Атырау облысының қысқаша сипаттамасы

Кіріспе

Табиғи ортаның сан мыңдаған жылдар бойы өзі қалыптастырып, жүйелеген тірі және өлі компоненттерінің арасындағы теңестірілген байланыс экологиялық тізбек деп аталады.

Атырау өңіріндегі Жайық пен Жем аралығындағы мұнай ерте заманнан-ақ белгілі болған. Тіпті сол кездің өзінде-ақ жергілікті көшпенді қазақтар жер бетіне шығып жатқан майды сүзіп алып, түйенің қотырын емдеуге қолданған. Бірақ қазақтар бұл үлкен қазынаның жер бетіне шығып жатқан шеті ғана екенін білген жоқ. XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың алғашқы жартысында Жайық пен Жем өңірінде жер қойнауын зерттеушілер пайда болғаны белгілі. И. Лепехин (1768 ж. ), Т. И. Речков (1772 ж. ), П. С. Таллас (1773 ж. ), С. Г. Гмелин (1785 ж. ), Г. Гелмерсон (1836 ж. ) тағы басқалары Атыраудың географиялық және топографиялық құрлымына, су қорларына, қазба байлықтарына қысқаша геология-лық сипаттама берді. Зерттеушілердің осы алғашқы деректерінің ғылым үшін пайдасы зор болды.

Атырау өңірін алғаш зерттеушілердің бірі - А. А. Северцов. Ол 1860 жылы «Горный» журналына қазіргі Доссор маңы туралы есебін жариялайды. Онда «Бұл жердің мұнайы су бетіне қалқып шығып жатады екен, » - деп жазады. Біздің осы өлкемізге 1874 жылы инженер Д. В. Кирпичников келіп, бірнеше кен орындары жайлы пікір қалдырды. Мысалы, Доссор кені туралы мынадай пікір айтты: «Бұл жерде мол мұнай қоры бар екендігіне күмән жоқ. Бірақ тұщы суы тапшы, қатынас жолы қиын, шабатын шөбі жоқ халыққа бұл байлықты игеру өте қиынға соғады». Ол кезде бұл аса мәнді болжамға ешкім назар аудара қоймады. Бұдан кейін де Атырауға бірнеше этнограф ғалымдар мен экспедициялар келді.

Мұнай ақша болғанымен, оның зияны да біршама көп. Мысалы, саралап көрсетсек, аталмыш зиянды заттардың 7 % мұнай өңдеу, 53% «Теңізшевройл» өндірістік бірлестіктердің үлесіне тиеді, яғни, өнім өндіру көлемі ұлғайған сайын, қоршаған орта, су, топырақ және ауаның ластануы жеделдей түсуде.

Табиғат байлықтарын жоспарсыз және кең көлемде пайдалану, өндірістің дамуы табиғи қорлардың азаюына, қосымша қоршаған ортаның ластануы сияқты жаңа проблема ала келді. Өндірістен шығатын заттармен, алдымен топырақ, ауа, су қоймалары ластанады.

Атырау табиғаты адамдар қызметіне экологиялық жағдайда жеңіл сезімтал болып келеді. Бұған облысымызда мұнай өндіру, барлау-бұрғылау кәсіпшіліктерінің жылу жүйелерінен бөлініп шығатын шаң, улы түтін газдардың шамадан тыс бөлінуі және соңғы кезде жүргізілген атом қаруын сынаудың зиянын қоссақ, Атырау табиғатының экологиялық жағдайына тиісті баға беруге болады.

Атырау мұнай-газ өнеркәсібін дамытудың бүгінгі ерекшелігі - Астрахань Теңіз және болашақта Каспий ойпатындағы жоғарғы күкіртті газды, мұнай-газ орындарын игеру кезінде көшуі. Осыған орай Атыраудың мұнай-газ өнеркәсібі алдында жауапты және күрделі қоршаған табиғи ортаны қорғау бағдарламасын жасау, табиғатты қорғаудың қазіргі іске асырылып отырған әдістері мен түрін жетістіру міндеті тұр.

1. Атырау облысының қысқаша сипаттамасы

Атырау облысы Қазақстан Республикасының батысында орнала-сып, солтүстігінде Батыс Қазақстан облысымен, шығысында Ақтөбе облысымен, оңтүстік-шығысында Маңғыстау облысымен, батысын-да Ресей Федерациясының Астрахань облысымен, оңтүстік және оңтүстік-шығысында Каспий теңізімен шектеседі.

Облыс құрамына жеті әкімшілік аудандар (Құрманғазы, Исатай, Ма- хамбет, Индер, Қызылқоға, Мақат және Жылыой аудандары), екі қала, он бес жұмысшы поселкесі кіреді.

Атырау облысының жалпы ауданы 118, 6 мың км ² . Облыста 2001 жылдың басында 449, 1 мың адам тұрды. Бұл Республикамыздың 2, 65%-і ғана. Қала тұрғындарының саны 61, 4%-ті құрап, ауыл тұрғындарынан асып түсті. Облыс халқының орташа орналасу тығыздығы 3, 8 адам/1км ² , соның ішінде ауылдық жерлерде 1, 5 адамнан келіп, Республикадағы орташа тығыздықпен салыстырғанда 1, 6 және 1, 8 есе кем түседі. Сондықтан Атырау облысы аз қоныстанған ауданға жатқызылады.

1 кесте

Негізгі тұрғылықты жерлер Жайық өзенінің бойында, Каспий теңізінің жағалауына, Еділ өзенінің сағаларында және Ойыл, Сағыз, Ембі өзендерінің бойында, мұнай және газ кеніштерінің ауданында орналасқан. Облыстың негізгі экономикалық саласының 80 %-ін мұнай өндіру және өңдеу, химия және балық шаруашылығы алады. Облыста 368 өнеркәсіптік кәсіпорындар және ауылшаруашылығы нысандары бар. Ауылшаруашылығы облыстың халық шаруашылығының 20 %-ін құрап, республикалық ауылшаруашылығы өнімдерінің 1, 3 %-ін қамтамасыз етеді. Ауылшаруашылығында негізгі бағыт мал өсіру - 74, 8 %. Жерді пайдалану өте нашар дамыған. Егістікті егу тек мал азығын дайындау үшін қолданылады.

2. Атырау қаласының ауасының жағдайы

Қазіргі кездегі «мұнайлы астананың» және қала маңының ауа бассейнінің жағдайы өте қиын. Атырау қаласына Теңізден Жаңажол-Атырау, Кеңқияқ - Атырау мұнай құбырларымен мұнай әкелінеді, соған қоса, жақын арада бізге Қарашығынақтың мұнайы да келеді. Қалада жаңадан мұнай құю эстакадалары салынды, полиэтилен трубаларын шығаратын зауыт, теміржолдардағы өңдеу станциялары, т. б. жұмыс жасайды. Автокөлiк құралдарының саны бірнеше еселеп өсті. Олардың бәрі де қандай дәрежеде болмасын, табиғи ортаны, ең алдымен, Атырау қаласындағы атмосфералық бассейнін ластаушы тұрақты көздер болып табылады. Сөйтсек, қала уақытылы (тәулік бойы) ауадағы ластушы заттарды біліп, концентрациясын анықтауға және қарсылық көрсетуге, табиғи ортаның ластануына жол берген кәсіпорындар мен ұйымдардың жауапсыз басшыларын жауап- кершілікке тартуға қауқарсыз немесе дайын емес болып шықты.

Атмосфералық ауаның тазалығын бақылайтын қызметтің (гидромет) техникалық базасы 80-жылдардың деңгейінде қалып қойған. Үш ба- қылау жүргізу бекеті (АМӨЗ ауданында, Махамбет көшесінің бойында және тұрмыс үйінің артында) бар. Бақылау күндіз үш мәрте (жексенбіден басқа күндері) жүргізіледі. Бар болғаны ластаушы заттардың төрт түрі ғана анықталады, ал шын мәнісінде олардың саны 60-тан асады.

Атырау қаласының ауасындағы зиянды заттар көлемі (мг/м³)

2 кесте

Қазіргі уақытта мүнай сапасы түбірімен өзгерді. 80-жылдары күкірті аз мұнай өндірілсе, қазір де көптеген улы компоненттері, атап айтқанда, меркаптан, диоксен, т. б. бар тұзды мұнай өндіріледі.

Қабылданған халықаралық шкала бойынша меркаптан қауіптілігі жөнінен екінші топқа енетін жоғары токсикалық-химиялық зат болып саналады. Меркаптан күкірт тотығына қарағанда 5, 5 мың есе, күкірт- сутегімен салыстырғанда 889 есе улылау болып келеді.

Аз-көптігіне қарамастан, тіпті сәл ғана мөлшердегі, бар болғаны төрт молекула текше метрдің миллиардтан бір бөлігінің өзі қауіпті болып саналады.

Тіпті сол болмашы ғана концентрациядағы меркаптан булары рефлекторлық лоқсу мен бас ауруын тудырады. Неғұрлым жоғары концентрацияда орталық жүйке жүйесіне әсер етіп, анашалық затқа айналады. Меркаптан тері арқылы тез өтеді, көздің, мұрынның, ауыздың сілекей бездерін тітіркендіреді, кейде тіпті ақыл-естен айырып, тыныс- тың тоқтап қалуына да жеткізуі мүмкін.

Қала атмосферасындағы меркаптанның концентрациясы қанша-лықты екені, әрине белгісіз. Мұның екі себебі бар. Біріншіден, мем- лекеттік органдардың қолында меркаптанның миллиондық, миллиард- тық үлесінен дейін анықтауға қабілетті, сенімді құрылғылары жоқ. Екіншіден, меркаптан булары атмосфераға негізінен түн мезгілінде жібе- ріледі. Ал, ол кезде меркаптан концентрациясын қолда бар құрылғының көмегімен анықтау қиынға түседі.

Күшті ластанған ауамен бірге адамның ішкі ағзаларына келіп түсіп жататын улы заттарға адам ағзасының бейімделу шегі түрлі деңгейде болады. Егер де дәл қазір Атырау қаласының атмосфералық бассейніндегі атмосфералық ауаның ластануын жедел тоқтатпаса, онда (бәлкім жарты жыл, бәлкім жыл болар) бір таңда қаланың бірнеше он мыңдаған тұрғыны төсегінен тұра алмайтын қатерлі сәттің де туындауы ғажап емес.

Қала мен оның айналасының табиғи ортасының ластануы бұдан да гөрі күшеюі мүмкін. 2005 жылдан бастап, Қарабатандағы газ өңдейтін комплекстің іске қосылуына байланысты, қала соның зор ықпалында болып, ластануы мүмкін. Екіншіден, зауыттың іске қосылуына байланысты Теңіздің сыртқа шығаратын зиянды қалдықтарының көлемі 60 мыңнан (2002ж. ) 90-120мыңға дейін көбеюі мүмкін. Сондықтан да бізге қоршаған ортаның жағдайын қадағалап, бақылап отыратын ұйым құрып, оның жұмысын күшейту керек.

Атырау қаласының, Теңіз, Қарабатан, Шығыс Қашағанның ауа бассейніндегі жоғары токсикалық зат - меркаптанның көлемін міндетті түрде қадағалап отыру керек. Атмосферадағы меркаптан және басқа да улы заттардың құрамын үнемі қадағалап отырмайынша территорияның ластануының объективті, шынайы жағдайын білу мүмкін емес.

Бұдан басқа ауаны ластандыруда стационарлық емес көздер - автокөліктер де қалыспай жатыр. Олардан шығарылатын улы газдар адамдардың тіршілік етіп жатқан жеріне және олардың қозғалысына өте жақын.

Концерегендік заттармен қоса, автокөліктердің түтіндері мен бірге екі жүзге жуық ластандырушы заттар шығарылады. Мұның барлығы негізінен, автокөліктердің нашар техникалық жағдайларына байланысты.

Жыл сайынғы статистикалық есепте жеке автокөлік иелерінің ауаны қаншалықты ластап жатырғандары ескерілмейді. Ал саны жағынан олар жылына 60-70 мың тоннаны құрайды.

Қаланың тұрақты түрде ластануы автокөлік құралдарына байла-нысты десек, жыл сайынғы өткізілетін автокөліктердің техникалық байқауы кезінде автокөлік иелерінің төлейтін қаржысы (40-50%) қоршаған ортаны қорғау фондысына түсіп, қаланың жағдайын жақсартуға жұмсалуы керек. Өкінішке орай, мұндай жұмыс жүргізілмей отыр.

Жыл сайынғы өткізілетін техникалық байқау кезінде автокөлік құралдарының шығаратын газ-түтіндеріне өте мұқият тексеру жүргі-зілмейді. Артынан түтінін будақтатын бензинмен жүретін автокөліктер түсініксіз жағдайлармен (мүмкін нұсқаудың болмауынан немесе сол сияқты т. б. ) көлік инспекторлары оларды тоқтатпайды, бақылауға жібермейді, жүргізушілеріне ешқандай айып-пұл салынбайды.

Автокөлік май құятын станциялары және көлік тұрақтары «қаламыздың көрікті орындарына» айнала бастады, олар тіпті шеткері аймақ түгілі, қаланың қақ ортасында, үлкен көшелердің бойында бой түзуде. Бензин буымен, машиналардың түтінімен сол жерде жақын орналасқан үйлердің тұрғындары тұрақты түрде уланaды, тәулік бойғы шу оларды мазасыздандырады. Сол жердің топырағы, жер асты сулары ластанады.

Қоршаған ортаға автокөлік құралдарының зиянды әсерін азайту үшін төмендегідей шаралады жүзеге асыру керек:

• «Жасыл толқын» автокөлік ағынымен автоматтандырылған автокөлік жүйелерін қайтадан жабдықтау және кеңейту.
• Қаланың транспорт құралдарын дизель отынына көшіру, шығатын түтінді зиянсыздандыру.
• Отын ретінде этилендірілмеген бензин пайдалану. 2000 жылы Еуропалық кеңес елдерінде этиленген бензинді пайдалануға үзілді-кесілді тыйым салынды.
• Транспорт түтіндерінің токсикологиялық жағдайларын анықтайтын пунктердің санын көбейту; оларды қажетті құралдармен жабдық- тау. Қолданылып жүрген бензин (S, N, Pb, т. б. ) сапасын қадағалауды барлық жерде ұйымдастыру.
• Газбен жұмыс жасайтын автокөлік құралдарының санын көбейту.
• Болашақта түтін тазалауға катализаторлы конвенторларды пайда- лану. Олар тек этилендірілмеген бензин жағатын автокөліктерге ғана қондырылады.
• «Атырау қаласының ауа бассейнінің жағдайын автоматтандырыл- ған, жоғары тиімділікті, тәулік бойғы қадағалау тәртібін техни- калық жағынан шешу» жөнінде тендер жариялау керек. Бұл шешім «адам факторына» тәуелді болмайтындай автоматтандырудың жо- ғарғы дәрежесінде болу керек.

Әрине бұл дегеніңіз өте қымбат, қыруар ақшаны қажет ететін шаруа. Дегенмен, уақыт өте келе бұл өзін-өзі ақтайды деген ой бар.

3. Мұнай және газ өндірудің экологиялық проблемалары

Мұнай мен газды өндіру және өңдеу кезінде табиғатты қорғау бойынша маңызды бағыттар болып экологиялық таза үрдістер игеру және қалдықтарды азайту, мұнай-химиялық кешенде қоршаған ортаның ластануы іздеу-барлау және газ өндіретін скважиналардан басталады. Скважиналардың құрылысы кезіндегі негізгі ластану көздері: бұрғылау қондырғыларының дизельдерінің түтіндері, бұрғылау сұйығының дего- заторлары, ұнтақ тәріздес сусымалы материялдарды сақтайтын ыдыстар, өндірістік-технологиялық қалдықтары бар қоймалар, сондай-ақ, цирку- ляциялық жүйелер. Көп жағдайларда бұрғылау қондырғыларында топырақ пен су қоймаларын ластанудан қорғау шаралары жүргізілмейді.

Бұрғылаудың өнеркәсіптік қалдықтары бұрғылау алаңындағы қойма- ларда жиналады және оларды кейін арнайы қалдық сақтау орындарына алып кетіп, орналастыруды талап етеді. Бұл кезде қалдықтардың ластау шамасын (дәрежесін) бағалау маңызды орын алады. Бұрғылау жұмыстарындағы ең негізгі және күшті ластағыш - бұрғылау сұйығы. Оны дайындау үшін жиырмаға жақын химиялық реагенттер қолда- нылады, олардың мүмкін болатын шектік концентрациясы орнатылға- нынан жоғары.

Кен орындарын пайдаланғанда үлкен жер массивтері бұзылады. Мы- салы, Қарашығанақ кен орынын игеруде 3000 га-ға жуық егіс, жайылым және орман жері пайданылмақ. Теңіз кен орының ауданы 200 км ² . Аэро- логиялық жағдайдың тұрақсыздығынан зиянды заттардың таралуы кездейсоқ сипатқа ие.

Бақыланбайтын мұнай ластануларымен күрес механикалық және хи- миялық әдістермен жүргізіледі. Мұнайдың жұқа қабықшасын механи- калық құралдармен жинау тиімді емес. Қабықша қалыңдығы 1мм шама- сында болғанда табиғаты әр түрлі мұнай сіңіргіш сорбейттер қолда- нылады. Табиғи материалдардан дәнді-дақыл сабандары, майдаланған тамырлар, ағаш өңдеу өндірістерінің жаңқалары, пезма, тауық жүндері пайдалынады. Соңғылары өз салмағынан 20 есе көп мұнай сіңіреді.

Жасанды сіңіргіштер - пенопласт, әрекеттік көмір, «Пламилон» қатты пластмассаның ісінген ұнтағы, «Ресорб» сіңіргіші, гидрофобталған, ісінген перлит қолданылады.

Теңізде күшті толқын болған жағдайда, мұнай қабатын жинау өте күрделі. Алайда суға жаңа препаратты жай ғана қосудың өзі су мұнай эмульсиясының болуын туғызбайды және қоршаған ортаға келетін шығынды азайтады.

Нағыз экологиялық күйзеліс, мұнай-газ құбыр өткізгіштің транспорт- ты апаттары: мұнай-газ өткізгіштері мен өнім өткізгіштерінің жарылуы, технологиялық қондырғылардағы, сорап станциялары мен газ өңдеу за- уыттарындағы, мұнай мен мұнай өнімдерін тасымалдау жөніндегі транс- порт құралдарындағы апаттар мен өрттер, скважиналар бұрғылауы мен пайдалануы кезіндегі мұнай және газ фонтандары. Апаттар зардаптары қоршаған орта үшін, оның ішінде адамдар үшін біршама үлкен, ал кейбір жағдайларда орны толмауы мүмкін.

Мұнайдың бір литрі тұшы судың миллион литрін жарамсыз етеді. Экологиялық проблемалармен табысты күрес үшін қолданбалы эколо- гиялық күйзеліс аймақтарында экологиялық бөліктерінің болуын негіз- деуге көмектеседі. Олар Қазақстан Республикасының шаруашылық және басқа әрекетке қойылатын құқықтық экологиялық талаптар, сондай-ақ «Арал маңындағы экологиялық апаттан зардап шеккендерді әлеуметтік қорғау туралы» заңында орын алады.

Қоршаған ортаны қорғау және экологиялық жағдайды жақсарту үшін мұнай мен газ кен орындарын бұрғылау кешендерімен игеруде, табиғи көмірсутектер мен оларды өңдеу өнімдерін игергенде, дайындағанда, та- сымалдағанда және сақтағанда табиғатты қорғау шараларының кешенін тиімді іске асыру керек. Экологиялық бағдарламалар апаттардың алдын алуға, мұнай және газ қорларын дұрыс пайдалануға, қоршаған табиғи ортаны ластаумен күресу шараларын күшейтуге бағытталуы керек.

Республикада пайдалы қазбалар, жер асты суларын игеруде жер қойнауын қорғау мен тиімді пайдалануды бақылау, сондай-ақ бұралқы сулар мен зиянды заттарды терең горизонттарға жіберу сұрақтарына келісуге экология және табиғи ресурстар министрлігі жауапты.

4 Күкірттің ашық күйде сақталуы

Кен орны топырағындағы техногендік ланштардың мөлшерін анықтау үшін үнемі әр тоқсанда бірнеше бақылау алаңдарынан сынама алынып, химиялық талдау жасалады.

Тоған-қоймалардың қалдықтарын жинау, полигондардың және күкірт сақтау алаңдарының айналасындағы бақылау ұңғымалары торабынан судың деңгейін өлшеу және сынама алу арқылы топырақ (грунттық) суының жағдайы үнемі бақыланып отырады. ТШО-ның өнімі: кесек күкірттің уақытша сақтау алаңы ТМД елдерімен әлемдік қоғамдастық рыногындағы өнімді сатуда туындаған қиындықтар нәтижесінде пайда болған. Күкірттің уақытша сақталу алаңынан тыс жерлердегі топы- рақтың (200-300 м) ластану деңгейі өте төмен. Күкіртті уақытша сақталу алаңы луколды әсерін тигізеді. Мұнай кәсіпшілігі қалдықтары полигонда қайта өңделіп, залалсыз қорға айналдырылады. Өндірістік қалдықтар мен ТБО полигондары аумағындағы топырақтың ауыр металдармен ластануы 150-200 м қашықтыққа созылады. Құмдық жайылымдардың елеулі бөлігін мал жемейтін шөп басып не олар қүм төбеге айналуда.

Табиғатта кез-келген пайдалы затты тірі ағзалар белгілі шектеулі мөлшерге дейін қабылдай алады. Пайдалы нәрселердің басы артық бол- ғаны да түрлі аурулар туғызуы мүмкін.

Теңіз кенішін 1993 жылдан бері игеріп жатқан «Теңізшевройл» кә- сіпорны жер бетінде 5млн тоннаға жуық күкірт жиналып қалғаннан кейін оны өндіруде бірқатар шаралар қолға алына бастады.

Күкірттің орнында ас тұзы жатса не болар еді? Тұздың зияны жоқ дегенмен, оның шамадан көп болып кетуі түрлі ауруларды, мысалы, қан қысымының жоғарлауына әкеп соғады. Міне, күкірт те осындай ауру- ларды туғызады.

Канада да ашық күйде сақталған күкірт ешқандай залалы жоқ деген тұжырым шындыққа сәйкеспейді. Канада мен Теңіздегі климат жағдай- лары екі түрлі. Канада да күкірт орман арасында сақталады, онда жел соғып тұрмайды және ылғалдылық жеткілікті болады. Ал Теңізде климат құбылмалы, далалық аймақ, онда өткір жел соғып тұрады, жазда күкірт күннің ультракүлгін сәулесінің әсеріне ұшырайды. Күкірттің химиялық белсенділігі жоғары. Менделеев тізбегіндегі элементтермен қосылуы бе- йім. Бөлме температурасында күкірт сілтілік металдармен мыспен, қор- ғасынмен, ал қызған кезде - қалайымен, хроммен, кобальтпен және т. б. металдармен қосылып кетеді. Күкірт пен оттегі булары араласып кетсе жарылыс болады. Енді Каспий теңізінің күкіртпен ластанғанына келетін болсақ, онда күкіртті қосылыстардың таралып, күшті ластануының сал- дарынан итбалықтардың және басқа да жәндіктердің қырылуына әкеп соқтырады.

Атырау облысы бойынша орта есеппен әр жыл сайын ауаға 164, 65 мың тонна түтін шыққан екен. Бұл түтіндердің негізгі өндірушілері «Те- ңізшевройл», «Қазақойл-Ембі», «АМӨЗ», «АЖЭО», автокөліктер болып саналады. 2000 жылы ауаға 159, 6 мың тонна түтін шығып, 1999 жылғы өлшемнен 41, 9 мың тонна кем болды. Бұл көрсеткіш соңғы өндіріс меке- мелері ауаға шығатын лас заттарды азайту үшін өнім технологиясына жаңалықтар еңгізіп, еңбек құралдарын жаңартып, тағы басқа әдістерімен шұғылдана бастағанының айғағы. Осы жылы облыста кәсіпорындардың ауаны бүлдіруі көбейді.

Ауаның тағы бір ластаушы көзі болып, автокөліктер табылады. Авто- көліктердің көбі бензинмен жүреді. Ал бензин жанғанда банзопирен де- ген қорғасын буы у боп шығып, адамның өкпесін уландырып, тұншық- тырады. Ал нашар ауа - ауру кепілі. Сондықтан оны тазарту үшін күресу басты міндет.

Күкірт пен азот оксидтері металлургия өндірісінде және көмір, мұнай және әртүрлі газдар жанған кезде түзіліп, атмосфера құрамына енеді. Күкірт оксидінің ең көп мөлшері жану электр станцияларынан бөлінеді, ал азот оксиді автомобиль транспортында жанармай жанған кезде түзіледі.

Кейінгі мәләметтерге сүйенсек, жылу электр станцияларында 1 тонна отын жанғанда орта есеппен 150 кг, ал автомобиль моторында 1 кг бензин жанғанда 270 г ластағыш заттар бөлінеді. жылу электр станцияларында және автомобильдерден бөлінетін газдардың құрамы және мөлшері төмендегі кестелерде көрсетілген.

Қуаты 1000 МВт жылу электр станцияларынан бөлінетін заттардың мөлшері, г/кВт. сағат

3 кесте

Автомобильден шығатын газдардың құрамы (% көлемі бойынша)

4 кесте

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс