздер жасайды. Мысалы, Абайда: күш-қуат, әл-қуат,
ғиззат-құрмет, абұйыр- ар, өң-шыра т.б. Проф. Б.Юнусалиев екі синоним
сөзді қатар қолдану—жазба әдебиетке өзге тілдік элементтердің жаңа ене
бастаған кезінде болатын әдіс деп санайды.
Әрине, Абай лексикасындағы күш-қуат, әл-қуат, ынсап-ұят, ар-намыс т.б.
тәрізді қос сөздердің бір сыңары араб элементі екендігіне қарап, оларды
Абай тұсында енген дей алмаймыз. Оларды Абай жалпы халықтық қолданыстан
алған. Сонымен қатар Абайда дос-жар, ар-абұйыр, сәлем-сауқат сияқты екі
компоненті де өзге тілдік қос сөздер де бар. Олар да бұрыннан
қалыптасқандар. Тегі, бұл іспеттес ғизат-құрмет, дос-асық тәрізді бірен-
саран ғана болмаса, Абайда араб-парсы сөздерінен өзі жасаған жаңа қос
сөздер өте сирек.
Абай лексикасындағы араб-парсы элементтерінің қазақ әдеби тіліне
қатысына келсек, бір тілден екінші тілге сөздің енуі (немесе кірме
сөз—заимствованное слово) туралы мәселеге тоқтауға тура келеді. Әдетте
жазба нұсқаларда кездесетін шет тілдік сөздердің күллісі сол тілге енген
лексикалық единица болып табылмайтыны аян. Сөз кірме болып саналуы үшін
оның белгілі бір белгілері, межелері болулары тиіс. Айталық, дәстүрлі
критерийлер—кірме сөздің қабылдаған тілдің фонетикалық және грамматикалық
жүйесіне сәйкестенуі, жаңа сөз жасау мен фраза құрауда актив болуы,
ауыспалы мағынаға ие болу қабілеті т.б.
Бұл шарттардың тұрғысынан келсек, Абайдағы кірме сөздердің ішінде
тілге енбеген немесе енуге тиісті емес тобы бар. Дін мәселелерін дәл Абайша
философиялық сипатта қазақша ғылми проза тілімен әңгіме еткендер өте аз.
Бұл бір. Екіншіден, бұл іспеттес араб элементтері жеке сөздер емес, тұтас
не грамматикалық тіркес, не сөйлем болып келеді. Текст ішіне өзге тілден
енгізілген тіркестер, фразалар, сөйлемдер сол текст жазылған тілдің
лексикалық жүйесіне енген болып саналмайды, өйткені бұларды
пайдаландырған–тілдік себептер емес, ситуация, тематика тәрізді өзге
факторлар.
Ал Абай тілінде шығыстық кірме сөздердің екінші үлкен тобы қазақ
тіліне нағыз енген сөздер. Олар өлеңдерінде де, прозасында да, азаматтық
тақырыпты әңгімелеу үстінде де, діни мазмұнды шығармаларында да
қолданылғандар. Сөйтіп, бұларды Абай қазақтың жалпы әдеби тілінің
лексикалық байлығы, нормасы ретінде ұсынған.
Абай лексикасындағы русизмдер туралы едәуір жазылды.
Абай тіліндегі орыс тілінен алынған элементтерді де, шығыс сөздері
сияқты, олардың тілге ену мезгілі, қолданылған мақсаты, сіңу дәрежесі,
қолданылу жиілігі жақтарынан алып қарастырамыз.
Абай текстеріндегі русизмдерді паспортындағы тіркелу мезгіліне
қарай: 1) өзіне дейінгі кезеңдерде енгендер; 2) Абай тұсында, яғни ХІХ
ғасырдың ІІ жартысынан бастап енгендер деп бір топтасақ, иесінің
паспортына қарай: 1) жалпы халықтық қолданыстағылар: 2)Абайдың өзі ғана
қолданғандар деп тағы топтаймыз.
ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін қазақтың әдеби тіліне енген орыс
тілі сөздері аса көп емес. Енгендері Россиямен сауда-саттыққа байланысты
ұғым, зат аттары, әкімшілік басқаруға қатысыты кейбір сөздер және
күнделікті тұрмыс пен шаруашылыққа байланысты жеке сөздер болатын. Олар:
старшын, болыс, сияз, шар, партия, ояз, шен, майыр, орыс, солдат, расход,
закон, сот т.б.
Орыс империясының правосы қазақ қоғамында 1812 жылғы Уставтан кейін-ақ
күшін жүргізе бастағаны белгілі. Соған орай закон, сот сөздері сирек болса
да әдеби тілге ене бастаған. әкімшілікке қатысты сөздердің ішінде шен сөзі,
сірә, ең алғашқы кіргендердің бірі болар. Өйткені Россия патшасының өзге
халықтарды бағындыруда қолданған тәсілінің бірі сол халықтың үстем тап
уәкілдерін шен, сыйлық беріп, өзіне қаратып алу болғаны мәлім. Тіпті ал шен-
шекпен түрінде қос сөздер компоненті болып та үлгерген. Ал әйгілі самауырын
және мата аттары (Абайда олардан барқыт қана қолданылған) да ертеден, орыс
саудасымен қоса келген элементтер.
Русизмдер деп танып жүрген пар және порым деген екі сөз назар
аударады, зерттеуші Б.Сүлейменова латынның forma сөзі сыртқы түр
мағынасында қазақ тілінде Абайға дейін қалыптасып орныққан сөз дей келіп,
оның эпос жырларында актив қолданылғанына мысалдар келтіреді. Бұл сөз тек
эпостық жырларда емес, ХІХ ғ. ақындарының барлығында түгел бар..
Абайда бұл сөздің мағынасы одан әрі кеңейтіліп, бірде қалып, күй
мағынасында (Онегин туралы:Кейде паң, көнгіш, орныменен, Кейде елеусіз,
кейде ынтық формыменен—ІІ,72), бірде сырты жалтыр, алдамшы деген ауыспалы
мағынадағы мишура сөзінің баламасы ретінде қолданылады. Еш қызыққа арманым
жоқ, Бәрі де бар формының (ІІ,86) –А мне Онегин, пышность эта, Постылой
жизни мишура (Пушкин,5,189).
Бізді таңырқататын нәрсе— сыртқы пішін, бет-әлпет мағынасын беретін
өзге де көптеген варианттар (әлпет, сипат, түр, пішін, келбет, сымбат т.т.)
тұрғанда және орыс тілінен сөз ену процесінің әлі солғын кезінде елден
ерекше жалғыз формарусизмінің қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тіліне еніп,
соншама актив қолданылуы. Мұнда бір сыр бар тәрізді. Парсы – орыс
сөздіктерінен форм сөзін ( форма мағынасында) кездестіреміз. Бірақ бізге
белгісізі— осы сөз парсы тіліне европа тілдерінен кейін енген бе, жоқ,
индоевропалық элемент ретінде әуелден бар ма( Егер бұл сөз парсы тілінде
ертеден бар сөз болса, қазақ тілі кедей, пайда, зор, айна сөздері тәрізді,
порым сөзін де ертеректе парсы тілінен алған жоқ па екен(
Пар сөзі де осы тәрізді ертеден актив қолданылып келе жатқан русизм.
Бұл да эпостық жырларда да, ақындар да мол кездеседі. Мағынасы екі түрлі:
бірі және көбінесе ұшырайтыны тең, бірдей деген ұғымда.
Абай да бұл сөзді тең, шақ сөздерінің таза синонимі ретінде қатар
пайдалоанған. Салыстыр, Онегиннің хатының бір жерінде: Жарамайды бекер
алдау, Теңің емес мен сенің (ІІ,77) десе, екінші бір шумағында:Сен тоты құс
бақта жүрген, Қай жеріммен пар келем (ІІ,78) дейді. Ескендір поэмасында
тоқтау көрмей өскен жан менмен патша өзі туралы: Шақ келер маған жан жоқ,
наныңыздар (І,260) дейді.
Халықтың аты ретіндегі орыс сөзі, әрине, барлығынан бұрын, ең бірінші
басып енген русизм. Абай тұсында және Абайдың өзінде орыс сөзі халықтың
атауымен бірге, патша үкіметі қойған жоғарғы әкімдер дегенді де
білдірген.
Шіркеу мен кірес болса олар да қазақ жеріне қалалар орнағаннан кейін,
христиан діні үйлері салынғаннан кейін ғана жиірек қолданылған зат
атаулары.
Абай текстерінде қолданылған орыс сөздері екі түрлі каналмен келген.
Бірі—Абайдың тұсындағы қазақтың жалпы халықтық тілі , екіншісі— орыстың өз
тілі. Абайдың жалпы халықтық қолданыстан алып пайдаланған сөздерінің
көпшілігі әкімшілік, заң, шаруашылық, сауда, салаларына қатыстылар: болыс,
кандидат, ояз, сияз, сот, старшын, шен, партия, бодан, расход, кір, лапке,
пәтер. Бұл сөздердің бірқатары Абайдан да өзге ақындарда және ауыз әдебиеті
үлгілерінде өте сирек кездеседі, немесе тіпті кездеспейді, соған
қарамастан, біз бұлардың барлығын Абай тұсындағы қазақтың жалпы халықтық
ауызекі сөйлеу тілінің қорына жатқызамыз. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Абай шығармаларындағы кірме сөздердің қолдану ерекшеліктері:
А) Араб-парсы сөздерінің қолданысы;
Б) Орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздер.
ІІІ. Қорытынды.
Қазақ ұлтының ұлы ақыны Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы өз дәуіріне
дейінгі дүние данышпандарының даналық мәйегін толық меңгерген және бүкіл
көшпелілер әлемінің дүниетанымын, рухани болмысын, парасатын, көрке оының
мүмкіндігін бойына сіңірген, сол қасиеттері арқылы адамзат санасының
дамуына үлес қосқан дара тұлға. Абай шығармашылығының дені—поэзия. Демек,
ақын лексикасын сөз еткелі отырмыз. Жалпы ақын лексикасы—поэзия тілінің
сөздік құрамын—негізгі үлкен екі тұрғыдан зерттеуге болады. Өлеңмен
жазылған шығармада жеке сөздер мен сөз тіркестері белгілі бір көркемдеу
міндетін атқарып тұрады: біреулері эпитет болып бір затты (нәрсені, адамды)
анықтап, суреттеп, бейнелеп тұрса енді біреулері оны басқа нәрсеге теңеп
тұрады. Сондай – ақ сөздер табиғатынан әсірелеу, ауыс мағынада жұмсалуы
тағы басқалары сияқты поэтикалық сан алуан тәсілдерге қажетті материал
болып келеді. Бұл—лексика топтарын көркемдеу қызметін атқаруына, яғни
поэзия мүддесін өтеуіне қарай талдау болады. Бұл бір. Екінші тұрғыдан
келсек, поэзия лексикасын лингвистикалық жағынан талдау бар, яғни жалпы
белгілі бір тілдің лексикалық құрамы сияқты, белгілі бір ақын
шығармаларының сөздік құрамын да сөздердің тілдік тегіне қарай (төл сөздер
немесе өзге тілдерден енген кірме сөздер), актив-пассивтігіне қарай
(архаизмдер, неологизмдер және сол кездегі актив сөздер), әлеуметтік-
диалектілік құрамына қарай(жалпы халықтық сөздер, диалектизмдер, кәсіби
сөздер мен терминология, жаргондық сөздер) ажыратып бөлуге болады. Ал енді
бұл жерде біздің тоқталатын мәселеміз— кірме сөздер. Жалпы Абай
шығармаларындағы кірме сөздерді көптеген қазақ ғалымдары зерттеді. Бұл
орайда көлемді еңбектердің бірі Р.Сыздықованың Абай шығармаларының
тілі(лексикасы мен грамматикасы) 1968 жылғы кітабында Кірме сөздер
бөлімінде шартты түрде жасалған классификациясы төменде сөз болады.
Сонымен қатар проф. Қ.Н.Жұмалиевтың Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері
және Абай поэзиясының тілі 1960 жылғы еңбегінде Абай өлеңдеріндегі өзінің
тура мағынасында қолданылатын сөздер тарауындағы Шет сөз бөлімінде Абай
шығармаларындағы кірме сөздер жайлы нақты көрсетілген. М.Әуезов,
І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, Ш.Сарыбаев т.б. бірқатар зерттеушілер Абайдың
әдеби шығармашылығына, оның қазақ тілі тарихындағы атқарған роліне арнаған
жұмыстарында Абай тілінде орыс тілі элементтерінің бар екенін атап, кей
жерлерде санна дейін көрсетіп кетеді.
Проф. Қ.Жұмалиев Абай өлеңдерінде кездесетін араб-парсы сөздерін үш
топқа бөліп, бірі—қазақтың өз сөзі болып, қол бала болған сөздер,
екіншісі—діни ғылыми атау, терминмен қазақ тілінде ол ұғымды берерлік сөз
жоқтығынан қолданылған; үшіншісі—күлкі, сықақ үшін қолданылған сөздер деп
бөледі. ал орыс тілінен қолданған сөздерінің негізгі принципы екі түрлі:
Бірінші: Абай орысша жеке сөздерді алады да, сол күйі қолданады, не
оған қазақтың жалғау, жұрнағын қосып өзінің әуелгі мағынасының айналасында
өлең сөйлемінің бір мүшесі етіп қолданады.
Екінші түрі—бір шумақ өлеңнің бір тармағы болып келетін және сол
шумақтың мазмұнына байланысы сөз, сөйлемдер. Бұлар өте аз, екі, үш-ақ жерде
кездеседі деп көрсетеді. Сондай –ақ Ж.Есеналиеваның Абай тілі
сөздігіндегі араб, парсы сөздерінің берілуі және Абай тіліндегі араб
сөздерінің варианттары жайында атты мақалалар қарастырылды.
Сөйтіп, Абай сөздігіндегі шығыс тілдері элементтері дегенде, араб пен
парсы тілдерін көздейміз де, көп ретте ол екеуін бөлек қарамай, араб-парсы
немесе шығыс тілдері деп атап отырамыз.
Абай тілінде орын алған араб-парсы сөздерін бірнеше тұрғыдан қарап
талдауға болады, яғни оларды біз:
1. жалпы халықтық тілге енген уақытына қарай;
2. қамтитын тақырыбына қарай;
3. қолданылатын әдебиет жанрына қарай;
4. қолдану мақсатына қарай;
5. фонетикалық-грамматикалық тұлғалануына қарай;
6. жалпы халықтық және жазба әдеби тілге енуіне (сіңісуіне) қарай;
7. лексика-грамматикалық сипатына қарай (жеке сөз, тіркес немесе
сөйлем) талдаймыз.
Р.Сыздықова бұл классификацияны шартты түрде жасаған. Көрсетілген
топтардың кейбіреуі (1,2,3,5,6) жалпы тілге қатысты болса, енді біреулері
(2,4,7) жеке жазушы тілін зерттеуден туып отыр. Абай лексикасындағы араб-
парсы қатары түгелімен неологизмдер емес екені аян. Олардың едәуір бөлігі
қазақтың жалпы халықтық тіліне сіңісіп, қалыптасып, ертеден қолданып келе
жатқандар.
Сөйтіп, қайткенде де, Абай лексикасындағы парсы-ирандық дұшпан, дос,
кедей, дүние, баға, жан, сауда, саудагер, базар, пұл (бұл), таразы, дерт,
шаруа, өнер, зиян тәрізді зат есімдер, арзан, майда, таза, зор тәрізді сын
есімдер әбден сіңісіп қазақтың төл сөзі болып кеткендер. Олар жалпы
халықтық нормадағы сөздер, яғни қазақтың кең- байтақ даласына тегіс
тараған, барлық жерде түсінікті және көбінесе барлық жерде бірдей мағынада
(мағынасы кейін екіге бөлінген пұл тәрізді бірен-сараңы болмаса) қолданып
келе жатқан лексемалар. Оған дәлел—бұларды Абайға дейінгі ақын-жыраулар
текстерінен де, кейбіреулері ХІХ ғасырда жырланғанына немесе жазылып
алынғанына қарамастан, о бастағы негізін сақтаған ауыз әдебиет үлгілерінен
де молынан кездестіреміз.
Сондай – ақ Абайға дейінгі қазақ тіліндегі араб қабатының бір сыпырасы
жалпы халықтық тілге ертеректе еніп, қалыптасып, сіңісіп кеткендер. Олардың
да өзін жалпылап екі топқа бөлуге болады: ислам дініне қатыстылары және
дінге қатысыздары.
ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында, орта тұсында жасаған
қазақ ақын-жырауларының тілінен және ауыз әдебиеті үлгілерінен дінге
қатысты бірқатар араб сөздерін табамыз. Мысалы, Бұхар жырауда: пұсырман,
қыдыр, арсы-күрсі, қыбла, сәлде, ақырет, молда, алла, иман, мешіт т.б.
Тақырыбы діннен мүлде қашық Махамбетте: фәни, құрбан, садаға, алла,ақы;
оның үлгісін жалғастырушы Шерниязда: молда, дұға, әруақ, құрбан т.б.
сөздерді кездестіреміз.
Аса ынталы мұсылмандар болмаса да, қазақтардың сөйлеу тәжірибесіне
ислам дінінің әр алуан ритуалдарына (намаз, ораза, дұға, қайыр садақа,
құрбан) қатысты сөздер, дін иелерінің аттары (молда, сопы, т.б.) және
басқалары ерте кезден бастап кіре бастағаны көрінеді. Ал дінге қатыссыз
сөздерден көбінесе абстракт ұғым атаулары да Абайға дейінгі нұсқаларда
едәуір бары байқалады. Дәулет, бақ, несібе, уәде т.б.
ХІХ ғасырда, әсіресе оның екінші жартысына дейінгі кезеңдерде қазақ
тіліне енген араб-парсы сөздерінің басым көпшілігін Абай өз шығармаларында
өмірінде де, прозасында да актив пайдаланған.
Абай кейбір өлеңдерінде және “Қара сөздерінде” теология тақырыптарын
әңгіме етеді. Соған орай ислам дініне қатысты сөздердің ең алдымен халық
тіліне бұрыннан енгендерін қолданады. Бейіс, бенде, иман, ахирет, аят,
молда тәрізді арабизм-фарсизмдерді Абай жалпы халықтық тілден алғаны хақ.
Және бұларды тек дін жайын сөз еткен жерлерде емес, орайы келгенде өзге
азаматтық тақырыптар ішінде де қолданады. Ислам діні атауларын бірер жерде
басқа дінге қатысты ұғымдар үшін де қолданады. Мысалы, Абай қазақта жоқ
орыс тілінен келген ұғым атауларын қазақшалап, немесе арабша-парсышалап
беруге тырыспаған.
Абай тіліндегі жалпы халықтық қолданыстан алынған шығыс сөздерінің 2-3
белгісін көрсетуге тура келеді. Ең алдымен, қазақ тіліне Абайға дейін
қалыптасып, орын тепкен араб-парсы түбірлері Абайдан бұрын да, Абайдың
өзінде де қазақ тілі жұрнақтары арқылы жаңа сөздер жасайды. Мысалы,
бұрыннан бар адалдық, арамдық, әділдік, адамдық, достық, дұшпандық тәрізді
есімдер де, Абай текстерінде активтенген немесе жаңадан жасалған асықтық-
ғашықтық, арлылық, мейірбандылық, рақымдылық, қапашылық, құдайшылық т.б.
түбірі жоғарыда көрсетілген сіңісті түсінікті сөздер.
Тілге ертеректен енген шығыс сөздерінің грамматикалық және тұрақты
тіркес жасау қабілетін Абай жақсы пайдаланады. Баға қылу (бағалау, жоғары
көтеру:Маманды рулы елге баға қылған—Айман-Шолпан, 1957жыл), бәс кесу
(Сексен байталға бәс кесіп—Қыз Жібек,1963жыл), пейілі тарылу, сәлемге
келу, ары төгілу, шайтан сөзі, насихат сөз т.б. тәрізді тіркестер Бұхардан
бастап ХІХ ғасыр ақындарында, фольклорлық үлгілерде актив қолданылған. Абай
осылармен қатар араб-парсы сөздерін қатыстырып бірнеше жаңа фразеологиялық
және грамматикалық тіркестер жасайды. Мысалы, ғашықтық жарасы (бұрынғы
ғашық оты—ашық оты дегеннің үлгісімен), хаққа мүлгу, қалың қайрат табу,
ғылым оқу, ғылым бағу, ғылым іздеу тәрізді тіркестер жасап оларды өте жиі
қолданады: Ғылым таппай мақтанба (І,44). Сол малды сарып қылып ғылым табу
керек (ІІ,168). Бұл — білімді болу, оқумағынасындағы тіркес. Бұрыннан
қазақ тіліне сипатты ел бағу, бала бағу дегендердің қатарына Абай ғылым
бағу, дін бағу, ғылым іздеу деген жаңа тіркестер қосады: Терең ой, терең
ғылым іздемейді. (І,67) Соңғы тіркес еркін грамматикалық тіркес, әр
компонент өз мағынасын беріп тұрғанмен, ғылым сөзінің тіркесу аясын кеңітіп
көрсететін фактілердің бірі.
Үшіншіден және ең негізгісі, қазақ лексикасына орныққан кейбір шығыс
сөздері көп мағыналық сипатқа ие болады. Бұл белгі әсіресе Абайда күшті
сезіледі. Абай бір алуан араб-парсы сөздеріне үстеме мағына немесе
семантикалық реңк береді. Мысалы, қызмет сөзі-қазақ тілінде Абайға дейін-ақ
2-3 мағынаны білдіре бастаған сөз. Біреулерге ілтипат көрсетіп, белгілі бір
міндет атқаруды қызмет, қызмет істеу, қызметінде болу, қызмет қылу тәрізді
тіркестермен білдірген. Абайда қызмет сөзінің осы мағыналары да кеңінен
қолданылған. Әбдірахманның әйелі Мағыштың аузына: Тым болмаса қызмет қып,
өткізбедім қасымнан (І,190) деген сөзді салғанда; қызымет сөзі міндет;
күту, бағып-қағып мағынасында келсе, я байларға қызмет қыл (І,52) деген
тәрізді жерлерде күн көріс үшін жұмыс істеу мағынасын береді. Бұл екеуімен
қатар Абай қызымет сөзін үш мағынада пайдаланады: ол қызымет сөзінің
әскери және әкімшілік орын деген ұғымы, орысша
служба мағынасы: Баламды медресеге біл деп бердім, Қызымет қылсын шен
алсын деп бермедім (І,25) дегенінде қызымет қылу - патша үкіметінің
әкімшілік органында жұмыс істеу дегенді білдіреді.
Сондай- ақ өнер деген қалыптасқан арабизімді Абай бірнеше
ұғымда жұмсайды. Өнер сөзі қазірде искусство мағынасында тұрақталған. Ал
Абайда ең алдымен бұл сөз кәсіп, профессия, қызымет ұғымын береді: Оқудан
шыға ұстады ата өнерін (І,271) . Осының алдында : Кәсібін күннен-күнге
тәңірі оңғарған (І ,270) деген жол бар. Бұл жердегі өнер – кәсіп. Арабша
харекет сөзі де осы екеуіне синоним болып келеді:Атаның харекетін ұстай
алды (І, 271).Хош қорықты елің, Қорқытқан сенің өнерің қайсы айтып
бер(І,91) дегеніндегі өнер – іс-әрекет, қызмет.Қылып жүрген өнері
харекеті-әрекет(І,60) деген жолдардағы өнер, харекет, әрекет деген үш
арабизім өте бір қызық келтірілген семонтикалық шоғыр. Үшеуі де бір- біріне
синоним болып түседі, дәл осы жерде өнер мен харекет сөздері жалпы кәсіп,
іс–әрекет дегенді, ал әрекет ваианты жағымсыз іс-әрекет дегенді білдіріп
тұр. Бұл —Абайдың халық тіліне енген шығыс сөздерін көп мағыналы етіп
қолдануының өте бір сипатты фактісі. Өнер сөзін жалпы шеберлік, немесе
жалпы кәсіп мағыналарында қолданған Абай ремесло, яғни белгілі бір қол
шеберлігін кәсіп ету деген ұғымды қолөнер деп айырып береді: Егерде мал
керек болса, қолөнер үйренбек керек. Алдау қоспай, адал еңбегін сатқан
қолөнерлі—қазақтың әулиесі сол (ІІ,188). Сірә, осы мағынадағы қазіргі
қолөнер деген сөзіміздің түр төркіні Абай кезеңінен(мүмкін, тіпті Абайдың
өзінен) алынған болса керек.
Сөйтіп, Абай өнер сөзінің де мағынасын көбейтеді және осы мағыналарда
қолданылуының активтендіреді. Қызмет пен өнер сөздерінің қатарына харекет,
амал сөздерін дет қосуға болады. Абай харекет арабизмін әрекет вариантынан
бөліп алып, еңбек, кәсіп, жұмыс мағынасында жұмсайды. Амал сөзі Абай
текстерінде тәсіл және айла деген екі жақын семантикаға ие. Сөйтіп
тілге бұрыннан сінген шығыс сөздерінің үшінші белгісі полисемантизм болса,
оның активтену тенденциясы Абайда күшті сезіледі.
Қазірде архаизмдер тобына кеткен бірқатар шығыс сөздері Абай
тұсындағы халық тілінде актив элементтер болды. Олардың дені—ислам дініне
қатысты аят, күпірлік, ахирет, пәни (жалған), құбыла, тағзым, сопы, имам,
қазірет т.б. және діни ритуалдардың атаулары болып келеді. Солардың
бірі—құдайдың бірнеше атауы: қазақтың исламға дейінгі жалпы түріктік тәңрі-
сі бар ма, парсының құдай-ы, арабтың алла-сы, құдіреті-і, жаббар-ы расул-
ы бар ма барлығы да бұл кезде актив сөздер. Абай да оларды жатсынбай
синонимдік қатар түзеп пайдаланады. Бір жерінде: Тәңрі қосқан жар едің
сен(ІІ,85, салыстыр: халық тіліндегі құдай қосқан қосағым) деп келсе,
екінші жерде: Оған құдай тағала айтып па, пәленшеден тәуір болсаң болады
деп(ІІ,177) дейді. Үшінші жерде: Алла деген сөз жеңіл, аллаға ауыз жол емес
(І,124) деп арабша атауын жиі қолданады.
Сөйтіп, Абай лексикасындағы шығыс сөздерінің елеулі тобы тілде
шеттігі сезілместей болып ертеректе еніп сіңіскен, қалыптасып орныққан
лексемалар. Абай оларды шет көрмей жалпы халықтық қордан алып пайдаланған.
Тілге ену мерзімі жағынан қарағанда араб –парсы сөздерінің екінші
тобы тағы бар. Олар ХІХ ғасырдың ішінде, әсіресе ІІ жартысында еніп
қолданыла бастаған немесе бұрыннан бар болса да, осы кезеңде әр түрлі
факторларға байланысты активтене бастаған сөздер. Әрине, бұларды осы
кезеңдікі деп әзірге ешбір айна – қатесіз кесіп айту қиын, өйткені, бұл
жұмыс, бір жағынан, ХІХ ғасырға дейінгі үлгілердің лексикасын түгел
регистрацияға алып, анықтауға байланысты болса, екінші жағынан, бұл үлгілер
көбінесе хатқа түспей, ауызша жеткендіктен, соңғы жеткізушілер өз тұсындағы
нормаларды қосып жіберіп шатастыратыны және бар. Дегенмен, жеке әрбір сөзге
таласпай, жалпы алғанда, өткен ғасырда актив қолданылған бір топ араб-
парсы сөздерінің бары факт екенін батыл айта аламыз.
Оқу – ағарту, мәдениет саласындағы кейбір арабизм – фарсизмдердің
активтене түскенін олардың ауыз әдебиеті үлгілері тіліне енгені де
дәлелдейді. О бастағы негізгі нұсқасы (сюжеті т.б.) сақталған мен, хатқа
түскен кезеңінде үлкен редакциялардан өткен эпостық жырларға да хат,
маслихат, кітап сияқты сөздер қосылған.
Абай заманында біраз араб – парсы сөздерінің жоғының еніп,
барының активтене бастауына сол тұстаға кітаби тілдің жандануы да әсерін
тигізгені сөзсіз. Кітаби тілде жырланған қисса – дастандар, біздіңше,
біраз шығыс сөздерін сол кездегі ауызекі сөйлеу тіліне де, қазақ әдеби
тіліне де енгізіп, орнықтырып кеткені сезіледі.
Абай тұсында активтене бастаған шығыс сөздерінің ішінде тек оқу
мәдениетке қатысты сөздер емес, соңғы көрсетілген кітаби тілмен шығыс
классиктері әдебиетінің еркін аудармалары арқылы ене бастаған өзге сөздер
де орын алады. Жазба әдебиет түрлерінің арабша атаулары бейіт, қисса, намә
деген сөзді Абай сирек болса да пайдаланған: Бұл жазған сұңғатым, Көңіл
ашар бір наме (І, 168). Сондай ақ діней ұғымдарға қатысты көпір, асы
(Аллаға асы, бейіске қашқын болып – ІІ, 152) , сурет сөздері, діней
ұғымдарға қатыссыз перзент, дүлдүл, шәрбат, кесапат, тағзым сөздері
кездеседі. Бұлардың бір ерекшелігі - өте сирек қолданылғандығы.
Діней тақырыпта жырлайтын кітаби қиссалар арқылы халық тіліне
кіре бастаған перзент, перизат, дүлдүл тәрізді сөздерді Абай
қиссалардағыдай тура мағынасында емес, көбінесе ауыспалы мағынада жұмсайды.
Бұл – принципті айырмашылық. Мысалы, бала мағынасы ресми – эпистолярлық
стильде де, кітаби тілде де, көбінесе, перзент сөзімен берілген. Оның
үстіне перзент сөзінде поэтикалық стиль элементінің сипаты да жоқ емес. Ал
Абай оны бала, ұл ұғымында қолданбайды, перзент Абайда ауыспалы мағынада
образ жасау үшін (Кавказдай құзда туған перзенттенмін - ІІ, 115) немесе:
уа, жүрегімінің қуаты – перзентлерім (ІІ, 195) тәрізді ауыспалы мәндегі
қаратпа ретінде қолданылған. Сол сияқты Абайдың перизаты да перінің қызы
емес, кәдімгі Татьяна Ларина ( Бұл сөзді Онегин айтады: Ол перизат, ойла,
өзің біл, Не болады болса қор (ІІ, 77)
ХІХ ғасырдағы қазақша діней әдебиетте кездесетін араб – парсы
сөздерінің біразын Абай осылайша ауыспалы жаңа мағынада қолданады да,
қалған басым көпшілігін тіліне әдейі жуытпайды. Өзі айтқандай Әзірет Әлі,
айдаһарсыз жазған Абай діни қиссалардың тақырыбын да, стилін де,
лексикасын да қабылдамағанын тілінен тануға болады.
Оның есесіне Абай бір алуан шығыс сөздерін жиі пайдаланып, оларды
қазақ тіліне енгізу әрекетін жасаған. Мысалы, хикмет сөзін Абай 22 рет
қолданыпты, бұл сөздің араб тілінде үш түрлі мағынасы бар:1) мудрость; 2)
мудрое изречение, пословица; 3) знание медицины, врачевание. Бұл сөзді Абай
бірінші мағынасын сақтап, өте жиі қолданған. Абайда хикмет контекске қарай
түп тілдегідей ақыл, даналық дегенді білдіреді. Орысша оқу керек, хикмет
те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста зор (ІІ, 179).
Бұл сөз өлеңдерінде де қолданылған: Іштегі кірді қашырса, Адамның
хикмет кеудесі (І, 132).
Сол сияқты ғибрат, қанибет, сұқбат, пара (бөлік мағынасында),
әдді, еждиһат, серменде, ғайбат, ғафил, әзелде, дағуа сөздерін Абай
жатсынбай қолдануға ұсынған лексемалар қатарына қосамыз. Оған бір – екі
себеп бар. Біріншіден, бұл сөздер Абайда шығыс сөздері толы прозасында ғана
емес, поэзия тілінде де қолданылған және бірнеше реттен әр түрлі
шығармасында қайталап келеді. Екіншіден, бұл сөздердің кейбіреулерінен
туынды тұлғалар жасайды : сұхбаттасу, сұхбаттастық, ғайыпты, ғаділдік,
ғибраттану. Үшіншіден, кейбіреулері белгілі бір қазақ сөздерімен тіркесте
қалыптасқан : сенімі жоқ серменде, бірдейлік дағуасы, ғафилдік көп өткізу
т.т. Төртіншіден, бұлар Абайдан өзге авторларда да сирек болса да қолданыла
бастаған. Ал бұл қасиеттер шет сөздің тілге ену фактісін танытатын
белгілер. Мысалы, ғибрат (поучение, назидание, урок, смысл ) сөзін үлгі,
өнеге мағынасында абай өте жиі пайдаланған. Бұл сөзді ара – тұра Абайдың
тұстастары да қолдана бастаған.
Бұны, әрине, Абай, тектен -тек көңілі түсіп кетіп ала салмағаны
байқалады. Сол, ғибрат сөзі жай үлгі,өнеге емес, осы күнгі сабақ болу—
сабақ алу (сделать себе урок) мағынасы үшін алынған. Қазіргі сабақ
болу—сабақ алу тіркестері калька жолымен кейінгі кезеңдерге (совет
дәуірінде) пайда болған. Ал ғибрат, әдді, сұхбат тәрізді арабизмдер
синонимдік қатар үшін стильдік мақсатпен алынған. Мысалы, ақылы бар кісіні
Айбаттайды, даттайды (І,59) дегенде соңғы екі сөз бір-біріне синоним.
Абай шығармаларында, әсіресе өлеңдерінде аса жиі болмаса да,
қолданылған кейбір шығыс сөздері сол кездегі жалпы халықтық тілге де
енбеген, кейін де қалыптаспаған элементтер болып табылады. Бірақ бұлар
мүлде бейтаныста емес, контекске қарай мағынасын еркін түсінуге болатын,
ара-тұра Абайдың өзге тұстары да пайдаланған сөздер. Оларға сиқат (саулық
мағынасындағы — Әбіштің сиқатын бекітсең кеудеге—І,168), мизан, уәзін
(өлшеуіш), ғадауат (дұшпандық), баһыра (пайда, үлес), тағат
(құлшылық ету) сөздерін жатқызамыз. Қазақ тіліне енген көптеген араб-
парсы сөздері сияқты, Абай бұл көрсетілген сөздердің де төркін тіліндегі
бірнеше мағынасының біреуін ғана алады. Араб тілінде бес мағыналы мизан
сөзінің мерило деген екі мағынасын, ғизат сөзінің арабша честь,
достойнство деген мағынасын алып жұмсаған.
Сиқат, мизан, уәзін, ғизат, тағриб, һамише, бахра тәрізді сөздерді
алдынғы топқа қоса алмадық. Өйткені бұлар біріншіден, Абайдың өзінде өте
сирек (1-2 реттен ғана) қолданылса, екіншіден, қолданым мотивтері
өзгешелеу, яғни бұлар (ғизат-құрмет сияқты бірен-саран болмаса) синонимдік
қатар құрамайды, не бұрын жоқ ұғымдарды білдірмейді. Бұлардың барлығының
дерлік қазақша немесе бұрыннан тілге сінген арабша-парсыша дублеттері бар.
Көпшілігі стильдік мақсатпен Абайдың діни өлеңдері мен баласының
науқасынан қауіптеніп, алласына жалбарынып медет тілеген өлеңдерінде
қолданылған. Мысалы, бір ғана Алланың өзі де рас, сөзі де рас деп
басталатын өлеңінде халықтық тілге енген, танық сөздерді былай қойғанда,
шала танық, немесе мүлде түсініксіз шығыс сөздерінің саны 13-14.
Қазақ тіліне енген араб-парсы сөздері, негізінен Абайдың прозалық
шығармаларында. Онда да барлығында емес, тақырыпқа орай белгілі бір қара
сөздерінде. Шығыс элементтерінің шығарма тақырыбымен мазмұнына қарай аз
немесе көбірек қолданылуы—жалғыз Абай емес, қазақ қаламгерлерінің тілінде
ертеден келе жатқан ерекшелік.
Абайдың поэзия тілінің лексикасында халықтық емес шығыс элементтері
(жеке сөздер мен фразалар) екі түрлі өлеңдерінде кездеседі: бірі— орта
азиялық түркі әдеби тіліне еліктеп жазған Жүзі раушан, көзі гәуһар,
Фзули, Шемси, Сәйхали, Әлифдек ай йүзіңе ғибрат еттім деген үш
өлеңінде. Екінші— таза алланы әңгімелейтін Алла дегн сөз жеңіл, Алланың
өзі де рас, сөзі де рас деген екі өлеңі де Әбдірахман ауырып жатқанда
жазған бір өлеңінде.
Біз сөз еткелі отырған араб-парсы сөздері Абайдың осы сөздерінде ғана
молынан кездеседі. Мұның себебі де түсінікіті. М.Әуезовтың сөзімен
айтқанда, кітапшалап жазған, Қ.Жұбановтың сөзімен айтсақ, шағатай
қармағына ілінген дәуіріндегі балаң Абайдың үш өлеңінде шығыс сөздері
молынан кездесуі заңды да, орынды да. Өйткені орта азиялық түркі әдеби
тілінің лексикалық нормасы бұл тілде араб-парсы сөздерінің молынан
пайдалануын қалайды, сондықтан Абай да бұл норманы бұзбайды. Ал ислам діні
тақырыбын арнайы әңгіме еткен өлеңдері мен Әбіштің сиқатын Берегөр, я
рахим деп аллаға жалбарған тілек- дұғасында шығыс сөздерінің мол келуі
тақырыптың дирижерлік етуіне байланысты. Алланы әңгіме етсе оның өз
тілі—араб тілінің хат сөздеріне жол береді, я рахим деп алладан медет
сұраса, тағы да сол аллаға түсінікті араб сөздерін келтіреді, бұл—Абайда
түр мен мазмұнның бірлестігі.
Прозалық шығармаларына келсек, олардың басым көпшілігі азаматтық
тақырыптарға арналған. Бұлардың тіліндегі араб-парсы элементтері қазақ
тіліне әбден енген, мағыналары қалың көпшілікке түсінікті сөздер. Ал
жүрегінің қуаты—перзентлеріне арналған атақты 38 сөзі мен қазақ
оқушыларына иман деген—алла тәбарака уатағаланың ... жарлығына мойын сұнып,
иналмақ екенін баяндаған 13-сөзінде қазақ тіліне енбеген, қарапайым
оқушыға түсініксіз шығыс элементтері мол келтірілген. Қалғандарында бұл
тәрізді бірді-екілі ғана сөз, кейде фраза қолданылған. Сөйтіп, жоғарыда
айтылған тематикалық принципті Абай айқындап, белгілі бір стильдік тәсілге
айналдырады.
Ислам дініне қатысты ой-пікірін айтуға Абай сол дінің ресми тілі—араб
тіліне иек артады. Діни ұғымдардың араб тілінде қалыптасқан терминдері мен
өзге сөздерін қазақшаламай, сол күйінде пайдаланады. Бұларға мына тәрізді
сөздер жатады: саниғ (делающий, производящий), салахият (пригодность,
целесобразность), сәмиғ (слушающий), хасия (результат, палучивший),
мағрифат(знание, познание) т.б. тәрізді абстрактік ұғымдарды беретін
сөздер. Бұлардың ішінде истинжа (обмывание), рукуә (колено преклонение)
т.б. тәрізді ислам діні ритуалдарын атайтын есімдер де бар. Сын, сапа
ұғымдарын беретін араб сөздері де бар: жаһил (неуч, невежественный), батил
(ложный), латиф (милый, нежный) т.б.
Сонымен қатар, Абай бұл шығармаларында және бірер жерде басқаларында
арабша тіркестер мен сөйлемдерді қолданады. Мысалы, алла табарака уа
тағала (аллах благословенный и всевышный), иман тақлиди (традиционная
вера).
Түсініксіз (яғни тілге енбеген) араб түбірлеріне қазақша жұрнақтар
жалғап, шәріксіз, ғарипсыз, ниһаятсыз, мағмұрлық, нәфрәтлі тәрізді, 5-10
туынды сөз жасау фактісі Абайдың прозасында бар болғанмен, бұл—жүйелі актив
құбылыс емес. Және бұлардың басымы 38- сөзде.
Абайдың прозалық шығармаларының тілінде есім, етістіктер ғана емес,
һәмма есімдігі мен һәм, уа, ләкин тәрізді шылау сөздер де қолданылған және
бұлар да 38,13-сөздердің текстерінде көбірек кездеседі. Парсы тіліне тән
һәм шылауы ыңғайлас жалғаулық ретінде қазақша және сөзіне синоним болып
едәуір актив қолданылған: ол—наданның наданы һәм өзі адам емес (ІІ,176).
Бұл сөздің қызмет аясы едәуір кеңіп, қайталама шылаудың да орнына
жұмсалады: һәм ақыл, һәм қайрат–екі мықты қуат қосылып тоқтатады (ІІ,218).
Һәм шылауы тек 38- сөзде емес, өзге Сөздерде де едәуір жиі кездеседі.
Және һәм шылауларының арабша дублеті уа сөзі де Абай прозасының тілінде
бірсыпыра мол пайдаланылған және ол көбінесе уа һәм, уа және, уа ләкин
түрінде өзге шылаулармен тіркесте келіп, қазақша және де, бірақ та
дегендердің синонимі ретінде жұмсалған: Уа ләкин адам баласы талапты я
талапсыз болсын...(ІІ,218). Арабтың ләкин шылауын да Абай қазақша бірақ
дегеннің орнына жұмсағанын тек қана прозасының тілінен көреміз: Ләкин өз
дәулетінен артық киінбегі, не киімі артық болмаса да, көңліне қуат тұтып,
тым айналдырмақ— кербездің ісі (ІІ,182).
Сөйтіп, Абай қазақ әдеби тіліне бұрын да, кейін де сіңіспеген бір
алуан араб сөздерін, тіркестерін және жеке сөйлемдерін стильдік мақсатпен
пайдаланған. Ешбір мативсіз пайдаланылған бірен-саран бейтаныс арабизмдер
де кездеседі. Мысалы, поэмаларында ас, тағам, арақ, шарап деген қазақша
баламалары бола тұрса да, нығмат, хамір сөздері қолданылған: Арақ—жеміс әр
түрлі нығмат дайын (І,174). Бұл жерде не жоғарыдағыдай белгілі бір
тақырыпқа, әдеби жанрға байланысты стильдік мақсат көзделіп тұрған жоқ, не
буын саны, ұйқас тәрізді өлең шарттарына бола алынбаған. Сол сияқты таза
қазақша жазылған Ғылым таппай мақтанба деп басталатын тамаша шығарманың
текстінде: Жамандық көрсең нефрәтлі, жақсылық көрсең ғибрәтлі (І,44) деп
шағатайша киінген (-ты-ның орнына –лы жұрнағын жалғаған) бейтаныс араб
сөздерінің бары факт. Бұл сипатты құбылыс өте сирек. Сондықтан Абайдың
хәмір, нығмат, нәфрәт тәрізді сөздерді себеп-мақсатсыз қолдануын әсте
құптауға да, дамытуға да болмайды. Бірақ бұл құбылыс жалғыз Абай емес,
тіпті Бұхарлардан бастап, әсіресе ХІХ ғасырдың өн бойындағы қазақ
ақындарының барлығында кездеседі.
Керісінше, Абайдың шығыс сөздерін пайдаланудағы ерекше сипаты қалың
оқушыға бағыштаған шығармаларында (өлеңдері болсын, Қара сөздері
болсын) бейтаныс, жат араб-парсы сөздерін қолданбау принципін ұстаған деп
батыл айта аламыз. Өйткені Абай сияқты араб лексикасын едәуір білген,
теологиялық, философиялық шығармаларды араб, шағатай тілдерінде еркін
оқыған жазушы мұндай принципті ұстанбаса, халыққа жат, бірақ өзіне
түсінікті шығыс элементтерін молынан қолданған болар еді. Ал жоғарғы
көрсеткен бірді-екілі фактілер екі томдық еңбектің ішінде мұхит суынан
бөлінен тамшыдай дәрежеде.
Қазақтың жалпы халықтық тіліне ертеректен енген араб-парсы сөздері
қазақ фонетикасына сәйкестелініп, дыбыстық тұлғасы едәуір өзгеріп
қалыптасқаны мәлім. Қазақ тіліне жат дыбыстарды қалдырып кету немесе өзге
дыбыспен ауыстыру сияқты жүйелі заңдылықтардың бар екенін Л.Рүстемов дұрыс,
жақсы көрсеткен. Қазақстанның әр өлкесіне тән фонетикалық ерекшелік шығыс
сөздерінің жергілікті жерде дыбысталу түріне тікелей әсерін тигізгені
байқалады. Сондай –ақ арабша алал (разрешенный, законный) сөзі бір
өлкелерде адал, екінші бір жерлерде алал түрінде қалыптасқанын Абай
текстері де көрсетеді. Әрине, Абайдың өз автографтары қалмағандықтан, кейде
жеке сөздердің орфограммасын сөз ету қиын. Дегенмен, Абай текстерін бізге
жазып жеткізген өз ауылдасы (Мүрсейіт Бікеұлы) болғандықтан, бұл сөздің
оның дәптерлерінде алал түрінде жазылуын автордың да қолданысы деп
есептейміз. Абай осы күні мақсат тұлғасында нормаланған сөзді мақсұт
түрінде қолданғанын Мүрсейіт дәптерлері көрсетеді.
Мұның үстіне Абай кезеңінде араб-парсы сөздерінің фонетикалық көп
варианттылығы одан әрі көбейе түскені байқалады. Бұрыннан халық тіліне
сіңіп, бір вариантта қалыптасқан сөздердің өзі бұл тұста екінші вариантқа
ие болады. Өмір-ғұмыр, ақыл-ғақыл, айып-ғайып, әділ-ғаділ, әдет-ғадет, арыз-
ғарыз, арам-харам дегендердің екінші сыңарлары—ХІХ ғ. ІІ жартысының
жемістері. Бұған себеп болған фактілердің бірі қазақ даласында кітап шығару
ісінің күшеюі болды.
Абай, сірә, азаматтық шығармаларының автографтарында қазақыланған
кірме сөздерді бұзбай сол халықтық қолдану нормасында жазған болу керек деп
топшылайды. Оған бірінші айғағымыз—Мүрсейіт дәптерлері. Сол кездегі жазу
тәртібін жақсы білген молда Мүрсейіт Абайдың қазақша айтылған арабизм-
фарсизмдерін өз бетімен түзетіп кітаби тіл нормасына келтіруге батылы
бармаған. Екінші айғағымыз—кейбір ұйқастар. Мысалы, жіңішке хәл сөзінің
Абай қазақша қал (қазіргі орфографиямыз бойынша хал) вариантын қолданғанын
мына шумақтың ұйқасы танытатын тәрізді:
Кейбіреу тыңдар үйден шыққанынша,
Кейбіреу қояр көіңл ұққанынша.
Сөз мәнісін білерлік кейбіреу бар,
Абайлар әрбір сөзді өз қалынша (І,38).
Бұл жерде жіңішке хәлінше варианты тіпті үйлеспеген болар еді.
Сөйтіп, Абай қалың көпшілікке арнап, әр алуан азаматтық тақырыпқа
жазған өлеңдерінде шығыстан кірген сөздердің қазақ фонетикасына
сәйкестелген, қазақы ваианттарын қолданған. Оларды да, көбінесе, бір
вариантта алған. Ал екі вариантта келгендері, негізінен, екі түрлі қызмет
атқарады. Мысалы, Ғаділет пен әділет те осы типтес: екеуінің мағынасы өте
жақын болғанмен, біреуін атрибуттық, біреуін заттық ұғымды білдіретін екі
сөз (демек, біреуі жаңа сөз деп танылуы керек) етіп қолданады: Ғаділетті
жүректің Әділетін бұзыппын (І,23).
Ал Абай өлеңдерінде замана-заман, қаса-қас,құдай-құда-худа-құдая
варианттарын жарыстыра әдейі қолданады . Бұл сөздер ұйқас және өлең өлшемі
қажеттерін өтеу үшін бірде бір буыны артық, бірде кем келе береді. мысалы,
Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға (І,23). Қас надан нені ұға алсын (І,119). Бұл
тәсіл—Абайға дейінгі қазақ поэзиясына да тән болатын, бірақ оны
жандандырып, актив пайдаланған қаламгер—Абай.
Міне, Абайдың өлең шығармаларының тіліндегі араб-парсы кірме
сөздерінің фонетикалық тұлғалануы осындай. Прозалық шығармаларына келетін
болсақ, мұнда шығыс сөздерінің орфограммасы айқын ажыратылған екі топқа
бөлінеді. Қарапайым көпшілік оқушыларға арналған азаматтық тақырыпты Қара
сөздерінде халық тіліне енген арабизм-фарсизмдерді, сірә, автор
өлеңдеріндей қазақша берген де, олардың 38+, 13-сөздерінде
пайдаланылғандарын түп төркінінше жазған болу керек. Мүмкін, бұл емледе
молда Мүрсейіттің қаламының ізі де бар болар. Өйткені ол Қара сөздердің
текстін алғашқы автографтан ешбір әрпін бұзбастан дәлме-дәл көшірмегенін,
яғни мазмұнына нұқсан келтірмесе де, кей жерде жеке сөздерді, кейде тұтас
тіркестерді тастап кетіп жазғанын біз 1905, 1910-жылғы екі дәптерін
салыстырып таптық. Тіпті кей кезде ол бір дәптерінде йәне, өзләрі, дост деп
шағатайша-парсыша жазып жіберсе, екінші дәптерінде және, өздері, дос деп
қазақша жазады. 38-сөз жалғыз шығыс сөздерінің таңбалануында емес, жалпы
орфографиясы бойынша да өзге шығармалардан оқшау тұрған дүние екенін
атаймыз. Дегенмен қайткен күнде де Абайдың теологиялық тақырыптарды
әңгімелеген шығармаларында араб-парсы элементтерінің оригиналдағы айтылу,
жазылу нормаларын сақтау тенденциясының бары хақ. Бұл—Абай творчествосының
тематикалық сипатынан туған ерекшеліктердің тағы біреуі.
Абай лексикасындағы араб-парсы сөздерін әңгімелегенде және бір көзге
түсетін фактіні айтуға тура келеді. Ол—синонимдік мәнді қос сөз жасау
мәселесі. Абайда да, өзгелерде де араб-парсы сөздері өзімен мағыналас қазақ
сөзімен, кейде тіпті арабтың не парсының өз тұлғалары бір-бірімен қатар
келіп, плеонастық қос сөздер жасайды. Мысалы, Абайда: күш-қуат, әл-қуат,
ғиззат-құрмет, абұйыр- ар, өң-шыра т.б. Проф. Б.Юнусалиев екі синоним
сөзді қатар қолдану—жазба әдебиетке өзге тілдік элементтердің жаңа ене
бастаған кезінде болатын әдіс деп санайды.
Әрине, Абай лексикасындағы күш-қуат, әл-қуат, ынсап-ұят, ар-намыс т.б.
тәрізді қос сөздердің бір сыңары араб элементі екендігіне қарап, оларды
Абай тұсында енген дей алмаймыз. Оларды Абай жалпы халықтық қолданыстан
алған. Сонымен қатар Абайда дос-жар, ар-абұйыр, сәлем-сауқат сияқты екі
компоненті де өзге тілдік қос сөздер де бар. Олар да бұрыннан
қалыптасқандар. Тегі, бұл іспеттес ғизат-құрмет, дос-асық тәрізді бірен-
саран ғана болмаса, Абайда араб-парсы сөздерінен өзі жасаған жаңа қос
сөздер өте сирек.
Абай лексикасындағы араб-парсы элементтерінің қазақ әдеби тіліне
қатысына келсек, бір тілден екінші тілге сөздің енуі (немесе кірме
сөз—заимствованное слово) туралы мәселеге тоқтауға тура келеді. Әдетте
жазба нұсқаларда кездесетін шет тілдік сөздердің күллісі сол тілге енген
лексикалық единица болып табылмайтыны аян. Сөз кірме болып саналуы үшін
оның белгілі бір белгілері, межелері болулары тиіс. Айталық, дәстүрлі
критерийлер—кірме сөздің қабылдаған тілдің фонетикалық және грамматикалық
жүйесіне сәйкестенуі, жаңа сөз жасау мен фраза құрауда актив болуы,
ауыспалы мағынаға ие болу қабілеті т.б.
Бұл шарттардың тұрғысынан келсек, Абайдағы кірме сөздердің ішінде
тілге енбеген немесе енуге тиісті емес тобы бар. Дін мәселелерін дәл Абайша
философиялық сипатта қазақша ғылми проза тілімен әңгіме еткендер өте аз.
Бұл бір. Екіншіден, бұл іспеттес араб элементтері жеке сөздер емес, тұтас
не грамматикалық тіркес, не сөйлем болып келеді. Текст ішіне өзге тілден
енгізілген тіркестер, фразалар, сөйлемдер сол текст жазылған тілдің
лексикалық жүйесіне енген болып саналмайды, өйткені бұларды
пайдаландырған–тілдік себептер емес, ситуация, тематика тәрізді өзге
факторлар.
Ал Абай тілінде шығыстық кірме сөздердің екінші үлкен тобы қазақ
тіліне нағыз енген сөздер. Олар өлеңдерінде де, прозасында да, азаматтық
тақырыпты әңгімелеу үстінде де, діни мазмұнды шығармаларында да
қолданылғандар. Сөйтіп, бұларды Абай қазақтың жалпы әдеби тілінің
лексикалық байлығы, нормасы ретінде ұсынған.
Абай лексикасындағы русизмдер туралы едәуір жазылды.
Абай тіліндегі орыс тілінен алынған элементтерді де, шығыс сөздері
сияқты, олардың тілге ену мезгілі, қолданылған мақсаты, сіңу дәрежесі,
қолданылу жиілігі жақтарынан алып қарастырамыз.
Абай текстеріндегі русизмдерді паспортындағы тіркелу мезгіліне
қарай: 1) өзіне дейінгі кезеңдерде енгендер; 2) Абай тұсында, яғни ХІХ
ғасырдың ІІ жартысынан бастап енгендер деп бір топтасақ, иесінің
паспортына қарай: 1) жалпы халықтық қолданыстағылар: 2)Абайдың өзі ғана
қолданғандар деп тағы топтаймыз.
ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін қазақтың әдеби тіліне енген орыс
тілі сөздері аса көп емес. Енгендері Россиямен сауда-саттыққа байланысты
ұғым, зат аттары, әкімшілік басқаруға қатысыты кейбір сөздер және
күнделікті тұрмыс пен шаруашылыққа байланысты жеке сөздер болатын. Олар:
старшын, болыс, сияз, шар, партия, ояз, шен, майыр, орыс, солдат, расход,
закон, сот т.б.
Орыс империясының правосы қазақ қоғамында 1812 жылғы Уставтан кейін-ақ
күшін жүргізе бастағаны белгілі. Соған орай закон, сот сөздері сирек болса
да әдеби тілге ене бастаған. әкімшілікке қатысты сөздердің ішінде шен сөзі,
сірә, ең алғашқы кіргендердің бірі болар. Өйткені Россия патшасының өзге
халықтарды бағындыруда қолданған тәсілінің бірі сол халықтың үстем тап
уәкілдерін шен, сыйлық беріп, өзіне қаратып алу болғаны мәлім. Тіпті ал шен-
шекпен түрінде қос сөздер компоненті болып та үлгерген. Ал әйгілі самауырын
және мата аттары (Абайда олардан барқыт қана қолданылған) да ертеден, орыс
саудасымен қоса келген элементтер.
Русизмдер деп танып жүрген пар және порым деген екі сөз назар
аударады, зерттеуші Б.Сүлейменова латынның forma сөзі сыртқы түр
мағынасында қазақ тілінде Абайға дейін қалыптасып орныққан сөз дей келіп,
оның эпос жырларында актив қолданылғанына мысалдар келтіреді. Бұл сөз тек
эпостық жырларда емес, ХІХ ғ. ақындарының барлығында түгел бар..
Абайда бұл сөздің мағынасы одан әрі кеңейтіліп, бірде қалып, күй
мағынасында (Онегин туралы:Кейде паң, көнгіш, орныменен, Кейде елеусіз,
кейде ынтық формыменен—ІІ,72), бірде сырты жалтыр, алдамшы деген ауыспалы
мағынадағы мишура сөзінің баламасы ретінде қолданылады. Еш қызыққа арманым
жоқ, Бәрі де бар формының (ІІ,86) –А мне Онегин, пышность эта, Постылой
жизни мишура (Пушкин,5,189).
Бізді таңырқататын нәрсе— сыртқы пішін, бет-әлпет мағынасын беретін
өзге де көптеген варианттар (әлпет, сипат, түр, пішін, келбет, сымбат т.т.)
тұрғанда және орыс тілінен сөз ену процесінің әлі солғын кезінде елден
ерекше жалғыз формарусизмінің қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тіліне еніп,
соншама актив қолданылуы. Мұнда бір сыр бар тәрізді. Парсы – орыс
сөздіктерінен форм сөзін ( форма мағынасында) кездестіреміз. Бірақ бізге
белгісізі— осы сөз парсы тіліне европа тілдерінен кейін енген бе, жоқ,
индоевропалық элемент ретінде әуелден бар ма( Егер бұл сөз парсы тілінде
ертеден бар сөз болса, қазақ тілі кедей, пайда, зор, айна сөздері тәрізді,
порым сөзін де ертеректе парсы тілінен алған жоқ па екен(
Пар сөзі де осы тәрізді ертеден актив қолданылып келе жатқан русизм.
Бұл да эпостық жырларда да, ақындар да мол кездеседі. Мағынасы екі түрлі:
бірі және көбінесе ұшырайтыны тең, бірдей деген ұғымда.
Абай да бұл сөзді тең, шақ сөздерінің таза синонимі ретінде қатар
пайдалоанған. Салыстыр, Онегиннің хатының бір жерінде: Жарамайды бекер
алдау, Теңің емес мен сенің (ІІ,77) десе, екінші бір шумағында:Сен тоты құс
бақта жүрген, Қай жеріммен пар келем (ІІ,78) дейді. Ескендір поэмасында
тоқтау көрмей өскен жан менмен патша өзі туралы: Шақ келер маған жан жоқ,
наныңыздар (І,260) дейді.
Халықтың аты ретіндегі орыс сөзі, әрине, барлығынан бұрын, ең бірінші
басып енген русизм. Абай тұсында және Абайдың өзінде орыс сөзі халықтың
атауымен бірге, патша үкіметі қойған жоғарғы әкімдер дегенді де
білдірген.
Шіркеу мен кірес болса олар да қазақ жеріне қалалар орнағаннан кейін,
христиан діні үйлері салынғаннан кейін ғана жиірек қолданылған зат
атаулары.
Абай текстерінде қолданылған орыс сөздері екі түрлі каналмен келген.
Бірі—Абайдың тұсындағы қазақтың жалпы халықтық тілі , екіншісі— орыстың өз
тілі. Абайдың жалпы халықтық қолданыстан алып пайдаланған сөздерінің
көпшілігі әкімшілік, заң, шаруашылық, сауда, салаларына қатыстылар: болыс,
кандидат, ояз, сияз, сот, старшын, шен, партия, бодан, расход, кір, лапке,
пәтер. Бұл сөздердің бірқатары Абайдан да өзге ақындарда және ауыз әдебиеті
үлгілерінде өте сирек кездеседі, немесе тіпті кездеспейді, соған
қарамастан, біз бұлардың барлығын Абай тұсындағы қазақтың жалпы халықтық
ауызекі сөйлеу тілінің қорына жатқызамыз. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz