Газет тілі және прецедентті мәтін
КІРІСПЕ
1 ГАЗЕТ ТІЛІ ЖӘНЕ ПРЕЦЕДЕНТТІ МӘТІН
1.1 Қазақ тіл біліміндегі газет тілінің зерттелу жайы
1.2 Қазақ тіл біліміндегі газет мақала тақырыптарының зерттелу жайы
1.3 Прецедентті мәтіндер . лингвомәдени таңба
1.4 Прецедентті феномендердің сипаттамасы және жіктемесі
1.5 Прецедентті мәтіндердің дереккөздері
1.6 Прецедентті мәтіннің өзіндік ерекшеліктері
2 ПРЕЦЕДЕНТТІ МӘТІНДЕРДІҢ ГАЗЕТ ТІЛІНДЕГІ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Прецедентті мәтіндердегі ұлттық.мәдени ақпараттар
2.2 Прецедентті мәтіндердің газет тіліндегі қызметі
2.3 Прецедентті мәтіндерді оқырмандардың қабылдауы (эксперимент жүргізу нәтижесі бойынша)
1 ГАЗЕТ ТІЛІ ЖӘНЕ ПРЕЦЕДЕНТТІ МӘТІН
1.1 Қазақ тіл біліміндегі газет тілінің зерттелу жайы
1.2 Қазақ тіл біліміндегі газет мақала тақырыптарының зерттелу жайы
1.3 Прецедентті мәтіндер . лингвомәдени таңба
1.4 Прецедентті феномендердің сипаттамасы және жіктемесі
1.5 Прецедентті мәтіндердің дереккөздері
1.6 Прецедентті мәтіннің өзіндік ерекшеліктері
2 ПРЕЦЕДЕНТТІ МӘТІНДЕРДІҢ ГАЗЕТ ТІЛІНДЕГІ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Прецедентті мәтіндердегі ұлттық.мәдени ақпараттар
2.2 Прецедентті мәтіндердің газет тіліндегі қызметі
2.3 Прецедентті мәтіндерді оқырмандардың қабылдауы (эксперимент жүргізу нәтижесі бойынша)
Тақырыптың өзектілігі: Баспасөз бұрын ағартушылық, үгіт-насихаттық, танымдық бағытта қызмет етсе, бүгінгі күні, электронды-ақпараттық технологияны пайдаланып отырған заманда, ең алдымен, қарым-қатынас құралына, екіншіден, таным құралына, үшіншіден, мәнді жеткізуші құралға айналған.
Баспасөз – халық арасында әр түрлі ақпараттар тарата отырып, қоғамдық пікір қалыптастыруға, саяси жұмыстар жүргізуге, мемлекеттің, әлеуметтік топтардың не жекелеген тұлғалардың мүдделерін танытуға қызмет етеді.
Басылым беттерінде жарияланған мақалаларды оқуға тартудың негізгі әрі бірден-бір тиімді жолы мақала тақырыптарын автордың дұрыс таңдай білуі. Осы орайда мақалаға атау болу қызметін атқаруда прецедентті мәтіндердің орны айрықша болып келеді. Бірақ бұл мәселенің екінші жағы тағы бар. Ол – оқырман қауымның прецедентті мәтіндердің артында тұрған ақпаратты қаншалықты дұрыс тани білуі және осы прецедентті мәтіннің оқырманға ықпал ету әсерінің қаншалықты жоғары деңгейде екендігі оқырманның аялық блімімен анықталады.
Біздің диссертациялық жұмысымыздың ерекшелігі де сол – прецедентті мәтіндердің әсіресе, жас буын өкілдерінің қабылдауында қаншалықты дұрыс әрі белсенді екендігінің жас оқырмандар арасында сауалнама жүргізу арқылы шынайы фактілер негізінде айқындау. Өйткені газет мақалаларында прецедентті мәтіннің қызмет етуі және көпшілікпен сәйкесінше қабылдануы тілдің мәдени-сөйлеу құзырындағы маңызды бөлігі.
Қазіргі болмысты прецедентті мәтіннің көмегіме жеткізу арқылы журналистика ерікті және еріксіз түрде прецедентті мәтіннің құндылығын көтереді және жолданушы санасында бағалы сипаттама қалыптастырады. БАҚ-ның жауапкершілік деңгейіне қарай журналисттердің сөйлеу мәдениетіне жоғары талап қойылады. Прецедентті мәтіндерді пайдалана алудың және танудың маңыздылығын В.Г. Костомаров пен Н.Д. Бурвикованың мына пікірлері дәлелдей түседі: «Прецедентті мәтіндерді пайдалана білмеу – сөйлеу мәдениетінің төмендігін көрсетеді».
Жұмыстың мақсаты – қазіргі қазақ тілді басылымдардағы мақала тақырыбы болған прецедентті мәтіндердің қызметтері мен оны оқырманның (жас буын өкілдері жайында) қабылдауларын анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін мына міндеттерді шешу көзделді:
- газет тілінің жалпы зерттелу жайына тоқталу;
- прецедентті мәтіндерге сипаттама беру;
- прецедентті мәтіндердің жіктемесіне тоқталу;
- қазақ газеттеріндегі прецедентті мәтіндердің қолданылу мақсатын анықтау;
- прецедентті мәтіндердің ұлттық-мәдени әлеуетіне тоқталу;
- эксперимент негізінде прецедентті мәтіндерді оқырманның қабылдау жайын көрсету;
Баспасөз – халық арасында әр түрлі ақпараттар тарата отырып, қоғамдық пікір қалыптастыруға, саяси жұмыстар жүргізуге, мемлекеттің, әлеуметтік топтардың не жекелеген тұлғалардың мүдделерін танытуға қызмет етеді.
Басылым беттерінде жарияланған мақалаларды оқуға тартудың негізгі әрі бірден-бір тиімді жолы мақала тақырыптарын автордың дұрыс таңдай білуі. Осы орайда мақалаға атау болу қызметін атқаруда прецедентті мәтіндердің орны айрықша болып келеді. Бірақ бұл мәселенің екінші жағы тағы бар. Ол – оқырман қауымның прецедентті мәтіндердің артында тұрған ақпаратты қаншалықты дұрыс тани білуі және осы прецедентті мәтіннің оқырманға ықпал ету әсерінің қаншалықты жоғары деңгейде екендігі оқырманның аялық блімімен анықталады.
Біздің диссертациялық жұмысымыздың ерекшелігі де сол – прецедентті мәтіндердің әсіресе, жас буын өкілдерінің қабылдауында қаншалықты дұрыс әрі белсенді екендігінің жас оқырмандар арасында сауалнама жүргізу арқылы шынайы фактілер негізінде айқындау. Өйткені газет мақалаларында прецедентті мәтіннің қызмет етуі және көпшілікпен сәйкесінше қабылдануы тілдің мәдени-сөйлеу құзырындағы маңызды бөлігі.
Қазіргі болмысты прецедентті мәтіннің көмегіме жеткізу арқылы журналистика ерікті және еріксіз түрде прецедентті мәтіннің құндылығын көтереді және жолданушы санасында бағалы сипаттама қалыптастырады. БАҚ-ның жауапкершілік деңгейіне қарай журналисттердің сөйлеу мәдениетіне жоғары талап қойылады. Прецедентті мәтіндерді пайдалана алудың және танудың маңыздылығын В.Г. Костомаров пен Н.Д. Бурвикованың мына пікірлері дәлелдей түседі: «Прецедентті мәтіндерді пайдалана білмеу – сөйлеу мәдениетінің төмендігін көрсетеді».
Жұмыстың мақсаты – қазіргі қазақ тілді басылымдардағы мақала тақырыбы болған прецедентті мәтіндердің қызметтері мен оны оқырманның (жас буын өкілдері жайында) қабылдауларын анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін мына міндеттерді шешу көзделді:
- газет тілінің жалпы зерттелу жайына тоқталу;
- прецедентті мәтіндерге сипаттама беру;
- прецедентті мәтіндердің жіктемесіне тоқталу;
- қазақ газеттеріндегі прецедентті мәтіндердің қолданылу мақсатын анықтау;
- прецедентті мәтіндердің ұлттық-мәдени әлеуетіне тоқталу;
- эксперимент негізінде прецедентті мәтіндерді оқырманның қабылдау жайын көрсету;
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Баспасөз бұрын ағартушылық, үгіт-насихаттық,
танымдық бағытта қызмет етсе, бүгінгі күні, электронды-ақпараттық
технологияны пайдаланып отырған заманда, ең алдымен, қарым-қатынас
құралына, екіншіден, таным құралына, үшіншіден, мәнді жеткізуші құралға
айналған.
Баспасөз – халық арасында әр түрлі ақпараттар тарата отырып, қоғамдық
пікір қалыптастыруға, саяси жұмыстар жүргізуге, мемлекеттің, әлеуметтік
топтардың не жекелеген тұлғалардың мүдделерін танытуға қызмет етеді.
Басылым беттерінде жарияланған мақалаларды оқуға тартудың негізгі әрі
бірден-бір тиімді жолы мақала тақырыптарын автордың дұрыс таңдай білуі. Осы
орайда мақалаға атау болу қызметін атқаруда прецедентті мәтіндердің орны
айрықша болып келеді. Бірақ бұл мәселенің екінші жағы тағы бар. Ол –
оқырман қауымның прецедентті мәтіндердің артында тұрған ақпаратты
қаншалықты дұрыс тани білуі және осы прецедентті мәтіннің оқырманға ықпал
ету әсерінің қаншалықты жоғары деңгейде екендігі оқырманның аялық блімімен
анықталады.
Біздің диссертациялық жұмысымыздың ерекшелігі де сол – прецедентті
мәтіндердің әсіресе, жас буын өкілдерінің қабылдауында қаншалықты дұрыс әрі
белсенді екендігінің жас оқырмандар арасында сауалнама жүргізу арқылы
шынайы фактілер негізінде айқындау. Өйткені газет мақалаларында прецедентті
мәтіннің қызмет етуі және көпшілікпен сәйкесінше қабылдануы тілдің мәдени-
сөйлеу құзырындағы маңызды бөлігі.
Қазіргі болмысты прецедентті мәтіннің көмегіме жеткізу арқылы
журналистика ерікті және еріксіз түрде прецедентті мәтіннің құндылығын
көтереді және жолданушы санасында бағалы сипаттама қалыптастырады.
БАҚ-ның жауапкершілік деңгейіне қарай журналисттердің сөйлеу мәдениетіне
жоғары талап қойылады. Прецедентті мәтіндерді пайдалана алудың және танудың
маңыздылығын В.Г. Костомаров пен Н.Д. Бурвикованың мына пікірлері дәлелдей
түседі: Прецедентті мәтіндерді пайдалана білмеу – сөйлеу мәдениетінің
төмендігін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты – қазіргі қазақ тілді басылымдардағы мақала тақырыбы
болған прецедентті мәтіндердің қызметтері мен оны оқырманның (жас буын
өкілдері жайында) қабылдауларын анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін мына міндеттерді шешу көзделді:
- газет тілінің жалпы зерттелу жайына тоқталу;
- прецедентті мәтіндерге сипаттама беру;
- прецедентті мәтіндердің жіктемесіне тоқталу;
- қазақ газеттеріндегі прецедентті мәтіндердің қолданылу мақсатын
анықтау;
- прецедентті мәтіндердің ұлттық-мәдени әлеуетіне тоқталу;
- эксперимент негізінде прецедентті мәтіндерді оқырманның қабылдау жайын
көрсету;
- прецедентті мәтін түрлерінің газетте қолданылу жиілігі мен оның
себептерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Қазіргі қазақ тілді ресми газеттердегі мақала
тақырыптарындағы прецедентті мәтіндер.
Зерттеудің дереккөздері: Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде 2010-
2012 жылдары жарық көрген ресми басылымдардың (Ана тілі, Қазақ
әдебиеті, Айқын, Жас Алаш, Алаш айнасы) материалдары пайдаланылды.
Зерттеуде қолданылған әдістер: Зерттеу жұмысында түсіндірме, сипаттама
жасау әдісі, салыстыру, эксперимент, талдау әдістері қолданылады.
Компоненттік талдау әдісі прецедентті мәтіндердің семантикалық дамуының
талдауы нәтижесінде жүргізілді. Сандық әдіс жүргізілген эксперимент
қорытындысын талдау нәтижесінде газет беттеріндегі прецедентті мәтіндердің
қолданылуын анықтау мақсатында пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық базасы ретінде М.М. Бахтин, Ю.Н. Караулов, Д.Б.
Гудков, В.В. Красных, И.В. Захаренко, Ю.М. Лотман еңбектеріндегі, сонымен
қатар, қазақ ғалымдарының Б. Момынова, Н. Уәли, А.Т. Аширова, Н.Ж.
Дәулеткереева, Г.К. Ихсангалиева, Р.Т. Қожабекова, Қ.Ө. Есенова т.б.
еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар басшылыққа алынды.
Ғылыми жаңалығы: Зерттеудің ғылыми жаңалығы мынадай:
- 2010-2012 жылдар аралығында жарық көрген қазақ тілді басылымдардағы
мақала тақырыптарында кездесетін прецедентті мәтіндер қарастырылып, олардың
жіктемесі жасалды.
- Прецедентті мәтіндердің сипаттамасы айқындалды.
- Прецедентті мәтіндердің дереккөздері көрсетілді.
- Прецедентті мәтіндерді оқырман қауымның кабылдауы мен оларға әсері
анықталды.
- Сауалнама нәтижесінде жас айырмашылығына байланысты прецедентті
мәтіндерді оқырманның қабылдауы туралы қорытынды тұжырым жасалды.
Теориялық құндылығы: Зерттеудің теориялық құндылығы материалға талдау
жүргізу негізінде публицистикалық дискурстағы прецедентті мәтіндердің орны
мен рөлі туралы ақпарат береді. Қазақстанның билингвалды контексінде тіл
иеленушілердің прецедентті мәтіндерді қабылдау ерекшеліктері мен түсіну
деңгейлері анықталды.
Практикалық маңызы: Зерттеу жұмысының практикалық маңызы, диссертация
жұмысының материалдары, ғылыми қорытындылар мен нәтижелері, ЖОО-да жалпы
және стилистика курстарын оқу кездерінде, сонымен қатар, Журналистикалық
шеберлік, Прагматикалық лингвистика, Аударманың теориясы мен практикасы,
Мәтін лингвистикасы т.б. курстарды оқу барысында қолданысқа ие бола
алады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Тақырып – оқырманның қабылдауына тікелей әсер ететін прагматикалық
бірлік. Тақырып мәтіннің мазмұнынан хабар береді.
- Прецедент – ертеде өзінің алатын орны болған, халыққа үлгі-өнеге
болып, халықтың есінде қалған белгілі бір оқиға.
- Прецедентті мәтіндерді толық түсініп, мәнін ашу аялық біліммен
байланысты болып келеді.
- Прецедентті құбылыс өзі арқылы тіл мен мәдениеттің өзіндік синтезін
көрсете отырып, қазіргі лингвомәдени парадигмада маңызды рөлге ие.
- Прецедентті мәтіндердің ерекшеліктері олардың әрі мақал-мәтел, әрі
тұрақты сөз тіркестері, әрі нақыл сөздер бола алуында.
- Газет мақаласы тақырыптарында прецедентті мәтіндерді қолдану
оқырманның назарын аударып, мақала мәтінін оқу-оқымауға шешім
қабылдатады.
Зерттеу қорытындыларының жариялануы: Зерттеу жұмысына байланысты 3
ғылыми мақала жарық көрді. Прецедент ұғымының тілдік сипаты (Білім және
Ғылым саласындағы инновациялар және VIII Электроника және компьютерлік
технологиялар атты халықаралық ғылыми-практикалық коференция 12.12.2011.);
Қазақ тілді басылымдардағы прецедентті мәтіндердің қызметі (СДУ
хабаршысы, №1, 2012); Прецедентті мәтін – лингвомәдениеттанудың зерттеу
нысаны (Қазақ тіл білімі: жаңа ғылыми парадигмалар мен оқытудың
инновациялық технологиялары атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция
жинағы 19-20.04.2012.).
1 ГАЗЕТ ТІЛІ ЖӘНЕ ПРЕЦЕДЕНТТІ МӘТІН
1.1 Қазақ тіл біліміндегі газет тілінің зерттелу жайы
Мерзімді баспасөздің ең негізгі әрі көне түрлерінің бірі – газет. Газет
– насихат құралы, ол үкімет орындарының қабылданған шешімдері туралы
азаматтарды мүмкіндігінше толыққанды хабарландырып отыруы тиіс. Газеттің
қоғамдық қызметі:
- қоғамдық өмірдің маңызды оқиғалары жөнінде хабарлау;
- қоғамға аса қажетті білімдерді қалыптастыру мен тарату;
- көпшілікті хабардар етуде қоғамның белсенді топтарының қатысуына
жол ашу;
- болып жатқан оқиғаларға саяси және адамгершілік тұрғыда баға беру;
- саясаттың маңызды мәселелері бойынша қоғамдық пікір қалыптастыру
болып табылады.
Сурет 1. Газет мәтіндерінің сипаты
Мерзімді қазақ баспасөзі әр түрлі ғылымның зерттеу объектісі болып
келеді (сурет 1). Тарихшылар мерзімді басылымдарды тарихтың дереккөздері
ретінде қарастырса, саясаттанушылар саясатпен байланыстырып, мерзімді
баспасөз арқылы үгіт-насихат жүргізсе, ұлтымыздың мәдениеті баспасөз арқылы
көрініс табады. Ал тілші ғалымдар оған лингвистикалық тұрғыдан зерттеу
жүргізеді.
Тіл мен баспасөз – егіз ұғым. Қоғамдық-саяси, мәдени өмірімізде болып
жатқан өзгерістер тіл арқылы баспасөзде көрініп жатса, сол өміріміздің,
қоғамымыздың дамуы барысында пайда болған жаңалықтар, баспасөз арқылы
тілімізге еніп жатады. Белгілі бір кезеңдегі тіл дамуының жай-күйін білу
үшін, зерттеушілер еңбегі көрсетіп отырғандай сол кезеңдегі баспасөзге
зерттеу жүргізген дұрыс. Қандай да бір кезеңдегі баспасөзді зерттегенде ең
алғаш көзге түсетіні – тілдің фонетика, морфология, синтаксистік
ерекшеліктерінен гөрі оның лексикалық ерекшелігі. Бұл – заңды да. Себебі,
тілдің лексикасы қоғаммен тығыз байланысты болғандықтан, өзгеруге бейім
тұрады. Сондықтан да, ең алдымен, пайда болған сөздің, сөз қолданысының
мағынасына, содан кейін ғана оның жасалу жолына мән береміз.
Сурет 2. Газет тілінің зерттелуінің лингвистикалық аспектісі
Қазақ тіл білімінде көптеген мәселелер қаралып, өз шешімдерін тауып
жатыр. Сондай мәселелердің бірі – қазақ баспасөзінің тілі. Қазақ тіл
білімінде қазақ баспасөзі, ондағы публицистикалық стиль жөнінде зерттеуші
ғалымдардың біраз еңбектері бар. Ғалым-зерттеушілер Х.Бекхожиннің,
Б.Кенжебаевтың, Н.Қарашеваның, Ү.Субханбердинаның, Б.Әбілқасымовтың
еңбектерінде қазақ баспасөзінің тарихы, алғашқы қазақ газеттерінің тілі сөз
болса, ғалым С.Исаевтың Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы
еңбегінде, атының өзі айтып тұрғандай, кеңестік дәуірдегі тіл дамуының жай-
күйі сөз болады. Газет лексикасы, оның жүйесі мен құрылымы жөніндегі
Б.Момынованың, әдеби тілдің публицистикалық стилі жөніндегі О.Бүркітовтың
ғылыми жұмыстарының қазақ баспасөзін зерттеудегі маңызы зор. (Сурет 2)
Профессор Б.Кенжебаев 1888 жыл мен 1928 жылдар арасында қазақ даласында
65 шамалы газеттер мен журналдар шығып тұрғандығынан хабардар етеді [1, 3
б.]. Қазақ мерзімді баспасөзінің алғашқы қарлығаштары Айқап, Түркістан
уәлаятының газеті, Дала уәлаятының газеті, Қазақстан газеттерінде
жарияланған материалдардың мазмұндалған библиографиялары 1961, 1963 жылдары
жарық көрді. Сондай-ақ, алғашқы қазақ басылымдарының редакторларына
арналған еңбектер Б.Кенжебаев, Қ.Бейсембаев, Х.Бекхожин, Ә.Жиреншин,
Т.Кәкішев, З.Тұрарбекова, Қ.Ыдырысов, З.Бисенғалиевтар жүргізген ғылыми
зерттеулер нәтижесінде дүниеге келді.
Зерттеуші-ғалым Ө.Әбдімановтың Қазақ газеті туралы зерттеуі осы
қатарды толықтырған еңбектердің бірі екенін айта кету керек [2]. Қазақ,
Алаш, Сарыарқа газеттерінің мазмұндалған библиографиялық көрсеткіші
[3], алғашқы қазақ газеттерінің осы күнгі әліпбиге түсірілген нұсқалары
[4], Айқап және Қазақ газеттерінің энциклопедиялық басылымдары жарыққа
шықты [5, 141 б.].
Айқап журналы мен газет материалдарын іріктеп, топтап, құрастырып,
осы күнгі әліпбиге түсіріп, жарыққа шығарған зерттеушілер Ү.Сүбханбердина,
С.Дәуітовтер 1905-1907 жылдары Россияда болған революция дүмпуі нәтижесінде
қазақ газеттерінің екінші бір үлкен шоғыры дүниеге келгендігін айтады [6, 6
б.]. Олар: Серке - 1907 ж., Қазақ газеті - 1907 ж., Дала, Қазақстан
- 1911-1913 жж., Ешім даласы - 1913 ж. Осы аталғандардың қатарына
Ә.Бөкейханов сынды қайраткер азамат әр жылдары шығарып тұрған Голос
степи, Омич газеттерін де қосуға болады.
Зерттеуші Б.Момынова Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы) деп
аталатын ғылыми еңбегінде бұқаралық ақпарат құралдарын оқылатын (визуальды)
мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиальды - радио), әрі тыңдауға, әрі
көруге болатын (аудиовизуальды - теледидар, деректі кино) үш түрге бөліп,
олардың үш түріне де ортақ 5 қызметін көрсетеді.
Олар: біріншіден, ақпараттық функциясы, екіншіден, ақпаратты
жеткізудегі комментарийлық-бағалауыштық функциясы, үшіншіден, ақпараттың
ағартушылық-танымдық функциясы, төртіншіден, ақпараттың қоғам мүшелерінің
дүниетанымына әсер ету функциясы, бесіншіден, ақпаратты жеткізудегі жағымды
эффектілер тудыру үшін тиімді тәсілдерді пайдалану функциясы [7, 4-5 бб.].
Б.Момынова өзінің Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы) еңбегінде
жалпы газет атаулының лексикалық құрылымы мен жүйесіне ғылыми тұрғыдан баға
беру үшін мынадай іс-әрекеттерді жүзеге асыру керектігін айтады:
Сурет 3. Газет тілінің лексикасы
Қоғамдық-әлеуметтік ортаның жоғары, орта және төменгі деңгейлерін
ескеру, яғни әлеуметтік фактордың газет тілін қалыптастырудағы маңызы
назардан тыс қалмауы керек. Бұл фактор көбінесе басылымдардың таралымына да
ықпал етіп отырады. Сондай-ақ, қаржы көзін табудың жолына, оқырман қауымның
барынша көп бөлігін қамтуға бағытталған, қажеттіліктен туындаған
тенденциялар қазіргі газеттердің басты стратегиялық бағытын айқындап, кей
тұста бұрынғы типін өзгертуге дейін итермелеп отырғаны да қамтылды.
Сонымен бірге, газет лексикасының құрылымы мен жүйесіне тән
ерекшеліктерді тану: оның құрылысына (айдар, тақырып, жанр, кейбір мәтіндік
ерекшеліктеріне) тоқталу, сондай-ақ, газет лексикасының типтерін – қоғамдық-
саяси лексика, бағалауыштық лексика, бейтарап сөздердің қатарын анықтау,
оларға тән тілдік қабаттарға тарихи-семантикалық талдаулар жасау; газеттің
типтік лексика түрлеріне тән басты белгілерін аықтау; соның нәтижесінде
газеттің әдеби тілді дамытудағы, сөздік қатарды толықтырудағы, әдеби тіл
тазалығы жолындағы, терминжасам мен сөзжасам саласындағы, тіл мәдениеті
көрсеткіштері тұрғысындағы жетістіктері мен кемшіліктерін санамалау арқылы
мүмкін болғанын айту керек [7, 6-7 бб.].
Жас ғалым Ш. Исақұлова Газет жанрларындағы тұрақты сөз тіркестері
(фразеологизмдер) атты ғылыми мақаласында газет тілінде көп
пайдаланылмайтын фразеологиялық тіркестер бірте-бірте кең орын алып
келетіндігін және олардың оқырман қауымның санасы мен сезіміне терең ықпал
ететіндігін сөз етеді. Қазақ басылымдары беттерінде кездесетін
фразеологиялық тіркестерден мысал келтіреді: Дегенмен, іс жүзінде барлығы
аспан айналып, жерге түскендей жағдайда (АТ, 12.11.03.), жалпы қызметкерлер
осы басшы қызметін жалғастыра берсе екен дегенді ашық айтпаса да,
бүйректерін Байсағатовқа бұрып тұрғанын байқатты (ЖА, 20.04.04.), біреулер
көрдегі балыққа ен салып жатқан көрінеді (ЖА, 25.02.03.), өткен жылы
Парламент Сенатына депутат болып сайланған, бірақ сенаттағы орынтағына
отырып үлгермей қылмыс жасаушы ретінде мойнына құрық салынған
М.Қойшыбаевтың оқиғасы осындай пікірлердің отына май құя түскендей болды
(ЖА, 06.03.03.) т.б. [8, 97-98 бб.].
Қазақ тіл білімінде баспасөз материалдарында шыққан жаңа сөз, жаңа
қолданыстарды тіркеп, сөздік етіп шығару 1985 жылдан басталғанын ғалым Р.
Сыздықова Жаңа атаулар сөздігінің алғы сөзінде айтып өтеді.
Қазақ баспасөзінде жаңа ұғымдарды, қолданыстарды мүмкіндігінше қазақша
беру тілімізді байыта түседі. Р.Р. Тұяқбаева Баспасөз тілі – тіл дамуының
қайнар көзі атты мақаласында мерзімді баспасөзде кездесетін жаңа сөз
қолданыстар мен олардың жасалу жолдарына тоқталады. Ғалым жаңа сөз
қолданыстарының 6 жасалу жолын атап көрсетеді:
1. Жұрнақтардың активтенуі нәтижесінде. Масалы, хана жұрнағы
арқылы: дәмхана, зертхана, ойынхана, мейманхана т.б.
2. Сөздердің бірігуі арқылы жасалған сөздер: Мысалы, зейнетақы,
жәрдемақы, өтемақы, саяжай, елорда т.б.
3. Баспасөз беттерінде қысқарған сөздер де жиі қолданылады: Мысалы,
СССР-ды КСРО, ООН-ды БҰҰ деп жазып жүр.
4. Бірінші құрамы өзге тілдің сөзінен, кейінгі құрамы қазақшадан
тұратын және бірінші құрамы қысқарған сөздерді жасауға тірек
болып тұрған сөздерді де кездестіруге болады: Мысалы, теле –
телехабар, телеарна, тележоба; авто – автожуу, автотұрақ; фото –
фототерім, фототілші, фотобайқау т.б.
5. Жаңа сөз қолданыстарды жасауда келісім-шарт, ақшалай-заттай
сияқты қос сөздерді де кездестіруге болады.
6. Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған: Сыбайлас жемқорлық, ұялы
телефон, шаруа қожалығы, ғарыш айлағы т.б. [9, 150-151 б.]
Б.Момынова Газет тіліндегі варваризмдерді, олардың ана тіліміздің
нормасына қайшы келетін, тіл мәдениетіне нұқсан келтіретін тұстарын
қарастырады. Лингвистикада варваризм үш түрлі мағынада қолданылатынын
айтады: варваризм - белгілі бір тілдің нормасына қайшы, ол тілдің заңы
бойынша теріс құрастырылған сөз формалары мен сөз тіркестері; варваризм -
шетел әдет-ғұрпы, өмірі мен тұрмыс салты реалийлеріне қатысты кірме сөздер;
варваризм - әзірше бөгде тілге толық ене алмай, кейбір мұқтаждықтарды өтеу
үшін қолданылатын шетел сөздері мен сөз тіркестері [7, 202 б.]. Кейбір
қазақ басылымдарында, әсіресе, Жас алашта варваризм көріністері анық
байқалатыныдығын, тіпті алғашқы беттерінен табылатындығын айтып,
мысалдармен көрсетеді: Төл теңгесіне зарығып жете алмай жүрген жұрт қайдағы
бір қаңғып келген иностранецті қайтеді? (ЖА, 08.04.99.); Ең алдымен
өзіңе, сосын күн көріп жатса, өзгеге де приятно (ЖА., 12.11.98.);
Маладес, Зәуке! Алған бетіңнен қайтпа! (ЖА., 30.01.99.); Үлкен акулаларды
қолға түсіру үшін көптеген нақты құжаттар дайындалады (ЖА., 15.04.99.);
Оған 24 мың долларға иномарка сатып әперді ... (АА., 14.12.98.) т.б.
Момынова Б. осы сияқты варваризмдерді пайдалану кейбір басылымдарда
тенденциялық бағыт алып бара жатқандығын айтады [7, 204 б.].
А.Т. Аширова газет мәтіндерінің синтаксистік құрылымын қарастырады.
Ғалымның айтуынша: БАҚ бетіндегі мәтінде белгілі контекске құрылған сөйлем
айрықша маңызды орын алады. Сөйлеу – ситуацияға да, контекске де тән болып
келеді. Контекстегі сөйлем әр түрлі мәнге ие болады. Ситуация мен конткесте
сөйлемнің әр түрлі формалары түседі. Сөйлем әр уақытта аяқталған ойды
білдірмейді, бұл, әсіресе, БАҚ мәтіндерінде жиі кездесіп отырады. Сондықтан
БАҚ тіліндегі синтаксистік жүйенің негізгі қызметі ситуацияға және
контекске тікелей тәуелді болып келеді. Оқиға, құбылысты баяндауда
баяндалған ақпараттың мәндік құрылымын айқындайтын сөйлем түрлері кездесіп
отырады.
БАҚ бетінде жарияланған шығармаларда сөз контекске айтушының мақсатына,
ниетіне, көзқарасына, интеллектуалдық мәдениетіне тікелей байланысты.
Контексті коммуникативтер жасайды, яғни автор, хабарлаушы. Сондықтан онда
сөйлемнің барлық түрі кездесіп отырады, - дейді [10, 131 б.].
Сонымен қатар, Аширова А.Т. газет атауларының синтаксистік
ерекшеліктеріне тоқтала келіп, газет атаулары тартымды, мазмұнды болуы
үшін, қандай газет болмасын, оны жазудың үш бағытын ұстанғаны анық.
Біріншісі – тақырыпты таңдау, екіншісі – таңдап алынған тақырыптың мәнін
ашып, талдау, үшіншісі - әдеби өңдеу. Осы үш бағыттың қолданылу аясы
бірдей, бір мезетте болса, таңдап алынған газет атаулары сәтті шықса, тілші
ізденісінің жемісі, еңбегінің биік шыңы болып табылатыны ақиқат. Бүгінгі
күнде мақал-мәтелдерден, қанатты сөздер мен афоризмдерден, цитаталар мен
жыр жолдарынан, танымал көркем шығарма аттарынан немесе ауызекі тілден,
яғни қарапайым сөздер арқылы жасалған газет атауларының маңызы зор.
Өйткені, газет атаулары, тақырыптың өзімен-ақ адамның ой-санасын өсіріп,
қоғамдық пікірге қозғау салып, әлеуметтік ой-сананы қалыптастыруға ықпал
етеді. Газет атауларының қыр-сырын синтаксистік тұрғыдан талдап,
ерекшелігін ашу – тілші ғалымдардың басты міндеті [11, 20-21 бб.], -
екендігін айтады.
Газет тілі мәселесі – өте күрделі мәселе. Газет тілінің көтеретін жүгі
де тілдік жағынан әртүрлі. Осы жағын толық аңғарған А. Байтұрсынов былай
дейді: Мәдениет – ең маңызды жан серігі жазу арқылы өркениет жемісі
саналатын газеттер тілі. Газет – халықтың рухани, мәдени өмірінің айнымас
бөлшегі. Газеттің жалпы адамзат тарихындағы, жекелеген халықтар мәдениеті
мен тарихындағы алатын орны ерекше.
Сонымен, қазақ газеттерін бірнеше ғылым салалары зерттеу үстінде. Соның
ішінде лингвистика ғылымында көптеген ғалымдардың еңбектері мерзімді
баспасөз тіліне арналған. Лингвистикада газет тілінің лексикасы, оның
ішінде фразеологизмдер, варваризмдер, жаңа сөз қолданыстар қарастырылған.
Газет тілінің синтаксисіне, газет мәтіндерінің синтаксистік құрылымдарына
да көңіл бөлінген.
2. Қазақ тіл біліміндегі газет мақала тақырыптарының зерттелу жайы
Газет беттерінде жарияланған мақалалармен танысу барысында оқырманды
қызықтырып, назарларын аудартатын мақаланың тақырыптары болып табылады.
Қойылған тақырыптар берілген мәтіннің мазмұны туралы мағлұмат береді.
Тақырыпты жеңіл қабылданатын, астарлы, белгілі бір хабар беретін, қызықты
ету - журналисттің ең басты қиналатын жері. Себебі тақырып берілген
мәтіннің жарнамасы, оқырмандардың назарын өзіне тартатын магнит тәрізді.
Экспрессивті тақырып берілген мәтінді оқу немесе оқымауға шешім қабылдауға
көмектеседі. Дұрыс қойылмаған, оқырманның назарын өзіне аудара алмайтын
тақырыптардың кесірінен аса маңызды немесе қызықты мәліметтер оқылмай қалып
қоятын жағдайлар да болып жатады. Тақырып мәтінді атап қана қоймайды, ол
автор мен оқырман арасында байланыс орнатып, мақаланың иедялық-тақырыптық
мазмұнын түсінуге көмектеседі.
Тақырып – бұл жай ғана сөз, сөз тіркесі немесе конструкция емес.
Тақырып - оқырманның қабылдауына тікелей әсер ететін прагматикалық бірлік
табылады.
Отандық ғылым саласында тақырыпты зерттеу жаңаша лингвистикалық
зерттеулерге нысан болып отыр. Мысалы Г.К. Ихсангалиева газет пен теледидар
бағдарламаларының тақырыптарына функционалды-прагматикалық талдау жасаса,
Ф.З. Жақсыбаева тақырыптардың прагматикасына, Р.Т. Қожабекова баспасөз
беттеріндегі тақырыптардың фразеологиялық ерекшеліктеріне тоқталса, А.Т.
Аширова газет мақалалары тақырыптарының синтаксистік құрылымын қарастырады.
Тақырып адресант пен адресатты байланыстыратын негізгі көпір деп атауға
болады. Сол себепті де оқырманға ұсынылатын тақырып мәнді, түсінуге жеңіл,
негізгі ақпараттан хабар беретін және оқырман назарын бірден аударарлықтай
нұсқада болады. Негізінен, тақырыпты мақаланың бір бөлшегі деп
ойлағанымызбен, оған негізгі мәтінге қойылатын талаптан да өзге талаптар
қойылады. Оны кіріспе бөлімге дейінгі кіріспе бөлім деп тануымызга да
болады. Себебі, тақырып тема-ремалық құрылымнан бұрын беріліп, төменде
берілетін ақпаратты өзгеше тұрпатта жеткізеді - дейді тілші ғалым
Дәулеткереева Н.Ж. [12, 292 б.].
Номинатив сөз (тақырып сөз) тілдің белгілі (Ф. Де Соссюр бойынша –
языковой знак) немесе тіл білімінде сигнификат терминінен газет тақырыбының
басты айырмасы оның белгілі бір заттың биологиялық табиғи байланысы жоқ
акустикалық бейнесі емес, мақаладан туындайтын оймен, оның мазмұнымен
тікелей байланысты, өзге деңгейдегі тақырып болуында [13, 56 б.].
Зерттеуші ғалым Абашинаның газет тақырыптарына байланысты берген
анықтамасы: Анализ газетных текстов во временной разветке и в определенном
среде показал, что языковая форма словоформы до микротекста. При этом Т.А.
ван Дейк утверждает: ... категория заголовков в тексте имеет строго
определенную форму, однако комментариев по этому поводу не дает. Из этого
логический следует, что автор газетной публикации, давая тексту название –
заголовок, должен самостоятельно решать, немалотрудную задачу выбора
структурных параметров заголовка, руководствуясь стремлением, с одной
стороны, избежать установившихся стереотипов, а с другой придать публикации
выразительность уже на первой стадии ее организации давая ей название [14,
471-473 б.].
Қазіргі газет тақырыптары бастапқы кездегідей емес, біршама өзгерген.
Бүгінде газет тақырыптарын экспрессивті-эмотивті лексика, мақал-мәтелдер,
тұрақты тіркестер мен қанатты сөздер, кино, кітап аттары, өлең жолдарының
үзінділерімен т.б. беру дәстүрге айналған. Бұл туралы баспасөз тақырыптарын
зерттеген Г.К. Ихсанғалиева, Р.Т. Қожабекова, Б.Қ. Момыновалардың
еңбектерінде де көп айтылған.
Г.К. Ихсангалиева өзінің Функционально-прагматический анализ
заголовок атты диссертациялық жұмысында газет тақырыптарын зерттеп, талдау
жасай келе, олардың негізгі номинативтік, ақпараттық (информативтік),
прагматикалық және болжағыштық төрт тұрақты қызметіне тоқталып, қалған
функциялары қосалқы қызмет атқарады [15, 12 б.] – дейді. Сонымен қатар
газет тақырыптарына анықтама береді: Заголовки наиболее прямолинейно,
порой зеркально отражают события, происходящие в обществе и потребности
коммуникации. Заголовки отражают и фиксирует все процессы происходящие в
языке СМИ в целом и отражают современные состояние сознание коммуникативов,
новый языковой вкус и, как следствие, существенные изменения языковой
системы [15, 26 б.].
Газет тақырыптарына қатысты еңбектерді талдай келе, газет
тақырыптарының мынандай қызметтері анықталды (сурет 4):
Сурет 4. Газет мәтіндеріндегі тақырыптардың қызметі
Газет оқырманы – мінезі әр қилы, мамандыңы әр түрлі, әлеуметтік жағдайы
да бөлек адамдар аудиториясы. Ал газет болса ақпарат құралы ретінде осы
аудиторияға мейлінше аз сөзбен түсінікті етіп, сан қилы ақпаратты жеткізуі
қажет.
Тақырып әрқашан мәтіннен туа бермейді. Тақырып дегеніміз – газет
материалының аты ғана емес, оның қысқаша мазмұны. Тақырып – жарияланатын
мақаланың мәтіннен айыруға келмейтін бөлшегі, ең алдымен оқырманның көз
жүгіртіп бағамдап қарап, назарын аударатыны мақаланың тақырыбы. Жалпы газет
тақырыптары негізгі идеяны, ойды, түйінді береді, ал бар идея мақалада
жинақталады, оны оқып шыққаннан кейін толыққанды түсінік пайда болады.
Тақырыптың ең басты түйіні – оның идеясы.
Орыс тіл білімінде тақырыптардың ерекшеліктерін зерттеуге 1920-30
жылдары көңіл бөле бастады. Орыс тіл біліміндегі алғашқы зерттеулер Г.О.
Винокурдың Культура языка, А.М. Семищевтың Язык революционной эпохи
еңбектерінде байқала бастады. Аталған еңбектер газет тақырыптарының орыс
тіл білімінде жүйелі зерттеле бастауына негіз болды. Ал кейінгі Б.И.
Фоминыхтың Синтаксическая структура заглавий, С.П. Суворовтың
Особенности стиля английских заголовков, З.Д. Блисковскийдің Название
всегда важно зерттеу мақалалары – газет тақырыптарын синхронды тұрғыдан
зерделеуге арналған еңбектер. Сонымен қатар газет тақырыптарын тарихи
тұрғыдан да қарастыру мәселесі көтерілді. Осы тұрғыда А.С. Дубоваяның
Развитие структуры газетного заголовка во французском языке с 17 до начало
20 в., В.Г. Костомаровтың Из наблюдений над языком газеты: газетные
заголовки т.б. мақалаларын атауға болады. С.Д. Кражановскийдің 1931 жылы
жазылған Поэтика заглавий еңбегін тақырыпқа арналып жазылған негізгі
еңбектердің бірі ретінде атауға болады.
Газет беттеріндегі тақырыптарды зерттеуші ғалымдар М.С. Стам, И.С.
Фоменко, А.Э. Лазарева, Л.А. Коробова, Д.И. Заславскийдің еңбектерін атауға
болады. Қазақ тіл білімінде баспасөз тілінің ерекшеліктері мен газет
тақырыптары жөніндегі зерттеулерге елеулі үлес қосқан ғалымдар С.М. Исаев,
Б.А. Әбілқасымов, Н.В. Қарашев, Ж.Б. Райымбекова, Б.К. Момынованың, Аширова
А.Т. еңбектері газет тілін зерттеуге арналған құнды дүниелер болып
табылады.
Ф.З. Жақсыбаеваның Газет мәтіндерінің прагматикалық функциясы атты
кандидаттық диссертациясында Газет мәтіні тақырыпатының прагматикалық
функция атқаруы деген тарауша берілген [16, 113 б.]. Автор газет мәтіні
тақырыптарының прагматикалық сипатына тоқталады: Мәтіннің прагматикалық
мүмкіндігін арттыра түсетін микрокомпоненттерінің бірі – мәтіннің
тақырыпаты. Газет мәтініде тақырыпат тек синтаксистік ерекшелікті
көрсетпейді. Бұл қызметтің негізгісі – белгі, хабар беру, қызықтыру және
мәтінді ұйымдастыру. Сондықтан мәтін мен қоршаған ортадағы оқырмандар
арасындағы байланыстың негізгі күші тақырыпатқа түседі. Прагматиканың
тиімділігі адресаттың сана-сезіміне мақсатты түрде ықпал ету болып
табылатындықтан, газет мәтіні тақырыпатының маңызы артады. Газет мәтінінің
прагматикалық қызметіне сай келетін өзгерістер көп екендігі байқалады,
мұндағы басты мақсат – оқырмандарға әсер ету. Ф.З. Жақсыбаева қазақ
газетіне тән тақырыпатты қолдану әдіс-тәсілдерінің бірнеше түрін көрсетеді:
1. Тақырыпатты сұраулы сөйлеммен беру;
2. Тақырыпаттағы ойдың аяқталмағандығын білдіру мақсатында тақырыпатты
көп нүктемен беру;
3. Мақал-мәтелдер мен өлең жолдарынан үзінді беру.
Ғалым тақырыпатты қолдану әдіс-тәсілдерінің бұл түрлеріне жеке-жеке
тоқталады.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, автор оқырман қауымның назарын аудару
үшін тақырыпқа аса мән беріп, тақырыпты қызықты етіп қоюға бар күштерін
жұмсайды. Тақырыпты қызықты етіп берудің түрлі жолдары бар (сурет 5).
Сондай жолдардың бірі тақырыпты толымсыз сөйлеммен беру: Мысалы, Аты –
Қайсар, заты... (ЖА, 12.04.12.); сұраулы сөйлеммен беру; Мысалы, Білім
артық па, байлық артық па? (ЖА, 12.04.12.); атаулы сөйлеммен беру: Бәрі
есімде... (ЖА, 12.04.12.); хабарлы сөйлеммен беру: Наразылар қатары өсіп
жатыр (ЖА, 12.04.12.). Газет тақырыбының құрылымы 5 сызбада көрсетілген.
Газет тақырыбы атаулы сөйлем, толымсыз сөйлем, сұраулы сөйлем, лепті
сөйлем, хабарлы сөйлем түрлерінде келе береді.
Сурет 5. Газет тақырыптарының құрылымы
Р.Т. Қожабекованың диссертациялық зерттеуінде баспасөз беттеріндегі
тұрақты тіркесті тақырыптардың газет баспасөзіндегі қолданылу ерекшеліктері
қарастырылған. Диссертацияда қазіргі газет жанрларында көп қолданылатын
экспрессивті-эмотивті лексика, мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер мен
қанатты сөздердің көп қолданылатыны талқыланған. Бұл тіркестер ауызекі
сөйлеу тіліне тән тілдік тұлғалар мен қарапайым лексика үлгілерінде көп
жұмсалады. Тұрақты тіркесті тақырыптардың мағыналық сипаты деп аталатын
бірінші тарау Газет беттеріндегі тақырыптардың прагматикалық қызметі,
Мақал-мәтелдер – газет тақырыптарының арқауы, Газет беттеріндегі тұрақты
қолданылатын тақырыптардың тілдік ерекшелігі, Газет беттеріндегі
поэтикалық тақырыптар деген тараушалардан тұрады. Тарауда тақырыптардың
зерттелу тарихына шолу жасалып, одан кейін қолданылу құрылымы талданады.
Газет тақырыбындағы тұрақты тіркестердің ұлттық мәдени деректері деп
аталатын екінші бөлім Прецедентті тақырыптар – газет тақырыптарының
өзегі, Газет тақырыптарындағы әлемнің тілдік бейнесі, Тақырыптардың
оқырман сезіміне әсер етуі, Баспасөз беттеріндегі тақырыптардың кейбір
тілдік табиғаты атты тараушалардан тұрады [16].
Зерттеуші Қ. Есенова газет мәтіні тақырыбының қызметі туралы мынадай
тұжырым жасайды:
1. Тақырыпат газет мәтінінің ажырамас бір бөлігі бола отырып бірнеше
қызмет атқарады. Солардың негізгілері – тақырыбыштық, ақпараттық және
прагматикалық.
2. Әрбір мақалаға қатысты алғанда аталмыш қызметтердің үлес салмағы әр
түрлі болады, яғни бір тақырыпатта айқын көрінген прагматикалық қызмет
келесі біреуінде тасалануы, көмескіленуі мүмкін. Қазақ газеттеріне жасалған
шолу нәтижесінде бірінші тақырыпаттық қызметтің кез келген мақалаға қатысты
алғанда 100%-ға орындалатыны, ал ақпараттық қызметтің онымен саалыстырғанда
бәсеңдеу болатыны (75-80%), ал прагматикалық қызметтің рөлі үшінші орында
екені анықталды.
3. Графикалық-айшықтау, эмоционалдық-бағалауыштық, жарнамалық және
интегративтік сияқты қосалқы қызметтерді біріктіретін қызметтің оқырманның
мәтінді қабылдауға тигізетін өзіндік әсері болады.
4. Тақырыпатты реципиент қабылдауы үш кезеңнен тұрады: мәтінді оқығанға
дейінгі, мәтінді оқу барысы, мәтінді оқып болғаннан кейінгі кезең. Аталмыш
үш кезеңде тақырыпаттың қызметтері алма-кезек актуалданып отырады.
5. Тақырыпаттың прагматикалық қызметті өз деңгейінде атқаруы адресант
шеберлігі мен біліктілігін талап етеді [17, 294-295 бб.].
Қорыта айтқанда, газет мәтіні тақырыбының маңызы зор. Тақырып мәтіннің
мазмұнынан хабар береді. Тақырыптың атқаратын ең басты 4 қызметі бар:
номинативтік, ақпараттық, болжағыштық, прагматикалық. Орыс ғалымдарымен
қатар, қазіргі кезде, қазақ тілші ғалымдары да тақырыптың зерттелуіне көп
көңіл бөлуде.
1.3 Прецедентті мәтіндер – лингвомәдени таңба
Соңғы кездердегі лингвистикалық еңбектерде прецедент сөзіне қатысты
қалыптасқан прецедентті есім, прецедентті мәтін терминдері жиі қолданылып
жүр. Ең алдымен, осы прецедент сөзінің шығу тегіне тоқталайық.
Шет тілдер сөзінің сөздігінде прецедент сөзі былайша түсіндірілген:
прецедент (латынша praecedens – алда жүруші, алдыңғы) 1) ертеде орны бар
және үлгі-өнеге немесе ақтау болатын оқиға; 2) заң. Сот шешімі немесе басқа
да мемлекеттік органдардың белгілі бір іске байланысты шығарылған және
міндетті түрде ұқсас істерді шешу кезіндегі шешімдер [18]. Т.Ф. Ефремовтың,
C. И. Ожегов пен Н.Ю.Шведованың, Д. Н. Ушаковтың редакциялығымен шыққан
түсіндірмелі сөздіктерде де прецедент ұғымының мағынасы дәл осылай
ашылған.
Ал қазіргі орыс тілінің түсіндірме сөздігінде берілген анықтама мынадай
болып келеді: прецедент (praecedens латынша – алдыңғы, бұдан бұрынғы) –
өткен заманда өзінің орны болып, халыққа үлгі-өнеге болған, халықтың есінде
қалған немесе қазіргі уақытта ұқсас әрекеттердің негізі болатын оқиға.
Сот прецеденті – құқық негізінде белгілі бір күшке ие нақты бір іс
жөніндегі сот шешімі.
Прецедент (UML) – бағдарламалық жүйелерді жобалау кезіндегі бірізді
әрекеттердің спецификациясы.
Прецеденттер бойынша оқыту – шешім қабылдаудың алгоритмдерін автоматты
түрде құрастыру, эмпирикалық мәлiметтердiң негiзiнде топтарстыру немесе
болжаулар жасау, сонымен қатар жылдам оқыту және мәліметтердің
интеллектуалды талдаулары [19, 586 б.].
Прецедент (Use Case ағылшынша – қолданудың, пайдаланудың түрі,
сценариі) – жүйелі әрекеттердің спецификациясы. Оны жүйе, ішкі жүйе немесе
топ іске асыра алады.
Ал осы мағыналардың ішінде лингвистикаға енген прецедент терминін
беретін ұғымға сәйкес келетіні ертеде өзінің алатын орны болған, халыққа
үлгі-өнеге болып, халықтың есінде қалған белгілі бір оқиға деген анықтама.
Түсіндірмелі сөздікте прецедентті мәтін – нақты бір сөйлеу
мәдениетінде жалпы халыққа таныс болып келетін, үлгі-өнеге болатын, белгілі
бір жағдайларға байланысты дәлел ретінде қолданысқа ие болатын мәтін[19]
деп түсіндірілген.
Жалпы прецедент ұғымын орыс тіл білімінде ХХ ғасырдың соңында кеңінен
зерттей бастады. Қазіргі лингвистика ғылымында прецедентті мәтіндерге
байланысты туындаған мәселелерді шешу мақсатында көптеген ғалымдардың
еңбектерін, мақалаларын атап өтуге болады. Олар: Ю.Н. Караулов, В.Г.
Костомаров, Д.Б. Гудков, И.В. Захарченко, В.В. Красных және тағы басқалар.
Ю.Н Караулов өз зерттеулерінде прецедент, прецедентті мәтін ұғымдарына
тоқталған. Ю.Н. Караулов прецедентті мәтінді тек қана көркем әдебиетпен
байланыстыру дұрыс емес екендігін, кинофильмдер, сахналық көріністер,
танымал әндер, шығармалардың аттары, өнердің басқа түрлері (сурет, саз)
т.б. сияқты көптеген мәдениеттердің әсерінен де прецедентті мәтіндер
қалыптасуы мүмкін екендігін айтады.
Бірнеше жылдар бойы прецедентті феномендер БАҚ материалдарында
пайдаланылып, дамып отырды. Прецедентті феномендерге прецедентті оқиға,
прецедентті мәтін, прецедентті есім жатады.
Ресейлік зерттеушілер – Ю.Н.Караулов, Д.Б. Гудков, В.В. Красных т.б.
прецедентті феноменнің тілдік ойлау қабілетіне әсерін, соның ішінде
прецедентті атауларды анықтауда.
Қазақ тіл білімінде осы аталған феномендердің ішінде прецедентті
есімдер мәселесімен айналысқан ғалымдар ретінде Т. Жанұзақов,
Т. Қоңыров, Г.Б. Мәдиева, Е. Керімбаев, Г.А. Қажығалиева, Г.Қ.
Ихсангалиева, С.Қ. Иманбердиева, В.И. Жумагулова т.б. атап өтуге болады.
Әр ұлттың өзіне тән прецедентті мәтіндері болады. Ондай мәтіндер саналы
түрде алынады. Прецедентті мәтінді пайдаланған кезде оны қолданудың ерекше
формаларын жүзеге асыруға болады. Преценденттi мәтiндерге көркем
шығармалардағы дәйексөздер ғана емес, сонымен қатар, аңыз, әфсана,
поэтикалық шығармалар, нақыл сөздер, ертегi, анекдоттар да жатады.
Прецедентті мәтіндерді білетін адам қазіргі заманға, оның мәдениетіне
біршама жақын, тығыз байланыста болады, ал білмеген жағдайда, керісінше, өз
заманындағы, оған дейінгі мәдениеттен алшақ болады.
Прецедентті мәтін – қоғамның кез келген орташа деген өкілдерінің
барлығына жақсы белгілі болып келетін феномен. Прецедентті мәтіндерді
бұқаралық ақпарат құралдарында (БАҚ) қолдануы және оны оқырмандардың дәлме-
дәл қабылдауы, түсінуі қазіргі тілдік тұлғаның жалпы мәдени және мәдени-
сөйлеудегі міндетінің ажыратылмайтын бөлшегі болып табылады.
Прецедентті мәтіндерді толық түсініп, мәнін ашу аялық біліммен
байланысты болып келеді.
Аялық білім терминін фоновое знание терминіне балама ретінде ұсынып,
ғылыми айналымға енгізген ғалым – Н. Уәли.
Әдетте, аялық білімге танымдық дүниелер жатқызылып жүр. Танымдық дүние
дегеніміз – мифология, фольклор, ертегі, ауызша әдебиет үлгілері, аңыз,
ертедегі жазба әдеби туындылар, классикалық туындылардағы мәдени,
әлеуметтік маңызға ие болып келетін құндылықтар, тарихи тұлғалар мен тарихи
оқиғалар.
Бұл айтылғандар туралы мәліметтерді толық игерген адам ғана мәтінді
жақсы әрі толық түсінеді. Яғни мәтін болсын, тілдік бірліктер болсын таза
тілдік жағынан біліп қана қоймай, оны ары қарай тереңірек түсіну үшін сол
мәтінге қатысты барлық ақпараттарды, яғни оқиға орны, оқиғаның өткен жері,
оқиғаның болу себебі және т.б. мәліметтерді білудің маңызы зор. Сонда ғана
мәтіндегі лингвомәдени код толық ашылады.
Прецедентті атауларды оқығанда, әр адамның сана-сезімінде әлеуметтік-
психологиялық, саяси-қоғамдық, тарихи құбылыстар оянады, әрине, бұл тек
адамдардың біліміне байланысты, егер адам прецедентті атауға берілген
оқиғадан немесе т.б. хабардар болмаса, онда ол адамға прецедентті атау
ешқандай ықпал жасамайды. Бұл жағдайда мұндай атаулар тек қана атау
(номинациялық), жекелеу қызметін ғана атқарады.
Прецедентті мәтіндер қоғам мәдениетінде өте маңызды рөл атқарады. Әрбір
прецедентті мәтіннің беретін мағынасы, астары бар. Әр буын өкілдерінің, кез-
келген топтың, тіпті бір отбасының өздеріне тән, өздері ғана түсінетін
прецедентті мәтіндері болуы мүмкін.
Адамның есімі де прецедент бола алады. Ол тарихтағы ұлы тұлғаның немесе
әдеби шығармаларда, киноларда кездесетін кейіпкерлердің есімі болуы мүмкін.
Мысалы, тарихымыздағы ұлы тұлға Тұран патшасы Афрасиаб есімін айтсақ
болады. Афрасиаб — Тұран патшасы, қолбасшы, түркі жұртының ұлы тарихи
тұлғасы. Ол IV-VI ғасырлар аралығы шамасында өмір сүрген. Афрасиабтың есімі
Әбу Райхан әл-Бируни, Мұхаммед Хайдар Дулати, Махмұд Қашқари, Әбу Бәкр
Мұхаммед Наршаһи, Хамза Исфаһани, Рашид ад-Дин, т.б. ғұламалардың
еңбектерінде кездеседі. Сонымен қатар, Афрасиабтың есімі Фирдаусидің
Шаһнамасы арқылы жұртшылыққа кеңінен танылды. Шығармада Рүстем батыр
бастаған парсылар мен Афрасиаб билігіндегі түркілердің ұзаққа созылған
соғысы барысында Иран билеушісі Надир шаһты Афрасиаб өлтіреді, сол сияқты
Кейқауыстың баласы Саяуыш (Сиявуш) батырды жеңеді. Тарихи шығармаларда
Афрасиабты түркілердің Алып Ер Тоңа батыры екені айтылады, оның теңдессіз
әскери қайраткерлігі, жеке басының батырлығы мадақталады. Мықты қолбасшы,
батыр болғандығы сонша, Афрасиабтың есімін естіген кезде, соғысуға келген
жауларын бірден қорқыныш билеп, кейін шегіне бастайды екен. Сол кездерден
бастап бұл есімнің астарында үрей тудыратын адам деген ұғым қалыптасқан.
С. Жапақов эпикалық шығармалардағы агионимдерді прецедентті феноменге
жатқызып, оған мынадай мысалдар келтіреді: Баба түкті Шашты Әзіз, Отырарда
Арыстан бап, Бибі Фатима, Қарашаш ханыс, Палуан қыз, Сексен сегіз Сәруар,
Тоқсан тоғыз машайық, Ғайыр Ерен, Қырық шілтен, Дәуіт пайғамбар; Қыдыр ата,
Адам ата, Хауа ана, Мәдинеде Мұхаммед пайғамбар, Түркістанда Қожа Ахмет,
Қырда Қияс пайғамбар, ойда Ілияс пайғамбар және т.б. [20,24 б].
Ғаламаты көп қасиетті Ғайыперен қырық шілтен. Ғайыперен қырық шілтен
– арабтың, көне түркінің және парсының сөздерінен құралған тіркес. Арабтың
ғайыбы жоқ болып кету, көзден тасалану деген мағыналарда жұмсалады.
Шілтен парсы тілінде қырық тән немесе қырық дене деген ұғымды
білдіреді. Бұған қоса, мынадай да діни жорамалдар бар. Жалпы, әулиеліктің
жеті сатысы бар. Оның ең жоғарғысы – құтып, екінші сатысы – әруақуль
муқаддас, үшінші сатысы – Ғайыперен қырық шілтен болып саналады. Қырық
шілтеннің құрамында қырық әулие болады. Әулиелердің ұлықтары Ғайыперен
қырық шілтенмен бірігіп, Жаратқанды ұлықтап намаз оқиды екен. Кез келген
қазақтың ұғымында Ғайыперен қырық шілтен бейнесі – зарыққанға медет,
тарыққанға күш-қуат беретін ғаламат. Халық ауыз әдебиетінде, Қобыланды,
Алпамыс батыр жырларында, қисса-дастандарда бұл ғаламат көп кездеседі. Адам
ата-Хауа анаға дейін табиғаттың заңын, тіршіліктің көзін көрсеткен де осы
Ғайыперен қырық шілтен деп айтылады.
Адам Ата — Құран дерегі бойынша Алла тағала өз құдіретімен жаратқан ең
алғашқы адамның аты. Адам Ата ұжымақта жаратылып, ұжымақта ғұмыр кешті.
Алла өзінің сүйікті жаратқанын сыртынан бақылап жүріп, оның сұхбаттасатын
серігі болмағандықтан көңілі жүдеп жалғызсырайтынын аңғарды. Алла тағала
оны ұйықтатып тастады да, қабырғасын шығарып алып, Хауа Ананы жаратты. Аңыз
бойынша Адам Атадан әлемдегі барша адамзат ұрпақтары тараған. Алла тағала
Адам Атаға ерекше ілтипат көрсетіп, кеудесіне жан кіргізген соң, ілім-
білімге, зиялылыққа үйретеді. Барлық періштелерге оның алдында бас иіп,
бағынуға бұйырады. Бірақ Ібіліс Адам Ата мен Хауа ананы өз үгітіне
иландырып, ақыр соңында олардың пейіштен қуылуына себепші болады. Пейіштен
қуылған соң Адам Ата Хауа Анамен Мекке атырабында кездескен. Адам Ата үшін
көктен қара тас түсіріліп, ол сол жерге каһба тұрғызады. Олардың екі ұлы,
екі қызы болған екен. Ер жеткен соң екі ұлы (Әбіл мен Қабыл)
қарындастарының біреуіне таласып, бірін-бірі (Әбіл Қабылды) өлтіреді. Содан
бері Адам баласы өлетін болыпты. Аңыз бойынша Адам Ата бабамыз 930 жыл өмір
сүріп, дүниеден өткен. Адам ата мен Хауа Ана Мекке төңірегіндегі Қазына
өңіріне жерленген делінеді.
Айша бибі (ХІ ХІІ ғғ.) Қараханидтер әулетінің негізін қалаушы
Қараханның қалыңдығы. Айша бибінің кім екені жөнінде атадан балаға қалған
аңыз болмаса, тарихи деректер жоқ. Ал, аңыз оны төрт түліктің бірі сиыр
малының атасы деп есептейтін Зеңгі бабаның қызы еді дейді.
Сол аңыздың айтуынша, Айша бибі Түркістанда жас батыр Қараханмен
кездесіп, бірін-бірі ұнатқан екі жас бас қосып, өмірлік серік болуға
уағдаласады. Жаугершілік заман болса керек, тұс-тұстан анталаған жаумен
арпалысып, елін-жерін қорғаумен жүргенде Қараханның уәделі мерзімде Айша
бибіге баруға мүмкіндігі болмайды. Арада біраз уақыт өтіп кетеді. Ақыры
шыдамы таусылған Айша бибі Қараханның мекені Тараз қаласына өзі іздеп
бармақ болып, қасына күтушісі Баба әже қатынды ертіп, жолға шығады. Бірнеше
күн жол жүріп, Таразға жетеді.
Қаланың төбесі көрінгеннен кейін өзеннің жағасына тоқтап, сол арада
суға түсіп, шаң тозаңнан арылып, біраз дем алуға тоқтайды. Күтушісі ас
жабдығына кіріседі.
Салқын суға шомылып, денесі сергіп шыққан Айша бибі күтушісі ас
әзірлегенше дем алмақ болып, арнайы өзіне төселген төсенішке келіп жатады.
Сүйіктісінің ауылының төбесін көріп көңілі жайланған, енді аз уақыттан
кейін онымен кездесетінін ойлап, тәтті қиял бесігінде тербеліп жатып,
маужырап ұйықтап кетеді. Осы ұйқыдан оны даланың улы жыланы шағып оятады.
Денесін у жайлап, тынысы тарылып бара жатқан Айша бибі дереу Қараханға
хабар бергізеді. Қарахан тәуіптерін, молдасын алып жеткенде ару қыз ісіп
кеуіп екі дүниенің арасында жатыр екен. Қарахан молдаға екеуінің некесін
қиғызады. Содан кейін ол қызды қолына алып, жаны үзіліп бара жатқан Айшаның
құлағына: Айша, сен енді бибі болдың! деп үш рет айқайлапты.
Қайғырып, қан жұтқан Қарахан сүйген жарының денесін арулап жерлеп,
басына әсем күмбез орнатады. Жауын шайып, жел мүжіп, уақыт өз белгісін
салғанымен бір-бірін шынайы сүйген ғашықтардың махаббатының өшпес
белгісіндей болып, сол күмбез Тараз қаласының іргесінде әлі тұр.
Сонымен, қорыта айтсақ, орыс ғалымы Ю.Караулов енгізген прецедент
термині қазақ тіл білімінде Т. Жанұзақов, Т. Қоңыров, Г.Б. Мәдиева, Г.Қ.
Ихсангалиева, С.Қ. Иманбердиева, Н. Уәли т.б. сияқты тілші ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылуда. Тарихи тұлғаларадың, ертегі кейіпкерлерінің
есімдері, осы күнге дейін болған елеулі оқиғаларға байланысты шыққан
әндерден, өлеңдерден үзінділер т.б. прецедент ұғымын білдіреді. Прецедентті
мәтіндер ұлттық мәдениетіміздің бір көрінісі. Лингвомәдениеттану ғылымының
зерттеу нысаны.
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында тіл білімі саласында көптеген
жаңа бағыттар пайда бола бастады. Тілдік құбылыстарды зерттеу тек қана
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жүйелермен шектеліп қана қоймай,
антропоцентристік зерттеулерге көше бастады. Антропоцентристік бағыттың тіл
ғылымындағы көрінісі ретінде психолингвистика, этнолигвистика,
лингвоелтану, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану сияқты тіл
білімінің салалары пайда бола бастады. Психолингвистика – психология мен
лингвистиканың аралығындағы ғылым саласы. Ол сөйлеу процесін, оның мазмұны,
коммуникативті рөлі, сөздің ойға қатысы тұрғысынан
зерттейді. Этнолингвистика – этнос болмысын оның тілі арқылы танып-білу
мақсатынан туындаған лингвистиканың жаңа да дербес бір саласы болып
табылады. Когнитивтік лингвистика – тіл мен сол тілдің иесі адам санасын
тұтастықта қарастырып, тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі
ассоциативті-вербальды құрылым, болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы
жүйе ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. Қазіргі тіл білімінде кеңінен
қолданыс тауып келе жатқан тағы бір бағыт – лингвомәдениеттану.
Лингвомәдениеттану – тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін тіл білімінің
жаңа бағыттарының бірі.
Мәдениет – халық дамуындағы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын ұлттық
құндылықтар жиынтығы болып табылады. Әр ұлттың ана тілінде оның бүкіл
өмірі, тарихы, тыныс-тіршілігі, жан дүниесі, яғни, мәдениеті көрініс
табатындығы белгілі. Тіл мен мәдениет-қоғам дамуының әлеуметтік азығы.
Тілдің әлеуметтік маңызы тіл мен мәдениетті, тіл мен қоғамды бірге алып
қарағанда ғана ашылады. Адамның жан дүниесі мен болмысының, мәдениетінің
қалыптасуына үлкен үлес қосатын халықтың баға жетпес байлығы – оның тілі.
Тіл – мәдениеттің көзі, ұлт өмірінің айнасы. Тіл мәдениеттен тыс өмір
сүрмейді, себебі ол мәдениеттің бір көрінісі. Ал, кез келген мәдениеттің
түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп, тілдің кумулятивтік қызметі арқылы
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Тіл – халықтың мәдениеті, салт-дәстүрі, қадір тұтатын заттары мен
құндылықтар дүниесінің, қоршаған ортаның т.б. өмір сүру үлгілерінен
хабардар ететін құрал. Мәдениет – адамның тілде көрініс табатын бүкіл
рухани өмірі, тәжірибесі.
Тіл – ұлттық мәдениеттің көрінісі. Осы ұлттық мәдениет, қоғамдық
өзгерістер мен инновациялық атаулының барлығы тілдік көрініс табуы заңды
құбылыс. Себебі тіл – халықтың рухани және материалдық мәдениетінің, барлық
бітім–болмысының айнасы іспетті. Тіл біліміндегі таңба теориясының танымдық
негізін салушы В.фон Гумбольдтың: Халықтың тілі барда оның рухы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Баспасөз бұрын ағартушылық, үгіт-насихаттық,
танымдық бағытта қызмет етсе, бүгінгі күні, электронды-ақпараттық
технологияны пайдаланып отырған заманда, ең алдымен, қарым-қатынас
құралына, екіншіден, таным құралына, үшіншіден, мәнді жеткізуші құралға
айналған.
Баспасөз – халық арасында әр түрлі ақпараттар тарата отырып, қоғамдық
пікір қалыптастыруға, саяси жұмыстар жүргізуге, мемлекеттің, әлеуметтік
топтардың не жекелеген тұлғалардың мүдделерін танытуға қызмет етеді.
Басылым беттерінде жарияланған мақалаларды оқуға тартудың негізгі әрі
бірден-бір тиімді жолы мақала тақырыптарын автордың дұрыс таңдай білуі. Осы
орайда мақалаға атау болу қызметін атқаруда прецедентті мәтіндердің орны
айрықша болып келеді. Бірақ бұл мәселенің екінші жағы тағы бар. Ол –
оқырман қауымның прецедентті мәтіндердің артында тұрған ақпаратты
қаншалықты дұрыс тани білуі және осы прецедентті мәтіннің оқырманға ықпал
ету әсерінің қаншалықты жоғары деңгейде екендігі оқырманның аялық блімімен
анықталады.
Біздің диссертациялық жұмысымыздың ерекшелігі де сол – прецедентті
мәтіндердің әсіресе, жас буын өкілдерінің қабылдауында қаншалықты дұрыс әрі
белсенді екендігінің жас оқырмандар арасында сауалнама жүргізу арқылы
шынайы фактілер негізінде айқындау. Өйткені газет мақалаларында прецедентті
мәтіннің қызмет етуі және көпшілікпен сәйкесінше қабылдануы тілдің мәдени-
сөйлеу құзырындағы маңызды бөлігі.
Қазіргі болмысты прецедентті мәтіннің көмегіме жеткізу арқылы
журналистика ерікті және еріксіз түрде прецедентті мәтіннің құндылығын
көтереді және жолданушы санасында бағалы сипаттама қалыптастырады.
БАҚ-ның жауапкершілік деңгейіне қарай журналисттердің сөйлеу мәдениетіне
жоғары талап қойылады. Прецедентті мәтіндерді пайдалана алудың және танудың
маңыздылығын В.Г. Костомаров пен Н.Д. Бурвикованың мына пікірлері дәлелдей
түседі: Прецедентті мәтіндерді пайдалана білмеу – сөйлеу мәдениетінің
төмендігін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты – қазіргі қазақ тілді басылымдардағы мақала тақырыбы
болған прецедентті мәтіндердің қызметтері мен оны оқырманның (жас буын
өкілдері жайында) қабылдауларын анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін мына міндеттерді шешу көзделді:
- газет тілінің жалпы зерттелу жайына тоқталу;
- прецедентті мәтіндерге сипаттама беру;
- прецедентті мәтіндердің жіктемесіне тоқталу;
- қазақ газеттеріндегі прецедентті мәтіндердің қолданылу мақсатын
анықтау;
- прецедентті мәтіндердің ұлттық-мәдени әлеуетіне тоқталу;
- эксперимент негізінде прецедентті мәтіндерді оқырманның қабылдау жайын
көрсету;
- прецедентті мәтін түрлерінің газетте қолданылу жиілігі мен оның
себептерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Қазіргі қазақ тілді ресми газеттердегі мақала
тақырыптарындағы прецедентті мәтіндер.
Зерттеудің дереккөздері: Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде 2010-
2012 жылдары жарық көрген ресми басылымдардың (Ана тілі, Қазақ
әдебиеті, Айқын, Жас Алаш, Алаш айнасы) материалдары пайдаланылды.
Зерттеуде қолданылған әдістер: Зерттеу жұмысында түсіндірме, сипаттама
жасау әдісі, салыстыру, эксперимент, талдау әдістері қолданылады.
Компоненттік талдау әдісі прецедентті мәтіндердің семантикалық дамуының
талдауы нәтижесінде жүргізілді. Сандық әдіс жүргізілген эксперимент
қорытындысын талдау нәтижесінде газет беттеріндегі прецедентті мәтіндердің
қолданылуын анықтау мақсатында пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық базасы ретінде М.М. Бахтин, Ю.Н. Караулов, Д.Б.
Гудков, В.В. Красных, И.В. Захаренко, Ю.М. Лотман еңбектеріндегі, сонымен
қатар, қазақ ғалымдарының Б. Момынова, Н. Уәли, А.Т. Аширова, Н.Ж.
Дәулеткереева, Г.К. Ихсангалиева, Р.Т. Қожабекова, Қ.Ө. Есенова т.б.
еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар басшылыққа алынды.
Ғылыми жаңалығы: Зерттеудің ғылыми жаңалығы мынадай:
- 2010-2012 жылдар аралығында жарық көрген қазақ тілді басылымдардағы
мақала тақырыптарында кездесетін прецедентті мәтіндер қарастырылып, олардың
жіктемесі жасалды.
- Прецедентті мәтіндердің сипаттамасы айқындалды.
- Прецедентті мәтіндердің дереккөздері көрсетілді.
- Прецедентті мәтіндерді оқырман қауымның кабылдауы мен оларға әсері
анықталды.
- Сауалнама нәтижесінде жас айырмашылығына байланысты прецедентті
мәтіндерді оқырманның қабылдауы туралы қорытынды тұжырым жасалды.
Теориялық құндылығы: Зерттеудің теориялық құндылығы материалға талдау
жүргізу негізінде публицистикалық дискурстағы прецедентті мәтіндердің орны
мен рөлі туралы ақпарат береді. Қазақстанның билингвалды контексінде тіл
иеленушілердің прецедентті мәтіндерді қабылдау ерекшеліктері мен түсіну
деңгейлері анықталды.
Практикалық маңызы: Зерттеу жұмысының практикалық маңызы, диссертация
жұмысының материалдары, ғылыми қорытындылар мен нәтижелері, ЖОО-да жалпы
және стилистика курстарын оқу кездерінде, сонымен қатар, Журналистикалық
шеберлік, Прагматикалық лингвистика, Аударманың теориясы мен практикасы,
Мәтін лингвистикасы т.б. курстарды оқу барысында қолданысқа ие бола
алады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Тақырып – оқырманның қабылдауына тікелей әсер ететін прагматикалық
бірлік. Тақырып мәтіннің мазмұнынан хабар береді.
- Прецедент – ертеде өзінің алатын орны болған, халыққа үлгі-өнеге
болып, халықтың есінде қалған белгілі бір оқиға.
- Прецедентті мәтіндерді толық түсініп, мәнін ашу аялық біліммен
байланысты болып келеді.
- Прецедентті құбылыс өзі арқылы тіл мен мәдениеттің өзіндік синтезін
көрсете отырып, қазіргі лингвомәдени парадигмада маңызды рөлге ие.
- Прецедентті мәтіндердің ерекшеліктері олардың әрі мақал-мәтел, әрі
тұрақты сөз тіркестері, әрі нақыл сөздер бола алуында.
- Газет мақаласы тақырыптарында прецедентті мәтіндерді қолдану
оқырманның назарын аударып, мақала мәтінін оқу-оқымауға шешім
қабылдатады.
Зерттеу қорытындыларының жариялануы: Зерттеу жұмысына байланысты 3
ғылыми мақала жарық көрді. Прецедент ұғымының тілдік сипаты (Білім және
Ғылым саласындағы инновациялар және VIII Электроника және компьютерлік
технологиялар атты халықаралық ғылыми-практикалық коференция 12.12.2011.);
Қазақ тілді басылымдардағы прецедентті мәтіндердің қызметі (СДУ
хабаршысы, №1, 2012); Прецедентті мәтін – лингвомәдениеттанудың зерттеу
нысаны (Қазақ тіл білімі: жаңа ғылыми парадигмалар мен оқытудың
инновациялық технологиялары атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция
жинағы 19-20.04.2012.).
1 ГАЗЕТ ТІЛІ ЖӘНЕ ПРЕЦЕДЕНТТІ МӘТІН
1.1 Қазақ тіл біліміндегі газет тілінің зерттелу жайы
Мерзімді баспасөздің ең негізгі әрі көне түрлерінің бірі – газет. Газет
– насихат құралы, ол үкімет орындарының қабылданған шешімдері туралы
азаматтарды мүмкіндігінше толыққанды хабарландырып отыруы тиіс. Газеттің
қоғамдық қызметі:
- қоғамдық өмірдің маңызды оқиғалары жөнінде хабарлау;
- қоғамға аса қажетті білімдерді қалыптастыру мен тарату;
- көпшілікті хабардар етуде қоғамның белсенді топтарының қатысуына
жол ашу;
- болып жатқан оқиғаларға саяси және адамгершілік тұрғыда баға беру;
- саясаттың маңызды мәселелері бойынша қоғамдық пікір қалыптастыру
болып табылады.
Сурет 1. Газет мәтіндерінің сипаты
Мерзімді қазақ баспасөзі әр түрлі ғылымның зерттеу объектісі болып
келеді (сурет 1). Тарихшылар мерзімді басылымдарды тарихтың дереккөздері
ретінде қарастырса, саясаттанушылар саясатпен байланыстырып, мерзімді
баспасөз арқылы үгіт-насихат жүргізсе, ұлтымыздың мәдениеті баспасөз арқылы
көрініс табады. Ал тілші ғалымдар оған лингвистикалық тұрғыдан зерттеу
жүргізеді.
Тіл мен баспасөз – егіз ұғым. Қоғамдық-саяси, мәдени өмірімізде болып
жатқан өзгерістер тіл арқылы баспасөзде көрініп жатса, сол өміріміздің,
қоғамымыздың дамуы барысында пайда болған жаңалықтар, баспасөз арқылы
тілімізге еніп жатады. Белгілі бір кезеңдегі тіл дамуының жай-күйін білу
үшін, зерттеушілер еңбегі көрсетіп отырғандай сол кезеңдегі баспасөзге
зерттеу жүргізген дұрыс. Қандай да бір кезеңдегі баспасөзді зерттегенде ең
алғаш көзге түсетіні – тілдің фонетика, морфология, синтаксистік
ерекшеліктерінен гөрі оның лексикалық ерекшелігі. Бұл – заңды да. Себебі,
тілдің лексикасы қоғаммен тығыз байланысты болғандықтан, өзгеруге бейім
тұрады. Сондықтан да, ең алдымен, пайда болған сөздің, сөз қолданысының
мағынасына, содан кейін ғана оның жасалу жолына мән береміз.
Сурет 2. Газет тілінің зерттелуінің лингвистикалық аспектісі
Қазақ тіл білімінде көптеген мәселелер қаралып, өз шешімдерін тауып
жатыр. Сондай мәселелердің бірі – қазақ баспасөзінің тілі. Қазақ тіл
білімінде қазақ баспасөзі, ондағы публицистикалық стиль жөнінде зерттеуші
ғалымдардың біраз еңбектері бар. Ғалым-зерттеушілер Х.Бекхожиннің,
Б.Кенжебаевтың, Н.Қарашеваның, Ү.Субханбердинаның, Б.Әбілқасымовтың
еңбектерінде қазақ баспасөзінің тарихы, алғашқы қазақ газеттерінің тілі сөз
болса, ғалым С.Исаевтың Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы
еңбегінде, атының өзі айтып тұрғандай, кеңестік дәуірдегі тіл дамуының жай-
күйі сөз болады. Газет лексикасы, оның жүйесі мен құрылымы жөніндегі
Б.Момынованың, әдеби тілдің публицистикалық стилі жөніндегі О.Бүркітовтың
ғылыми жұмыстарының қазақ баспасөзін зерттеудегі маңызы зор. (Сурет 2)
Профессор Б.Кенжебаев 1888 жыл мен 1928 жылдар арасында қазақ даласында
65 шамалы газеттер мен журналдар шығып тұрғандығынан хабардар етеді [1, 3
б.]. Қазақ мерзімді баспасөзінің алғашқы қарлығаштары Айқап, Түркістан
уәлаятының газеті, Дала уәлаятының газеті, Қазақстан газеттерінде
жарияланған материалдардың мазмұндалған библиографиялары 1961, 1963 жылдары
жарық көрді. Сондай-ақ, алғашқы қазақ басылымдарының редакторларына
арналған еңбектер Б.Кенжебаев, Қ.Бейсембаев, Х.Бекхожин, Ә.Жиреншин,
Т.Кәкішев, З.Тұрарбекова, Қ.Ыдырысов, З.Бисенғалиевтар жүргізген ғылыми
зерттеулер нәтижесінде дүниеге келді.
Зерттеуші-ғалым Ө.Әбдімановтың Қазақ газеті туралы зерттеуі осы
қатарды толықтырған еңбектердің бірі екенін айта кету керек [2]. Қазақ,
Алаш, Сарыарқа газеттерінің мазмұндалған библиографиялық көрсеткіші
[3], алғашқы қазақ газеттерінің осы күнгі әліпбиге түсірілген нұсқалары
[4], Айқап және Қазақ газеттерінің энциклопедиялық басылымдары жарыққа
шықты [5, 141 б.].
Айқап журналы мен газет материалдарын іріктеп, топтап, құрастырып,
осы күнгі әліпбиге түсіріп, жарыққа шығарған зерттеушілер Ү.Сүбханбердина,
С.Дәуітовтер 1905-1907 жылдары Россияда болған революция дүмпуі нәтижесінде
қазақ газеттерінің екінші бір үлкен шоғыры дүниеге келгендігін айтады [6, 6
б.]. Олар: Серке - 1907 ж., Қазақ газеті - 1907 ж., Дала, Қазақстан
- 1911-1913 жж., Ешім даласы - 1913 ж. Осы аталғандардың қатарына
Ә.Бөкейханов сынды қайраткер азамат әр жылдары шығарып тұрған Голос
степи, Омич газеттерін де қосуға болады.
Зерттеуші Б.Момынова Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы) деп
аталатын ғылыми еңбегінде бұқаралық ақпарат құралдарын оқылатын (визуальды)
мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиальды - радио), әрі тыңдауға, әрі
көруге болатын (аудиовизуальды - теледидар, деректі кино) үш түрге бөліп,
олардың үш түріне де ортақ 5 қызметін көрсетеді.
Олар: біріншіден, ақпараттық функциясы, екіншіден, ақпаратты
жеткізудегі комментарийлық-бағалауыштық функциясы, үшіншіден, ақпараттың
ағартушылық-танымдық функциясы, төртіншіден, ақпараттың қоғам мүшелерінің
дүниетанымына әсер ету функциясы, бесіншіден, ақпаратты жеткізудегі жағымды
эффектілер тудыру үшін тиімді тәсілдерді пайдалану функциясы [7, 4-5 бб.].
Б.Момынова өзінің Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы) еңбегінде
жалпы газет атаулының лексикалық құрылымы мен жүйесіне ғылыми тұрғыдан баға
беру үшін мынадай іс-әрекеттерді жүзеге асыру керектігін айтады:
Сурет 3. Газет тілінің лексикасы
Қоғамдық-әлеуметтік ортаның жоғары, орта және төменгі деңгейлерін
ескеру, яғни әлеуметтік фактордың газет тілін қалыптастырудағы маңызы
назардан тыс қалмауы керек. Бұл фактор көбінесе басылымдардың таралымына да
ықпал етіп отырады. Сондай-ақ, қаржы көзін табудың жолына, оқырман қауымның
барынша көп бөлігін қамтуға бағытталған, қажеттіліктен туындаған
тенденциялар қазіргі газеттердің басты стратегиялық бағытын айқындап, кей
тұста бұрынғы типін өзгертуге дейін итермелеп отырғаны да қамтылды.
Сонымен бірге, газет лексикасының құрылымы мен жүйесіне тән
ерекшеліктерді тану: оның құрылысына (айдар, тақырып, жанр, кейбір мәтіндік
ерекшеліктеріне) тоқталу, сондай-ақ, газет лексикасының типтерін – қоғамдық-
саяси лексика, бағалауыштық лексика, бейтарап сөздердің қатарын анықтау,
оларға тән тілдік қабаттарға тарихи-семантикалық талдаулар жасау; газеттің
типтік лексика түрлеріне тән басты белгілерін аықтау; соның нәтижесінде
газеттің әдеби тілді дамытудағы, сөздік қатарды толықтырудағы, әдеби тіл
тазалығы жолындағы, терминжасам мен сөзжасам саласындағы, тіл мәдениеті
көрсеткіштері тұрғысындағы жетістіктері мен кемшіліктерін санамалау арқылы
мүмкін болғанын айту керек [7, 6-7 бб.].
Жас ғалым Ш. Исақұлова Газет жанрларындағы тұрақты сөз тіркестері
(фразеологизмдер) атты ғылыми мақаласында газет тілінде көп
пайдаланылмайтын фразеологиялық тіркестер бірте-бірте кең орын алып
келетіндігін және олардың оқырман қауымның санасы мен сезіміне терең ықпал
ететіндігін сөз етеді. Қазақ басылымдары беттерінде кездесетін
фразеологиялық тіркестерден мысал келтіреді: Дегенмен, іс жүзінде барлығы
аспан айналып, жерге түскендей жағдайда (АТ, 12.11.03.), жалпы қызметкерлер
осы басшы қызметін жалғастыра берсе екен дегенді ашық айтпаса да,
бүйректерін Байсағатовқа бұрып тұрғанын байқатты (ЖА, 20.04.04.), біреулер
көрдегі балыққа ен салып жатқан көрінеді (ЖА, 25.02.03.), өткен жылы
Парламент Сенатына депутат болып сайланған, бірақ сенаттағы орынтағына
отырып үлгермей қылмыс жасаушы ретінде мойнына құрық салынған
М.Қойшыбаевтың оқиғасы осындай пікірлердің отына май құя түскендей болды
(ЖА, 06.03.03.) т.б. [8, 97-98 бб.].
Қазақ тіл білімінде баспасөз материалдарында шыққан жаңа сөз, жаңа
қолданыстарды тіркеп, сөздік етіп шығару 1985 жылдан басталғанын ғалым Р.
Сыздықова Жаңа атаулар сөздігінің алғы сөзінде айтып өтеді.
Қазақ баспасөзінде жаңа ұғымдарды, қолданыстарды мүмкіндігінше қазақша
беру тілімізді байыта түседі. Р.Р. Тұяқбаева Баспасөз тілі – тіл дамуының
қайнар көзі атты мақаласында мерзімді баспасөзде кездесетін жаңа сөз
қолданыстар мен олардың жасалу жолдарына тоқталады. Ғалым жаңа сөз
қолданыстарының 6 жасалу жолын атап көрсетеді:
1. Жұрнақтардың активтенуі нәтижесінде. Масалы, хана жұрнағы
арқылы: дәмхана, зертхана, ойынхана, мейманхана т.б.
2. Сөздердің бірігуі арқылы жасалған сөздер: Мысалы, зейнетақы,
жәрдемақы, өтемақы, саяжай, елорда т.б.
3. Баспасөз беттерінде қысқарған сөздер де жиі қолданылады: Мысалы,
СССР-ды КСРО, ООН-ды БҰҰ деп жазып жүр.
4. Бірінші құрамы өзге тілдің сөзінен, кейінгі құрамы қазақшадан
тұратын және бірінші құрамы қысқарған сөздерді жасауға тірек
болып тұрған сөздерді де кездестіруге болады: Мысалы, теле –
телехабар, телеарна, тележоба; авто – автожуу, автотұрақ; фото –
фототерім, фототілші, фотобайқау т.б.
5. Жаңа сөз қолданыстарды жасауда келісім-шарт, ақшалай-заттай
сияқты қос сөздерді де кездестіруге болады.
6. Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған: Сыбайлас жемқорлық, ұялы
телефон, шаруа қожалығы, ғарыш айлағы т.б. [9, 150-151 б.]
Б.Момынова Газет тіліндегі варваризмдерді, олардың ана тіліміздің
нормасына қайшы келетін, тіл мәдениетіне нұқсан келтіретін тұстарын
қарастырады. Лингвистикада варваризм үш түрлі мағынада қолданылатынын
айтады: варваризм - белгілі бір тілдің нормасына қайшы, ол тілдің заңы
бойынша теріс құрастырылған сөз формалары мен сөз тіркестері; варваризм -
шетел әдет-ғұрпы, өмірі мен тұрмыс салты реалийлеріне қатысты кірме сөздер;
варваризм - әзірше бөгде тілге толық ене алмай, кейбір мұқтаждықтарды өтеу
үшін қолданылатын шетел сөздері мен сөз тіркестері [7, 202 б.]. Кейбір
қазақ басылымдарында, әсіресе, Жас алашта варваризм көріністері анық
байқалатыныдығын, тіпті алғашқы беттерінен табылатындығын айтып,
мысалдармен көрсетеді: Төл теңгесіне зарығып жете алмай жүрген жұрт қайдағы
бір қаңғып келген иностранецті қайтеді? (ЖА, 08.04.99.); Ең алдымен
өзіңе, сосын күн көріп жатса, өзгеге де приятно (ЖА., 12.11.98.);
Маладес, Зәуке! Алған бетіңнен қайтпа! (ЖА., 30.01.99.); Үлкен акулаларды
қолға түсіру үшін көптеген нақты құжаттар дайындалады (ЖА., 15.04.99.);
Оған 24 мың долларға иномарка сатып әперді ... (АА., 14.12.98.) т.б.
Момынова Б. осы сияқты варваризмдерді пайдалану кейбір басылымдарда
тенденциялық бағыт алып бара жатқандығын айтады [7, 204 б.].
А.Т. Аширова газет мәтіндерінің синтаксистік құрылымын қарастырады.
Ғалымның айтуынша: БАҚ бетіндегі мәтінде белгілі контекске құрылған сөйлем
айрықша маңызды орын алады. Сөйлеу – ситуацияға да, контекске де тән болып
келеді. Контекстегі сөйлем әр түрлі мәнге ие болады. Ситуация мен конткесте
сөйлемнің әр түрлі формалары түседі. Сөйлем әр уақытта аяқталған ойды
білдірмейді, бұл, әсіресе, БАҚ мәтіндерінде жиі кездесіп отырады. Сондықтан
БАҚ тіліндегі синтаксистік жүйенің негізгі қызметі ситуацияға және
контекске тікелей тәуелді болып келеді. Оқиға, құбылысты баяндауда
баяндалған ақпараттың мәндік құрылымын айқындайтын сөйлем түрлері кездесіп
отырады.
БАҚ бетінде жарияланған шығармаларда сөз контекске айтушының мақсатына,
ниетіне, көзқарасына, интеллектуалдық мәдениетіне тікелей байланысты.
Контексті коммуникативтер жасайды, яғни автор, хабарлаушы. Сондықтан онда
сөйлемнің барлық түрі кездесіп отырады, - дейді [10, 131 б.].
Сонымен қатар, Аширова А.Т. газет атауларының синтаксистік
ерекшеліктеріне тоқтала келіп, газет атаулары тартымды, мазмұнды болуы
үшін, қандай газет болмасын, оны жазудың үш бағытын ұстанғаны анық.
Біріншісі – тақырыпты таңдау, екіншісі – таңдап алынған тақырыптың мәнін
ашып, талдау, үшіншісі - әдеби өңдеу. Осы үш бағыттың қолданылу аясы
бірдей, бір мезетте болса, таңдап алынған газет атаулары сәтті шықса, тілші
ізденісінің жемісі, еңбегінің биік шыңы болып табылатыны ақиқат. Бүгінгі
күнде мақал-мәтелдерден, қанатты сөздер мен афоризмдерден, цитаталар мен
жыр жолдарынан, танымал көркем шығарма аттарынан немесе ауызекі тілден,
яғни қарапайым сөздер арқылы жасалған газет атауларының маңызы зор.
Өйткені, газет атаулары, тақырыптың өзімен-ақ адамның ой-санасын өсіріп,
қоғамдық пікірге қозғау салып, әлеуметтік ой-сананы қалыптастыруға ықпал
етеді. Газет атауларының қыр-сырын синтаксистік тұрғыдан талдап,
ерекшелігін ашу – тілші ғалымдардың басты міндеті [11, 20-21 бб.], -
екендігін айтады.
Газет тілі мәселесі – өте күрделі мәселе. Газет тілінің көтеретін жүгі
де тілдік жағынан әртүрлі. Осы жағын толық аңғарған А. Байтұрсынов былай
дейді: Мәдениет – ең маңызды жан серігі жазу арқылы өркениет жемісі
саналатын газеттер тілі. Газет – халықтың рухани, мәдени өмірінің айнымас
бөлшегі. Газеттің жалпы адамзат тарихындағы, жекелеген халықтар мәдениеті
мен тарихындағы алатын орны ерекше.
Сонымен, қазақ газеттерін бірнеше ғылым салалары зерттеу үстінде. Соның
ішінде лингвистика ғылымында көптеген ғалымдардың еңбектері мерзімді
баспасөз тіліне арналған. Лингвистикада газет тілінің лексикасы, оның
ішінде фразеологизмдер, варваризмдер, жаңа сөз қолданыстар қарастырылған.
Газет тілінің синтаксисіне, газет мәтіндерінің синтаксистік құрылымдарына
да көңіл бөлінген.
2. Қазақ тіл біліміндегі газет мақала тақырыптарының зерттелу жайы
Газет беттерінде жарияланған мақалалармен танысу барысында оқырманды
қызықтырып, назарларын аудартатын мақаланың тақырыптары болып табылады.
Қойылған тақырыптар берілген мәтіннің мазмұны туралы мағлұмат береді.
Тақырыпты жеңіл қабылданатын, астарлы, белгілі бір хабар беретін, қызықты
ету - журналисттің ең басты қиналатын жері. Себебі тақырып берілген
мәтіннің жарнамасы, оқырмандардың назарын өзіне тартатын магнит тәрізді.
Экспрессивті тақырып берілген мәтінді оқу немесе оқымауға шешім қабылдауға
көмектеседі. Дұрыс қойылмаған, оқырманның назарын өзіне аудара алмайтын
тақырыптардың кесірінен аса маңызды немесе қызықты мәліметтер оқылмай қалып
қоятын жағдайлар да болып жатады. Тақырып мәтінді атап қана қоймайды, ол
автор мен оқырман арасында байланыс орнатып, мақаланың иедялық-тақырыптық
мазмұнын түсінуге көмектеседі.
Тақырып – бұл жай ғана сөз, сөз тіркесі немесе конструкция емес.
Тақырып - оқырманның қабылдауына тікелей әсер ететін прагматикалық бірлік
табылады.
Отандық ғылым саласында тақырыпты зерттеу жаңаша лингвистикалық
зерттеулерге нысан болып отыр. Мысалы Г.К. Ихсангалиева газет пен теледидар
бағдарламаларының тақырыптарына функционалды-прагматикалық талдау жасаса,
Ф.З. Жақсыбаева тақырыптардың прагматикасына, Р.Т. Қожабекова баспасөз
беттеріндегі тақырыптардың фразеологиялық ерекшеліктеріне тоқталса, А.Т.
Аширова газет мақалалары тақырыптарының синтаксистік құрылымын қарастырады.
Тақырып адресант пен адресатты байланыстыратын негізгі көпір деп атауға
болады. Сол себепті де оқырманға ұсынылатын тақырып мәнді, түсінуге жеңіл,
негізгі ақпараттан хабар беретін және оқырман назарын бірден аударарлықтай
нұсқада болады. Негізінен, тақырыпты мақаланың бір бөлшегі деп
ойлағанымызбен, оған негізгі мәтінге қойылатын талаптан да өзге талаптар
қойылады. Оны кіріспе бөлімге дейінгі кіріспе бөлім деп тануымызга да
болады. Себебі, тақырып тема-ремалық құрылымнан бұрын беріліп, төменде
берілетін ақпаратты өзгеше тұрпатта жеткізеді - дейді тілші ғалым
Дәулеткереева Н.Ж. [12, 292 б.].
Номинатив сөз (тақырып сөз) тілдің белгілі (Ф. Де Соссюр бойынша –
языковой знак) немесе тіл білімінде сигнификат терминінен газет тақырыбының
басты айырмасы оның белгілі бір заттың биологиялық табиғи байланысы жоқ
акустикалық бейнесі емес, мақаладан туындайтын оймен, оның мазмұнымен
тікелей байланысты, өзге деңгейдегі тақырып болуында [13, 56 б.].
Зерттеуші ғалым Абашинаның газет тақырыптарына байланысты берген
анықтамасы: Анализ газетных текстов во временной разветке и в определенном
среде показал, что языковая форма словоформы до микротекста. При этом Т.А.
ван Дейк утверждает: ... категория заголовков в тексте имеет строго
определенную форму, однако комментариев по этому поводу не дает. Из этого
логический следует, что автор газетной публикации, давая тексту название –
заголовок, должен самостоятельно решать, немалотрудную задачу выбора
структурных параметров заголовка, руководствуясь стремлением, с одной
стороны, избежать установившихся стереотипов, а с другой придать публикации
выразительность уже на первой стадии ее организации давая ей название [14,
471-473 б.].
Қазіргі газет тақырыптары бастапқы кездегідей емес, біршама өзгерген.
Бүгінде газет тақырыптарын экспрессивті-эмотивті лексика, мақал-мәтелдер,
тұрақты тіркестер мен қанатты сөздер, кино, кітап аттары, өлең жолдарының
үзінділерімен т.б. беру дәстүрге айналған. Бұл туралы баспасөз тақырыптарын
зерттеген Г.К. Ихсанғалиева, Р.Т. Қожабекова, Б.Қ. Момыновалардың
еңбектерінде де көп айтылған.
Г.К. Ихсангалиева өзінің Функционально-прагматический анализ
заголовок атты диссертациялық жұмысында газет тақырыптарын зерттеп, талдау
жасай келе, олардың негізгі номинативтік, ақпараттық (информативтік),
прагматикалық және болжағыштық төрт тұрақты қызметіне тоқталып, қалған
функциялары қосалқы қызмет атқарады [15, 12 б.] – дейді. Сонымен қатар
газет тақырыптарына анықтама береді: Заголовки наиболее прямолинейно,
порой зеркально отражают события, происходящие в обществе и потребности
коммуникации. Заголовки отражают и фиксирует все процессы происходящие в
языке СМИ в целом и отражают современные состояние сознание коммуникативов,
новый языковой вкус и, как следствие, существенные изменения языковой
системы [15, 26 б.].
Газет тақырыптарына қатысты еңбектерді талдай келе, газет
тақырыптарының мынандай қызметтері анықталды (сурет 4):
Сурет 4. Газет мәтіндеріндегі тақырыптардың қызметі
Газет оқырманы – мінезі әр қилы, мамандыңы әр түрлі, әлеуметтік жағдайы
да бөлек адамдар аудиториясы. Ал газет болса ақпарат құралы ретінде осы
аудиторияға мейлінше аз сөзбен түсінікті етіп, сан қилы ақпаратты жеткізуі
қажет.
Тақырып әрқашан мәтіннен туа бермейді. Тақырып дегеніміз – газет
материалының аты ғана емес, оның қысқаша мазмұны. Тақырып – жарияланатын
мақаланың мәтіннен айыруға келмейтін бөлшегі, ең алдымен оқырманның көз
жүгіртіп бағамдап қарап, назарын аударатыны мақаланың тақырыбы. Жалпы газет
тақырыптары негізгі идеяны, ойды, түйінді береді, ал бар идея мақалада
жинақталады, оны оқып шыққаннан кейін толыққанды түсінік пайда болады.
Тақырыптың ең басты түйіні – оның идеясы.
Орыс тіл білімінде тақырыптардың ерекшеліктерін зерттеуге 1920-30
жылдары көңіл бөле бастады. Орыс тіл біліміндегі алғашқы зерттеулер Г.О.
Винокурдың Культура языка, А.М. Семищевтың Язык революционной эпохи
еңбектерінде байқала бастады. Аталған еңбектер газет тақырыптарының орыс
тіл білімінде жүйелі зерттеле бастауына негіз болды. Ал кейінгі Б.И.
Фоминыхтың Синтаксическая структура заглавий, С.П. Суворовтың
Особенности стиля английских заголовков, З.Д. Блисковскийдің Название
всегда важно зерттеу мақалалары – газет тақырыптарын синхронды тұрғыдан
зерделеуге арналған еңбектер. Сонымен қатар газет тақырыптарын тарихи
тұрғыдан да қарастыру мәселесі көтерілді. Осы тұрғыда А.С. Дубоваяның
Развитие структуры газетного заголовка во французском языке с 17 до начало
20 в., В.Г. Костомаровтың Из наблюдений над языком газеты: газетные
заголовки т.б. мақалаларын атауға болады. С.Д. Кражановскийдің 1931 жылы
жазылған Поэтика заглавий еңбегін тақырыпқа арналып жазылған негізгі
еңбектердің бірі ретінде атауға болады.
Газет беттеріндегі тақырыптарды зерттеуші ғалымдар М.С. Стам, И.С.
Фоменко, А.Э. Лазарева, Л.А. Коробова, Д.И. Заславскийдің еңбектерін атауға
болады. Қазақ тіл білімінде баспасөз тілінің ерекшеліктері мен газет
тақырыптары жөніндегі зерттеулерге елеулі үлес қосқан ғалымдар С.М. Исаев,
Б.А. Әбілқасымов, Н.В. Қарашев, Ж.Б. Райымбекова, Б.К. Момынованың, Аширова
А.Т. еңбектері газет тілін зерттеуге арналған құнды дүниелер болып
табылады.
Ф.З. Жақсыбаеваның Газет мәтіндерінің прагматикалық функциясы атты
кандидаттық диссертациясында Газет мәтіні тақырыпатының прагматикалық
функция атқаруы деген тарауша берілген [16, 113 б.]. Автор газет мәтіні
тақырыптарының прагматикалық сипатына тоқталады: Мәтіннің прагматикалық
мүмкіндігін арттыра түсетін микрокомпоненттерінің бірі – мәтіннің
тақырыпаты. Газет мәтініде тақырыпат тек синтаксистік ерекшелікті
көрсетпейді. Бұл қызметтің негізгісі – белгі, хабар беру, қызықтыру және
мәтінді ұйымдастыру. Сондықтан мәтін мен қоршаған ортадағы оқырмандар
арасындағы байланыстың негізгі күші тақырыпатқа түседі. Прагматиканың
тиімділігі адресаттың сана-сезіміне мақсатты түрде ықпал ету болып
табылатындықтан, газет мәтіні тақырыпатының маңызы артады. Газет мәтінінің
прагматикалық қызметіне сай келетін өзгерістер көп екендігі байқалады,
мұндағы басты мақсат – оқырмандарға әсер ету. Ф.З. Жақсыбаева қазақ
газетіне тән тақырыпатты қолдану әдіс-тәсілдерінің бірнеше түрін көрсетеді:
1. Тақырыпатты сұраулы сөйлеммен беру;
2. Тақырыпаттағы ойдың аяқталмағандығын білдіру мақсатында тақырыпатты
көп нүктемен беру;
3. Мақал-мәтелдер мен өлең жолдарынан үзінді беру.
Ғалым тақырыпатты қолдану әдіс-тәсілдерінің бұл түрлеріне жеке-жеке
тоқталады.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, автор оқырман қауымның назарын аудару
үшін тақырыпқа аса мән беріп, тақырыпты қызықты етіп қоюға бар күштерін
жұмсайды. Тақырыпты қызықты етіп берудің түрлі жолдары бар (сурет 5).
Сондай жолдардың бірі тақырыпты толымсыз сөйлеммен беру: Мысалы, Аты –
Қайсар, заты... (ЖА, 12.04.12.); сұраулы сөйлеммен беру; Мысалы, Білім
артық па, байлық артық па? (ЖА, 12.04.12.); атаулы сөйлеммен беру: Бәрі
есімде... (ЖА, 12.04.12.); хабарлы сөйлеммен беру: Наразылар қатары өсіп
жатыр (ЖА, 12.04.12.). Газет тақырыбының құрылымы 5 сызбада көрсетілген.
Газет тақырыбы атаулы сөйлем, толымсыз сөйлем, сұраулы сөйлем, лепті
сөйлем, хабарлы сөйлем түрлерінде келе береді.
Сурет 5. Газет тақырыптарының құрылымы
Р.Т. Қожабекованың диссертациялық зерттеуінде баспасөз беттеріндегі
тұрақты тіркесті тақырыптардың газет баспасөзіндегі қолданылу ерекшеліктері
қарастырылған. Диссертацияда қазіргі газет жанрларында көп қолданылатын
экспрессивті-эмотивті лексика, мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер мен
қанатты сөздердің көп қолданылатыны талқыланған. Бұл тіркестер ауызекі
сөйлеу тіліне тән тілдік тұлғалар мен қарапайым лексика үлгілерінде көп
жұмсалады. Тұрақты тіркесті тақырыптардың мағыналық сипаты деп аталатын
бірінші тарау Газет беттеріндегі тақырыптардың прагматикалық қызметі,
Мақал-мәтелдер – газет тақырыптарының арқауы, Газет беттеріндегі тұрақты
қолданылатын тақырыптардың тілдік ерекшелігі, Газет беттеріндегі
поэтикалық тақырыптар деген тараушалардан тұрады. Тарауда тақырыптардың
зерттелу тарихына шолу жасалып, одан кейін қолданылу құрылымы талданады.
Газет тақырыбындағы тұрақты тіркестердің ұлттық мәдени деректері деп
аталатын екінші бөлім Прецедентті тақырыптар – газет тақырыптарының
өзегі, Газет тақырыптарындағы әлемнің тілдік бейнесі, Тақырыптардың
оқырман сезіміне әсер етуі, Баспасөз беттеріндегі тақырыптардың кейбір
тілдік табиғаты атты тараушалардан тұрады [16].
Зерттеуші Қ. Есенова газет мәтіні тақырыбының қызметі туралы мынадай
тұжырым жасайды:
1. Тақырыпат газет мәтінінің ажырамас бір бөлігі бола отырып бірнеше
қызмет атқарады. Солардың негізгілері – тақырыбыштық, ақпараттық және
прагматикалық.
2. Әрбір мақалаға қатысты алғанда аталмыш қызметтердің үлес салмағы әр
түрлі болады, яғни бір тақырыпатта айқын көрінген прагматикалық қызмет
келесі біреуінде тасалануы, көмескіленуі мүмкін. Қазақ газеттеріне жасалған
шолу нәтижесінде бірінші тақырыпаттық қызметтің кез келген мақалаға қатысты
алғанда 100%-ға орындалатыны, ал ақпараттық қызметтің онымен саалыстырғанда
бәсеңдеу болатыны (75-80%), ал прагматикалық қызметтің рөлі үшінші орында
екені анықталды.
3. Графикалық-айшықтау, эмоционалдық-бағалауыштық, жарнамалық және
интегративтік сияқты қосалқы қызметтерді біріктіретін қызметтің оқырманның
мәтінді қабылдауға тигізетін өзіндік әсері болады.
4. Тақырыпатты реципиент қабылдауы үш кезеңнен тұрады: мәтінді оқығанға
дейінгі, мәтінді оқу барысы, мәтінді оқып болғаннан кейінгі кезең. Аталмыш
үш кезеңде тақырыпаттың қызметтері алма-кезек актуалданып отырады.
5. Тақырыпаттың прагматикалық қызметті өз деңгейінде атқаруы адресант
шеберлігі мен біліктілігін талап етеді [17, 294-295 бб.].
Қорыта айтқанда, газет мәтіні тақырыбының маңызы зор. Тақырып мәтіннің
мазмұнынан хабар береді. Тақырыптың атқаратын ең басты 4 қызметі бар:
номинативтік, ақпараттық, болжағыштық, прагматикалық. Орыс ғалымдарымен
қатар, қазіргі кезде, қазақ тілші ғалымдары да тақырыптың зерттелуіне көп
көңіл бөлуде.
1.3 Прецедентті мәтіндер – лингвомәдени таңба
Соңғы кездердегі лингвистикалық еңбектерде прецедент сөзіне қатысты
қалыптасқан прецедентті есім, прецедентті мәтін терминдері жиі қолданылып
жүр. Ең алдымен, осы прецедент сөзінің шығу тегіне тоқталайық.
Шет тілдер сөзінің сөздігінде прецедент сөзі былайша түсіндірілген:
прецедент (латынша praecedens – алда жүруші, алдыңғы) 1) ертеде орны бар
және үлгі-өнеге немесе ақтау болатын оқиға; 2) заң. Сот шешімі немесе басқа
да мемлекеттік органдардың белгілі бір іске байланысты шығарылған және
міндетті түрде ұқсас істерді шешу кезіндегі шешімдер [18]. Т.Ф. Ефремовтың,
C. И. Ожегов пен Н.Ю.Шведованың, Д. Н. Ушаковтың редакциялығымен шыққан
түсіндірмелі сөздіктерде де прецедент ұғымының мағынасы дәл осылай
ашылған.
Ал қазіргі орыс тілінің түсіндірме сөздігінде берілген анықтама мынадай
болып келеді: прецедент (praecedens латынша – алдыңғы, бұдан бұрынғы) –
өткен заманда өзінің орны болып, халыққа үлгі-өнеге болған, халықтың есінде
қалған немесе қазіргі уақытта ұқсас әрекеттердің негізі болатын оқиға.
Сот прецеденті – құқық негізінде белгілі бір күшке ие нақты бір іс
жөніндегі сот шешімі.
Прецедент (UML) – бағдарламалық жүйелерді жобалау кезіндегі бірізді
әрекеттердің спецификациясы.
Прецеденттер бойынша оқыту – шешім қабылдаудың алгоритмдерін автоматты
түрде құрастыру, эмпирикалық мәлiметтердiң негiзiнде топтарстыру немесе
болжаулар жасау, сонымен қатар жылдам оқыту және мәліметтердің
интеллектуалды талдаулары [19, 586 б.].
Прецедент (Use Case ағылшынша – қолданудың, пайдаланудың түрі,
сценариі) – жүйелі әрекеттердің спецификациясы. Оны жүйе, ішкі жүйе немесе
топ іске асыра алады.
Ал осы мағыналардың ішінде лингвистикаға енген прецедент терминін
беретін ұғымға сәйкес келетіні ертеде өзінің алатын орны болған, халыққа
үлгі-өнеге болып, халықтың есінде қалған белгілі бір оқиға деген анықтама.
Түсіндірмелі сөздікте прецедентті мәтін – нақты бір сөйлеу
мәдениетінде жалпы халыққа таныс болып келетін, үлгі-өнеге болатын, белгілі
бір жағдайларға байланысты дәлел ретінде қолданысқа ие болатын мәтін[19]
деп түсіндірілген.
Жалпы прецедент ұғымын орыс тіл білімінде ХХ ғасырдың соңында кеңінен
зерттей бастады. Қазіргі лингвистика ғылымында прецедентті мәтіндерге
байланысты туындаған мәселелерді шешу мақсатында көптеген ғалымдардың
еңбектерін, мақалаларын атап өтуге болады. Олар: Ю.Н. Караулов, В.Г.
Костомаров, Д.Б. Гудков, И.В. Захарченко, В.В. Красных және тағы басқалар.
Ю.Н Караулов өз зерттеулерінде прецедент, прецедентті мәтін ұғымдарына
тоқталған. Ю.Н. Караулов прецедентті мәтінді тек қана көркем әдебиетпен
байланыстыру дұрыс емес екендігін, кинофильмдер, сахналық көріністер,
танымал әндер, шығармалардың аттары, өнердің басқа түрлері (сурет, саз)
т.б. сияқты көптеген мәдениеттердің әсерінен де прецедентті мәтіндер
қалыптасуы мүмкін екендігін айтады.
Бірнеше жылдар бойы прецедентті феномендер БАҚ материалдарында
пайдаланылып, дамып отырды. Прецедентті феномендерге прецедентті оқиға,
прецедентті мәтін, прецедентті есім жатады.
Ресейлік зерттеушілер – Ю.Н.Караулов, Д.Б. Гудков, В.В. Красных т.б.
прецедентті феноменнің тілдік ойлау қабілетіне әсерін, соның ішінде
прецедентті атауларды анықтауда.
Қазақ тіл білімінде осы аталған феномендердің ішінде прецедентті
есімдер мәселесімен айналысқан ғалымдар ретінде Т. Жанұзақов,
Т. Қоңыров, Г.Б. Мәдиева, Е. Керімбаев, Г.А. Қажығалиева, Г.Қ.
Ихсангалиева, С.Қ. Иманбердиева, В.И. Жумагулова т.б. атап өтуге болады.
Әр ұлттың өзіне тән прецедентті мәтіндері болады. Ондай мәтіндер саналы
түрде алынады. Прецедентті мәтінді пайдаланған кезде оны қолданудың ерекше
формаларын жүзеге асыруға болады. Преценденттi мәтiндерге көркем
шығармалардағы дәйексөздер ғана емес, сонымен қатар, аңыз, әфсана,
поэтикалық шығармалар, нақыл сөздер, ертегi, анекдоттар да жатады.
Прецедентті мәтіндерді білетін адам қазіргі заманға, оның мәдениетіне
біршама жақын, тығыз байланыста болады, ал білмеген жағдайда, керісінше, өз
заманындағы, оған дейінгі мәдениеттен алшақ болады.
Прецедентті мәтін – қоғамның кез келген орташа деген өкілдерінің
барлығына жақсы белгілі болып келетін феномен. Прецедентті мәтіндерді
бұқаралық ақпарат құралдарында (БАҚ) қолдануы және оны оқырмандардың дәлме-
дәл қабылдауы, түсінуі қазіргі тілдік тұлғаның жалпы мәдени және мәдени-
сөйлеудегі міндетінің ажыратылмайтын бөлшегі болып табылады.
Прецедентті мәтіндерді толық түсініп, мәнін ашу аялық біліммен
байланысты болып келеді.
Аялық білім терминін фоновое знание терминіне балама ретінде ұсынып,
ғылыми айналымға енгізген ғалым – Н. Уәли.
Әдетте, аялық білімге танымдық дүниелер жатқызылып жүр. Танымдық дүние
дегеніміз – мифология, фольклор, ертегі, ауызша әдебиет үлгілері, аңыз,
ертедегі жазба әдеби туындылар, классикалық туындылардағы мәдени,
әлеуметтік маңызға ие болып келетін құндылықтар, тарихи тұлғалар мен тарихи
оқиғалар.
Бұл айтылғандар туралы мәліметтерді толық игерген адам ғана мәтінді
жақсы әрі толық түсінеді. Яғни мәтін болсын, тілдік бірліктер болсын таза
тілдік жағынан біліп қана қоймай, оны ары қарай тереңірек түсіну үшін сол
мәтінге қатысты барлық ақпараттарды, яғни оқиға орны, оқиғаның өткен жері,
оқиғаның болу себебі және т.б. мәліметтерді білудің маңызы зор. Сонда ғана
мәтіндегі лингвомәдени код толық ашылады.
Прецедентті атауларды оқығанда, әр адамның сана-сезімінде әлеуметтік-
психологиялық, саяси-қоғамдық, тарихи құбылыстар оянады, әрине, бұл тек
адамдардың біліміне байланысты, егер адам прецедентті атауға берілген
оқиғадан немесе т.б. хабардар болмаса, онда ол адамға прецедентті атау
ешқандай ықпал жасамайды. Бұл жағдайда мұндай атаулар тек қана атау
(номинациялық), жекелеу қызметін ғана атқарады.
Прецедентті мәтіндер қоғам мәдениетінде өте маңызды рөл атқарады. Әрбір
прецедентті мәтіннің беретін мағынасы, астары бар. Әр буын өкілдерінің, кез-
келген топтың, тіпті бір отбасының өздеріне тән, өздері ғана түсінетін
прецедентті мәтіндері болуы мүмкін.
Адамның есімі де прецедент бола алады. Ол тарихтағы ұлы тұлғаның немесе
әдеби шығармаларда, киноларда кездесетін кейіпкерлердің есімі болуы мүмкін.
Мысалы, тарихымыздағы ұлы тұлға Тұран патшасы Афрасиаб есімін айтсақ
болады. Афрасиаб — Тұран патшасы, қолбасшы, түркі жұртының ұлы тарихи
тұлғасы. Ол IV-VI ғасырлар аралығы шамасында өмір сүрген. Афрасиабтың есімі
Әбу Райхан әл-Бируни, Мұхаммед Хайдар Дулати, Махмұд Қашқари, Әбу Бәкр
Мұхаммед Наршаһи, Хамза Исфаһани, Рашид ад-Дин, т.б. ғұламалардың
еңбектерінде кездеседі. Сонымен қатар, Афрасиабтың есімі Фирдаусидің
Шаһнамасы арқылы жұртшылыққа кеңінен танылды. Шығармада Рүстем батыр
бастаған парсылар мен Афрасиаб билігіндегі түркілердің ұзаққа созылған
соғысы барысында Иран билеушісі Надир шаһты Афрасиаб өлтіреді, сол сияқты
Кейқауыстың баласы Саяуыш (Сиявуш) батырды жеңеді. Тарихи шығармаларда
Афрасиабты түркілердің Алып Ер Тоңа батыры екені айтылады, оның теңдессіз
әскери қайраткерлігі, жеке басының батырлығы мадақталады. Мықты қолбасшы,
батыр болғандығы сонша, Афрасиабтың есімін естіген кезде, соғысуға келген
жауларын бірден қорқыныш билеп, кейін шегіне бастайды екен. Сол кездерден
бастап бұл есімнің астарында үрей тудыратын адам деген ұғым қалыптасқан.
С. Жапақов эпикалық шығармалардағы агионимдерді прецедентті феноменге
жатқызып, оған мынадай мысалдар келтіреді: Баба түкті Шашты Әзіз, Отырарда
Арыстан бап, Бибі Фатима, Қарашаш ханыс, Палуан қыз, Сексен сегіз Сәруар,
Тоқсан тоғыз машайық, Ғайыр Ерен, Қырық шілтен, Дәуіт пайғамбар; Қыдыр ата,
Адам ата, Хауа ана, Мәдинеде Мұхаммед пайғамбар, Түркістанда Қожа Ахмет,
Қырда Қияс пайғамбар, ойда Ілияс пайғамбар және т.б. [20,24 б].
Ғаламаты көп қасиетті Ғайыперен қырық шілтен. Ғайыперен қырық шілтен
– арабтың, көне түркінің және парсының сөздерінен құралған тіркес. Арабтың
ғайыбы жоқ болып кету, көзден тасалану деген мағыналарда жұмсалады.
Шілтен парсы тілінде қырық тән немесе қырық дене деген ұғымды
білдіреді. Бұған қоса, мынадай да діни жорамалдар бар. Жалпы, әулиеліктің
жеті сатысы бар. Оның ең жоғарғысы – құтып, екінші сатысы – әруақуль
муқаддас, үшінші сатысы – Ғайыперен қырық шілтен болып саналады. Қырық
шілтеннің құрамында қырық әулие болады. Әулиелердің ұлықтары Ғайыперен
қырық шілтенмен бірігіп, Жаратқанды ұлықтап намаз оқиды екен. Кез келген
қазақтың ұғымында Ғайыперен қырық шілтен бейнесі – зарыққанға медет,
тарыққанға күш-қуат беретін ғаламат. Халық ауыз әдебиетінде, Қобыланды,
Алпамыс батыр жырларында, қисса-дастандарда бұл ғаламат көп кездеседі. Адам
ата-Хауа анаға дейін табиғаттың заңын, тіршіліктің көзін көрсеткен де осы
Ғайыперен қырық шілтен деп айтылады.
Адам Ата — Құран дерегі бойынша Алла тағала өз құдіретімен жаратқан ең
алғашқы адамның аты. Адам Ата ұжымақта жаратылып, ұжымақта ғұмыр кешті.
Алла өзінің сүйікті жаратқанын сыртынан бақылап жүріп, оның сұхбаттасатын
серігі болмағандықтан көңілі жүдеп жалғызсырайтынын аңғарды. Алла тағала
оны ұйықтатып тастады да, қабырғасын шығарып алып, Хауа Ананы жаратты. Аңыз
бойынша Адам Атадан әлемдегі барша адамзат ұрпақтары тараған. Алла тағала
Адам Атаға ерекше ілтипат көрсетіп, кеудесіне жан кіргізген соң, ілім-
білімге, зиялылыққа үйретеді. Барлық періштелерге оның алдында бас иіп,
бағынуға бұйырады. Бірақ Ібіліс Адам Ата мен Хауа ананы өз үгітіне
иландырып, ақыр соңында олардың пейіштен қуылуына себепші болады. Пейіштен
қуылған соң Адам Ата Хауа Анамен Мекке атырабында кездескен. Адам Ата үшін
көктен қара тас түсіріліп, ол сол жерге каһба тұрғызады. Олардың екі ұлы,
екі қызы болған екен. Ер жеткен соң екі ұлы (Әбіл мен Қабыл)
қарындастарының біреуіне таласып, бірін-бірі (Әбіл Қабылды) өлтіреді. Содан
бері Адам баласы өлетін болыпты. Аңыз бойынша Адам Ата бабамыз 930 жыл өмір
сүріп, дүниеден өткен. Адам ата мен Хауа Ана Мекке төңірегіндегі Қазына
өңіріне жерленген делінеді.
Айша бибі (ХІ ХІІ ғғ.) Қараханидтер әулетінің негізін қалаушы
Қараханның қалыңдығы. Айша бибінің кім екені жөнінде атадан балаға қалған
аңыз болмаса, тарихи деректер жоқ. Ал, аңыз оны төрт түліктің бірі сиыр
малының атасы деп есептейтін Зеңгі бабаның қызы еді дейді.
Сол аңыздың айтуынша, Айша бибі Түркістанда жас батыр Қараханмен
кездесіп, бірін-бірі ұнатқан екі жас бас қосып, өмірлік серік болуға
уағдаласады. Жаугершілік заман болса керек, тұс-тұстан анталаған жаумен
арпалысып, елін-жерін қорғаумен жүргенде Қараханның уәделі мерзімде Айша
бибіге баруға мүмкіндігі болмайды. Арада біраз уақыт өтіп кетеді. Ақыры
шыдамы таусылған Айша бибі Қараханның мекені Тараз қаласына өзі іздеп
бармақ болып, қасына күтушісі Баба әже қатынды ертіп, жолға шығады. Бірнеше
күн жол жүріп, Таразға жетеді.
Қаланың төбесі көрінгеннен кейін өзеннің жағасына тоқтап, сол арада
суға түсіп, шаң тозаңнан арылып, біраз дем алуға тоқтайды. Күтушісі ас
жабдығына кіріседі.
Салқын суға шомылып, денесі сергіп шыққан Айша бибі күтушісі ас
әзірлегенше дем алмақ болып, арнайы өзіне төселген төсенішке келіп жатады.
Сүйіктісінің ауылының төбесін көріп көңілі жайланған, енді аз уақыттан
кейін онымен кездесетінін ойлап, тәтті қиял бесігінде тербеліп жатып,
маужырап ұйықтап кетеді. Осы ұйқыдан оны даланың улы жыланы шағып оятады.
Денесін у жайлап, тынысы тарылып бара жатқан Айша бибі дереу Қараханға
хабар бергізеді. Қарахан тәуіптерін, молдасын алып жеткенде ару қыз ісіп
кеуіп екі дүниенің арасында жатыр екен. Қарахан молдаға екеуінің некесін
қиғызады. Содан кейін ол қызды қолына алып, жаны үзіліп бара жатқан Айшаның
құлағына: Айша, сен енді бибі болдың! деп үш рет айқайлапты.
Қайғырып, қан жұтқан Қарахан сүйген жарының денесін арулап жерлеп,
басына әсем күмбез орнатады. Жауын шайып, жел мүжіп, уақыт өз белгісін
салғанымен бір-бірін шынайы сүйген ғашықтардың махаббатының өшпес
белгісіндей болып, сол күмбез Тараз қаласының іргесінде әлі тұр.
Сонымен, қорыта айтсақ, орыс ғалымы Ю.Караулов енгізген прецедент
термині қазақ тіл білімінде Т. Жанұзақов, Т. Қоңыров, Г.Б. Мәдиева, Г.Қ.
Ихсангалиева, С.Қ. Иманбердиева, Н. Уәли т.б. сияқты тілші ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылуда. Тарихи тұлғаларадың, ертегі кейіпкерлерінің
есімдері, осы күнге дейін болған елеулі оқиғаларға байланысты шыққан
әндерден, өлеңдерден үзінділер т.б. прецедент ұғымын білдіреді. Прецедентті
мәтіндер ұлттық мәдениетіміздің бір көрінісі. Лингвомәдениеттану ғылымының
зерттеу нысаны.
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында тіл білімі саласында көптеген
жаңа бағыттар пайда бола бастады. Тілдік құбылыстарды зерттеу тек қана
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жүйелермен шектеліп қана қоймай,
антропоцентристік зерттеулерге көше бастады. Антропоцентристік бағыттың тіл
ғылымындағы көрінісі ретінде психолингвистика, этнолигвистика,
лингвоелтану, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану сияқты тіл
білімінің салалары пайда бола бастады. Психолингвистика – психология мен
лингвистиканың аралығындағы ғылым саласы. Ол сөйлеу процесін, оның мазмұны,
коммуникативті рөлі, сөздің ойға қатысы тұрғысынан
зерттейді. Этнолингвистика – этнос болмысын оның тілі арқылы танып-білу
мақсатынан туындаған лингвистиканың жаңа да дербес бір саласы болып
табылады. Когнитивтік лингвистика – тіл мен сол тілдің иесі адам санасын
тұтастықта қарастырып, тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі
ассоциативті-вербальды құрылым, болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы
жүйе ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. Қазіргі тіл білімінде кеңінен
қолданыс тауып келе жатқан тағы бір бағыт – лингвомәдениеттану.
Лингвомәдениеттану – тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін тіл білімінің
жаңа бағыттарының бірі.
Мәдениет – халық дамуындағы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын ұлттық
құндылықтар жиынтығы болып табылады. Әр ұлттың ана тілінде оның бүкіл
өмірі, тарихы, тыныс-тіршілігі, жан дүниесі, яғни, мәдениеті көрініс
табатындығы белгілі. Тіл мен мәдениет-қоғам дамуының әлеуметтік азығы.
Тілдің әлеуметтік маңызы тіл мен мәдениетті, тіл мен қоғамды бірге алып
қарағанда ғана ашылады. Адамның жан дүниесі мен болмысының, мәдениетінің
қалыптасуына үлкен үлес қосатын халықтың баға жетпес байлығы – оның тілі.
Тіл – мәдениеттің көзі, ұлт өмірінің айнасы. Тіл мәдениеттен тыс өмір
сүрмейді, себебі ол мәдениеттің бір көрінісі. Ал, кез келген мәдениеттің
түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп, тілдің кумулятивтік қызметі арқылы
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Тіл – халықтың мәдениеті, салт-дәстүрі, қадір тұтатын заттары мен
құндылықтар дүниесінің, қоршаған ортаның т.б. өмір сүру үлгілерінен
хабардар ететін құрал. Мәдениет – адамның тілде көрініс табатын бүкіл
рухани өмірі, тәжірибесі.
Тіл – ұлттық мәдениеттің көрінісі. Осы ұлттық мәдениет, қоғамдық
өзгерістер мен инновациялық атаулының барлығы тілдік көрініс табуы заңды
құбылыс. Себебі тіл – халықтың рухани және материалдық мәдениетінің, барлық
бітім–болмысының айнасы іспетті. Тіл біліміндегі таңба теориясының танымдық
негізін салушы В.фон Гумбольдтың: Халықтың тілі барда оның рухы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz