Испиджаб-сайрам және яссы-түркістан

Шымкент қаласынан шығысқа қарай 12 шақырым жерде ну бау-бақшаға оранған Сайрам кенті орналасқан. Көшелерінде жағалай тізіліп бой түзеп өсіп тұрған терек ағаштары. Ал айналасы-жайқалған мақта плантациясы мен бидай алқаптары.
Осыдан сегіз-он ғасыр бұрын Сайрамның ірі өңір болғанын көп адам біле бермейді. Ол қолөнершілер мекені, егіншілер ауылы және ондаған қалалары бар орталық болған. Қаланың құдіреті артып, астана болып күшейіп тұрған кезінде бұл өңірге Тараз, Отырар, Сауран, Түркістан секілді ірі қалалар кірген еді.
Бізден бірнеше жүз жылдар бұрын өткен сол бір заманда Сайрамның атауы басқаша аталған. Ол кездегі аты-Испиджаб.
«Қаланың рабаты және бұқаралық мединасы болды. Ол жерде үсті жабық базар, маталар жәрмеңкесі, үлкен мешіт орналасқан. Мединенің төрт: Нуджакет, Фархан, Шахран және Бұқара қақпалары бар. Әр қақпалардың маңында: нахшебтер рабаты, бұхарлықтар рабаты, самарқандықтар рабаты және зираты мен базары бар Қаратегін рабаты. Бұдан да басқа қалада 1700 рабат бар деседі. Испиджаб-тамаша шекаралық бекініс. Айнала дуалмен қоршалған рабаттың ішінде ешкім тұрмайтын ішкі қамал-цитадель бар. Бұл жердің тұрғындары егін шықпай қалу дегенді білмейді. Жемістері үлкен болмағанымен шырынды әрі тәтті. Қала таза,бұл жердегі өмір жағымды»,-деп географ әл-Макдиси өз еңбегінде Испиджабтың үлкен қала екенін атап өтеді.
Якут өзінің энциклопедиялық сөздігінде Испиджаб жайлы тереңірек сипаттама берген: « Испиджаб-Мәуереннахрдың Түркістанмен шекаралас жатқан жеріндегі үлкен де басты қаланың атауы. Басқа да қалалар секілді оның жері кең, елді мекендері көп. Ол-гүлденіп келе жатқан жайлы жер. Ағашы көп, жері құнарлы, бау-бақшасы жайқалған сулы өлке. Хорасанда да, Мәуереннахрда да салық төлемейтін қала жоқ, тек Испиджабтың ғана салық төлемеуге құқы бар,өйткені ол-үлкен шекаралық бекініс. Сол себепті тұрғындар қару сатып алсын деп салықтан босатылған еді».
Жоғарыда айтылғанға қарағанда, Испиджабтың дамуы бәрінен бұрын өзінің құнарлы Бадам жеріндегі қолайлы орналасуы мен сауда жолдарының нағыз қиылысында тұрғандығынан. Сауда жолдары бұл жерде бірі Тараз арқылы Шығыс Түркістанға, екіншісі-Арыс өзенін бойлай,одан әрі Отырарға,Сыр бойының қалаларына бағыт алады. Үшінші жолы-солтүстікке, Баба-Ата, Құмкент,Созаққа апарады. Испиджабқа жақын,екі көш жерде Арыс бойы мен оның оң жақ сағасы Боролдайда ең бай шұрат орналасқан. Көлемі 10-15 шаршы км-ден аспайтын осы кішігірім аймақта жиырмадан астам қалалардың, елді мекендердің, үй қожалықтары мен сарайлардың орындары болған. Ортағасырларда Кеңжиде аймағы (сол уақытта Арыс даласы осылай аталған ) тұрғын халықтарының тығыздығы жағынан атақты Отырар шұратынан кем түспейтін. Кеңжиденің орталығы Усбаникет қаласы болған. Ол Жуантөбе қаласының қирандыларына сай келеді. Арыс өзенімен Испиджаб иелігінің солтүстік шекарасы өткен болу керек. Арыстың сол жақ биік жағасымен шамалап алғанда әр 8-12 шақырым сайын қарауыл қорғандары тізіліп тұрған. Қазірдің өзінде жаңбыр шайып, мүжіліп құлап, шөп басып кеткен олардың биіктігі 20-25 м-дей. Халық аузында Қарауылтөбе деп аталатын осынау төбелер жайлы көптеген аңыз-әңгімелер бар. Қарауылтөбелер расымен-ақ атауларына сай бақылау және белгі беретін орындар болған. Олардың үстінен қарағанда айнала ондаған шақырымға дейін көрініп тұрған. Қырағы қарауылдар қауіпті,мысалы, солтүстік жақтан байқап қалса, сол мезетте-ақ Арыс жағалауындағы қалаларға түнде алаулаған от, күндіз будақтаған түтін арқылы қатер туды деген белгі беретін. Белгі жетісімен ағаштары мыспен бекітілген зілдей қала қақпалары сықырлап жабылатын. Мұндай оқыс шабуылға бойлары үйреніп қалған тұрғындар қала қабырғасына шығып, әркім өз орнына тұра қалысатын. Ал Испиджабқа сәйгүліктерге мінген жаушылар аттанатын. Жазба деректерде испиджабтықтарды жауынгер халық деп бекер жазбаған. Олар өздерін қорғай алатын еді