Автокөлік салалары бойынша қаржылық есеп және оны талдаудың теориялық негіздері
КІРІСПЕ 3
1 АВТОКӨЛІК САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Қаржылық есептілікті құрастырудың негізгі қағидалары және қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талаптар 6
1.2ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны құрастырудың әдістемелік негізі 16
1.3 Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік есептіліктің нормативтік.құқықтық реттелуі 28
2 АВТОКӨЛІК САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ. ҚАРЖЫ КӨЗДЕРІ 32
2.1 Баланс өтімділігі 32
2.2 Табыстар мен шығындар есептілігін талдау 47
2.3 Меншікті капитал өзгерісінің есептілігін талдау 56
ҚОРЫТЫНДЫ 79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 82
1 АВТОКӨЛІК САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Қаржылық есептілікті құрастырудың негізгі қағидалары және қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талаптар 6
1.2ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны құрастырудың әдістемелік негізі 16
1.3 Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік есептіліктің нормативтік.құқықтық реттелуі 28
2 АВТОКӨЛІК САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ. ҚАРЖЫ КӨЗДЕРІ 32
2.1 Баланс өтімділігі 32
2.2 Табыстар мен шығындар есептілігін талдау 47
2.3 Меншікті капитал өзгерісінің есептілігін талдау 56
ҚОРЫТЫНДЫ 79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 82
Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2030» атты жолдауында еліміздің қорытынды дамуы ол экономикалыұқ өсу болып табылады деп жазылған және де бұл тақырып еліміздің бүгінгісі мен ертеңінің, сонымен қатар болашағының ең маңызда тақырыбы болып қалмақ. Бұл мақсаттағы ең маңызды орынды «ақпарат» алады, себебі ақпараттың дамуы тек экономикалық өсуді ғана емес сонымен қатар, әлеуметтік кеңістікке және Қазақстанның халықаралық ұйымдардағы интеграциялануына елеулі әсер етеді. Нарықтық экономика талаптары негізінде шаруашылқ жүргізуші субъекттің экономикалық механизімін қазіргі заманға сай экономикалық ақпараттсыз басқару мүмкін емес, әрине бұүл ақпараттардың маңызды бөлігін бухгалтерлік есеп мәліметтері құрайды. Бухгалтерлік есептілік мәліметтері шаруашылық жүргізуші субъетінің жұмыстарын және онвң құрылымдық бөлімшелерін жедел басқару, экономикалық жоспарлар мен ағымдағы жоспарларды, сонымен қатар мемлекеттің экономикалық дамуын зерттеу, зерделеу үшін қажет болып табылады.
Барімізге мәлімдей ұлттық кәсіпорындарға 80-жылдардың аяғында өз бетінше шетел кәсіпорындарымен серіктестік қатынастар орнатуға, сонымен қатар шетел фирмаларымен бірігіп кәсіпорындар құруға рұқсат етілген болатын. Осындай серіктестіктерді жүзеге асыру барысында шетел серіктестері кеңес заңнамаларының негізінде жасалған бухгалтерлік және қаржылық есептілік мәліметтері есептілік туралы толық мәліметтер бермейтіндігін, сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық кеңістікке кіруіне біршама қиындықтар туындататынын түсінген болатын.
Осындай түсініспеушіліктердің болуын жою үшін еліміз егемендігін алғаннан кейін біршама шаралар жүзеге асырылған болатын. Бұл мақсатта елімізде бухгалтерлік және қаржылық есептілікті гоманизациялау жұмыстары жүргізіле бастады, яғни 1992 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Министірлер Кабинетінің Бұйрығымен «Ұлттық шаруашылықта бухгалтерлік есеп және бастапқы құжаттар мен статистиканы құрастыру туралы ұлттық бағдарлама» қабылданған болатын, сонымен қатар 1995 жылы 26 желтоқсанда «Бухгалтерлік есеп туралы» заң қабылданған болатын.
Осы құжаттарға сәйкес 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттықт комиссиясымен есептіліктің 17 мемлекеттік стандарттары, субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін бухгалтерлік есептілікте тіркеу үшін шоттар жоспары, сонымен қатар осы шоттар жүйесін қолдану және жаңа шоттар жүйесіне көшу тәртәптері және қаржылық есептілікті ұсыну концепциясы қолданысқа енгізілген болатын. Сонымен қатар қабылданған стандарттарға методологиялық кеңестер, жаңа есеп регистірлері, қаржылық есептілік формалары және оны толтыруға байланысты инструкциялар жарық көрген болатын.
Барімізге мәлімдей ұлттық кәсіпорындарға 80-жылдардың аяғында өз бетінше шетел кәсіпорындарымен серіктестік қатынастар орнатуға, сонымен қатар шетел фирмаларымен бірігіп кәсіпорындар құруға рұқсат етілген болатын. Осындай серіктестіктерді жүзеге асыру барысында шетел серіктестері кеңес заңнамаларының негізінде жасалған бухгалтерлік және қаржылық есептілік мәліметтері есептілік туралы толық мәліметтер бермейтіндігін, сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық кеңістікке кіруіне біршама қиындықтар туындататынын түсінген болатын.
Осындай түсініспеушіліктердің болуын жою үшін еліміз егемендігін алғаннан кейін біршама шаралар жүзеге асырылған болатын. Бұл мақсатта елімізде бухгалтерлік және қаржылық есептілікті гоманизациялау жұмыстары жүргізіле бастады, яғни 1992 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Министірлер Кабинетінің Бұйрығымен «Ұлттық шаруашылықта бухгалтерлік есеп және бастапқы құжаттар мен статистиканы құрастыру туралы ұлттық бағдарлама» қабылданған болатын, сонымен қатар 1995 жылы 26 желтоқсанда «Бухгалтерлік есеп туралы» заң қабылданған болатын.
Осы құжаттарға сәйкес 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттықт комиссиясымен есептіліктің 17 мемлекеттік стандарттары, субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін бухгалтерлік есептілікте тіркеу үшін шоттар жоспары, сонымен қатар осы шоттар жүйесін қолдану және жаңа шоттар жүйесіне көшу тәртәптері және қаржылық есептілікті ұсыну концепциясы қолданысқа енгізілген болатын. Сонымен қатар қабылданған стандарттарға методологиялық кеңестер, жаңа есеп регистірлері, қаржылық есептілік формалары және оны толтыруға байланысты инструкциялар жарық көрген болатын.
1. Абленов Д.О. Аудит негіздері.- Алматы.: Экономика, 2005. – 225б.
2. Кеулімжаев Қ.Қ. Бухгалтерлік есеп негіздері.- Алматы.: Экономика, 2006. - 177б.
3. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп негіздері.- Алматы.: Экономика, 2005. - 366б.
4. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности.- Алматы.: «Қаржы қаражат», 1998. – 315б.
5. Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаев З.М. Қаржылық есеп.- Алматы.: Экономика, 2001. – 323б.
6. Елемесов Р.Е. Экономика зарубежных стран:Учебное пособие.-Алматы.: Қазақ университет, 2008.-258б.
7. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі.- Алматы.: Қазақ Университеті, 2005. – 212б.
8. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности.- Москва.: Юнит, 2005. – 179б.
9. Радостовец В.В., Габдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.,и Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. - Алматы.: Қазақстан – орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы, 2003. – 427б.
10. Рахимбекова Р.М. Финансовый учет на предприятии. Учебник. – Алматы.: Экономика, 2005. – 129б.
11. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, кредит, банктер.- Алматы.: Экономика, 2006.-480б.
12. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности.- Минск, 2004. - 159б.
13.Тасмағанбетов Т.А. Қаржы есебі.- Алматы.: Экономика, 1998. – 236б.
14.Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік.- Алматы,1999.
15. Нидлз Б., Андерсон Х. К. Принципы бухгалтерского учета, 2002. – 121б.
16. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.- Алматы.: Юрист, 2007. - 308б.
17.Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң, № 243 – ІІІ ҚРЗ. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жөнінде. - Алматы
18. Қазақстан Республикасының салықтық кодексі, 2008 жыл 10 желтоқсанда қабылданған «Бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да төлемдер жөніндегі заңы» (2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген).
19. Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамызда қабылданған заң, № 2444 – І ҚРЗ. Ұлттық банкі туралы.- Алматы, 1995.(өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
2. Кеулімжаев Қ.Қ. Бухгалтерлік есеп негіздері.- Алматы.: Экономика, 2006. - 177б.
3. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп негіздері.- Алматы.: Экономика, 2005. - 366б.
4. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности.- Алматы.: «Қаржы қаражат», 1998. – 315б.
5. Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаев З.М. Қаржылық есеп.- Алматы.: Экономика, 2001. – 323б.
6. Елемесов Р.Е. Экономика зарубежных стран:Учебное пособие.-Алматы.: Қазақ университет, 2008.-258б.
7. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі.- Алматы.: Қазақ Университеті, 2005. – 212б.
8. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности.- Москва.: Юнит, 2005. – 179б.
9. Радостовец В.В., Габдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.,и Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. - Алматы.: Қазақстан – орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы, 2003. – 427б.
10. Рахимбекова Р.М. Финансовый учет на предприятии. Учебник. – Алматы.: Экономика, 2005. – 129б.
11. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, кредит, банктер.- Алматы.: Экономика, 2006.-480б.
12. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности.- Минск, 2004. - 159б.
13.Тасмағанбетов Т.А. Қаржы есебі.- Алматы.: Экономика, 1998. – 236б.
14.Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік.- Алматы,1999.
15. Нидлз Б., Андерсон Х. К. Принципы бухгалтерского учета, 2002. – 121б.
16. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.- Алматы.: Юрист, 2007. - 308б.
17.Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң, № 243 – ІІІ ҚРЗ. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жөнінде. - Алматы
18. Қазақстан Республикасының салықтық кодексі, 2008 жыл 10 желтоқсанда қабылданған «Бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да төлемдер жөніндегі заңы» (2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген).
19. Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамызда қабылданған заң, № 2444 – І ҚРЗ. Ұлттық банкі туралы.- Алматы, 1995.(өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 АВТОКӨЛІК САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Қаржылық есептілікті құрастырудың негізгі қағидалары және қаржылық
есептілікке қойылатын негізгі талаптар
6
1.2ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны құрастырудың
әдістемелік негізі
16
1.3 Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік
есептіліктің нормативтік-құқықтық реттелуі
28
2 Автокөлік салалары бойынша ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ. Қаржы көздері
32
2.1 Баланс өтімділігі
32
2.2 Табыстар мен шығындар есептілігін талдау
47
2.3 Меншікті капитал өзгерісінің есептілігін талдау
56
ҚОРЫТЫНДЫ
79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
82
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан-2030 атты жолдауында
еліміздің қорытынды дамуы ол экономикалыұқ өсу болып табылады деп жазылған
және де бұл тақырып еліміздің бүгінгісі мен ертеңінің, сонымен қатар
болашағының ең маңызда тақырыбы болып қалмақ. Бұл мақсаттағы ең маңызды
орынды ақпарат алады, себебі ақпараттың дамуы тек экономикалық өсуді
ғана емес сонымен қатар, әлеуметтік кеңістікке және Қазақстанның
халықаралық ұйымдардағы интеграциялануына елеулі әсер етеді. Нарықтық
экономика талаптары негізінде шаруашылқ жүргізуші субъекттің экономикалық
механизімін қазіргі заманға сай экономикалық ақпараттсыз басқару мүмкін
емес, әрине бұүл ақпараттардың маңызды бөлігін бухгалтерлік есеп
мәліметтері құрайды. Бухгалтерлік есептілік мәліметтері шаруашылық
жүргізуші субъетінің жұмыстарын және онвң құрылымдық бөлімшелерін жедел
басқару, экономикалық жоспарлар мен ағымдағы жоспарларды, сонымен қатар
мемлекеттің экономикалық дамуын зерттеу, зерделеу үшін қажет болып
табылады.
Барімізге мәлімдей ұлттық кәсіпорындарға 80-жылдардың аяғында өз
бетінше шетел кәсіпорындарымен серіктестік қатынастар орнатуға, сонымен
қатар шетел фирмаларымен бірігіп кәсіпорындар құруға рұқсат етілген
болатын. Осындай серіктестіктерді жүзеге асыру барысында шетел серіктестері
кеңес заңнамаларының негізінде жасалған бухгалтерлік және қаржылық
есептілік мәліметтері есептілік туралы толық мәліметтер бермейтіндігін,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық кеңістікке
кіруіне біршама қиындықтар туындататынын түсінген болатын.
Осындай түсініспеушіліктердің болуын жою үшін еліміз егемендігін
алғаннан кейін біршама шаралар жүзеге асырылған болатын. Бұл мақсатта
елімізде бухгалтерлік және қаржылық есептілікті гоманизациялау жұмыстары
жүргізіле бастады, яғни 1992 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасының
Министірлер Кабинетінің Бұйрығымен Ұлттық шаруашылықта бухгалтерлік есеп
және бастапқы құжаттар мен статистиканы құрастыру туралы ұлттық бағдарлама
қабылданған болатын, сонымен қатар 1995 жылы 26 желтоқсанда Бухгалтерлік
есеп туралы заң қабылданған болатын.
Осы құжаттарға сәйкес 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан
Республикасының Ұлттықт комиссиясымен есептіліктің 17 мемлекеттік
стандарттары, субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін бухгалтерлік
есептілікте тіркеу үшін шоттар жоспары, сонымен қатар осы шоттар жүйесін
қолдану және жаңа шоттар жүйесіне көшу тәртәптері және қаржылық есептілікті
ұсыну концепциясы қолданысқа енгізілген болатын. Сонымен қатар қабылданған
стандарттарға методологиялық кеңестер, жаңа есеп регистірлері, қаржылық
есептілік формалары және оны толтыруға байланысты инструкциялар жарық
көрген болатын. Қазіргі кезде елімізде бухгалтерлік жәгне қаржылық
есептілікті әрі қарй дамытуға байланысты көптеген жұмыстар атқарылуда. Оның
бірден бір себебі Қазақстан Республикасының Қаржы иминистірлігінің 2008-
2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жопары, Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік (қаржылық) есепке алу және аудит жүйесін дамыту
тұжырымдамасының қабылдануы, қаржылық есептілік депозитарийнің құрылуы
болып табылады.
Менің Автокөлік салалары бойынша қаржылық есеп. Қаржы көздері атты
курстық жұмысымда қаржылық есептіліктің мәні мен мазмұнын, автокөлік
салалары бойынша қаржылық есептілік формаларын толық түрде талдау
жұмыстарын жүзеге асыруға, қаржылық есептілікті жетілдіру жолдарын
қарастыруға тырыстым.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде қаржылық есептілік түсінігі, мақсаты және
қаржылық есептіліктің ұсынылуы, қаржылық есептілікті құрастырудың негізгі
қағидалары және қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талаптар, ХҚЕС
жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны құрастырудың әдістемелік
негізі және Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік
есептіліктің нормативтік-құқықтық реттелуі көрсетілген.
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде Автокөлік салалары бойынша балансының
өтімділігі, ақша қаражаттарының қозғалысының есептілігі, табыстары мен
шығындарының есептілігі, онымен қатар капитал қозғалысының есептіліктеріне
жүйелі түрде талдау жұмыстаы жүзеге асырылған.
Курстық жұмыстың үшінші бөлімінде қаржылық есептілікті жетілдірі жолдары,
яғни қаржылық есптілік депотизапийін құру – қаржы есептілігін халықаралық
стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз етілуі, Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік (қаржылық) есепке алу және аудит жүйесін дамыту
тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті
реформалаудың объективті қажеттігіне, сонымен қатар ХҚЕС №1 Қаржылық
есептілікті ұсыну стандартына енгізілген өзгертулерге басты назар
аударылған. Курстық жұмыс жұмысын жазу барысында өндірістік-іс тәжірибе
базасы болып табылатын ҚазТауҚұрылыс жауапкершілігі шектелген
серіктестіктің (ЖШС) нақты мәліметтері қолданылды.
Автокөлік салалары бойынша қаржылық есептілігін ХҚЕС сәйкес жүйелі
түрде талдап көрсету - курстық жұмыстың мақсаты болып табылады.
1.АВТОКӨЛІК САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық есептілікті құрастырудың негізгі қағидалары және қаржылық
есептілікке қойылатын негізгі талаптар
Қаржылық есептіліктің құрастырылуы бухгалтерлік есеп қағидаларына
негізделеді. Нарықтық экономикаға өтудің бірінші сатыларында арнайы
әдебиеттерде жаңа жекелеген категория, яғни бухгалтерлік есеп қағидасы
деген категория пайда болды. 1990 жылдарға дейін бұндай категория мүлдем
болмаған емес, дегенмен қағида деген термин 1990 жылдарға дейін де
көптеген отандық авторлардың бухгалтерлік есеп жөніндегі коптеген арнайы
әдебиеттерде кеңінен қолданылған болатын. Бірақ ол, есеп жүргізудің маңызды
категория сы ретінде маңызға алынбаған болатын. Бұл термин әдетте өте
сирек, яғни жиі тек бухгалтерлік есеп жайлы мәліметтердің немесе осы
ғыолымға байланысты мәтіндердің стилистикасын өзгерту үшін ғана қолданылып
келген болатын. Ал біздің есептілікке байланысты әдебиеттерде қағиданың
бухгалтерлік есептің маңызды категориясы ретінде қолданылуының бірден бір
себебі, ол есеп жүргізудің қазіргі заманғы англосаксондық жүйесін
зерттеумен байланысты. Ал осы есеп жүргізудің англосаксондық жүйесінің
негізін жалпы қабылданған есеп қағидалыры құрайды.
Сонымен, бухгалтерлік есеп қағидалары қандай мағына береді?
Американдық есептің патриархы Р.Энтони және Мичигандық жоғарғы оқу орнының
профессоры Д.Рис бұл терминді былайша түсінген бухгалтерлік есепт
қағидалары бұл бухгалтерлік есептің келісілген ережелері. Олардың ойнша
қағида деген сөз қабылданған немесе хабарланған қызметті жүргізуде жалпы
заңдарды немесе ережелерді анықтау үшін қолданылады және ол келісілген
тәртіп, белгілі бір бағытты ұстанудың негізі нмесе тәжірибе. Ф.Вудтың
көзкарасы боынша, бухгалтерлік есеп қағидалары бұл шаруашылық операциялары
туралы мәліметтерді жүргізуге байланысты бекітілген ережелер. Негізінен
бұл сұраққа жауапты ең алдымен осы қағида деген сөздіңмағынасын анықтап,
зерттеп алғаннан кейін айту,а болады. Сонымен, principium латын тілінен
аударғанда бастама немесе негіз деген мағынаны білдіреді, яғни белгілі
бір теорияның, ғылымның, білімнің негізгі базалық жағдайы. Бухгалтерлік
есеп қағидалары – бұл осы ғылымның негізі болып келеди. Әрбір ғылым осы
ғылымға тән қағидаларға негізделуі тиіс.
Бухгалтерлік есептің жеке қағидаларын қалыптастыру үшін тек қағида
деген сөзді ғана емес, сонымен қатар бухгалтерлік есеп анықтамасында
негізге алу қажет. Бухгалтерлік есеп – үздіксіз, бір –бірімен байланысты
және ақшалай көріністі шаруашылық үрдістердің құжаттық көрсетілуі. Ал
біздің заңдарда, яғни Бухгалтерлік есеп туралы заңда бұл анықтама
біршама өзгеше көрсетілген. Бухгалтерлік есеп – субъектінің активтері,
меншікті капиталы, шығыстары мен табыстары жайлы ақпараттарды тіркеулерді
жинау жүйесін құрайды. Келтірілген бұл анықтамалардың ең маңыздысы
есептілік негізінен ең алдымен шаруашылық қызметтің және қаржылық
есептілік элементтерін көрсетуді негізге алады, ао ол міндетті түрде
бухгалтерлік есеп әдістерін құрайтын арнайы әдістермен жүзеге асырылады. Ал
бухгалтерлік есеп әдістері әрине бухгалтерлік есеп қағидаларныңың
мазмұнымен өте тығыз байланысты болып келеді. Осыдан бухгалтерлік есеп
қағидалары есеп жүргізуге қажет пе? Біз бұдан бұрынырақ та олсыз да есеп
жүргізген едік деген маңызды сұрақтар туындайды. Бұл сұрақтың жауабы әрине
ол керек. Себебі біріншіден, біз жоғарыда көрсетіп кеткендей, әр бір ғылым,
соның ішінде бухгалтерлік есеп ғылымы да негіз салушы қағидаларға
негізделуі тиіс. Екіншіден, ол есеп реформаларын дұрыс жүргізудің бірден
бір себебі болып келеді. Ал бұл терминалогияның біркелкілігі – біріншіден,
унификация неліктен жасалу керектігінде болып келеді. Бірақ бухгалтерлік
есеп қағидасының әлі күнге дейін біркелкі жүйесі жоқ. Дегенімен, егер
бухгалтерлік есеп қағидасының мазмұнына назар аударатын болсақ,
А.Н.Кашаев пен О.М. Островчкийлер атап өткендей бұл жерде ондаған жылдар
бойы жалпы қабылданған, негізделген әр түрлі терминдер мен есеп
категориялыры, есеп тапсырмалары, функциялары, кезеңдері, талаптары мен
есептің әр түрлі ғылымдар мен байланыстары осы бухгалтерлік есеп қағидасы
терминіімен алмастыру тенденциясы анық байқалады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің негізгі қағидалары:
1. Ақшалай өлшем қағидасы. Бухгалтерлік есепте тек ақшалай бірлікте
көрсетілген ақпараттар ғана тіркеуге алынады. Бұндай есептіліктің
артықшылығы ол жалпы қабылданған өлшемнің түрі және осы өлшем арқылы
автокөлік салалары бойынша біркелкі емес факторлары сан ретінде
көрсетіледі, сәйкесінше олар сан түрінде берілгендіктен оларды қосуға
және әр түрлі тәсілдер арқылы есептеуге болады. Ақшалай өлшем
ортақтастырылған өлшем болып келеді, себебі ол арқылы ұлттық және
шетел валюталарында автокөлік салалары бойынша мүліктік құқықтарының
көлемі анықталады, шығындары көрсетіледі, сметалары жасалады,
өндірістік тапсырмалар, есептіліктер және баланс жасалады.
2. Үздіксіздік қағидасы немесе Бухгалтерлік қызметке кіріспе атты
оқулықтың авторлары ағылшындақ ғалымдардың айтуы бойынша тұрақты
қызығушылық қағидасы. Бұл қағида негізінде шаруашылық жүргізуші
субъект үздіксіз қызмет жүргізуші ретінде қарастырылады. Үздіксіздік
қағидасына сәйкес кәсіпорынға өз активтерін тұрақты түрде бағалап
отыруға қажет емес. Мысалы, кәсіпорында ресурстар тауарларды өндіру
үшін қолданылады, ао олар сәйкесінше өндірістік үрдіс аяқталғаннан
кейін тапсырыс берушілерге сатылады. Сату кезінде бухгалтерлік есеп
олардың сатылу бағасымен расталған тауарлар құнын таниды. Бұл жерде
яғни өндіріс үрдісінде қолданылатын машиналардың құнын, материалдар
мен басқа да құралдардың құнын оларды болашақта сату ниеті жоқ
болғандықтан, олардың құнын жеке-жеке анықтау қажет емес. Керісінше
егер кәсіпорын болашақта жабылатын болса, онда бұл жағдайда автокөлік
салалары бойынша ресурстары бағаланып, ликвидациялық құны бойынша
сатылады. Бухгалтерлік есеп үздіксіздік қағидасына сүйенгендіктен, ол
сәйкесінше кәсіпорын өз қызметін тоқтатқан жағдайда оның құралдары
қаншаға сатылуы мүмкін деген ақпараттарға ие болып келмейди.
3. Екі жақтылық қағидасы. Бұл қағидаға сәйкес бухгалтерлік баланста екі
спектр кездеседі: біреу автокөлік салалары бойынша – активтері
ретінде, ал екіншісі – пассивтері ретінде ұсынылған. Активтер –
болашақта экономикалық табыс алып келетін кәсіпоырмен бақыланатын
ресус. Пассив – міндеттемелер мен меншікті капитал. Активтер мен
пассивтер бухгалтерлік есептілік ережелеріне сәйкес тең болуы қажет,
бұл теңдік ешқашан бұзылмауы тиіс, себебі бухгалтерлік баланс
шаруашылық операциялар екі жақтылық жазу арқылы көрсетілген
синтетикалық шоттар негізінде жасалады. Ал екі жақтылық жазу
бухгалтерлік есеп әдісінің ең маңызды элементі болып табылады. Бұл
әдістің ерекшелігі әр шаруашылық операция бухгалтерлік есеп шоттарында
корсетілуі үшін екі рет жазылады, яғни бір рет бір шоттың дебетінде,
ал екінші рет басқа шоттың кредитінде бір сомаға жазылады. Екі
жақтылық жазу бухгалтерлік есепте шаруашылық операцияларының бір-
бірімен байланысын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар оның қолданылуы
жоғарғы деңгейдегі бақылаушылық мағынаға ие болып келеді, өйткені ол
шоттардағы қорытынды жазулардың балансталуын талап етеді. Бұл олардың
түрлеріне байланыссыз барлық шоттардың дебеті мен кредиті бойынша
айналымдардың сомасы есептелген жағдайда әр есептік кезең аяқталған
кезде жүзеге асырылады. Олар сәйкесінше бір-бірімен тең болуы тиіс, ал
керісінше болған жағдайда ол есептілік жүргізуде қателіктердің бар
болуын білдіреді. Әо операция есеп регистрлеріне кі жақты әсер
ететіндіктен, бухгалтерлік есеп шаруашылық операциялардың екі
аспектісінде тіркеу бойынша ұйымдастырылған. Екі жақтылық жазу ек
жақтылық қағидасының тәжірибелік нұсқасы болып келеді.
Тіркеу қағидасы. Бұл қағида Я.В.Соколовпен құрастырылған болатын. Бұл
бухгалтерлік есеп қағидасының көмегімен автокөлік салалары бойынша
активтері мен олардың пайда болу көздеріне әсер ететін барлық қызметтер,
операциялар, үрдістер тіркеліп отырылады. Я.В.Соколовтың айтуы бойынша:
бірде бір оқиға шаруашылық операциялары кезінде, егер ол бастапқы
құжаттарда тіркелмесе олар шынай бола алмайды. Дегенімен шаруашылық
операциялар кезінде оқиғалардың барлығы бухгалтерлік есепте тіркеле
бермейтіндігін айтып кеткен жөн.
1.2 ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны құрастырудың
әдістемелік негізі
Дамыған қоғамда бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде құрастырылатын
қаржылық есептіліктің мазмұнын жетілдіру қазіргі кезде қаржылық
менеджменттің қазіргі кезде алдына қойылған ең негізгі мақсаттарының бірі
болып табылады. Қаржылық есептіліктердің мәліметтері сыртқы және ішкі
қолданушыларға белгілі бір кәсіпорында экономикалық шешімдер қабылдау үшін,
ал макроэкономикалық деңгейде экономикалық өзара байланыстардың даму
тенденцияларын анықтау үшін, баға саясатын қалыптастыруға, қоғамдағы
әлеуметтік бағыттардың өзгеруі және тағы басқа жағдайларға қажет болып
табылады. Қазақстанда бухгалтерлік есептің құқықтық және әдістемелік дамуын
қамтамасыз ететін тенденциялардың бірі ол халықаралық тәжірибелерді қолдану
болып табылады.
Қазіргі кезде елімізде халықаралық стандарттарға сәйкес есептілікті
дамыту үшін Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және аудит
жуйсін дамыту тұжырымдамасының жобасы 2007-2009 жылдар аралығына
бағытталған, ал бұл жоба Қазақстан Республикасының Примьер-Минимстірінің
2006 жылғы 9 тамызда №233-ө өкімімен бекітілген Халықаралық қаржылық есеп
беру стандарттарына жедел енгізу жөніндегі 2006 жылға арналған іс-шаралар
жоспарына сәйкес дайындалған.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әр түрлі мемлекеттерде
қаржылық есептілікті құрастыру үшін қолданылатын бухгалтерлік есеп
әдістемелері мен қағидаларының унификациясы үшін жасалған. Есептілік сыртқы
қолданушыларға да құрастырылып ұсынылғандықтан, әр түрлі елдерде оның
мазмұны, құрастырылуы және қызметінің нәтижелерін сипаттайтын
көрсеткіштерді ұсынуда көптеген айырмашылықтар бар. Есептілік әр елдің
қолданушыларына түсінікті және бірдей қабылдануы үшін қаржылық есептіліктің
халықаралық стандарттары қабылданған және әлі күнге дейін жетілдірілу
үстінде. Ол қай автокөлік салалары бойынша болсын қызметі туралы
ақпараттарды ұсынуды, дайындау процедуралары мен оны құрастыру ережелерін
жақындастыру үшін арналған.
Қаржылық есептілік формаларының мазмұны №1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті
ұсынылуымен анықталған.Бұл жалпылама белгіленген стандартта автокөлік
салалары бойынша есептілігін құрудың базалық негізі көрсетілген, бұл оның
өткен кезең көрсеткіштері мен басқа кәсіпорындардың есептілік
мәліметтерінің саластырмалылығына байланысты біршама жетістіктерге жетуге
мүмкіндік береді. Сонымен қатар стандартта қаржылық есептіліктің
құрылымына байланысты кеңестер және оның мазмұнына деген минималды талаптар
ұсынылған.
ХҚЕС қағидалары мен ережелеріне сәйкес жасалған жалпылама қаржылық
есептілік нақты ақпараттық сипаттағы есептілік мәліметтерін талап ете
алмайтын қолданушылардың ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
қолданылады. ХҚЕС сәйкес жасалған қаржылық есептілік автокөлік салалары
бойынша есепті кезең ішінде жасалған операциялары мен қаржылық жағдайын
құрылымдық түрде ұсынуға мүмкіндік береді. Қаржылық есептіліктің
мақсаттары:
1. Экономикалық шешеімдер қабылдау үшін қоолданушылардың үлкен тобына
қаржылық жағдай, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы мәліметтерді
ұсыну.
2. Кәсіпорын басқарушылары сеніп тапсырған, ресурстарды басқарудың
нәтижелері туралы мәліметтерді ұсыну.
ХҚЕС сәйкес автокөлік салалары бойынша қаржылық есептілігіне мыналар
кіреді:
1. Бухгалтерлік баланс.
2. Кірістер мен шығыстар туралы есептілік.
3. Капиталдағы барлық өзгерістерді көрсететін есептілік.
4. Ақша қозғаласы туралы есептілік.
5. Есеп саясаты және түсіндірме хат.
Автокөлік салалары бойынша қаржылық есептілігінен басқа сонымен қатар
басқарушыларға сонымен қатар қаржылық шолу да құрастырылуы мүмкін, бұл
шлуда кәсіпорын қызметінің нәтижелері, автокөлік салалары бойынша қаржылық
жағдайы, кәсіпорын қызметі кезінде кездесетін негізіг қиындықтар келтірілуі
мүмкін. Сонымен қатар қаржылық шолуда қызметтің қаржылық нәтижелерін
анықтайтын факторлардыталдаудың қорытындылары, табыстың өсуін қамтамасыз
етуге және қызметті жақсарту мақсаттарында жасалған іс-шаралар, автокөлік
салалары бойынша инвестициялық саясаты, дивиденттер аясындағы саясат туралы
мәліметтер көрсетілуі мүмкін. Құжаттағы мәліметтердің ішінде ең басты назар
қаржыландыру көздерін талдауға, қарыздық қаражаттарға қатысты саясатқа,
тәуеклдерді басқаруға арналған іс-шараларға аударылады. Аталған құжаттардан
басқа сонымен қатар қаржылық есептілікте қоршаған ортаны қорғауға
байланысты есептіліктер, қосылған құнға байланысты есептіліктер және
экономикалық шешімдер қабылдау үшін қолданушылардың жұмыстарын жеңілдетуге
мүмкіндік беретін тағы да басқа есептіліктер көрсетілуі мүмкін.
Қаржылық есептіліктің мзмұнына және қаржылық есептіліктегі баптардың
ашылуы немесе олармен қоса берілген қосымшаларға қарамастан, ХҚЕС бойынша
қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талап – қаржылық есептілік формалары
мен оның әр компоненттрінің анықталуы болып табылады.
Қаржы есептiлiгiнiң әрбiр компонентi міндетті түрде дәлме-дәл
анықталуға тиiс. Бұған қоса, келесi ақпарат дәлме-дәл бөлiп көрсетiлуге
және, егер бұл ұсынылған ақпаратты дұрыс түсiну үшiн қажет болса,
қайталануға тиiс:
а) есеп беретiн автокөлік салалары бойынша атауы немесе өзге де сәйкестік
белгілері, сондай-ақ алдыңғы есепті кезеңнен бастап осы ақпараттағы кез
келген өзгерістер;
б) қаржы есептiлiгi жеке ұйымды немесе ұйымдар тобын қамти ма;
в) қаржы есептiлiгiнiң тиiстi компонентi үшiн ненiң көбiрек жарайтынына
қарай, есепті күн немесе қаржы есептiлiгiн қамтитын кезең;
г) 21-Валюталық бағам өзгерісінің әсері ІAS Халықаралық стандартында
анықталғандай, ұсыну валютасы;
д) қаржы есептiлiгiнде соманы ұсынған кезде пайдаланылған дәлдiк деңгейi.
Қаржы есептiлiгi міндетті түрде кем дегенде жыл сайынғы негізде
ұсынылуға тиiс. Автокөлік салалары бойынша есепті күні өзгерген және кезең
ішіндегі жылдық қаржы есептiлiгi бiр жылға қарағанда ұзағырақ немесе
қысқарақ ұсынылған кезде, ұйым қаржы есептiлiгiнде қамтылған кезеңге
қосымша мыналарды ашып көрсетуге міндетті:
а) неғұрлым ұзағырақ немесе неғұрлым қысқарақ кезеңдi
пайдалану себебiн;
б) пайдалар мен залалдар туралы есептегі, меншiктi капиталдағы өзгерiстер
туралы есептегі, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есептегi және
тиiстi ескертулердегi салыстырма сомалардың толық дәрежеде салыстырмалы
емес екендігінің фактiсi.
Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады.
Алайда кейбiр ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы,
ұзақтығы 52 апталық кезең үшін ұсынуды қалайды. Осы Стандарт ондай
практикаға тиым салмайды, өйткенi алынатын қаржы есептiлiгiнде бiр жылдық
кезең үшін жасалатын қаржы есептiлiгінен елеулi айырмашылығы бола қоймас.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептіліктің ең негізгі формаларының
бірі, оның мәліметтері арқылы автокөлік салалары бойынша мүліктік жағдайы
анықталады. Бухгалтерлік балансты құрастыру жұмыстары кезінде оның ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді болып екіге бөлінген активтері мен
міндеттемелері және олар жеке классификация түрінде болу қажеттілігі
негізінде жасалуы тиіс. Егер басшылықпен балансты бұндай классификацияға
бөлмеу туралы шешім қабылданса, онда бухгалтерлік баланста активтер мен
міндеттемелер өтімділік тәртібі бойынша ұсынылуы тиіс. Сонымен қатар егер
баланста активтер мен пассивтердің жеке сомалары берілетін болса, онда
кәсіпорын міндетті түрде есептілік кезеңінен кейін 12 ай ішінде және осы 12
ай аяқталуы кезінде олардың өтелуі немесе төленуі күтілетін активтер мен
міндеттемелердің сомалары ашуы тиіс. ХҚЕС бойынша бұндай талаптың орындалуы
қаржылық есептілікті қолданушыларға айналым капиталының құрамындағы таза
активтер жайлы тиімді ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар
бұндай ақпараттар қолданушыларға есепті кезеңде сатылуы тиіс активтер мен
төленуі тиіс міндеттемелер мен автокөлік салалары бойынша төлем
қабылеттілігін және өтімділік деңгейін талдауға мүмкіндік береді.
ХҚЕС активтердің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінуіне
ерекше назар аударылады. №1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті ұсынылуы
стандартында осы активтер жауап беруі тиіс талаптар анықталған. Актив, егер
мынадай өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде қысқа
мерзімді актив ретінде сыныпталуға тиіс:
а) оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның әдеттегі операциялық кезеңiнiң
барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;
б) ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;
в) оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не
г)ол ақшалай қаражаттар немесе ақшалай қаражаттардың баламалары нысанында
болса (7-Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер ІAS Халықаралық
стандартында анықталғандай), бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он
екі айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны
айырбастауға немесе пайдалануға тиым салынған реттер кірмейді. Бұндай
активтерге қорлар, тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың
мінднттнмелері, нарықтық бағалы қағаздар және т.б. жатады. ХҚЕС бойынша
қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер ретiнде
сыныпталуға тиiс.
Міндеттемелер бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді болып келеді, егер
автокөлік салалары бойынша операциялық кезеңінде немесе есепті кезеңнен
кейін 12 ай ішінде олардың өтелуі жоспарлагған кезде. Қысқа мерзімді
міндеттемелердің ішінде мердігерлер мен жабдықтаушыларға деген
міндеттемелер, пайыздарды төлеу бойынша міндеттемелер, банктік
овердрафттар, төлеуге арналған дивиденттер, табысқа деген салықтарға және
т.б. міндеттемелер ерекшеленіп көрсетіледі. Ал қалған міндеттемелер ұзақ
мерзімді міндеттемелер ретінже жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер ішінде пайыздарды төлеу бойынша
ерекшеленіп көрсетіледі, егер олар есепті кезеңнен кейін он екі ай ішінде
төленуге міндетті болса және олардың бастапқы бөлігін төлеу мерзімі он екі
айдан ұзақ болған жағдайда, сонымен қатар кәсіпорын қаржылық есептілікті
құрудың алдында міндеттемелерді келісілген келісім негізінде немесе
төлемді төлеу графиги өзгертілген жағдайда оларды ұзақ мерзімді деп
міндеттемелер ретінде қайта қаржыландыратын болса.
№1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті ұсынылуы стандартында бухгалтерлік
баланста көрсетілуі тиіс сызықты баптардың минималды көлемі көрсетілген:
- негізгі құралдар;
- материалдық емес активтер;
- қаржылық активтер (қатысу әдісі бойынша есепке алынған инвестициялар мен
дебиторлық борыштардың саудалық және т.б. түрлерін, ақша қаражаттары мен
олардың баламаларын қоспағанда);
- қатысу әдісі бойынша есепке алынған инвестициялар;
- қорлар;
- дебиторлық борыштардың саудалық және т.б түрлері;
- ақша қаражаттары және олардың баламалары;
- сатып алушылар мен тапсырушылардың міндеттемелері және т.б
дебиторлық борыштар;
- №12 ХҚЕС Табыс слығы стандартына сәйкес салықтық міндеттемелер
мен талаптар;
- резервтер;
- пайыз төлеуді қамтитын ұзақ мерзімді міндеттемелер;
- үлестік қатысу;
- шығарылған капитал мен резервтер.
Негзінен баланста кейбір баптардың атаулары мен орналасу орындары
ауысып келуі мүмкін, себебі бухгалтерлік баланс автокөлік салалары бойынша
қаржылық жағдайын жан-жақты көрсетуі тиіс. Сонымен қатар баланста жіктелген
баптар ірілендірілген болып келеді. Оларды мынандай бағалау негізінде
бөлшектеуге немесе детализациялауға болады:
1. Шығындардан пайда болғандарын қайта өңдеуге, активтердің іскерлік
атағын бөлек ұсынуға алып келетін активтердің сипаты мен өтімділігі
және маңыздылығы, ақшалай және ақшалай емес активтер, ұзақ мерзімді
және қысқа мерзімді активтер.
2. Операциялық және қаржылық активтер, қорлар, дебиторлық борыштар, ақша
қаражаттары мен олардың баламалары.
3. Егер ол мақсатқа лайық болса, маңызды міндеттемелердің уақыт бойынша
жіктелуі немесе бөлінуі және сипаты мен көлемі, ұзақ мерзімді жән
қысқа мерзімді деп көрсетілген пайыздық және пайыздық емес
міндеттемелерді жеке-жеке ұсынды.
Сонымен қатар бас компанияның, еншілес компанияның, ассоцациялық және
басқа да байланысты жақтардың балансының әр бір бабы кредиторлық және
дебиторлық борыштары бойынша класстық тармақтарға бөлінуі тиіс.
ХҚЕС бойынша олар класстық тармақтарға көлемі, сипаты және
көрсеткіштерінің функиялары бойынбөлінуі тиіс. Баланста немесе баланспен
бірге берілген қосымшаларда класстық тармақтардың ашылуына байланысты
талаптар ХҚЕС-да біркелкі емес:
- материалдық активтер №16 ХҚЕС Негізгі құралдар стандартына
сәйкес жіктеледі;
- дебиторлық борыштар, сатып алушылар мен тапсырушылардың және
басқа да топ мүшелерінің міндеттемелері, алдын ала төлем және
басқа да сомалар бойынша жіктеледі;
- №2 ХҚЕС Қорлар стандартына сәйкес тауарлар, өндірістік
жіктеулер, материалдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім
болып жіктеледі;
- алдағы кезең шығындарының резервтері, зейнетақылық қамтамасыз
етумен және автокөлік салалары бойынша операцияларымен сәйкес
осы сияқты сипаттағы басқа да резервтерге жіктеледі;
- акционерлік және резервтік капитал, төленген капитал, эмиссиялық
табысқа, резервтер түрлеріне жіктеледі.
Бухгалтерлік баланста белгіленген мерзімге активтердің болуы мен
міндеттемелерге қатысты ақпараттар сипаты мен функциясы бойынша ұқсас
болмағандықтан оларды әр түрлі бағалауға болады. Мысалы, негізгі
құралдардың белгіленген тобы нақты құны бойынша немесе қайта бағалану
сомасы бойынша бағалануы мүмкін. Бұл негізгі құралдардың топтары
бухгалтерлік баланста жеке сызықтық баптар ретінде көрсетілуі тиіс.
Кірістер мен шығыстар туралы есеп минималды түрде мынандай сызықтық
баптарды қамтуы тиіс:
а) табыс;
б) қаржыландыру жөніндегі шығындар;
в) қауымдасқан компаниялар мен бірлескен кәсіпорындардың пайдалары мен
залалдарында үлес қосып қатысу бойынша есептеу әдісіне сәйкес ескерілген
автокөлік салалары бойынша үлесі;
г) салық бойынша шығыстар;
д) тоқтатылған қызметтен алынған салық салудан кейінгі жиынтық пайда немесе
залал (і), сатуға шығындарын шегергенде әділ құны бойынша бағалау
нәтижелері бойынша танылған салық салудан кейінгі пайда немесе залал (іі)
немесе тоқтатылған қызметті құрайтын активтердің немесе шығу тобының
(топтарының) шығуынан кейін құрайтын бірегей соманы ;
е) пайда немесе залал;
Кірістер мен шығындар туралы есептiң өзiнде міндетті түрде мынадай
баптар кезең ішінде пайданы немесе залалды бөлу ретінде ашып көрсетiлуге
тиіс:
а) азшылық үлесіне жатқызылатын пайда немесе залал;
б) еншілес компанияның меншікті капитал иелеріне жататын пайда немесе
залал;
Автокөлік салалары бойынша қызметі бір-бірінен сипаты, түрі,
тұрақтылығы, операциялар мен жағдайлардың тәуекелі бойынша әр түрлі
болғандықтан олардың құрылымдық элементтерін есептілік мазмұнында көрсету
жұмыстарының нәтижелерін ашуға және алдағы кезең тиімділіктерін болжауға
мүмкіндік береді. Сондықтан кірістер мен шығындар есептілігіне №1 ХҚЕС
Қаржылық есептілікті ұсыну стандарты бойынша қосымша баптар, аралық
сомалар енуі мүмкін, ал бұл өз кезегінде есептілікті пайдаланушыларға, яғни
инвесторларға, кәсіпорын қызметкерлеріне, қарыз берушілерге,
жабдықтаушыларға, және т.б. сауда кредиторларына, сатып алушыларға,
мемлекеттік органдарға, жалпы қоғамға автокөлік салалары бойынша жағдайы
туралы тиімді ақпараттармен қамтамасыз етеді.
1.3 Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiкті нормативтік-құқықтық реттеу
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік және қаржылық есептілік
туралы заңы 2007 жылдың 28 ақпанындағы Қазақстан Республикасының
Президентінің №234 заңымен қабылданған. Нақты заң Қазақсытан
Республикасындағы бухгалтерлік есептілік пен қаржылық есептілік жүйесін
реттейді, оның қағидаларын, сонымен қатар қаржылық есептілікті құрастыру
мен бухгалтерлік есептілікті жүргізудің негізгі сапалы сипаттамалары мен
ережелерін бекітеді. Бұл заң 5-тараудан және 26-баптан тұрады. 1-таруда
заңның жалпы ережелері, яғни осы заңның мақсаттары үшін пайдаланылатын
негізгі ұғымдар, заңның қолдану аясы, Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамалары толығымен
ашылып көрсетілген. 2-тарауда Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
жүйесі, яғни олардың мақсаттары, бухгалтерлік құжаттамалар, бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру шарттары, бухгалтерлік құжаттарды сақтау ережелері,
бухгалтерлік ақпараттардың құпиялылығы баяндалған. 3-тарауда қаржылық
есептілік, қаржылық есептілік элементтерін есепке алу және бағалау,
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары, шоғырландырылған қаржылық
есептілік,жалпы есептілік кезеңі, қаржылық есептілікті табыс ету мәселелері
қарастырылған. 4-тарауда бухгалтерлік және қаржылық есептілік жүйесін
реттеу, оның мемлекеттік және мемлекеттік емес реттеу органдары кәсіби
бухгалтерлерді сертификаттау шарттарыакредиттеуден қай уақытты
айырылатындығы туралы, және оны ішкі бақылау мәселелері айқындалған. 5-
тарауда қорытынды ережелер, бұл заңды бұзған үшін жүзеге асырылатын
шаралар, өтпелі ережелер қарастырылған.
Осы заңға сәйкес қаржылық есептілік элементтеріне мыналар жатады:
1. Активтер - дара кәсiпкер немесе ұйым өткен оқиғалар нәтижесiнде бақылап
отырған, болашақта экономикалық пайда алу күтiлетiн ресурстар.
2. Мiндеттеме - дара кәсiпкердiң немесе автокөлік салалары бойынша өткен
оқиғалардан туындайтын мойнында тұрған мiндетi, оны реттеу экономикалық
пайданы қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады.
3. Капитал - дара кәсiпкердiң немесе автокөлік салалары бойынша
активтерiндегi барлық мiндеттемелер шегерiлiп тасталғаннан кейiнгi үлес.
Кiрiстер мен шығыстар пайда мен зиян туралы есепте қызмет
нәтижелерiнiң өлшемiмен тiкелей байланысты элементтер болып табылады.
Қаржылық есептiлiк элементтерiн бағалау - аталған элементтер бухгалтерлiк
есеп пен қаржылық есептiлiкте танылатын және тiркелетiн ақша сомаларын
анықтау. Бағалауды қолдану әдiстерi мен тәртiбi халықаралық стандарттарға
және Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы заңнамасының талаптарына сәйкес белгiленедi.
Қаржылық есептiлiк элементтерiн есепке алу әдiстерi және тану тәртiбi
халықаралық стандарттарға және Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп
пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына сәйкес белгiленедi.
Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе автокөлік салалары бойынша
қаржылық жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы
өзгерiстер туралы ақпаратты бiлдiредi.
Мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiгiн қоспағанда, қаржылық
есептiлiк мыналарды қамтиды:
1) бухгалтерлiк баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерiстер туралы есеп;
5) түсiндiрме жазба.
Қаржылық есептiлiктi жасау тәртiбi және оған қойылатын қосымша
талаптар халықаралық стандарттарға және Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына
сәйкес белгiленедi.Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде
өзгеше көзделмесе, мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiк көлемiн, оны
жасау нысандары мен тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi.
Қаржылық есептiлiкке автокөлік салалары бойынша басшысы және бас
бухгалтерi, дара кәсiпкер қол қояды.
Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк ұйым немесе кәсiби бухгалтер
жүргiзетiн автокөлік салалары бойынша қаржылық есептiлiгiне автокөлік
салалары бойынша басшылығы, сондай-ақ бухгалтерлiк автокөлік салалары
бойынша басшысы немесе кәсiби бухгалтер қол қояды.
Қаржылық есептiлiктi жасауды ұйымдар Қаржылық есептiлiктiң халықаралық
стандарттары комитетi Қорының оларды ресми аударуға және (немесе) Қазақстан
Республикасында жариялауға жазбаша рұқсаты бар ұйым мемлекеттiк тiлде
немесе орыс тiлiнде жариялаған халықаралық стандарттарға сәйкес жүзеге
асырады.
Еншiлес ұйымдары бар ұйымдар негiзгi автокөлік салалары бойынша қызметi
жөнiндегi қаржылық есептiлiктен басқа Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына
сәйкес шоғырландырылған қаржылық есептiлiктi жасауға және ұсынуға мiндеттi.
2. Автокөлік салалары бойынша ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ. Қаржы көздері
2.1 Баланстың өтімділігін талдау
Баланс өтімділігін талдамас бұрын ең алдымен автокөлік салалары
бойынша және баланс активтерінің өтімділігінің не екендігін анықтағанымыз
жөн. Өтімділіктің екі концепциясы бар. Оның біріншісі бойынша, өтімділік
ретінде автокөлік салалары бойынша өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін
төлей алу мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі. О.В.Ефимов өтімділік -
автокөлік салалары бойынша өз қысқа мерзімді міндеттемелерін төлей алу
мүмкіндігі деп жазған. Оның айтуы бойынша өтімділік осы қасиетімен
төлемқабылеттіліктен ерекшеленеді. Өтімділіктің тағы бір анықтамасы
И.Т.Балабановта шаруашылық жүргізуші субъект өтімділгі – ол оның
міндеттемелерін тез арада өтей алу мүмкіндігі деп жазады. Кәсіпорын өтімді
деп саналады, егер ол өз қысқа мерзімді міндеттемелерін сәйкесінше ағымдағы
активтерін сата отырып, яғни оларды ақша қаражаттарына айналдыра отырып,
оларды өтей алатын болса. Бұл концепция жоғарыда аталып кеткен
төлемқабылеттілік концепциясына жақын болып келеді.
Олардың күрделі айырмашылықтары оларды талдау кезінде қолданылатын
көрсеткіштер мен әдістерде анық байқалады. Өтімділіктің басқа концепциясы
бойынша – ол ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айнала алу жылдамдығы
мен дайындығы болып келеді. И.П.Кондраковтың айтуы бойынша: өтімділік
ретінде материалдық және басқа да активтердің сатылуы және олардың ақша
қаражаттарына айналуы түсіндіріледі.
Ағылшындық авторлардың Бухгалтерлік талдау атты оқулығында
фирманың өтімділігі – ол өз активтерін ақшаға айналдыра отырып, қажетті
төлемдерді олардың төлем мерзіміне сәйкес төлей алуы деген мағынаны береді
деп жазылған. В.В.Коволевтың айтуы бойынша: қанда бір активтің өтімділігі
ретінде оның ақшаға трансформациялануы түсіндіріледі және де өтімділік
дәрежесі осы трансформация жүзеге асырылатын кездегі уақыттың жалғасымен
анықталады. Осы кезеңнің уақыты аз болған сайын, актив өтімділігі соғұрлым
жоғары болып келеді.
Сонымен толық екінші концепцияны қолдай келе өтімділік - кәсіпорын өз
міндеттемелерін өз активтері арқылы өтей алуы, ал олардың ақша
қаражаттарына айналу мерзімі міндеттемелерді өтеу мерзіміне сәйкес келеді.
Осы айналымдалықтың тез арада орындалуы, автокөлік салалары бойынша
төлемқабылеттілгі мен несие қабылеттілігіне тікелей байланысты болып
келеді. Басқаша айтқанда автокөлік салалары бойынша өтімділігі оның бар
қаражаттарын өз міндеттіліктеріне сәйкес мерзіміне байланысты өтеу үшін,
оларды мобилизациялау болып табылады. Өтімділік автокөлік салалары бойынша
төлемқабылеттілгігін және оның активтері мен міндеттемелерінің арасындағы
тепе-теңдікті білдіреді. Маңыздылығы бойынша автокөлік салалары бойынша
өтімділігі – баланс өтімділігі болып табылады. Сондықтан автокөлік салалары
бойынша төлемқабылеттілгін бағалау үшін баланс көрсеткіштерін мұқият түрде
зерттеу қажет.
Баланс өтімділігін талдау - өтімділігік дәрежесі бойынша топтастырылған
активтердің, өтімділік дәрежесі бойынша топтастырылған міндеттемелермен
салыстырылуы болып ьабылады.
Өтімділік жәрежесі бойынша активтер былай жіктеледі:
1. А1 – ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибе бойынша оларға ақша
қаражаттарының барлық баптары және автокөлік салалары бойынша бағалы
қағаздары жатады.
2. А2 – тез сатылатын активтер. Оларға қысқа мерзімді дебиторлық
борыштар, сондай-ақ басқа активтер де жатады
3. А3 – баяу сатылатын активтер. Бұл активтерге баланстың Тауарлы-
материалдық құндылықтар және Ұзақ мерзімді инвестициялар баптары
жатады.
4. А4 – қиын сатылатын активтер – оған ұзақ мерзімді активтер жатады.
Ал өтімділік дәрежесі бойынша баланс пассивтері былай жіктеледі:
1. П1 – ең жедел төленуі қажет міндеттемелер, оларға кредиторлық
берешектер, мерзімінде төленбей қалған ссудалар, басқа да қысқа
мерзімді кредиторлық берешектер жатады.
2. П2 – қысқа мерзімді міндеттемелер, оларға қысқа мерзімді
несиелер мен қарыздар, сонымен қатар қызметкерлерге арналған
ссудалар жатады.
3. П3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер, оған ұзақ мерзімді несиелер
мен қарыздар жатқызылады.
4. П4 – тұрақты міндеттемелер, оған меншікті капитал баптры жатады,
бұл баптың жиынтық сомасы Алдағы кезең шығындары бабы
сомасынан азайтылады.
Баланстың өтімділігін анықтау үшін активтер мен пассивтер бойынша
келтірілген топтардың қорытындыларын сәйкестендіру қажет. Баланс
абсолютті өтімді деп танылады, егер келесі шарт орындалатын болса:
А1 үлкен немесе тең П1;
А2 үлкен немесе тең П2;
А3 үлкен немесе тең П3;
А4 кіші немесе тең П4.
Осы келтірілген жүйедегі алдыңғы үш теңдіктің орындалуы, сәйкесінше
төртінші теңдіктің орындалуын қамтамасыз етеді, сондықтан тәжірибеде
активтер мен пассивтер бойынша алдыңғы үш теңдіктің орындалуы маңызды.
Төртінші теңдік баланстаушылық сипатқа ие болып келеді, сонымен қатар
оның терең экономикалық маңызы бар, себебі оның орындалуы, қаржылық
тұрақтылықтың минималды шарттарының орындалуын, яғни автокөлік салалары
бойынша өзіндік айналымдылық қаражаттарының бар екендігін білдіреді.
Егер осы теңдіктердің біреуі немесе бірнешеуі теріс сипатқа ие болып
келетін болса, онда әрине бұл абсолютті баланстан әлде қайда өзгеше болып
келетіндігін білдіреді. Дегенімен бір топ бойынша қаражаттардың
жетіспеушілігі, басқа топтың артықшылығы негізінде жабылады, бірақ жабылу
деген мағына тек құндылық көлемі кезінде орын алады, себебі нақты есеп
айырысу жағдайларында азырақ өтімді активтер оларға қарағанда өтімдірек
активтердің орнын жаба алмайды.
Төлем қаражаттарының бірінші тобы (А1) төлеуге тиісті міндеттемелерді
жыл басында жаппайды, ал екінші жылы керісінше, төлем қаражаттары артық
болып келеді.
I-ші топ бойынша активтер мен пассивтер баптарының салыстырылуы,
жақын арада болатын түсімдер мен төлемдердің (3айға дейін мерзім) қатынасын
көрсетеді.
II-ші топ бойынша активтер мен пассивтер баптарының салыстырылуы алдағы
кезеңде (3-6 айға дейін мерзім) төлемқабылеттілік дисциплинасының
жақсарғандығын немесе нашарлағандығын көрсетеді. Жалпы алғанда I-ші және
II-ші топтар бойынша баланс активтері мен пассивтері баптарының
салыстырылуы ағымдағы өтімділікті білдіреді. Олар қарастырылып отырылған
кезеңге байланысты автокөлік салалары бойынша төлем қабылеттілігін ( немесе
төлем қабылетсіздігін) көрсетеді.
Баяу сатылатын активтер мен ұзақ мерзімді міндеттемелердің
салыстырылуы перспиктивалық өтімділікті көрсетеді және болашақ кезеңге
автокөлік салалары бойынша төлемқабылеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын
болжауға мүмкіндік береді.
IV-ші топ бойынша баланс активтері мен пассивтер баптарының
салыстырылуы автокөлік салалары бойынша оның иелері алдындағы
міндеттемелерін жабу мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл тек кәсіпорын
ликвидацияланған кезде ғана қажет болып келеді. Бухгалтерлік және қаржылық
есептіліктің үздіксіздік қағидасы автокөлік салалары бойынша әрдайым
меншікті капиталының болуын талап етеді. Ал бұл үшін жоғарыда келтірілген
төртінші теңдік міндетті түрде орындалуы тиіс:
А4, яғни өзіндік қаражаттардың пайда болу көздері иммобилизацияланған
активтерден артық болуы тиіс.
Осы схема бойынша талдау жасауесептеулерді дәл мерзімде жүзеге асыра
отырып, автокөлік салалары бойынша қаржылық жағдайын толық сипаттайды.
Бірақ ол барлық жағдайда автокөлік салалары бойынша нақты қаржылықжағдайын
нақты осы уақытқа көрсетпейді. Бұл негізінен ішкі талдау жүргізушінің
бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде жасалатын ақпараттармен толықтай
қамтамасыз етілмегендігіне байланысты болып келед. Баланс өтімділігін
нақтырақ бағалау үшін есептілік мәліметтерін қолдану негізінде, яғни
автокөлік салалары бойынша қаржылық жағдайын ішкі талдау кезінде алуға
болады.
Бұл жағдайда басты назарды дебиторлық борыштарға (оның көлеміне,
дебиторлық есеп айырысулардың көздеріне) аударған жөн, себебі олар ақша
қаражаттарына өте жақын және автокөлік салалары бойынша өз қысқа мерзімді
ссудаларын жабудың бірден бір ең негізгі көзі болып табылады.
Көрсетілген схема бойынша талдау баланс өтімділігіне комплекстік баға
беруге мүмкіндік береді. Жалпы өтімділік негізінен былай есептеледі:
Кз= а1А1+а2А2+а3А3а1П1+а2П2+а3П3 (1)
Мұндағы:
Кл - жалпы өтімділік коэффициенті;
а1, а2, а3 – үлестік коэффициенті;
А1 және П2 – актив пен пассив бойынша сәйкес топтардың
қорытындылары ;
Баланстың жалпы өтімділік көрсеткіші автокөлік салалары бойынша барлық
өтімді айналымдық қаражаттарының барлық төлеуге міндетті міндеттемелерінің
қатынасын көрсетеді. Оның бірден бір шарты өтімді активтер мен
міндеттемелердің әр түрлі топтары белгіленген сомаға қаражаттардың келіп
түсуі мен міндеттемелердің өтелуін есептейтін үлестік коэфиициенттермен
енуі тиіс.
Бұл көрсеткіш автокөлік салалары бойынша алдағы кезең немесе нақты
қазіргі кездегі міндеттемелері бойынша төлем жасай алу мүмкіндігін
көрсетеді, оның экономикалық негізі бойынша ол 0,9-дан кем болмауы тиіс.
Өтімдірек активтер мен міндеттемелер баланс өтімділігіне аса маңызды
болып келгендіктен, бірінші коэффициент 1-ге тең болып келеді. Бұл жерде а3
- 0,5-ке тең болып келеді. Ал көрсетлген шектеулерді үлестік
коэффициенттердің мынандай жиынтығы қанағаттандырады:
А1=1; а2=0,5; а3=0,5;
Осыдан жалпы өтімділік коэффициенті мынаған тең:
Кол= А1+0,5А2+0,3А3П1+0,5П2+0,3П3; (2)
Бұл көрсеткіш арқылы автокөлік салалары бойынша жалпы
төлемқабылеттілігі және өтімділікке байланысты автокөлік салалары бойынша
қаржылық жағдайының өзгерістері анықталады. Сонымен қатар бұл көрсеткішті
есептілік негізінде бағалай отырыпкөптеген серіктестердің ішінен ең
тұрақты, сенімді серіктестерді таңдауға мүмкіндік береді.
Дегенімен бұл көрсеткіш нақты қысқа мерзімді міндеттемелерге
байланысты автокөлік салалары бойынша мүмкіндіктері жайлы мәлімет бермейді.
Сондықтан осыдан басқа, сонымен қатар төлем қабылеттілігін бағалау үшін
нақты қаражаттардың өтімділігіне сәйкес басқа да өтімділік көрсеткішінің
жүйесі де қолданылады. Автокөлік салалары бойынша аз немесе көп дәрежеде
өтімді болуы мүмкін, өйткені ағымдағы активтерге әр түрлі төлем
қаражаттары кіреді, ал олардың ішінде сәйкесінше қысқа мерзімді қарыздарды
жабу үшін негізделген тнз сатылатын және баяу сатылатын активтер кездеседі.
Осы аталған көрсеткіштер жүйесінде ең маңыздылары: абсолютті
өтімділік коэффициенттері, аралық өтеу коэффициенті және жалпы өтеу
көэффициенті. Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын
талдау. Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
автокөлік салалары бойынша барлық мүліктерінің абсолютті және қатысты өсуін
немесе азайуын анықтауға мүмкіндік береді. Активтің өсуі кәсіпорын
қызметінің ұлғайғандығын білдіреді. Қаржылық есептіліктің маңызды элементі
болып табылатын активтерді талдау кезінде олардың бар болуы, құрамы,
құрылымы мен олардың өзгерісі зерттелед. Жалпы активтердің құрылымын жіне
олардың жеке топтарын талдау оларды рационалды түрде орналастыруға
мүмкіндік береді. Активтердің өсуі автокөлік салалары бойынша қызметінің
тиімділігін сипаттайды, өйткені ол автокөлік салалары бойынша болашақта ары
қарай дамуының бірден бір себебі.
Дегенімен, автокөлік салалары бойынша мүлікткрінің құнының өсуінің
себептерін талдау кезінде инфляцияның қатысын ескере кеткен жөн, себебі
оның жоғарғы деңгейі баланстық септіліктің номиналды мәліметтерінің шынайы
өмірдегіден әлдеқайда ауытқып кетуіне әсер етеді. Баланс мәліметтерін
пайдалана отырып активтердің құрамы мен орналасуын талдау үшін алдымен
мынандай кесте құрылуы тиіс. Активтерді талдау барысында олардың алай
орналасқандығы және есептілік кезіндегі ең басты назар неге
аударылатындығын, автокөлік салалары бойынша өндірістік потенциялдылығы,
негізгі құралдары, мүліктері қаншалықты мобильді екндігін анықтау қажет. Ол
үшін ең алдымен өндірістік потенциялдылықты анықтау қажет, ал оның
анықталуы жайында арнайы әдебиеттерде әр түрлі көзқарастар кездеседі.
Осындай әдебиеттердің бірі бойынша оның құнының құрамына негізгі
құралдардың құны, өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс, өсірудегі
жануарлар кіреді.
Ал басқа әдебиетте автокөлік салалары бойынша өндірістік
потенциялдылығын анықтайтын активтер құрамына жоғарыда аталғандар, сонымен
қатар аяқталмаған капиталдық салымдар мен орнатылуы тиіс құрал-жабдықтардың
құны енеді. Бұл методик автокөлік салалары бойынша болып жатқан даму
үрдісін және оның материалды-техникалық базасын көрсетеді. Осы
көрсеткіштен кейін, сонымен қатар баланс валютасының құрамындағы ағымдағы
активтердің бөлігін, яғни кәсіпорын активтерінің мобильділік коэффициентін
анықтаған маңызды болып келеді.
Бұл көрсеткіш ағымдағы активтер құнының автокөлік салалары бойынша
барлық мүліктерінің құнына қатынасы арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш
қарыздарды жабу үшін қаражаттардың бөлігін сипаттайды. Бұл көрсеткіштің
мағынасы жоғары болған сайын, кәсіпорын соғұрлым қызметінің үздіксіздігін
қамтамасыз етеді және әр жағдайда өзінің кредиторларымен есеп айырыса
алады. Қаржылық көзқарас бойынша бұл коэффициенттің өсімі жоғары болған
сайын автокөлік салалары бойынша мүлігі өзінің мобильділігін арттырады, ал
ол өз кезегінде оның айналымдылығының жылдамдатылғанының және оларды
қолданғаннан пайда болатын тиімділіктердің артқандығын көрсетеді.
Келесі бір талданатын көрсеткіш мобильді және имобильді қаражаттардың
қатынасы коэффициенті, бұл көрсеткіш автокөлік салалары бойынша
активтерінің орналасу тиімділігін сипаттайды. Ол ағымдағы активтер құнын
ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу арқылы анықталады.
Бұл қатынастың оптималды және критикалық мөлшеоі автокөлік салалары
бойынша салааралық ерекшеліктерімен анықталады. Дегенімен өндірістік
кәсіпорында бұл көрсеткіштің мөлшері 0,5-тен кем болмауы тиіс.
Осыдан кейін енді автокөлік салалары бойынша мүлігінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 АВТОКӨЛІК САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Қаржылық есептілікті құрастырудың негізгі қағидалары және қаржылық
есептілікке қойылатын негізгі талаптар
6
1.2ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны құрастырудың
әдістемелік негізі
16
1.3 Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік
есептіліктің нормативтік-құқықтық реттелуі
28
2 Автокөлік салалары бойынша ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ. Қаржы көздері
32
2.1 Баланс өтімділігі
32
2.2 Табыстар мен шығындар есептілігін талдау
47
2.3 Меншікті капитал өзгерісінің есептілігін талдау
56
ҚОРЫТЫНДЫ
79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
82
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан-2030 атты жолдауында
еліміздің қорытынды дамуы ол экономикалыұқ өсу болып табылады деп жазылған
және де бұл тақырып еліміздің бүгінгісі мен ертеңінің, сонымен қатар
болашағының ең маңызда тақырыбы болып қалмақ. Бұл мақсаттағы ең маңызды
орынды ақпарат алады, себебі ақпараттың дамуы тек экономикалық өсуді
ғана емес сонымен қатар, әлеуметтік кеңістікке және Қазақстанның
халықаралық ұйымдардағы интеграциялануына елеулі әсер етеді. Нарықтық
экономика талаптары негізінде шаруашылқ жүргізуші субъекттің экономикалық
механизімін қазіргі заманға сай экономикалық ақпараттсыз басқару мүмкін
емес, әрине бұүл ақпараттардың маңызды бөлігін бухгалтерлік есеп
мәліметтері құрайды. Бухгалтерлік есептілік мәліметтері шаруашылық
жүргізуші субъетінің жұмыстарын және онвң құрылымдық бөлімшелерін жедел
басқару, экономикалық жоспарлар мен ағымдағы жоспарларды, сонымен қатар
мемлекеттің экономикалық дамуын зерттеу, зерделеу үшін қажет болып
табылады.
Барімізге мәлімдей ұлттық кәсіпорындарға 80-жылдардың аяғында өз
бетінше шетел кәсіпорындарымен серіктестік қатынастар орнатуға, сонымен
қатар шетел фирмаларымен бірігіп кәсіпорындар құруға рұқсат етілген
болатын. Осындай серіктестіктерді жүзеге асыру барысында шетел серіктестері
кеңес заңнамаларының негізінде жасалған бухгалтерлік және қаржылық
есептілік мәліметтері есептілік туралы толық мәліметтер бермейтіндігін,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық кеңістікке
кіруіне біршама қиындықтар туындататынын түсінген болатын.
Осындай түсініспеушіліктердің болуын жою үшін еліміз егемендігін
алғаннан кейін біршама шаралар жүзеге асырылған болатын. Бұл мақсатта
елімізде бухгалтерлік және қаржылық есептілікті гоманизациялау жұмыстары
жүргізіле бастады, яғни 1992 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасының
Министірлер Кабинетінің Бұйрығымен Ұлттық шаруашылықта бухгалтерлік есеп
және бастапқы құжаттар мен статистиканы құрастыру туралы ұлттық бағдарлама
қабылданған болатын, сонымен қатар 1995 жылы 26 желтоқсанда Бухгалтерлік
есеп туралы заң қабылданған болатын.
Осы құжаттарға сәйкес 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан
Республикасының Ұлттықт комиссиясымен есептіліктің 17 мемлекеттік
стандарттары, субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін бухгалтерлік
есептілікте тіркеу үшін шоттар жоспары, сонымен қатар осы шоттар жүйесін
қолдану және жаңа шоттар жүйесіне көшу тәртәптері және қаржылық есептілікті
ұсыну концепциясы қолданысқа енгізілген болатын. Сонымен қатар қабылданған
стандарттарға методологиялық кеңестер, жаңа есеп регистірлері, қаржылық
есептілік формалары және оны толтыруға байланысты инструкциялар жарық
көрген болатын. Қазіргі кезде елімізде бухгалтерлік жәгне қаржылық
есептілікті әрі қарй дамытуға байланысты көптеген жұмыстар атқарылуда. Оның
бірден бір себебі Қазақстан Республикасының Қаржы иминистірлігінің 2008-
2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жопары, Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік (қаржылық) есепке алу және аудит жүйесін дамыту
тұжырымдамасының қабылдануы, қаржылық есептілік депозитарийнің құрылуы
болып табылады.
Менің Автокөлік салалары бойынша қаржылық есеп. Қаржы көздері атты
курстық жұмысымда қаржылық есептіліктің мәні мен мазмұнын, автокөлік
салалары бойынша қаржылық есептілік формаларын толық түрде талдау
жұмыстарын жүзеге асыруға, қаржылық есептілікті жетілдіру жолдарын
қарастыруға тырыстым.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде қаржылық есептілік түсінігі, мақсаты және
қаржылық есептіліктің ұсынылуы, қаржылық есептілікті құрастырудың негізгі
қағидалары және қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талаптар, ХҚЕС
жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны құрастырудың әдістемелік
негізі және Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік
есептіліктің нормативтік-құқықтық реттелуі көрсетілген.
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде Автокөлік салалары бойынша балансының
өтімділігі, ақша қаражаттарының қозғалысының есептілігі, табыстары мен
шығындарының есептілігі, онымен қатар капитал қозғалысының есептіліктеріне
жүйелі түрде талдау жұмыстаы жүзеге асырылған.
Курстық жұмыстың үшінші бөлімінде қаржылық есептілікті жетілдірі жолдары,
яғни қаржылық есптілік депотизапийін құру – қаржы есептілігін халықаралық
стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз етілуі, Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік (қаржылық) есепке алу және аудит жүйесін дамыту
тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті
реформалаудың объективті қажеттігіне, сонымен қатар ХҚЕС №1 Қаржылық
есептілікті ұсыну стандартына енгізілген өзгертулерге басты назар
аударылған. Курстық жұмыс жұмысын жазу барысында өндірістік-іс тәжірибе
базасы болып табылатын ҚазТауҚұрылыс жауапкершілігі шектелген
серіктестіктің (ЖШС) нақты мәліметтері қолданылды.
Автокөлік салалары бойынша қаржылық есептілігін ХҚЕС сәйкес жүйелі
түрде талдап көрсету - курстық жұмыстың мақсаты болып табылады.
1.АВТОКӨЛІК САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық есептілікті құрастырудың негізгі қағидалары және қаржылық
есептілікке қойылатын негізгі талаптар
Қаржылық есептіліктің құрастырылуы бухгалтерлік есеп қағидаларына
негізделеді. Нарықтық экономикаға өтудің бірінші сатыларында арнайы
әдебиеттерде жаңа жекелеген категория, яғни бухгалтерлік есеп қағидасы
деген категория пайда болды. 1990 жылдарға дейін бұндай категория мүлдем
болмаған емес, дегенмен қағида деген термин 1990 жылдарға дейін де
көптеген отандық авторлардың бухгалтерлік есеп жөніндегі коптеген арнайы
әдебиеттерде кеңінен қолданылған болатын. Бірақ ол, есеп жүргізудің маңызды
категория сы ретінде маңызға алынбаған болатын. Бұл термин әдетте өте
сирек, яғни жиі тек бухгалтерлік есеп жайлы мәліметтердің немесе осы
ғыолымға байланысты мәтіндердің стилистикасын өзгерту үшін ғана қолданылып
келген болатын. Ал біздің есептілікке байланысты әдебиеттерде қағиданың
бухгалтерлік есептің маңызды категориясы ретінде қолданылуының бірден бір
себебі, ол есеп жүргізудің қазіргі заманғы англосаксондық жүйесін
зерттеумен байланысты. Ал осы есеп жүргізудің англосаксондық жүйесінің
негізін жалпы қабылданған есеп қағидалыры құрайды.
Сонымен, бухгалтерлік есеп қағидалары қандай мағына береді?
Американдық есептің патриархы Р.Энтони және Мичигандық жоғарғы оқу орнының
профессоры Д.Рис бұл терминді былайша түсінген бухгалтерлік есепт
қағидалары бұл бухгалтерлік есептің келісілген ережелері. Олардың ойнша
қағида деген сөз қабылданған немесе хабарланған қызметті жүргізуде жалпы
заңдарды немесе ережелерді анықтау үшін қолданылады және ол келісілген
тәртіп, белгілі бір бағытты ұстанудың негізі нмесе тәжірибе. Ф.Вудтың
көзкарасы боынша, бухгалтерлік есеп қағидалары бұл шаруашылық операциялары
туралы мәліметтерді жүргізуге байланысты бекітілген ережелер. Негізінен
бұл сұраққа жауапты ең алдымен осы қағида деген сөздіңмағынасын анықтап,
зерттеп алғаннан кейін айту,а болады. Сонымен, principium латын тілінен
аударғанда бастама немесе негіз деген мағынаны білдіреді, яғни белгілі
бір теорияның, ғылымның, білімнің негізгі базалық жағдайы. Бухгалтерлік
есеп қағидалары – бұл осы ғылымның негізі болып келеди. Әрбір ғылым осы
ғылымға тән қағидаларға негізделуі тиіс.
Бухгалтерлік есептің жеке қағидаларын қалыптастыру үшін тек қағида
деген сөзді ғана емес, сонымен қатар бухгалтерлік есеп анықтамасында
негізге алу қажет. Бухгалтерлік есеп – үздіксіз, бір –бірімен байланысты
және ақшалай көріністі шаруашылық үрдістердің құжаттық көрсетілуі. Ал
біздің заңдарда, яғни Бухгалтерлік есеп туралы заңда бұл анықтама
біршама өзгеше көрсетілген. Бухгалтерлік есеп – субъектінің активтері,
меншікті капиталы, шығыстары мен табыстары жайлы ақпараттарды тіркеулерді
жинау жүйесін құрайды. Келтірілген бұл анықтамалардың ең маңыздысы
есептілік негізінен ең алдымен шаруашылық қызметтің және қаржылық
есептілік элементтерін көрсетуді негізге алады, ао ол міндетті түрде
бухгалтерлік есеп әдістерін құрайтын арнайы әдістермен жүзеге асырылады. Ал
бухгалтерлік есеп әдістері әрине бухгалтерлік есеп қағидаларныңың
мазмұнымен өте тығыз байланысты болып келеді. Осыдан бухгалтерлік есеп
қағидалары есеп жүргізуге қажет пе? Біз бұдан бұрынырақ та олсыз да есеп
жүргізген едік деген маңызды сұрақтар туындайды. Бұл сұрақтың жауабы әрине
ол керек. Себебі біріншіден, біз жоғарыда көрсетіп кеткендей, әр бір ғылым,
соның ішінде бухгалтерлік есеп ғылымы да негіз салушы қағидаларға
негізделуі тиіс. Екіншіден, ол есеп реформаларын дұрыс жүргізудің бірден
бір себебі болып келеді. Ал бұл терминалогияның біркелкілігі – біріншіден,
унификация неліктен жасалу керектігінде болып келеді. Бірақ бухгалтерлік
есеп қағидасының әлі күнге дейін біркелкі жүйесі жоқ. Дегенімен, егер
бухгалтерлік есеп қағидасының мазмұнына назар аударатын болсақ,
А.Н.Кашаев пен О.М. Островчкийлер атап өткендей бұл жерде ондаған жылдар
бойы жалпы қабылданған, негізделген әр түрлі терминдер мен есеп
категориялыры, есеп тапсырмалары, функциялары, кезеңдері, талаптары мен
есептің әр түрлі ғылымдар мен байланыстары осы бухгалтерлік есеп қағидасы
терминіімен алмастыру тенденциясы анық байқалады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің негізгі қағидалары:
1. Ақшалай өлшем қағидасы. Бухгалтерлік есепте тек ақшалай бірлікте
көрсетілген ақпараттар ғана тіркеуге алынады. Бұндай есептіліктің
артықшылығы ол жалпы қабылданған өлшемнің түрі және осы өлшем арқылы
автокөлік салалары бойынша біркелкі емес факторлары сан ретінде
көрсетіледі, сәйкесінше олар сан түрінде берілгендіктен оларды қосуға
және әр түрлі тәсілдер арқылы есептеуге болады. Ақшалай өлшем
ортақтастырылған өлшем болып келеді, себебі ол арқылы ұлттық және
шетел валюталарында автокөлік салалары бойынша мүліктік құқықтарының
көлемі анықталады, шығындары көрсетіледі, сметалары жасалады,
өндірістік тапсырмалар, есептіліктер және баланс жасалады.
2. Үздіксіздік қағидасы немесе Бухгалтерлік қызметке кіріспе атты
оқулықтың авторлары ағылшындақ ғалымдардың айтуы бойынша тұрақты
қызығушылық қағидасы. Бұл қағида негізінде шаруашылық жүргізуші
субъект үздіксіз қызмет жүргізуші ретінде қарастырылады. Үздіксіздік
қағидасына сәйкес кәсіпорынға өз активтерін тұрақты түрде бағалап
отыруға қажет емес. Мысалы, кәсіпорында ресурстар тауарларды өндіру
үшін қолданылады, ао олар сәйкесінше өндірістік үрдіс аяқталғаннан
кейін тапсырыс берушілерге сатылады. Сату кезінде бухгалтерлік есеп
олардың сатылу бағасымен расталған тауарлар құнын таниды. Бұл жерде
яғни өндіріс үрдісінде қолданылатын машиналардың құнын, материалдар
мен басқа да құралдардың құнын оларды болашақта сату ниеті жоқ
болғандықтан, олардың құнын жеке-жеке анықтау қажет емес. Керісінше
егер кәсіпорын болашақта жабылатын болса, онда бұл жағдайда автокөлік
салалары бойынша ресурстары бағаланып, ликвидациялық құны бойынша
сатылады. Бухгалтерлік есеп үздіксіздік қағидасына сүйенгендіктен, ол
сәйкесінше кәсіпорын өз қызметін тоқтатқан жағдайда оның құралдары
қаншаға сатылуы мүмкін деген ақпараттарға ие болып келмейди.
3. Екі жақтылық қағидасы. Бұл қағидаға сәйкес бухгалтерлік баланста екі
спектр кездеседі: біреу автокөлік салалары бойынша – активтері
ретінде, ал екіншісі – пассивтері ретінде ұсынылған. Активтер –
болашақта экономикалық табыс алып келетін кәсіпоырмен бақыланатын
ресус. Пассив – міндеттемелер мен меншікті капитал. Активтер мен
пассивтер бухгалтерлік есептілік ережелеріне сәйкес тең болуы қажет,
бұл теңдік ешқашан бұзылмауы тиіс, себебі бухгалтерлік баланс
шаруашылық операциялар екі жақтылық жазу арқылы көрсетілген
синтетикалық шоттар негізінде жасалады. Ал екі жақтылық жазу
бухгалтерлік есеп әдісінің ең маңызды элементі болып табылады. Бұл
әдістің ерекшелігі әр шаруашылық операция бухгалтерлік есеп шоттарында
корсетілуі үшін екі рет жазылады, яғни бір рет бір шоттың дебетінде,
ал екінші рет басқа шоттың кредитінде бір сомаға жазылады. Екі
жақтылық жазу бухгалтерлік есепте шаруашылық операцияларының бір-
бірімен байланысын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар оның қолданылуы
жоғарғы деңгейдегі бақылаушылық мағынаға ие болып келеді, өйткені ол
шоттардағы қорытынды жазулардың балансталуын талап етеді. Бұл олардың
түрлеріне байланыссыз барлық шоттардың дебеті мен кредиті бойынша
айналымдардың сомасы есептелген жағдайда әр есептік кезең аяқталған
кезде жүзеге асырылады. Олар сәйкесінше бір-бірімен тең болуы тиіс, ал
керісінше болған жағдайда ол есептілік жүргізуде қателіктердің бар
болуын білдіреді. Әо операция есеп регистрлеріне кі жақты әсер
ететіндіктен, бухгалтерлік есеп шаруашылық операциялардың екі
аспектісінде тіркеу бойынша ұйымдастырылған. Екі жақтылық жазу ек
жақтылық қағидасының тәжірибелік нұсқасы болып келеді.
Тіркеу қағидасы. Бұл қағида Я.В.Соколовпен құрастырылған болатын. Бұл
бухгалтерлік есеп қағидасының көмегімен автокөлік салалары бойынша
активтері мен олардың пайда болу көздеріне әсер ететін барлық қызметтер,
операциялар, үрдістер тіркеліп отырылады. Я.В.Соколовтың айтуы бойынша:
бірде бір оқиға шаруашылық операциялары кезінде, егер ол бастапқы
құжаттарда тіркелмесе олар шынай бола алмайды. Дегенімен шаруашылық
операциялар кезінде оқиғалардың барлығы бухгалтерлік есепте тіркеле
бермейтіндігін айтып кеткен жөн.
1.2 ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны құрастырудың
әдістемелік негізі
Дамыған қоғамда бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде құрастырылатын
қаржылық есептіліктің мазмұнын жетілдіру қазіргі кезде қаржылық
менеджменттің қазіргі кезде алдына қойылған ең негізгі мақсаттарының бірі
болып табылады. Қаржылық есептіліктердің мәліметтері сыртқы және ішкі
қолданушыларға белгілі бір кәсіпорында экономикалық шешімдер қабылдау үшін,
ал макроэкономикалық деңгейде экономикалық өзара байланыстардың даму
тенденцияларын анықтау үшін, баға саясатын қалыптастыруға, қоғамдағы
әлеуметтік бағыттардың өзгеруі және тағы басқа жағдайларға қажет болып
табылады. Қазақстанда бухгалтерлік есептің құқықтық және әдістемелік дамуын
қамтамасыз ететін тенденциялардың бірі ол халықаралық тәжірибелерді қолдану
болып табылады.
Қазіргі кезде елімізде халықаралық стандарттарға сәйкес есептілікті
дамыту үшін Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және аудит
жуйсін дамыту тұжырымдамасының жобасы 2007-2009 жылдар аралығына
бағытталған, ал бұл жоба Қазақстан Республикасының Примьер-Минимстірінің
2006 жылғы 9 тамызда №233-ө өкімімен бекітілген Халықаралық қаржылық есеп
беру стандарттарына жедел енгізу жөніндегі 2006 жылға арналған іс-шаралар
жоспарына сәйкес дайындалған.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әр түрлі мемлекеттерде
қаржылық есептілікті құрастыру үшін қолданылатын бухгалтерлік есеп
әдістемелері мен қағидаларының унификациясы үшін жасалған. Есептілік сыртқы
қолданушыларға да құрастырылып ұсынылғандықтан, әр түрлі елдерде оның
мазмұны, құрастырылуы және қызметінің нәтижелерін сипаттайтын
көрсеткіштерді ұсынуда көптеген айырмашылықтар бар. Есептілік әр елдің
қолданушыларына түсінікті және бірдей қабылдануы үшін қаржылық есептіліктің
халықаралық стандарттары қабылданған және әлі күнге дейін жетілдірілу
үстінде. Ол қай автокөлік салалары бойынша болсын қызметі туралы
ақпараттарды ұсынуды, дайындау процедуралары мен оны құрастыру ережелерін
жақындастыру үшін арналған.
Қаржылық есептілік формаларының мазмұны №1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті
ұсынылуымен анықталған.Бұл жалпылама белгіленген стандартта автокөлік
салалары бойынша есептілігін құрудың базалық негізі көрсетілген, бұл оның
өткен кезең көрсеткіштері мен басқа кәсіпорындардың есептілік
мәліметтерінің саластырмалылығына байланысты біршама жетістіктерге жетуге
мүмкіндік береді. Сонымен қатар стандартта қаржылық есептіліктің
құрылымына байланысты кеңестер және оның мазмұнына деген минималды талаптар
ұсынылған.
ХҚЕС қағидалары мен ережелеріне сәйкес жасалған жалпылама қаржылық
есептілік нақты ақпараттық сипаттағы есептілік мәліметтерін талап ете
алмайтын қолданушылардың ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
қолданылады. ХҚЕС сәйкес жасалған қаржылық есептілік автокөлік салалары
бойынша есепті кезең ішінде жасалған операциялары мен қаржылық жағдайын
құрылымдық түрде ұсынуға мүмкіндік береді. Қаржылық есептіліктің
мақсаттары:
1. Экономикалық шешеімдер қабылдау үшін қоолданушылардың үлкен тобына
қаржылық жағдай, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы мәліметтерді
ұсыну.
2. Кәсіпорын басқарушылары сеніп тапсырған, ресурстарды басқарудың
нәтижелері туралы мәліметтерді ұсыну.
ХҚЕС сәйкес автокөлік салалары бойынша қаржылық есептілігіне мыналар
кіреді:
1. Бухгалтерлік баланс.
2. Кірістер мен шығыстар туралы есептілік.
3. Капиталдағы барлық өзгерістерді көрсететін есептілік.
4. Ақша қозғаласы туралы есептілік.
5. Есеп саясаты және түсіндірме хат.
Автокөлік салалары бойынша қаржылық есептілігінен басқа сонымен қатар
басқарушыларға сонымен қатар қаржылық шолу да құрастырылуы мүмкін, бұл
шлуда кәсіпорын қызметінің нәтижелері, автокөлік салалары бойынша қаржылық
жағдайы, кәсіпорын қызметі кезінде кездесетін негізіг қиындықтар келтірілуі
мүмкін. Сонымен қатар қаржылық шолуда қызметтің қаржылық нәтижелерін
анықтайтын факторлардыталдаудың қорытындылары, табыстың өсуін қамтамасыз
етуге және қызметті жақсарту мақсаттарында жасалған іс-шаралар, автокөлік
салалары бойынша инвестициялық саясаты, дивиденттер аясындағы саясат туралы
мәліметтер көрсетілуі мүмкін. Құжаттағы мәліметтердің ішінде ең басты назар
қаржыландыру көздерін талдауға, қарыздық қаражаттарға қатысты саясатқа,
тәуеклдерді басқаруға арналған іс-шараларға аударылады. Аталған құжаттардан
басқа сонымен қатар қаржылық есептілікте қоршаған ортаны қорғауға
байланысты есептіліктер, қосылған құнға байланысты есептіліктер және
экономикалық шешімдер қабылдау үшін қолданушылардың жұмыстарын жеңілдетуге
мүмкіндік беретін тағы да басқа есептіліктер көрсетілуі мүмкін.
Қаржылық есептіліктің мзмұнына және қаржылық есептіліктегі баптардың
ашылуы немесе олармен қоса берілген қосымшаларға қарамастан, ХҚЕС бойынша
қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талап – қаржылық есептілік формалары
мен оның әр компоненттрінің анықталуы болып табылады.
Қаржы есептiлiгiнiң әрбiр компонентi міндетті түрде дәлме-дәл
анықталуға тиiс. Бұған қоса, келесi ақпарат дәлме-дәл бөлiп көрсетiлуге
және, егер бұл ұсынылған ақпаратты дұрыс түсiну үшiн қажет болса,
қайталануға тиiс:
а) есеп беретiн автокөлік салалары бойынша атауы немесе өзге де сәйкестік
белгілері, сондай-ақ алдыңғы есепті кезеңнен бастап осы ақпараттағы кез
келген өзгерістер;
б) қаржы есептiлiгi жеке ұйымды немесе ұйымдар тобын қамти ма;
в) қаржы есептiлiгiнiң тиiстi компонентi үшiн ненiң көбiрек жарайтынына
қарай, есепті күн немесе қаржы есептiлiгiн қамтитын кезең;
г) 21-Валюталық бағам өзгерісінің әсері ІAS Халықаралық стандартында
анықталғандай, ұсыну валютасы;
д) қаржы есептiлiгiнде соманы ұсынған кезде пайдаланылған дәлдiк деңгейi.
Қаржы есептiлiгi міндетті түрде кем дегенде жыл сайынғы негізде
ұсынылуға тиiс. Автокөлік салалары бойынша есепті күні өзгерген және кезең
ішіндегі жылдық қаржы есептiлiгi бiр жылға қарағанда ұзағырақ немесе
қысқарақ ұсынылған кезде, ұйым қаржы есептiлiгiнде қамтылған кезеңге
қосымша мыналарды ашып көрсетуге міндетті:
а) неғұрлым ұзағырақ немесе неғұрлым қысқарақ кезеңдi
пайдалану себебiн;
б) пайдалар мен залалдар туралы есептегі, меншiктi капиталдағы өзгерiстер
туралы есептегі, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есептегi және
тиiстi ескертулердегi салыстырма сомалардың толық дәрежеде салыстырмалы
емес екендігінің фактiсi.
Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады.
Алайда кейбiр ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы,
ұзақтығы 52 апталық кезең үшін ұсынуды қалайды. Осы Стандарт ондай
практикаға тиым салмайды, өйткенi алынатын қаржы есептiлiгiнде бiр жылдық
кезең үшін жасалатын қаржы есептiлiгінен елеулi айырмашылығы бола қоймас.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептіліктің ең негізгі формаларының
бірі, оның мәліметтері арқылы автокөлік салалары бойынша мүліктік жағдайы
анықталады. Бухгалтерлік балансты құрастыру жұмыстары кезінде оның ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді болып екіге бөлінген активтері мен
міндеттемелері және олар жеке классификация түрінде болу қажеттілігі
негізінде жасалуы тиіс. Егер басшылықпен балансты бұндай классификацияға
бөлмеу туралы шешім қабылданса, онда бухгалтерлік баланста активтер мен
міндеттемелер өтімділік тәртібі бойынша ұсынылуы тиіс. Сонымен қатар егер
баланста активтер мен пассивтердің жеке сомалары берілетін болса, онда
кәсіпорын міндетті түрде есептілік кезеңінен кейін 12 ай ішінде және осы 12
ай аяқталуы кезінде олардың өтелуі немесе төленуі күтілетін активтер мен
міндеттемелердің сомалары ашуы тиіс. ХҚЕС бойынша бұндай талаптың орындалуы
қаржылық есептілікті қолданушыларға айналым капиталының құрамындағы таза
активтер жайлы тиімді ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар
бұндай ақпараттар қолданушыларға есепті кезеңде сатылуы тиіс активтер мен
төленуі тиіс міндеттемелер мен автокөлік салалары бойынша төлем
қабылеттілігін және өтімділік деңгейін талдауға мүмкіндік береді.
ХҚЕС активтердің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінуіне
ерекше назар аударылады. №1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті ұсынылуы
стандартында осы активтер жауап беруі тиіс талаптар анықталған. Актив, егер
мынадай өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде қысқа
мерзімді актив ретінде сыныпталуға тиіс:
а) оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның әдеттегі операциялық кезеңiнiң
барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;
б) ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;
в) оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не
г)ол ақшалай қаражаттар немесе ақшалай қаражаттардың баламалары нысанында
болса (7-Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер ІAS Халықаралық
стандартында анықталғандай), бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он
екі айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны
айырбастауға немесе пайдалануға тиым салынған реттер кірмейді. Бұндай
активтерге қорлар, тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың
мінднттнмелері, нарықтық бағалы қағаздар және т.б. жатады. ХҚЕС бойынша
қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер ретiнде
сыныпталуға тиiс.
Міндеттемелер бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді болып келеді, егер
автокөлік салалары бойынша операциялық кезеңінде немесе есепті кезеңнен
кейін 12 ай ішінде олардың өтелуі жоспарлагған кезде. Қысқа мерзімді
міндеттемелердің ішінде мердігерлер мен жабдықтаушыларға деген
міндеттемелер, пайыздарды төлеу бойынша міндеттемелер, банктік
овердрафттар, төлеуге арналған дивиденттер, табысқа деген салықтарға және
т.б. міндеттемелер ерекшеленіп көрсетіледі. Ал қалған міндеттемелер ұзақ
мерзімді міндеттемелер ретінже жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер ішінде пайыздарды төлеу бойынша
ерекшеленіп көрсетіледі, егер олар есепті кезеңнен кейін он екі ай ішінде
төленуге міндетті болса және олардың бастапқы бөлігін төлеу мерзімі он екі
айдан ұзақ болған жағдайда, сонымен қатар кәсіпорын қаржылық есептілікті
құрудың алдында міндеттемелерді келісілген келісім негізінде немесе
төлемді төлеу графиги өзгертілген жағдайда оларды ұзақ мерзімді деп
міндеттемелер ретінде қайта қаржыландыратын болса.
№1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті ұсынылуы стандартында бухгалтерлік
баланста көрсетілуі тиіс сызықты баптардың минималды көлемі көрсетілген:
- негізгі құралдар;
- материалдық емес активтер;
- қаржылық активтер (қатысу әдісі бойынша есепке алынған инвестициялар мен
дебиторлық борыштардың саудалық және т.б. түрлерін, ақша қаражаттары мен
олардың баламаларын қоспағанда);
- қатысу әдісі бойынша есепке алынған инвестициялар;
- қорлар;
- дебиторлық борыштардың саудалық және т.б түрлері;
- ақша қаражаттары және олардың баламалары;
- сатып алушылар мен тапсырушылардың міндеттемелері және т.б
дебиторлық борыштар;
- №12 ХҚЕС Табыс слығы стандартына сәйкес салықтық міндеттемелер
мен талаптар;
- резервтер;
- пайыз төлеуді қамтитын ұзақ мерзімді міндеттемелер;
- үлестік қатысу;
- шығарылған капитал мен резервтер.
Негзінен баланста кейбір баптардың атаулары мен орналасу орындары
ауысып келуі мүмкін, себебі бухгалтерлік баланс автокөлік салалары бойынша
қаржылық жағдайын жан-жақты көрсетуі тиіс. Сонымен қатар баланста жіктелген
баптар ірілендірілген болып келеді. Оларды мынандай бағалау негізінде
бөлшектеуге немесе детализациялауға болады:
1. Шығындардан пайда болғандарын қайта өңдеуге, активтердің іскерлік
атағын бөлек ұсынуға алып келетін активтердің сипаты мен өтімділігі
және маңыздылығы, ақшалай және ақшалай емес активтер, ұзақ мерзімді
және қысқа мерзімді активтер.
2. Операциялық және қаржылық активтер, қорлар, дебиторлық борыштар, ақша
қаражаттары мен олардың баламалары.
3. Егер ол мақсатқа лайық болса, маңызды міндеттемелердің уақыт бойынша
жіктелуі немесе бөлінуі және сипаты мен көлемі, ұзақ мерзімді жән
қысқа мерзімді деп көрсетілген пайыздық және пайыздық емес
міндеттемелерді жеке-жеке ұсынды.
Сонымен қатар бас компанияның, еншілес компанияның, ассоцациялық және
басқа да байланысты жақтардың балансының әр бір бабы кредиторлық және
дебиторлық борыштары бойынша класстық тармақтарға бөлінуі тиіс.
ХҚЕС бойынша олар класстық тармақтарға көлемі, сипаты және
көрсеткіштерінің функиялары бойынбөлінуі тиіс. Баланста немесе баланспен
бірге берілген қосымшаларда класстық тармақтардың ашылуына байланысты
талаптар ХҚЕС-да біркелкі емес:
- материалдық активтер №16 ХҚЕС Негізгі құралдар стандартына
сәйкес жіктеледі;
- дебиторлық борыштар, сатып алушылар мен тапсырушылардың және
басқа да топ мүшелерінің міндеттемелері, алдын ала төлем және
басқа да сомалар бойынша жіктеледі;
- №2 ХҚЕС Қорлар стандартына сәйкес тауарлар, өндірістік
жіктеулер, материалдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім
болып жіктеледі;
- алдағы кезең шығындарының резервтері, зейнетақылық қамтамасыз
етумен және автокөлік салалары бойынша операцияларымен сәйкес
осы сияқты сипаттағы басқа да резервтерге жіктеледі;
- акционерлік және резервтік капитал, төленген капитал, эмиссиялық
табысқа, резервтер түрлеріне жіктеледі.
Бухгалтерлік баланста белгіленген мерзімге активтердің болуы мен
міндеттемелерге қатысты ақпараттар сипаты мен функциясы бойынша ұқсас
болмағандықтан оларды әр түрлі бағалауға болады. Мысалы, негізгі
құралдардың белгіленген тобы нақты құны бойынша немесе қайта бағалану
сомасы бойынша бағалануы мүмкін. Бұл негізгі құралдардың топтары
бухгалтерлік баланста жеке сызықтық баптар ретінде көрсетілуі тиіс.
Кірістер мен шығыстар туралы есеп минималды түрде мынандай сызықтық
баптарды қамтуы тиіс:
а) табыс;
б) қаржыландыру жөніндегі шығындар;
в) қауымдасқан компаниялар мен бірлескен кәсіпорындардың пайдалары мен
залалдарында үлес қосып қатысу бойынша есептеу әдісіне сәйкес ескерілген
автокөлік салалары бойынша үлесі;
г) салық бойынша шығыстар;
д) тоқтатылған қызметтен алынған салық салудан кейінгі жиынтық пайда немесе
залал (і), сатуға шығындарын шегергенде әділ құны бойынша бағалау
нәтижелері бойынша танылған салық салудан кейінгі пайда немесе залал (іі)
немесе тоқтатылған қызметті құрайтын активтердің немесе шығу тобының
(топтарының) шығуынан кейін құрайтын бірегей соманы ;
е) пайда немесе залал;
Кірістер мен шығындар туралы есептiң өзiнде міндетті түрде мынадай
баптар кезең ішінде пайданы немесе залалды бөлу ретінде ашып көрсетiлуге
тиіс:
а) азшылық үлесіне жатқызылатын пайда немесе залал;
б) еншілес компанияның меншікті капитал иелеріне жататын пайда немесе
залал;
Автокөлік салалары бойынша қызметі бір-бірінен сипаты, түрі,
тұрақтылығы, операциялар мен жағдайлардың тәуекелі бойынша әр түрлі
болғандықтан олардың құрылымдық элементтерін есептілік мазмұнында көрсету
жұмыстарының нәтижелерін ашуға және алдағы кезең тиімділіктерін болжауға
мүмкіндік береді. Сондықтан кірістер мен шығындар есептілігіне №1 ХҚЕС
Қаржылық есептілікті ұсыну стандарты бойынша қосымша баптар, аралық
сомалар енуі мүмкін, ал бұл өз кезегінде есептілікті пайдаланушыларға, яғни
инвесторларға, кәсіпорын қызметкерлеріне, қарыз берушілерге,
жабдықтаушыларға, және т.б. сауда кредиторларына, сатып алушыларға,
мемлекеттік органдарға, жалпы қоғамға автокөлік салалары бойынша жағдайы
туралы тиімді ақпараттармен қамтамасыз етеді.
1.3 Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiкті нормативтік-құқықтық реттеу
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік және қаржылық есептілік
туралы заңы 2007 жылдың 28 ақпанындағы Қазақстан Республикасының
Президентінің №234 заңымен қабылданған. Нақты заң Қазақсытан
Республикасындағы бухгалтерлік есептілік пен қаржылық есептілік жүйесін
реттейді, оның қағидаларын, сонымен қатар қаржылық есептілікті құрастыру
мен бухгалтерлік есептілікті жүргізудің негізгі сапалы сипаттамалары мен
ережелерін бекітеді. Бұл заң 5-тараудан және 26-баптан тұрады. 1-таруда
заңның жалпы ережелері, яғни осы заңның мақсаттары үшін пайдаланылатын
негізгі ұғымдар, заңның қолдану аясы, Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамалары толығымен
ашылып көрсетілген. 2-тарауда Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
жүйесі, яғни олардың мақсаттары, бухгалтерлік құжаттамалар, бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру шарттары, бухгалтерлік құжаттарды сақтау ережелері,
бухгалтерлік ақпараттардың құпиялылығы баяндалған. 3-тарауда қаржылық
есептілік, қаржылық есептілік элементтерін есепке алу және бағалау,
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары, шоғырландырылған қаржылық
есептілік,жалпы есептілік кезеңі, қаржылық есептілікті табыс ету мәселелері
қарастырылған. 4-тарауда бухгалтерлік және қаржылық есептілік жүйесін
реттеу, оның мемлекеттік және мемлекеттік емес реттеу органдары кәсіби
бухгалтерлерді сертификаттау шарттарыакредиттеуден қай уақытты
айырылатындығы туралы, және оны ішкі бақылау мәселелері айқындалған. 5-
тарауда қорытынды ережелер, бұл заңды бұзған үшін жүзеге асырылатын
шаралар, өтпелі ережелер қарастырылған.
Осы заңға сәйкес қаржылық есептілік элементтеріне мыналар жатады:
1. Активтер - дара кәсiпкер немесе ұйым өткен оқиғалар нәтижесiнде бақылап
отырған, болашақта экономикалық пайда алу күтiлетiн ресурстар.
2. Мiндеттеме - дара кәсiпкердiң немесе автокөлік салалары бойынша өткен
оқиғалардан туындайтын мойнында тұрған мiндетi, оны реттеу экономикалық
пайданы қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады.
3. Капитал - дара кәсiпкердiң немесе автокөлік салалары бойынша
активтерiндегi барлық мiндеттемелер шегерiлiп тасталғаннан кейiнгi үлес.
Кiрiстер мен шығыстар пайда мен зиян туралы есепте қызмет
нәтижелерiнiң өлшемiмен тiкелей байланысты элементтер болып табылады.
Қаржылық есептiлiк элементтерiн бағалау - аталған элементтер бухгалтерлiк
есеп пен қаржылық есептiлiкте танылатын және тiркелетiн ақша сомаларын
анықтау. Бағалауды қолдану әдiстерi мен тәртiбi халықаралық стандарттарға
және Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы заңнамасының талаптарына сәйкес белгiленедi.
Қаржылық есептiлiк элементтерiн есепке алу әдiстерi және тану тәртiбi
халықаралық стандарттарға және Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп
пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына сәйкес белгiленедi.
Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе автокөлік салалары бойынша
қаржылық жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы
өзгерiстер туралы ақпаратты бiлдiредi.
Мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiгiн қоспағанда, қаржылық
есептiлiк мыналарды қамтиды:
1) бухгалтерлiк баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерiстер туралы есеп;
5) түсiндiрме жазба.
Қаржылық есептiлiктi жасау тәртiбi және оған қойылатын қосымша
талаптар халықаралық стандарттарға және Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына
сәйкес белгiленедi.Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде
өзгеше көзделмесе, мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiк көлемiн, оны
жасау нысандары мен тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi.
Қаржылық есептiлiкке автокөлік салалары бойынша басшысы және бас
бухгалтерi, дара кәсiпкер қол қояды.
Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк ұйым немесе кәсiби бухгалтер
жүргiзетiн автокөлік салалары бойынша қаржылық есептiлiгiне автокөлік
салалары бойынша басшылығы, сондай-ақ бухгалтерлiк автокөлік салалары
бойынша басшысы немесе кәсiби бухгалтер қол қояды.
Қаржылық есептiлiктi жасауды ұйымдар Қаржылық есептiлiктiң халықаралық
стандарттары комитетi Қорының оларды ресми аударуға және (немесе) Қазақстан
Республикасында жариялауға жазбаша рұқсаты бар ұйым мемлекеттiк тiлде
немесе орыс тiлiнде жариялаған халықаралық стандарттарға сәйкес жүзеге
асырады.
Еншiлес ұйымдары бар ұйымдар негiзгi автокөлік салалары бойынша қызметi
жөнiндегi қаржылық есептiлiктен басқа Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына
сәйкес шоғырландырылған қаржылық есептiлiктi жасауға және ұсынуға мiндеттi.
2. Автокөлік салалары бойынша ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ. Қаржы көздері
2.1 Баланстың өтімділігін талдау
Баланс өтімділігін талдамас бұрын ең алдымен автокөлік салалары
бойынша және баланс активтерінің өтімділігінің не екендігін анықтағанымыз
жөн. Өтімділіктің екі концепциясы бар. Оның біріншісі бойынша, өтімділік
ретінде автокөлік салалары бойынша өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін
төлей алу мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі. О.В.Ефимов өтімділік -
автокөлік салалары бойынша өз қысқа мерзімді міндеттемелерін төлей алу
мүмкіндігі деп жазған. Оның айтуы бойынша өтімділік осы қасиетімен
төлемқабылеттіліктен ерекшеленеді. Өтімділіктің тағы бір анықтамасы
И.Т.Балабановта шаруашылық жүргізуші субъект өтімділгі – ол оның
міндеттемелерін тез арада өтей алу мүмкіндігі деп жазады. Кәсіпорын өтімді
деп саналады, егер ол өз қысқа мерзімді міндеттемелерін сәйкесінше ағымдағы
активтерін сата отырып, яғни оларды ақша қаражаттарына айналдыра отырып,
оларды өтей алатын болса. Бұл концепция жоғарыда аталып кеткен
төлемқабылеттілік концепциясына жақын болып келеді.
Олардың күрделі айырмашылықтары оларды талдау кезінде қолданылатын
көрсеткіштер мен әдістерде анық байқалады. Өтімділіктің басқа концепциясы
бойынша – ол ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айнала алу жылдамдығы
мен дайындығы болып келеді. И.П.Кондраковтың айтуы бойынша: өтімділік
ретінде материалдық және басқа да активтердің сатылуы және олардың ақша
қаражаттарына айналуы түсіндіріледі.
Ағылшындық авторлардың Бухгалтерлік талдау атты оқулығында
фирманың өтімділігі – ол өз активтерін ақшаға айналдыра отырып, қажетті
төлемдерді олардың төлем мерзіміне сәйкес төлей алуы деген мағынаны береді
деп жазылған. В.В.Коволевтың айтуы бойынша: қанда бір активтің өтімділігі
ретінде оның ақшаға трансформациялануы түсіндіріледі және де өтімділік
дәрежесі осы трансформация жүзеге асырылатын кездегі уақыттың жалғасымен
анықталады. Осы кезеңнің уақыты аз болған сайын, актив өтімділігі соғұрлым
жоғары болып келеді.
Сонымен толық екінші концепцияны қолдай келе өтімділік - кәсіпорын өз
міндеттемелерін өз активтері арқылы өтей алуы, ал олардың ақша
қаражаттарына айналу мерзімі міндеттемелерді өтеу мерзіміне сәйкес келеді.
Осы айналымдалықтың тез арада орындалуы, автокөлік салалары бойынша
төлемқабылеттілгі мен несие қабылеттілігіне тікелей байланысты болып
келеді. Басқаша айтқанда автокөлік салалары бойынша өтімділігі оның бар
қаражаттарын өз міндеттіліктеріне сәйкес мерзіміне байланысты өтеу үшін,
оларды мобилизациялау болып табылады. Өтімділік автокөлік салалары бойынша
төлемқабылеттілгігін және оның активтері мен міндеттемелерінің арасындағы
тепе-теңдікті білдіреді. Маңыздылығы бойынша автокөлік салалары бойынша
өтімділігі – баланс өтімділігі болып табылады. Сондықтан автокөлік салалары
бойынша төлемқабылеттілгін бағалау үшін баланс көрсеткіштерін мұқият түрде
зерттеу қажет.
Баланс өтімділігін талдау - өтімділігік дәрежесі бойынша топтастырылған
активтердің, өтімділік дәрежесі бойынша топтастырылған міндеттемелермен
салыстырылуы болып ьабылады.
Өтімділік жәрежесі бойынша активтер былай жіктеледі:
1. А1 – ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибе бойынша оларға ақша
қаражаттарының барлық баптары және автокөлік салалары бойынша бағалы
қағаздары жатады.
2. А2 – тез сатылатын активтер. Оларға қысқа мерзімді дебиторлық
борыштар, сондай-ақ басқа активтер де жатады
3. А3 – баяу сатылатын активтер. Бұл активтерге баланстың Тауарлы-
материалдық құндылықтар және Ұзақ мерзімді инвестициялар баптары
жатады.
4. А4 – қиын сатылатын активтер – оған ұзақ мерзімді активтер жатады.
Ал өтімділік дәрежесі бойынша баланс пассивтері былай жіктеледі:
1. П1 – ең жедел төленуі қажет міндеттемелер, оларға кредиторлық
берешектер, мерзімінде төленбей қалған ссудалар, басқа да қысқа
мерзімді кредиторлық берешектер жатады.
2. П2 – қысқа мерзімді міндеттемелер, оларға қысқа мерзімді
несиелер мен қарыздар, сонымен қатар қызметкерлерге арналған
ссудалар жатады.
3. П3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер, оған ұзақ мерзімді несиелер
мен қарыздар жатқызылады.
4. П4 – тұрақты міндеттемелер, оған меншікті капитал баптры жатады,
бұл баптың жиынтық сомасы Алдағы кезең шығындары бабы
сомасынан азайтылады.
Баланстың өтімділігін анықтау үшін активтер мен пассивтер бойынша
келтірілген топтардың қорытындыларын сәйкестендіру қажет. Баланс
абсолютті өтімді деп танылады, егер келесі шарт орындалатын болса:
А1 үлкен немесе тең П1;
А2 үлкен немесе тең П2;
А3 үлкен немесе тең П3;
А4 кіші немесе тең П4.
Осы келтірілген жүйедегі алдыңғы үш теңдіктің орындалуы, сәйкесінше
төртінші теңдіктің орындалуын қамтамасыз етеді, сондықтан тәжірибеде
активтер мен пассивтер бойынша алдыңғы үш теңдіктің орындалуы маңызды.
Төртінші теңдік баланстаушылық сипатқа ие болып келеді, сонымен қатар
оның терең экономикалық маңызы бар, себебі оның орындалуы, қаржылық
тұрақтылықтың минималды шарттарының орындалуын, яғни автокөлік салалары
бойынша өзіндік айналымдылық қаражаттарының бар екендігін білдіреді.
Егер осы теңдіктердің біреуі немесе бірнешеуі теріс сипатқа ие болып
келетін болса, онда әрине бұл абсолютті баланстан әлде қайда өзгеше болып
келетіндігін білдіреді. Дегенімен бір топ бойынша қаражаттардың
жетіспеушілігі, басқа топтың артықшылығы негізінде жабылады, бірақ жабылу
деген мағына тек құндылық көлемі кезінде орын алады, себебі нақты есеп
айырысу жағдайларында азырақ өтімді активтер оларға қарағанда өтімдірек
активтердің орнын жаба алмайды.
Төлем қаражаттарының бірінші тобы (А1) төлеуге тиісті міндеттемелерді
жыл басында жаппайды, ал екінші жылы керісінше, төлем қаражаттары артық
болып келеді.
I-ші топ бойынша активтер мен пассивтер баптарының салыстырылуы,
жақын арада болатын түсімдер мен төлемдердің (3айға дейін мерзім) қатынасын
көрсетеді.
II-ші топ бойынша активтер мен пассивтер баптарының салыстырылуы алдағы
кезеңде (3-6 айға дейін мерзім) төлемқабылеттілік дисциплинасының
жақсарғандығын немесе нашарлағандығын көрсетеді. Жалпы алғанда I-ші және
II-ші топтар бойынша баланс активтері мен пассивтері баптарының
салыстырылуы ағымдағы өтімділікті білдіреді. Олар қарастырылып отырылған
кезеңге байланысты автокөлік салалары бойынша төлем қабылеттілігін ( немесе
төлем қабылетсіздігін) көрсетеді.
Баяу сатылатын активтер мен ұзақ мерзімді міндеттемелердің
салыстырылуы перспиктивалық өтімділікті көрсетеді және болашақ кезеңге
автокөлік салалары бойынша төлемқабылеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын
болжауға мүмкіндік береді.
IV-ші топ бойынша баланс активтері мен пассивтер баптарының
салыстырылуы автокөлік салалары бойынша оның иелері алдындағы
міндеттемелерін жабу мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл тек кәсіпорын
ликвидацияланған кезде ғана қажет болып келеді. Бухгалтерлік және қаржылық
есептіліктің үздіксіздік қағидасы автокөлік салалары бойынша әрдайым
меншікті капиталының болуын талап етеді. Ал бұл үшін жоғарыда келтірілген
төртінші теңдік міндетті түрде орындалуы тиіс:
А4, яғни өзіндік қаражаттардың пайда болу көздері иммобилизацияланған
активтерден артық болуы тиіс.
Осы схема бойынша талдау жасауесептеулерді дәл мерзімде жүзеге асыра
отырып, автокөлік салалары бойынша қаржылық жағдайын толық сипаттайды.
Бірақ ол барлық жағдайда автокөлік салалары бойынша нақты қаржылықжағдайын
нақты осы уақытқа көрсетпейді. Бұл негізінен ішкі талдау жүргізушінің
бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде жасалатын ақпараттармен толықтай
қамтамасыз етілмегендігіне байланысты болып келед. Баланс өтімділігін
нақтырақ бағалау үшін есептілік мәліметтерін қолдану негізінде, яғни
автокөлік салалары бойынша қаржылық жағдайын ішкі талдау кезінде алуға
болады.
Бұл жағдайда басты назарды дебиторлық борыштарға (оның көлеміне,
дебиторлық есеп айырысулардың көздеріне) аударған жөн, себебі олар ақша
қаражаттарына өте жақын және автокөлік салалары бойынша өз қысқа мерзімді
ссудаларын жабудың бірден бір ең негізгі көзі болып табылады.
Көрсетілген схема бойынша талдау баланс өтімділігіне комплекстік баға
беруге мүмкіндік береді. Жалпы өтімділік негізінен былай есептеледі:
Кз= а1А1+а2А2+а3А3а1П1+а2П2+а3П3 (1)
Мұндағы:
Кл - жалпы өтімділік коэффициенті;
а1, а2, а3 – үлестік коэффициенті;
А1 және П2 – актив пен пассив бойынша сәйкес топтардың
қорытындылары ;
Баланстың жалпы өтімділік көрсеткіші автокөлік салалары бойынша барлық
өтімді айналымдық қаражаттарының барлық төлеуге міндетті міндеттемелерінің
қатынасын көрсетеді. Оның бірден бір шарты өтімді активтер мен
міндеттемелердің әр түрлі топтары белгіленген сомаға қаражаттардың келіп
түсуі мен міндеттемелердің өтелуін есептейтін үлестік коэфиициенттермен
енуі тиіс.
Бұл көрсеткіш автокөлік салалары бойынша алдағы кезең немесе нақты
қазіргі кездегі міндеттемелері бойынша төлем жасай алу мүмкіндігін
көрсетеді, оның экономикалық негізі бойынша ол 0,9-дан кем болмауы тиіс.
Өтімдірек активтер мен міндеттемелер баланс өтімділігіне аса маңызды
болып келгендіктен, бірінші коэффициент 1-ге тең болып келеді. Бұл жерде а3
- 0,5-ке тең болып келеді. Ал көрсетлген шектеулерді үлестік
коэффициенттердің мынандай жиынтығы қанағаттандырады:
А1=1; а2=0,5; а3=0,5;
Осыдан жалпы өтімділік коэффициенті мынаған тең:
Кол= А1+0,5А2+0,3А3П1+0,5П2+0,3П3; (2)
Бұл көрсеткіш арқылы автокөлік салалары бойынша жалпы
төлемқабылеттілігі және өтімділікке байланысты автокөлік салалары бойынша
қаржылық жағдайының өзгерістері анықталады. Сонымен қатар бұл көрсеткішті
есептілік негізінде бағалай отырыпкөптеген серіктестердің ішінен ең
тұрақты, сенімді серіктестерді таңдауға мүмкіндік береді.
Дегенімен бұл көрсеткіш нақты қысқа мерзімді міндеттемелерге
байланысты автокөлік салалары бойынша мүмкіндіктері жайлы мәлімет бермейді.
Сондықтан осыдан басқа, сонымен қатар төлем қабылеттілігін бағалау үшін
нақты қаражаттардың өтімділігіне сәйкес басқа да өтімділік көрсеткішінің
жүйесі де қолданылады. Автокөлік салалары бойынша аз немесе көп дәрежеде
өтімді болуы мүмкін, өйткені ағымдағы активтерге әр түрлі төлем
қаражаттары кіреді, ал олардың ішінде сәйкесінше қысқа мерзімді қарыздарды
жабу үшін негізделген тнз сатылатын және баяу сатылатын активтер кездеседі.
Осы аталған көрсеткіштер жүйесінде ең маңыздылары: абсолютті
өтімділік коэффициенттері, аралық өтеу коэффициенті және жалпы өтеу
көэффициенті. Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын
талдау. Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
автокөлік салалары бойынша барлық мүліктерінің абсолютті және қатысты өсуін
немесе азайуын анықтауға мүмкіндік береді. Активтің өсуі кәсіпорын
қызметінің ұлғайғандығын білдіреді. Қаржылық есептіліктің маңызды элементі
болып табылатын активтерді талдау кезінде олардың бар болуы, құрамы,
құрылымы мен олардың өзгерісі зерттелед. Жалпы активтердің құрылымын жіне
олардың жеке топтарын талдау оларды рационалды түрде орналастыруға
мүмкіндік береді. Активтердің өсуі автокөлік салалары бойынша қызметінің
тиімділігін сипаттайды, өйткені ол автокөлік салалары бойынша болашақта ары
қарай дамуының бірден бір себебі.
Дегенімен, автокөлік салалары бойынша мүлікткрінің құнының өсуінің
себептерін талдау кезінде инфляцияның қатысын ескере кеткен жөн, себебі
оның жоғарғы деңгейі баланстық септіліктің номиналды мәліметтерінің шынайы
өмірдегіден әлдеқайда ауытқып кетуіне әсер етеді. Баланс мәліметтерін
пайдалана отырып активтердің құрамы мен орналасуын талдау үшін алдымен
мынандай кесте құрылуы тиіс. Активтерді талдау барысында олардың алай
орналасқандығы және есептілік кезіндегі ең басты назар неге
аударылатындығын, автокөлік салалары бойынша өндірістік потенциялдылығы,
негізгі құралдары, мүліктері қаншалықты мобильді екндігін анықтау қажет. Ол
үшін ең алдымен өндірістік потенциялдылықты анықтау қажет, ал оның
анықталуы жайында арнайы әдебиеттерде әр түрлі көзқарастар кездеседі.
Осындай әдебиеттердің бірі бойынша оның құнының құрамына негізгі
құралдардың құны, өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс, өсірудегі
жануарлар кіреді.
Ал басқа әдебиетте автокөлік салалары бойынша өндірістік
потенциялдылығын анықтайтын активтер құрамына жоғарыда аталғандар, сонымен
қатар аяқталмаған капиталдық салымдар мен орнатылуы тиіс құрал-жабдықтардың
құны енеді. Бұл методик автокөлік салалары бойынша болып жатқан даму
үрдісін және оның материалды-техникалық базасын көрсетеді. Осы
көрсеткіштен кейін, сонымен қатар баланс валютасының құрамындағы ағымдағы
активтердің бөлігін, яғни кәсіпорын активтерінің мобильділік коэффициентін
анықтаған маңызды болып келеді.
Бұл көрсеткіш ағымдағы активтер құнының автокөлік салалары бойынша
барлық мүліктерінің құнына қатынасы арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш
қарыздарды жабу үшін қаражаттардың бөлігін сипаттайды. Бұл көрсеткіштің
мағынасы жоғары болған сайын, кәсіпорын соғұрлым қызметінің үздіксіздігін
қамтамасыз етеді және әр жағдайда өзінің кредиторларымен есеп айырыса
алады. Қаржылық көзқарас бойынша бұл коэффициенттің өсімі жоғары болған
сайын автокөлік салалары бойынша мүлігі өзінің мобильділігін арттырады, ал
ол өз кезегінде оның айналымдылығының жылдамдатылғанының және оларды
қолданғаннан пайда болатын тиімділіктердің артқандығын көрсетеді.
Келесі бір талданатын көрсеткіш мобильді және имобильді қаражаттардың
қатынасы коэффициенті, бұл көрсеткіш автокөлік салалары бойынша
активтерінің орналасу тиімділігін сипаттайды. Ол ағымдағы активтер құнын
ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу арқылы анықталады.
Бұл қатынастың оптималды және критикалық мөлшеоі автокөлік салалары
бойынша салааралық ерекшеліктерімен анықталады. Дегенімен өндірістік
кәсіпорында бұл көрсеткіштің мөлшері 0,5-тен кем болмауы тиіс.
Осыдан кейін енді автокөлік салалары бойынша мүлігінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz