Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лингвомәдени мазмұны

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 811. 512. 122: 639. 1 Қолжазба құқығында

АСЫЛОВА РАУШАН ОМАРОВНА

Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лингвомәдени мазмұны

10. 02. 02 - қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертацияның

авторефераты

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2009

Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті қазақ филологиясы кафедрасында орындалды

Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының

докторы, профессор Г. Н. Смағұлова

Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының

докторы, профессор А. М. Алдашева

филология ғылымдарының

кандидаты, доцент С. И. Жапақов

Жетекші ұйым: А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі

институты

Диссертация 2009 жылы « » күні сағат 14. 00-де әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 10. 02. 02 - қазақ тілі және 10. 02. 06 - түркі тілдері мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14А. 01. 23 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады.

Мекен-жайы: 050038, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71, филология факультеті, 312-дәрісхана.

Диссертациямен әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ғылыми кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2009 жылы "___" наурызда таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, филология

ғылымдарының докторы, профессор А. Б. Салқынбай

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар халқымыздың дүниетанымдық ерекшеліктерін танып білуге мүмкіндік береді. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар ұлттық рухани мұраны өз бойына сақтап келеді. Осы атаулардың тілдік қабаттарын зерттеудің маңыздылығы өте зор.

Әлемдік тіл білімі соңғы жылдарды ерекше қарқынмен дамып, жаңаша бағыт алып, тың өзгерістер мен жаңа ғылыми көзқарастар легін алып келді. Ұлт тіліндегі әрбір тілдік элементтердің табиғатын ұлт болмыс-бітімімен, этнос тіршілігімен сабақтастыра қарастыру бүгінгі таңдағы ғалымдардың алға қойған мақсаттары болып отыр.

Қазақ тіліндегі халықтың рухани-материалдық дүниесіне қатысты барлық фактарларды тілдік нысан ретінде зерттеудің өзектілігі артып келеді. Ұсынылып отырған зерттеу жұмысында аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларының тілдік таңба ретінде қалыптасу үрдісін зерттеуге, сипаттауға арналған.

Жұмыста қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулары зерттелінді. Оның ішінде аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық атаулары, қыран бүркіттің жасына байланысты атаулардың семантикалық ерекшеліктері талданды. Зерттеуде қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі атауларға талдау жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді.

АС қатысты атаулар да өзге тілдік бірліктер сияқты талай ғасырды артқа салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан ерекше орын алады. Қазақ тілінің сөздік қорына еніп, сөйлеу тілімізде, әсіресе, саятшылар мен аңшылар тілінде қолданысқа ие. АС қатысты атауларды зерттеу - қазақ тіл білімінің негізгі мәселесінің бірі болып табылады. Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.

АС қатысты атаулар әлемі де кең, олар адамның материалдық-рухани өмірімен тығыз байланысты болғандықтан маңызды рөл атқарады.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары лингвомәдениеттану, когнитология мәселелері және әлемнің ұлттық тілдік бейнесі зерттеліне бастады. АС қатысты атаулар толық түрде жеке зерттеуге негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасындағы АС қатысты туған мол атауларға арнайы талдаулар жасалынбаған.

АС қатысты атаулар өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен ғасырлар бойы бірге жасап, халықтың сөздік қорынан ерекше орын алып келеді. Тілімізде олардағы халықтық, әдеби формаларының өзіне тән жасалу заңдылықтары қалыптасқан. атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі олардың тарихи шығу кезеңдеріне, даму жолдарына, өзара байланыстарына жан-жақты зерттеу жүргізу ісін қажет етеді. Олардың тіл білімінің түрлі бағыттарында зерттеу нысаны ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге жалпы түркі тілдеріндегі айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол ашады.

Зерттеу жұмысының нысаны - Тілдік және тарихи деректер мен сөздіктерге сүйене отырып, қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лингвомәдени мазмұнын сипаттау.

Зерттеу пәні. Қазақ лексикологиясындағы аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.

Зерттеудің мақсаты - қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларға лингвомәдени талдау жасай отырып, кешенді түрде зерттеу. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика-семантикалық топтарын ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларына қатысты мәселелерді шешудің теориялық негізін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсаттарға жету үшін зерттеу жұмысы мынадай мәселелерді ғылыми жақтан айқындап, саралап алу міндеттерін қойды:

- аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды қазақ тіліндегі тарихи және тілдік деректерден, зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен көркем шығармалардан, жалпы халықтық лексикадан барынша жыйып көрсету;

- аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың қалыптасу, даму үрдістерін қарастыру;

- қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларының уәжділік жүйесін ашу;

- аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды тақырыптарға топтастыру;

- аңшылық пен саятшылыққа қатысты тұрақты тіркестер мен атаулардың мазмұнына талдау жасау;

- кейбір аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың этимологиясын анықтау.

Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері ретінде сөздіктер мен этнографиялық еңбектер пайдаланылды: М. Қашқаридың «Диуани лұғат-ит түрік»-Алматы, І-ІІІ (1997-1998) ; Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 томдар (1974-1986) ; Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. -Алматы, 1996; Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. -А, 2005; Ж. Бабалықов, А. Тұрдыбаевтың «Қырандар» А., 1983; Б. Кәмәләшұлының «Қазақ халқының дәстүрлі құсбегілігі мен атбегілігі» А., 2006; Б. Мүптекеқызының «Қазақ құсбегілері» А., 2006. ; Б. Хинаят, Қ. М. Исабеков «Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы» А., 2007.

Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертацияда қазіргі қазақ тіліндегі ғылыми әдістемеге негізделген дәстүрлі лингвистикалық әдістер пайдаланылған.

Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды талдаудың негізгі әдісі - сипаттама әдісі. Бұл әдіс аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың құрамын, олардың қалыптасу және даму жолдарын анықтауда қолданылды.

Салыстырмалы әдіс арқылы жалпы түркі тілдеріндегі, қазақ тіліндегі, сондай-ақ басқа тілдерден енген аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар сипатталады. Салыстырмалы-тарихи әдіс арқылы көптеген аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың шығу төркіні, алғашқы мағыналары анықталады. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды жүйелі қатынасын көрсетуде құрылымдық әдіс пайдаланылды. Этимологиялық талдау барысында аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың уәжі анықталады. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың семантикалық құрылымы талдау әдісі арқылы зерттелінеді.

Жұмыстың әдістанымдық негіздері. Қазақ тіл білімінде Ә. Қайдар, Ж. Манкеева, Н. Уәлиев, Г. Смағұлова, Р. Шойбеков, А. Жылқыбаева т. б. ; жалпы тіл білімінде В. Гумбольдт, А. Вежбицкая, А. А. Потебня, В. Телия т. б. ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми еңбектеріне, мақалаларына сүйендік.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері . Жұмыста бұрын арнайы зерттелмеген қазақ тілінің лексикология саласындағы тіл бірліктері - аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың даму, қалыптасу кезеңдері, тілдік табиғаты айқындалып, лингвомәдени тұрғыдан сараланып зерттелінді.

Осы орайда жұмыстың негізгі жаңалығы ретінде төмендегі нәтижелерді көрсетуге болады:

қазақ тіліндегі АС қатысты атаулары жинастырылып, бірінші рет тақырыптық топтарға қарай бөлініп, лексикалық құрамына қарай анықталды;

аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лексикалық құрамы анықталды; аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лексика-семантикалық тәсілдер арқылы жасалу ерекшеліктері жан-жақты зерттелініп, талданды;

- қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың уәжділік жүйесі ашылды;

аңшылық пен саятшылыққа қатысты кейбір атаулардың этимологиясы анықталды;

- аңшылық пен саятшылыққа қатысты фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерге талдау жасалынды.

Зерттеудің теориялық және практикалық мәні . Диссертациялық зерттеудің теориялық практикалық мәні осы семасиологиялық, этимологиялық, талдаудың тұжырымдары негізінде лексикология саласын, толықтыра, кеңейте зерттей түсуге өзіндік үлесін қосады. Зерттеу жұмысындағы аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың сипаты мен саны, олардың лексика-семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері лексикологияның лингвистикалық сала ретіндегі маңызды теориялық жақтарын кеңейтуге өз үлесін қосады. Зерттеу нәтижесінде қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары оқу орындарында қазақ тілінің лексико-фразеология, этнолингвистика, этимология, лингвомәдениеттану саласы бойынша оқылатын дәрістерде, арнаулы курстарда білім беруде пайдалануға болады. Сондай-ақ, лингвомәдениетке қатысты лексикографиялық сөздіктер жасауға септігін тигізеді. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларға байланысты жинақталған мысалдардың қазақ тілін өзге ұлт аудиториясында үйрету кезінде де көмегі тиетіні сөзсіз.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

- зерттеу барысында жинақталған аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар лексикалық қабаттарды құрайды және олардың мағыналық, тақырыптық топтары мен сөзжасамдық сипаты бар;

- халықпен бірге жасасып келе жатқан аңшылық пен саятшылыққа қатысты мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестер арқылы ұлт мәдениетінің ерекшеліктері аңғарылады;

- аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың қалыптасу, даму үрдісінде ұлттық тұрмыс-тіршілік, мәдени өмірі көрініс тапқан;

- этимологиялық талдау кезінде аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың мағыналық реңкін анықтауға болады;

- аңшылық пен саятшылыққа қатысты тілдік бірліктер ұлттық мәдениет пен ұлттық дүниетаным туралы ақпарат береді;

- аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар сөздік қорымыздың ертеден сақталып келе жатқан қабаты, халықтың өзіне ғана тән ерекшеліктерін көрсететін құндылықтардың бірі.

Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының негізгі материалдары мен мазмұны, тұжырымдары мен негізгі нәтижелері төменде көрсетілген халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда: «Қазақ тілі ғасырлар тоғысында: теориясы, тарихы және қазіргі жайы» Профессор Айтбай Айғабыловтың 70 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. - 2006. №4 (94) ; «Қазақ әдеби тілінің тарихы мен диалектологиясы» Профессор Хасан Кәрімұлы Мұхамбеттің 75 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. (Алматы, 2007) ; «Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат тілі» Академик Ө. Айтбайұлының 70 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2007) ; ҰҒА Хабаршы. Филология сериясы. 2007, №4 (164) ; «Шежірелі Жетісу» Ғ. Ормановтың 100 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференция (Талдықорған, 2007) ; әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. - № 2 (110) ; «Ұлағат» журналы 2008, № 4; «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы 2008, № 8; «Тіл және жаһандану: бүгіні мен болашағы» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2008) жинақтарында жарияланды.

Сондай-ақ, жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің қазақ филологиясы кафедрасында өткен лингвистикалық семинарда (№8 хаттама «25» сәуір 2007 ж. ) және кафедра мәжілісінде 22 желтоқсанда (№ 5 хаттама) талқыланды. Зерттеу жұмысы бойынша 9 мақала жарияланды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлім, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Зерттеу жұмысында АС қатысты атаулардың мағыналық сипаты, оларды жасау барысында қолданылатын тілдік амал-тәсілдер жан-жақты қарастырылады.

Диссертацияның «Тіл және мәдениет» деп аталатын бірінші бөлімінде тіл мен мәдениет арасындағы байланыс мәселесі және оған қатысты зерттеулерге талдау жасалынды.

1. 1 Тіл мен мәдениеттің байланысы мен ерекшеліктері

Әлем өрісінің, заман құбылысының әлі жете танылмаған аясы кең. Ғылым мен өнер көзге көрініп тұрған дүние болмысын да, жердің шалғай ғалам кеңістігін де нақты деректермен беріле зерттеп, мүмкіндігінше оларды адамзаттың өмір шындығына біртабан жақын, шынайы бейнелеуге ізгі талпыныстар жасауда.

Халықтың санасындағы дүниені бағалау, қабылдау, жалпы тіршілік-әлемге деген көзқарасы - ғасырлар бойы қалыптасқан философиялық ойлау мәнері, қоршаған әлемді қабылдау үрдістерінің нәтижесі және ұлттық құндылықтар әлемінің көрсеткіші деуге болады.

Шындықты әр ұжым, әр ұлт өз биігінен таниды. Өз биігі дегеніміз ғасырлар бойы қалыптасқан ойлау ерекшелігі, дүниетанымы, сана-сезімі. А. Вежбицкаяның айтуы бойынша, тіл біріншіден, адамға қызмет ету үшін жаралған және әлемдегі объектілер мен құбылыстардың тілдегі барлық категориялары адамға бағытталып жасалған. Бұл - кез келген тілдің қасиеті. Екіншіден, кез келген тілдің ұлттық ерекшелігі бар және тілде тек табиғи немесе мәдени ерекшеліктер ғана емес, сонымен қатар, ұлттық мінез-құлықтың ерекшеліктері де айқындалады [1, 21-б. ] .

Тілдің қоғам өміріндегі маңызы туралы ғалым Қ. Аханов: «Адам санасында шындық өмірдің бейнеленуі тілсіз іске асуы мүмкін емес. Тіл біздің ойымызды білдіре отырып, қоршаған шындық өмір жайындағы білімімізді сақтап жеткізуші болып есептеледі. Тіл объективті дүниедегі заттар мен құбылыстар, олардың сапа, белгілері және бір-бірімен қарым-қатынасы туралы қандай бір ойды болса да айтып жеткізуге икемді келеді» деп жазады [2, 50-б. ] .

Адам дүниедегі бір затты тілдегі сөздермен белгілейді, ал тілдік бейнесі жоқ, тосын дүниені немесе затты қабылдау санаға қиын соғады. Әлемнің адам санасындағы бейнесі тілдегі бейнелермен, яғни сөздермен өте ұқсас, көп жағдайда олар бірін-бірі қайталайды.

Әр ұлттың, халықтың санасында әлем бейнесі сыртқы және ішкі факторларға байланысты әр түрлі болғандықтан, тілдегі ерекшеліктер де сан алуан. Сыртқы факторларға географиялық орта, әлеуметтік жағдай, шаруашылық түрі, діннің ықпалы, тарихи жағдай т. с. с. жатса, ішкі факторларға әдет-ғұрып, дүниетанымды, әдеп-шарттарын, жол-жосықты жатқызамыз.

Тілдегі әлем бейнесі, басқаша айтқанда, сөздердің қоршаған дүниені белгілеп атауы қандай жағдайларға байланысты жүзеге асады деген сұраққа көптеген ғалымдар осы уақытқа дейін жауап іздеуде. Бұл тақырыпқа байланысты зерттеулер тілдің әлемді танудағы қызметін жан-жақты қарастыратын әр түрлі пікірталас тудыруда.

Тілдің күрделі жүйе екені және ол әр түрлі кішігірім жүйелерден тұратыны мәлім. Сонымен қатар әр жүйенің өзінің тілдік бейнесі бар. Солардың ішінде танымдық мүмкіндіктері басымырағы - тілдің лексикалық жүйесі. Морфологиялық, синтаксистік және тағы басқаларына қарағанда әлемнің лесикалық бейнесінің басымырақ болуы тілде басқа бірліктерге қарағанда лексикалық бірліктердің есепсіз көп болуымен түсіндіріледі.

Тілдегі әлемнің ұлттық бейнесі туралы айтқанда, ғалымдар концепт ұғымын қарастырып жүр. Концепт - ұлт тұрғысынан қарағанда бір атаудың мағынасындағы ассоциативті түсініктер жиынтығы, заттың, құбылыстың, абстракт атаудың сол қауымның дүниетанымындағы толық және өзіндік бейнесі. Кез келген ұлт тұлғасының танымы осы концептер шоқтығынан орын табады. Белгілі бір концепт түсінігі тек тіл арқылы ғана емес, сонымен қатар тілдік емес құралдар, мысалы сезім арқылы да танылады. Б. Жұмағұлованың айтуынша, «қарапайым /наивная/ әлем бейнесі мен ғылыми әлем бейнесінің шекараларын анықтау мәселесі концепт ұғымының пайда болуына және дамуына ықпал жасады. Бұл термин тіл біліміне логикадан алынған» [3, 16-б. ] .

Кез келген атау тіл арқылы бейнеленіп көрінеді, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіледі. Әр халақтың өзіне тән, іштей дамыған рухы бар. Сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап тұрған ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші күш - тіл. Ол адамның ой-санасымен, мәдениетімен, рухани өмірімен тығыз байланысты. В. фон Гумбольдттың түсіндіруінде тіл дүниені тікелей түрде бейнелемейді. Тіл адамнаң дүниені қалай түсінетіндігі туралы көрініс береді. Ғалымның пікірінше сөз - заттың тура таңбасы емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі. Яғни, тіл кез келген жеке заттарды бейнелегенде тілде сөйлеушіге сол затты қоршаған дүниенің есігін ашады, әлемді танытады [4, 115-б. ] .

Этнографтар, мәдениеттанушылар халықтың замандар бойындағы тұрмыс-салты, әдет-ғұрпына байланысты жайлар мен халық жасаған материалдық байлық, рухани мәдениетке қатысты жайларды зерттегенде тіл фактілеріне соқпай өте алмайды. Өйткені тіл - солардың бәрін ұзақ замандардың бойында ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген және сақтап қалған құралдардың бірі.

1. 2 Тіл біліміндегі лингвомәдени зерттеулер

Бүгінгі қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану ғылымы пән ретінде жаңа қадам басып жатқанымен, ұлттық мәдениетпен болымсыздық ерекшеліктерді таныту, лингвомәдениеттану пәніне қатысты Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұбанов, М. Әуезов еңбектерінен бастап ғалым-тілшілер І. Кеңесбаев, Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Е. Жұбанов, Е. Жанпейісов, Т. Жанұзақов, Н. Уәлиев, Ж. Манкеева, Г. Смағұлова, А. Жылқыбаева, Қ. Рысбергенова, Р. Шойбеков т. б. ғалымдар еңбектерінде тіл фактілерінің сипаты ретінде танытылады. Осы аталған авторлар еңбектерінде сөз етілген ұлттық тіл деректерінің зерттеулерінің лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу аясына жатқызуға болады.

Лингвомәдениеттанудың өркениеті, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын тілдік тұрғыдан сөз ету пәннің зерттеу объектісін нақтылай түседі. Осы жайт тұрғысында, сондай-ақ, көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласының қызметін арттыруда халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін тілші А. Салқынбайдың мына пікірі толықтырады: “Тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеу - ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами гуманитарлық, мәдени, өркениеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы, әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз көрінісін табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде қарастырылады” [5, 41-б. ] .

Мәдениет - қоғамдық фактор, бірақ оның мәдени тұғырға көтерілуіне әлеуметтік ортаның ықпалы зор. Өйткені бір этностың мәдениеті екінші халыққа оның тілді деректері арқылы баяндалады. Ал тілдік деректер деп отырғанымыз - мәдениетті сипаттаушы сөз символдары мен тілдік таңбалар.

Тұрмыстық лексика жайлы құнды деректерді Ж. А. Манкеева еңбектерінен таба аламыз. Ғалым тұрмыстық лексикаға былайша баға береді: « Сонымен, көне тамырлы этнолексика халықтың этномәдени тарихы және тілдік шығармашылығы туралы баға жетпес «ақпарат» көзі болып табылады. Оның негізін құрайтын тұрмыстық лексиканың дені - ұлттық материалдық мәдениеттің реликті, әрі рухани байлығымыздың түбірі. Себебі, бұл жүйедегі сөздер тек атауыштық қана қызмет атқармайды. Қазақ тіліндегі заттық мәдениетке қатысты атаулар немесе тұрмыстық лексика қазақ халқының материалдық өндірісінің деңгейін, сипатын, түрлерін және шаруашылық пен тұрғын үй мүліктері, киім мен тұрмыс бұйымдарын әшекейлеуге қажет мұқтаждықты қамтамасыз етуге бағытталған қазақтың халықтық қолөнер бұйымдарын бейнелейді. Ал олар - қазақ халқының материалдық қана емес, рухани да байлығының көрсеткіші» [6, 5-13-бб. ] .

1. 3 Аңшылық пен саятшылық өнерінің қазақ мәдениетіндегі орны

Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезден-ақ өзін қоршаған ортаға үйлесе өмір сүруге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана бастады. Мұны дала мәдениетінде сақталып қалған көне жәдігерлер дәлелдеуде. Әсіресе тасқа «қашалған» аң-құс аулаудағы бейнелер соның айғағы іспетті.

Аңшылық - адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат ананың қорының, дәлірек айтсақ аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң бе-руі мен технократтық өркениеттің кең қанатжаюы аңшылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсуі, өркениетті қоғам элементтерінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты арттырды. Сондықтан аң-құстарды жөн-жосықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қойыла басталды. Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктері мен байырғы дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу оның аң-құсын, әсіресе қазақтар «Құдайдың малы», «қоңыр аң» деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі, құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жосықсыз қыруға жол берілмеді.

1. 4 Аңшылық пен саятшылықтың тарихи-этнографиялық, лингвистикалық тұрғыда зерттелуі

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.