Африка

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

АФРИКА

Африканың аумағы - 30, 3 млн км ² , халқының саны 820 млн адам. Дүние жүзінде Африка сияқты отарлық қанау мен құл сатушылықтан осыншама зардап шеккен бірде-бір континент жоқ. XX ғасырдың басына қарай бүкіл Африка отарланған континентке айналды және бұл негізінен оның артта қалғандығын анықтап берді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін отарлык жүйе қадам басқан сайын жойыла берді, міне, қазір континентің саяси картасында (аралдардағысымен бірге) 55 ел бар. Бұлардың бәрі де дамушы елдер қатарына жатады. Оңтүстік-Африка Республикасы экономикалық жағынан дамыған мемлекеттердің қатарына қосылады.

Экономикалық және әлеуметтік дамудың негізгі көрсеткіштері бойын-ша Африка басқа ірі аймақтардан сдәуір артта қалып отыр, тіпті кейбір елдерінде бұл артта қалушылық біртіндеп тереңдеп барады.

Біз африкаға жалпы сипаттама береміз

1. Аумағы, шекаралары, жағдайы: ішкі үлкен айырмашылықтар. Африканың аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 8 мың кмге, батыстан шы-ғысқа қарай 7, 5 мың км-ге созылып жатыр. Африкалық елдердің көпшілігі жер көлемі жағынан еуропалық елдердің кез келгенінен үлкен. Мысал Аумағы жағынан Африканың ең үлкен елі - Судан (2, 5 мн км ² ) . Ол ен үлкен еуропалық ел - Франциядан 4, 5 есе үлкен. Алжир, Заир, Ливия, Ангола, Эфиопия, ОАР елдері көлемі жағынан Франциядан екі-үш есе үлкен.

Африка елдерінің ЭГЖ-сіне баға беру үшін әр түрлі жайттарды пайдалануға болады. Солардың бастыларының бірі - теңізге шығу мүмкіндігінің болу немесе болмауында. Басқа континенттердің бірде-бірінде Африкадағыдай теңізден алыс (кейде 1, 5 мың км-ге дейін) көп ел жоқ. Ішкі континентальды елдердін көпшілігі барынша артқа қалғандардың санатына қосылады.

Мемлекеттік кұрылысы жағынан Африка елдерінің бір-бірінен айырмашылығы онша көп емес: тек олардың үшеуі ғана («Косымшалар-дағы» 2-кестені қара) басқарудың монархиялық, қалғандары республикалық формасын сақтаған.

Африко - аумағы жөніндегі талас-тартыстар мен шекаралық қақтытыстар кең тараған бірден-бір аймақ.

Бұлар көп жағдайда осы континенттің елдеріне өткен отарлықтан мұраға қалған шекараларға байланысты туындап жүр. Мұндай қатты қақтығыстар Эфиопия мен Сомалидің Марокко мен Батыс Сахараның, Чад пен Ливияның және басқалардың арасынан көрініп келеді. Континенттегі мемлекеттердің бірлігін нығайту, олардың тұтастығы мен тәуелсіздігін сақтау, отаршылдыққа қарсы түру үшін «Африкалық бірлік ұйымы» кұрылған болатын.

2. Табиғи жағдайлары мен ресурстары: Африка елдері дамуының аса маңызды факторы. Африка әр түрлі пайдалы қазбаларға өте бай. Басқа континенттер арасында ол марганец, хромит, боксит, алтын, платина, ко-бальт, алмас, фосфорит кендсрінің ресурстары бойынша бірінші орын алады. Бұл минералдық шикізаттар жоғары сапалылығымен ерекшеленеді және көбінесе ашық тәсілмен өндіріледі. Мысал. Африканың пайдалы қазбаларға ең бай елі - ОАР. Оның жер қойнауында, мұнай, табиғи газ және бокситті қоспағанда, барлық белгілі қазба байлықтардың жиынтығы түгелімен бар. Әсіресе алтын, платина, алмас қоры өте көп.

Африкада пайдалы қазбаларға кедей елдер де бар, бұл олардың дамуын қиындатып келеді. (2-тапсырма. ) . Африканың жер ресурстары едәуір мол. Оның әрбір тұрғынына есептегендегі өңделетін жердін үлесі Оңтүстік-Шығыс Азиядағыға немесе Латин Америкасындағыға қарағанда едәуір көп. Континентте ауыл шаруашылығы өндірісіне жарамды деп өңделіп жүрген жер қазірше барлық жердің 1/5 бөлігіндей. Алайда, Африкада топырақтың эрозияға ұшырау мөлшері де аса жоғары. Бельгиялық

географ Жан-Поль Гарруа 30-жылдардың өзінде-ақ «Африка - өліп бара жатқан жер» деп аталатын кітабында Африкадағы жердің азғыдауы туралы жазды. Одан бері жағдай едәуір құлдырап кетті.

Африканың агроклиматтық ресурстарың біржақты бағалауға болмайды. Африка - Жер бетіндегі ең ыстық материк, ендеше ол жылумен толық қамтамасыз етілген. Бірақ су ресурстары аумақ бойынша соншалықты әр түрлі мөлшерде Қамтылғат. Бұл ауыл шаруашылығына да, адамдардың бүкіл өміріне де кері әсерін тигізеді. «Су-бұл өмір» дейтін қанатты сөз, сірә, бірінші кезекте Африкаға қатысты болар. Оның суармалы жер белігінде қолдан суарудың мәні зор (қазірше 3-4%-ы ғана суарылады) . Ал, экваторлық белдеуде, керісінше, өмір мең шаруашылық қызмет үшін басты қиындық ылғалдың шектен тыс молдығынан туындайды. Африкадағы су электр қуатының 1/2 бәлігі Конгоның үлесіне тиеді.

Орманның жалпы көлемі бойынша Африка Латын Америкасы мен Ресейден ғана кейінгі орында. Бірақ оның орташа орман өсу көрсеткіші едәуір төмен. Ағаш кесудің тым көбеюі ормандардың құрып кету қауіптің төңдіруде. (3-тапсырма. )

3. Халқы: өсу қарқынының турамы мен орналасуының ерекшелігі. Африка бүкіл дүние жүзінде халқының өте жоғары қарқынмен өсетіндігімен ерекшеленеді. Бұл едәуір мөлшерде баяғыдан келе жатқан көп балалы болу дәстүрімен байланысты. Африкада «Ақшасы болмау - кедейлік. Ал баласы болмау - екі есе кедейлік» деген сөз жиі айтылады. Оның үстіне континенттегі елдердің көпшілігінде белсенді демографиялық саясат жүргізілмейді, бала туу көрсеткіштері мұнда бұрынғы жоғары қалпында қалып келеді. Мысал. Нигерия, Уганда, Кот-д Ивуар, Сомали және Малиде баланын туылуы 1 мың тұрғынға бөлгенде 50-ден асып кетеді, яғни бұл Еуропаға қарағанда төрт-бес есе артық. Африка әлі де өлім деңгейі жоғары аймақ болып келе жатқанына қарамастан, оның халқы тез өсу үстіңде. Осы себепке орап, Африка демографиялық өзгерудің әлі де екінші кезеңінде тұр. Бұл бала жасындағылардың үлесі өте жоғары деңгейде, жұмыссыздық, білім алу, денсаулық сақтау проблемаларының одан әрі қиындауы әлі де сақталып отырғандығын білдіреді.

Осыған орай Африкада халықтың сапасы өте төмен: ересектердің жартысынан көбі сауатсыз, көптеген адамдар СПИД-пен ауырады. Ерлердің орташа жасының ұзақтығы -64 жас, әйелдердікі - 68 жас.

Көптеген проблема Африка халқының этникалық кұрамына да байланысты: мұнда алақұлалық өте көл. Этнограф-ғалымдар бұл континентте 300-500 және одан да көп этностар бар екенін көрсетгі. Олардың кейбіреуі, әсіресе Солтүстік Африкада ірі ұлттар қалыптасты, бірақ көп сандысы ұлыстар деңгейінде тұр; рулық-тайпалык құрылыстың қалдықтары да сақталған.

Шетелдік Азия сияқты, Африка көптеген этникалық, дәлірек айтқанда этносаясаттық қақтытыстар кеңінен тараған аймақ. Мұндай қақтығыстар Судан, Кения, Конго Демократиялық Республикасы (бұрынғы Заир), Нигерия, Чад, Ангола, Руанда және Либеринда күннен-күнге өрши түсуде. Олар көп ретте нағыз геноцидтік сипат алуда.

1-мысал. 80-жылдардың аяғында басталған Либериядағы азамат соғысының нәтижесінде елдегі 2, 7 млн адамның 150 мыны қаза тауып, 500 мыңнан ас-тамы күнкөріс орнын ауыстырып, 800 мыңдай адам көрші елдерге қашуға мәжбүр болды. 2-мысал. 1994 жылы халық тығыз орналасқан Руандада тутси мен хуту тайпаларының арасында қатты қақтығыс туындады. Нәтижесінде 1 млн адам өліп, ел ішіндегі қашқындар саны 500 мыңнан 2 млн адамға жетті және 2 млн-дай адам көрші елдерге қашуға мәжбүр болды.

Тұтастай алғанда, барлық қашқындар мен әлемге тарап кеткендердің шамамен тең жартысы Африкаға тиесілі және оның басым көттшіліп - «этникалық қашқындар». Мұндай амалсыздан жасалған миграция әрқашан да аштық пен жүқпалы аурулардың өршуіне алыл келеді, баланың өлімі мен жаллы өлім мөлшерін өсіреді.

Африка елдерінің көпшілігілің мемлекеттік (ресми) тілі өткеннен мұра болып қалған бұрынғы отарлаушылардың - ағылшын, француз, португал тілдері болып табылады.

Африка мәдени мұра өге көп. Бұл - халықтың ауызша тараған шығармашылығы - фольклор, бұл - ертедегі Егиттет тұсында дүниеге келген монументтік сәулет өнері, бұл - ертедегі жартасқа салынған көркем сурет дәстүрін сақтаған сәндік-қолданбалы өнер. Африканың әрбір халкынық өз музыкалық мәдениеті бар, ән мен бидің, музыкалық аспаптардың өзіндік ерекшеліктерін сақтап келеді және театрлаыдырылған әдет-ғұрып, салт- дәстүр, соған лайықты маскілер пайдалану ерте замандардан бар.

Африкада халықтын орташа т ы ғ ы з д ы ғ ы шетелдік Еуропа мен Азияға қарағаңда бірнеше есе аз (1 км ² -ге 27 адамнан келеді) . Азиядағы сияқты, халықтың тарап қоныстануын да үлкен қарама-қайшылықтар бар. Сахарада кездесетін мүлде адам қоныстанбаған үлкен аумақтар дүние жүзінің басқа жерлерінде мүлде кездеспейді. Ылғалды тропикалық орманды зонада да халық сирек қоныстанған. Ал, жағалауларда халық өте тығыз орналасқан. Жекелеген еллерде мұндай қарама-кайшылық өте ерекше байқалады.

Мысал. Египет мұның нақты мысалы бола алады. Оның халқы (68 млн. алам) түгел дерлік Ніл өзеннің атырауы мен жазық аңғарында тұрады. Бұл оның барлық жерінің 4%-ын ғана (I млн км ² ) құрайды. Бұл км-ге шамамен 1700 адамнан, ал шөлде 1 адамға да жетінкіремейтінін көрсетеді.

Африкада урбанизация деңгейі басқа аймақтардан көп артта қалып келеді. Бұл негізінен үлкеи Қалалар мең «миллионерчкалалардың (бұлар 24 қана) үлесіне тиесілі. Африкада қала агломерациясы енді ғана қалыптасып келе жатыр. Алайда, мұнда урбанизция қарқыны дүние жүзіндегі ең жоғары деңгейге жетті; кейбір қалалардың халқы әрбір 10 жылда екі есе артуда. Бірақ мұндай «қала копарылысының» бірқатар теріс әсері болды. Өйткені негізінен астаңалық қалалар мен «экономикалық астаналар» өсіп баралы. Оның өзі де күнкөрістік қаражаты болмай, ауылдық жерлерден ағылып келіп, қала маңындағы ығы-жығы лашықты толтырған қалың тобырлын есебінен есіп отыр. Мысал. Соңғы кезде Нигериялағы Лагос Каирды басып озып, Африканын ең үлкен қаласына айналды. 1950 жылы онын халқының саны 300 мың адам болса, қазір (агломерания кезінде) ол 12 млн. -ға жетті. Алайда, халық артық қоныстанған бұл қалада өмір сүру жағдайы соншама нашарлап кетті де, 1992 жылы елдің астанасы бұдан басқа Қала Абуджаға көшірілді.

«Кала қопарылысының» мөлшері есе түскеніне қарамастан, африкалық-тардың 2/3 бөлігі ауылдық жерлерде тұрады. (4-тапсырма. )

4. Шаруашылығы: салалық және аумақтық құрылымы, дүние жүзіндегі Африканың алатын орны. Африка елдері өз тәуелсіздіктеріне қол жет-кізгеннен кейін ғасырлап артта қалушылықты жоюға мықтай күш салды. Табиғат ресурстарын мемлекет меншігіне айналдыруға, аграрлық рефор-маны іске асыруға, экономиканы жоспарлауға, ұлттық кадрларды дайын-дауға баса мән берілді. Осының нәтижесінде өсу қарқыны тездеді. Шаруа-шылықтың салалық және аумақтық құрылымын қайта құру ісі қолға алынды.

Салалық кұрылымда өнеркәсіптің әндірістік емес саланың үлесі артты. Осыған қарамастан, мұндағы елдердің көбінде шаруашылықтың салалық құрылымындағы отарлық сипат әлі де сақталып келеді. Оның өзіндік ерекшеліктері мынадай; 1) тауардың жетіспеушілігі, ауыл шаруашылығының төменгі өнімлілігі, 2) өнім өңлейтін өнеркәсіптің нашар дамуы, 3) көлік қатынасының тым артта қалуы, өңдірістік емес, әсіресе сауда мен қызмет көрсету салаларының шектеулігі. Салалық құрылымның отарлық сипатының тағы бірі - экономиканың дамуының бір жақтылығы. Көптеген еллерде мұндай бір жактылық моно-культураға (бір ғана өнім өндірушілікке) дейін алып барды. Монокультураға (бір ғана өнім өндірушідікке) мамандану дегеніміз - ел шаруашылығының өңдірісінде бір ғана, әдетте, экспорттауға арнап бір ғана шикізат немесе азық-түлік тауарын өндіруге бейімделушілік.

Монокультура - табиғи ғана емес, сондай-ақ тарихи, әлеуметтік кұбылыс. Бұл Африка елдеріне отарлық кезеңнін тұсында-ақ таңылған болатын. Қазірге дейін тар шеңбердегі өнім өндіруге мамандану ондаған елдердің күнкеріс жағдайы өздері экспорттайтын бір-екі тауардың өзі әлемдік сұра-нысқа тәуелді екенін білдіреді. Молокультура елдері көп салалы экономика-ны кұруға таппынады, бірақ бұл жоңа қазірше олардың бірлі-жарымы ғана табысқа жете алды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.