Кітап саудасындағы баға саясаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ. Кітап саудасындағы баға саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Кітап саудасында баға қалыптастыру және маркетинг ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Өзіндік құнға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3. Шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
II тарау. Баспа ісінің қаржы.шаруашылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1. Кітап басу ісіндегі өзіндік құн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2. Өзіндік құнды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3. Басылым калькуляциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ. Кітап саудасындағы баға саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Кітап саудасында баға қалыптастыру және маркетинг ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Өзіндік құнға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3. Шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
II тарау. Баспа ісінің қаржы.шаруашылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1. Кітап басу ісіндегі өзіндік құн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2. Өзіндік құнды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3. Басылым калькуляциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Кітаптың баға жетпес рухани байлық екендігі жайлы ұлы адамдар аз айтпаған. Мәселен, У. Шекспир «Кітап маған тақтан да қымбат» десе, Д. Дидро «Адамдар оқудан қалғанда ойлаудан да қалады» дейді. Абай бабамыз «артық білім кітапта» деп қазаққа кітап оқуды үндеген. Ал, бүгін ше? Бүгінгі қазақ кітап оқымайтын қазаққа айналды. Ғалымдар бүгінгі кітап оқуының қызығушылығы төмендегенін масс-медианың дамуымен байланыстырады. Кеңес үкіметі тұсында кітап оқу білімділіктің көрсеткіші, кітап қорының молдығы бақуаттылықтың белгісі болған деседі. Сол дәуірді қайта тудыру үшін елімізде оқу проблемасына жаңа көзқарас тудыру қажет. Бұл мәселені мемлекеттік деңгейде және қоғамдық ұйымдар мен бизнес секторларының (кітап дүкендерінің, баспалардың) қызу атсалысуымен шешуге болады. Алдымен, деректерге сүйенсек, «Книголюб» журналы оқырмандардың басым пайызын оқу процесіне байланысты жастар құрайды екен дейді. Жалпы көрсеткіштің тек 17%-ына қазақстандық белсенді оқырман қатары енетіні анықталды. Олар жарты жылда 3,7 кітаптың сатып алушылары атанды. Сонымен қатар соңғы 15 жылдағы жас толқынның басым бөлігі көркем-әдебиет шығармаларымен таныс еместігі белгілі болды. Ал, орыс тілді оқырман арасында Ресей баспаларының жеңіл-желпі «махаббат романдары» мен детективтері үлкен сұранысқа ие. Мұндағы атап кетерлік бір жайт, отандық әдебиет пен классикаға сұраныс аз. Қазақ кітаптарының таралмауына таралым аздығы бірден-бір себеп болып отырғандығы жайлы БАҚ арқылы да аз айтылмайды. Баспасөз беттері жариялаған соңғы мәліметтерге жүгінсек, елімізде 150-ге жуық баспа бар. Оның елу шақтысын бәсекеге қабілетті деуге болады. Ал, Ресей баспаларының өнімдері болса Қазақстан кітап нарығының 65-90 пайызын жаулап алған. Отандық баспалардың өнімі бар болғаны 10-35 пайызды құрайды. Ресейден келген миллиондаған дана кітаптардың 60 пайызы детективтер мен әйелдер романы болса, 17 пайызы фантастикалық әдебиеттер көрінеді. Ұлттық кітап палатасының мәлімдеуінше, жыл сайын елімізде 3,5 мың аталым кітап 1,5-2 миллион томмен жарық көреді екен. Олардың негізін оқулықтар мен оқу құралдары, ғылыми зерттеулер мен монографиялар құрайды. Қалған 10 пайызы ғана көркем әдебиет үлесіне тиіп отыр. Ал, балалар мен жасөспірімдерге арналған кітап жоқтың қасы.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстандағы кітап дүкендерінде төл өнімдерге қарағанда шетелдік кітаптар сөресі анағұрлым көп әрі қанық мұқабалармен көз жауын алатындығы туралы сөз қозғалу бірінші мәрте емес. Бұл жағдай жөнінде қазақ баспасөз беттері айта-айта жалықты. Дегенмен мәселе шешілмеді. Әлбетте, баспа директорлары мен әдебиет жанашырлары әлдеқандай шаралар қолданып, іске асырып жатқандығы рас.
Қазақ кітаптарының халі тіптен мүшкіл немесе сатылмай, бір бұрышта шаң басып тұр деп кесіп айта алмаймыз. Әр әдебиеттің өз оқырманы бар.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстандағы кітап дүкендерінде төл өнімдерге қарағанда шетелдік кітаптар сөресі анағұрлым көп әрі қанық мұқабалармен көз жауын алатындығы туралы сөз қозғалу бірінші мәрте емес. Бұл жағдай жөнінде қазақ баспасөз беттері айта-айта жалықты. Дегенмен мәселе шешілмеді. Әлбетте, баспа директорлары мен әдебиет жанашырлары әлдеқандай шаралар қолданып, іске асырып жатқандығы рас.
Қазақ кітаптарының халі тіптен мүшкіл немесе сатылмай, бір бұрышта шаң басып тұр деп кесіп айта алмаймыз. Әр әдебиеттің өз оқырманы бар.
1. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005 ж. – 13 б.
2. Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура, ценообразование, культура издательского оформления. М. – 2005 ж. – 67 б.
3. Лукин В.Б. Ценообразование в книгоиздании: Учебное пособие для специальности 0705 «Экономика и управление издательским делом и полиграфией», 0608 «Бухгалтерский учет, контроль и анализ хозяйственной деятельности». «Московский полиграфийский институт», М., – 1990 ж. – 66 б.
4. Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура, ценообразование, культура издательского оформления. М. – 2005 ж. – 47 б.
5. Утков В.Г. Что нужно знать каждому о книжной торговли. «Книга», М., - 1976 ж. – 48 б.
6. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 52 б.
7. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005 ж. – 35 б.
8. Слепов В.А. Ценообразование. Стройиздат, М., – 1990 ж. – 3 б.
9. Кондрашев Д.Д. Ценообразование. М. – 1971 ж. – 34 б.
10. www.yandex.ru\Ценообразование. Глава Стоимость.
11. Роберт Дж. Долен, Герман Саймон Эффективное ценообразование. «Экзамен», М., - 2005 ж. – 16 б.
12. Слупский О.И. Книга для авторов: Как создать и издать книгу лучше, быстрее, дешевле. Дашков и К, М., - 2001 ж. – 53 б.
13. Курс экономического анализа: Учеб. для экон. спец. вузов. Под ред. М. И. Баканова, А. Д. Шеремета. — М.: Финансы и статистика, 1984 — 41 б.
14. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятий. Под ред. Л. Короткова и Р. Медведева. — М.: Госфиниздат, 1963 — 35 б.
15. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005 ж. – 85 б.
16. Камаев В. Д. Учебник по основам экономической теории – М.:
«Владос», 1996 г. – 56 б.
17. Слепов В.А. Ценообразование. Стройиздат, М., – 1990 ж. – 12 б.
18. Васькин А.А. Розничная книжная торговля. «Спутник +», М., - 2002 ж. – 19 б.
19. Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура, ценообразование, культура издательского оформления. М. – 2005 ж. – 15 б.
20. Щацкин Л. Математика книготорговли. МГУП, М., - 2001 ж. – 17 б.
21. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 143 б.
22. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 147 б.
23. Хикс Дж. Р. Стоимость и капитал – М.: Издательская группа «Прогресс», 1993 г. – 148 б.
24. Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура, ценообразование, культура издательского оформления. М. – 2005 ж. – 23 б.
25. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 101 б.
26. www.yandex.ru\Ценообразование. Глава Стоимость.
27. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 193 б.
28. Экономический анализ хозяйственной деятельности. Под ред. А. Д. Шеремета — М.: “Экономика”, 1979 ж. – 13 б.
29. Курс экономического анализа: Учеб. для экон. спец. вузов. Под ред. М. И. Баканова, А. Д. Шеремета. — М.: Финансы и статистика, 1984 г. – 42 б.
30. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 168 б.
31. Кондрашев Д.Д. Ценообразование. М. – 1971 ж. – 17 б.
32. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005 ж. – 172 б.
33. Слепов В.А. Ценообразование. Стройиздат, М., – 1990 ж. – 73 б.
34. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 193 б.
35. www.mail.ru\Значение, задачи и источники информации анализа себестоимости продукции\таблица 1.2. Глава 2; §1.
36. www.google.ru интернет беті
37. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятий. Под ред. Л. Короткова и Р. Медведева. — М.: Госфиниздат, 1963г. – 37б.
41. «Ана тілі» газеті, 29-қаңтар, 2009 жыл.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 655 б.
2. Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура, ценообразование, культура издательского оформления. М. – 2005 ж. – 792 б.
3. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005 ж. – 785 б.
4. Слепов В.А. Ценообразование. Стройиздат, М., – 1990 ж. – 90 б.
5. Лукин В.Б. Ценообразование в книгоиздании: Учебное пособие для специальности 0705 «Экономика и управление издательским делом и полиграфией», 0608 «Бухгалтерский учет, контроль и анализ хозяйственной деятельности». «Московский полиграфийский институт», М., – 1990 ж. – 96 б.
6. Кондрашев Д.Д. Ценообразование. М. – 1971 ж. – 70 б.
7. Роберт Дж. Долен, Герман Саймон Эффективное ценообразование. «Экзамен», М., - 2005 ж. – 166 б.
8. Бондаровский И.Б., Вишнякова Т.В. Основы книжной торговли. М., Высшая школа, - 1984 ж. – 129 б.
9. Васькин А.А. Розничная книжная торговля. «Спутник +», М., - 2002 ж. – 199 б.
10. Щацкин Л. Математика книготорговли. МГУП, М., - 2001 ж. – 326 б.
11. Утков В.Г. Что нужно знать каждому о книжной торговли. «Книга», М., - 1976 ж. – 111 б.
12. Механизация и автоматизация: научная организация труда в полиграфии и книжной торговле; совершенствование издательского процесса. Тезисы докладов. Л., - 1970 ж.
13. Вознесенский А. Как издать вашу книгу. В помощь автору. – СПб.: Изд. Дом «Коло», - 2003 ж. – 320 б.
14. Слупский О.И. Книга для авторов: Как создать и издать книгу лучше, быстрее, дешевле. Дашков и К, М., - 2001 ж. – 532 б.
15. Мильчин А.Э. Культура издания, или Как не надо и как надо делать книги. Логос, М., - 2002 ж. – 224 б.
16. www.mail.ru интернет беті
17. www.google.ru интернет беті
18. www.yandex.ru интернет беті
19. www.inform.kz интернет беті
20. «Ана тілі» газеті, 29-қаңтар, 2009 жыл.
21. Хикс Дж. Р. Стоимость и капитал – М.: Издательская группа «Прогресс», 1993 г.
22. Камаев В. Д. Учебник по основам экономической теории – М.:
«Владос», 1996 г.
23. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятий. Под ред. Л. Короткова и Р. Медведева. — М.: Госфиниздат, 1963 г. - 357с.
24. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник / Л.А. Богдановская, Г.Г. Виногоров, О.Ф. Мигун и др.: Под общ. ред. В.И. Стражева. — Минск: Выс. шк., 1995 г. - 363 с.
25. Курс экономического анализа: Учеб. для экон. спец. вузов. Под ред. М. И. Баканова, А. Д. Шеремета. — М.: Финансы и статистика, 1984г. - 412с.
26. Экономический анализ хозяйственной деятельности. Под ред. А. Д. Шеремета — М.: “Экономика”, 1979 г. - 373с.
2. Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура, ценообразование, культура издательского оформления. М. – 2005 ж. – 67 б.
3. Лукин В.Б. Ценообразование в книгоиздании: Учебное пособие для специальности 0705 «Экономика и управление издательским делом и полиграфией», 0608 «Бухгалтерский учет, контроль и анализ хозяйственной деятельности». «Московский полиграфийский институт», М., – 1990 ж. – 66 б.
4. Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура, ценообразование, культура издательского оформления. М. – 2005 ж. – 47 б.
5. Утков В.Г. Что нужно знать каждому о книжной торговли. «Книга», М., - 1976 ж. – 48 б.
6. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 52 б.
7. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005 ж. – 35 б.
8. Слепов В.А. Ценообразование. Стройиздат, М., – 1990 ж. – 3 б.
9. Кондрашев Д.Д. Ценообразование. М. – 1971 ж. – 34 б.
10. www.yandex.ru\Ценообразование. Глава Стоимость.
11. Роберт Дж. Долен, Герман Саймон Эффективное ценообразование. «Экзамен», М., - 2005 ж. – 16 б.
12. Слупский О.И. Книга для авторов: Как создать и издать книгу лучше, быстрее, дешевле. Дашков и К, М., - 2001 ж. – 53 б.
13. Курс экономического анализа: Учеб. для экон. спец. вузов. Под ред. М. И. Баканова, А. Д. Шеремета. — М.: Финансы и статистика, 1984 — 41 б.
14. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятий. Под ред. Л. Короткова и Р. Медведева. — М.: Госфиниздат, 1963 — 35 б.
15. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005 ж. – 85 б.
16. Камаев В. Д. Учебник по основам экономической теории – М.:
«Владос», 1996 г. – 56 б.
17. Слепов В.А. Ценообразование. Стройиздат, М., – 1990 ж. – 12 б.
18. Васькин А.А. Розничная книжная торговля. «Спутник +», М., - 2002 ж. – 19 б.
19. Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура, ценообразование, культура издательского оформления. М. – 2005 ж. – 15 б.
20. Щацкин Л. Математика книготорговли. МГУП, М., - 2001 ж. – 17 б.
21. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 143 б.
22. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 147 б.
23. Хикс Дж. Р. Стоимость и капитал – М.: Издательская группа «Прогресс», 1993 г. – 148 б.
24. Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура, ценообразование, культура издательского оформления. М. – 2005 ж. – 23 б.
25. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 101 б.
26. www.yandex.ru\Ценообразование. Глава Стоимость.
27. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 193 б.
28. Экономический анализ хозяйственной деятельности. Под ред. А. Д. Шеремета — М.: “Экономика”, 1979 ж. – 13 б.
29. Курс экономического анализа: Учеб. для экон. спец. вузов. Под ред. М. И. Баканова, А. Д. Шеремета. — М.: Финансы и статистика, 1984 г. – 42 б.
30. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 168 б.
31. Кондрашев Д.Д. Ценообразование. М. – 1971 ж. – 17 б.
32. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005 ж. – 172 б.
33. Слепов В.А. Ценообразование. Стройиздат, М., – 1990 ж. – 73 б.
34. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 193 б.
35. www.mail.ru\Значение, задачи и источники информации анализа себестоимости продукции\таблица 1.2. Глава 2; §1.
36. www.google.ru интернет беті
37. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятий. Под ред. Л. Короткова и Р. Медведева. — М.: Госфиниздат, 1963г. – 37б.
41. «Ана тілі» газеті, 29-қаңтар, 2009 жыл.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. М., «Астрель», - 2006 ж. – 655 б.
2. Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура, ценообразование, культура издательского оформления. М. – 2005 ж. – 792 б.
3. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005 ж. – 785 б.
4. Слепов В.А. Ценообразование. Стройиздат, М., – 1990 ж. – 90 б.
5. Лукин В.Б. Ценообразование в книгоиздании: Учебное пособие для специальности 0705 «Экономика и управление издательским делом и полиграфией», 0608 «Бухгалтерский учет, контроль и анализ хозяйственной деятельности». «Московский полиграфийский институт», М., – 1990 ж. – 96 б.
6. Кондрашев Д.Д. Ценообразование. М. – 1971 ж. – 70 б.
7. Роберт Дж. Долен, Герман Саймон Эффективное ценообразование. «Экзамен», М., - 2005 ж. – 166 б.
8. Бондаровский И.Б., Вишнякова Т.В. Основы книжной торговли. М., Высшая школа, - 1984 ж. – 129 б.
9. Васькин А.А. Розничная книжная торговля. «Спутник +», М., - 2002 ж. – 199 б.
10. Щацкин Л. Математика книготорговли. МГУП, М., - 2001 ж. – 326 б.
11. Утков В.Г. Что нужно знать каждому о книжной торговли. «Книга», М., - 1976 ж. – 111 б.
12. Механизация и автоматизация: научная организация труда в полиграфии и книжной торговле; совершенствование издательского процесса. Тезисы докладов. Л., - 1970 ж.
13. Вознесенский А. Как издать вашу книгу. В помощь автору. – СПб.: Изд. Дом «Коло», - 2003 ж. – 320 б.
14. Слупский О.И. Книга для авторов: Как создать и издать книгу лучше, быстрее, дешевле. Дашков и К, М., - 2001 ж. – 532 б.
15. Мильчин А.Э. Культура издания, или Как не надо и как надо делать книги. Логос, М., - 2002 ж. – 224 б.
16. www.mail.ru интернет беті
17. www.google.ru интернет беті
18. www.yandex.ru интернет беті
19. www.inform.kz интернет беті
20. «Ана тілі» газеті, 29-қаңтар, 2009 жыл.
21. Хикс Дж. Р. Стоимость и капитал – М.: Издательская группа «Прогресс», 1993 г.
22. Камаев В. Д. Учебник по основам экономической теории – М.:
«Владос», 1996 г.
23. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятий. Под ред. Л. Короткова и Р. Медведева. — М.: Госфиниздат, 1963 г. - 357с.
24. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник / Л.А. Богдановская, Г.Г. Виногоров, О.Ф. Мигун и др.: Под общ. ред. В.И. Стражева. — Минск: Выс. шк., 1995 г. - 363 с.
25. Курс экономического анализа: Учеб. для экон. спец. вузов. Под ред. М. И. Баканова, А. Д. Шеремета. — М.: Финансы и статистика, 1984г. - 412с.
26. Экономический анализ хозяйственной деятельности. Под ред. А. Д. Шеремета — М.: “Экономика”, 1979 г. - 373с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ. Кітап саудасындағы баға
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Кітап саудасында баға қалыптастыру және
маркетинг ... ... ... ... ... ... .. ... ..9
1.2. Өзіндік құнға әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
1.3. Шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
II тарау. Баспа ісінің қаржы-шаруашылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1. Кітап басу ісіндегі өзіндік
құн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2. Өзіндік құнды
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..33
2.3. Басылым
калькуляциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .44
СІЛТЕМЕЛЕР
КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КІРІСПЕ
Кітаптың баға жетпес рухани байлық екендігі жайлы ұлы
адамдар аз айтпаған. Мәселен, У.
Шекспир Кітап маған тақтан да қымбат десе, Д. Дидро Адамдар оқудан
қалғанда ойлаудан да қалады дейді. Абай бабамыз артық білім кітапта деп
қазаққа кітап оқуды үндеген. Ал, бүгін ше? Бүгінгі қазақ кітап оқымайтын
қазаққа айналды. Ғалымдар бүгінгі кітап оқуының қызығушылығы төмендегенін
масс-медианың дамуымен байланыстырады. Кеңес үкіметі тұсында кітап оқу
білімділіктің көрсеткіші, кітап қорының молдығы бақуаттылықтың белгісі
болған деседі. Сол дәуірді қайта тудыру үшін елімізде оқу проблемасына жаңа
көзқарас тудыру қажет. Бұл мәселені мемлекеттік деңгейде және қоғамдық
ұйымдар мен бизнес секторларының (кітап дүкендерінің, баспалардың) қызу
атсалысуымен шешуге болады. Алдымен, деректерге сүйенсек, Книголюб
журналы оқырмандардың басым пайызын оқу процесіне байланысты жастар құрайды
екен дейді. Жалпы көрсеткіштің тек 17%-ына қазақстандық белсенді оқырман
қатары енетіні анықталды. Олар жарты жылда 3,7 кітаптың сатып алушылары
атанды. Сонымен қатар соңғы 15 жылдағы жас толқынның басым бөлігі көркем-
әдебиет шығармаларымен таныс еместігі белгілі болды. Ал, орыс тілді оқырман
арасында Ресей баспаларының жеңіл-желпі махаббат романдары мен
детективтері үлкен сұранысқа ие. Мұндағы атап кетерлік бір жайт, отандық
әдебиет пен классикаға сұраныс аз. Қазақ кітаптарының таралмауына таралым
аздығы бірден-бір себеп болып отырғандығы жайлы БАҚ арқылы да аз
айтылмайды. Баспасөз беттері жариялаған соңғы мәліметтерге жүгінсек,
елімізде 150-ге жуық баспа бар. Оның елу шақтысын бәсекеге қабілетті деуге
болады. Ал, Ресей баспаларының өнімдері болса Қазақстан кітап нарығының 65-
90 пайызын жаулап алған. Отандық баспалардың өнімі бар болғаны 10-35
пайызды құрайды. Ресейден келген миллиондаған дана кітаптардың 60 пайызы
детективтер мен әйелдер романы болса, 17 пайызы фантастикалық әдебиеттер
көрінеді. Ұлттық кітап палатасының мәлімдеуінше, жыл сайын елімізде 3,5 мың
аталым кітап 1,5-2 миллион томмен жарық көреді екен. Олардың негізін
оқулықтар мен оқу құралдары, ғылыми зерттеулер мен монографиялар құрайды.
Қалған 10 пайызы ғана көркем әдебиет үлесіне тиіп отыр. Ал, балалар мен
жасөспірімдерге арналған кітап жоқтың қасы.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстандағы кітап дүкендерінде төл өнімдерге
қарағанда шетелдік кітаптар сөресі анағұрлым көп әрі қанық мұқабалармен көз
жауын алатындығы туралы сөз қозғалу бірінші мәрте емес. Бұл жағдай жөнінде
қазақ баспасөз беттері айта-айта жалықты. Дегенмен мәселе шешілмеді.
Әлбетте, баспа директорлары мен әдебиет жанашырлары әлдеқандай шаралар
қолданып, іске асырып жатқандығы рас.
Қазақ кітаптарының халі тіптен мүшкіл немесе сатылмай, бір бұрышта шаң
басып тұр деп кесіп айта алмаймыз. Әр әдебиеттің өз оқырманы бар. Десек те,
қазақ жазушыларының оқырман сұранысындағы жанрда туындыларды азырақ
жазатыны баспа өндірген кітаптың өтілмеуіне бірден-бір себеп. Анда-санда
жүргізілетін зерттеу нәтижелерінен оқырмандардың басым көпшілігі орыс
тіліндегі детективтердің жанкүйері екені анықталды. Сонымен қатар шет елдің
махаббат романдары мен шытырман оқиғалы шығармаларын қажет ететіндігі
байқалады. Ал, қазақ кітаптары соңғы жылдары тек бір әулеттің ұрпағына
арналған іспетте шығарылады немесе жалын атқан жүректегі сезімді қоярға жер
таппай, ақын аға-інілеріміз, апа-қарындастарымыз поэзия айдарымен қағаз
бетін толтырады. Мархабаев атамыздай қиял әлемін шарлаушылар мен шытырман
қызыққа толы әңгімемен еліктіріп әкететін еңбектер әлі күнге дейін үлкен
сұранысты қанағаттандыра алмай отыр.
Одан кейінгі осы қатарда тұрған тағы бір мәселе: қазақ кітаптарының
құнында. Шетелдік жұқа мұқабалы, ыңғайлы да жинақты кітаптары көркем де
арзан. Бүгінгі уақыты тығыз халық үшін қоржынға сыйып кететін кітаптар әр
жерде, әр уақытта оқуға арналған. Олардың мазмұны да жеңіл. Ал, қазақ
кітаптары әлі де Абай жолы томдарының сипатынан шыға алмай келеді. Әрине,
бұл оқырманды шошытып, үркітеді. Үй шаруашылығымен отырған әйелдер де
мұндай тауардан аулақ болуды көздейді. Бағасы да қалта көтермейді.
Сондықтан ең болмаса алдымен сыйға тартарлыққа арналған өнімдердің бағасын
арзандатып, елге жол салып алайық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кітап дүкендерінде қазақ кітап сөрелері
аз және тауар өтілімі төмен. Мұндай ақпарат зерттеу нәтижесінен анықталды.
Сұранысты зерттеу арқылы қазақ кітап оқырмандары бар, бірақ олардың
сұраныстары әрдайым қанағаттандырылмайтыны айқындалады. Оқырмандардың
көңілі кітап жанрларына ғана емес, тауар бағасына да толмайды. Сондықтан
шетелдік нарықпен салыстыра отырып қазақ кітаптарының калькуляциясын
зерттеу негізделген.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Кітапты тауар ретінде
қарастыру арқылы өндіріс кезінде соқтығатын шығындар, түсім мен пайда –
барлығы кітап саудасындағы маркетингті құрайды. Маркетинг және кітап-
тауар тақырыбындағы әдебиеттерді бітіру жұмысын жазу барысында басшылыққа
алып отырдым. Сонымен қатар баспада шығарылған кітап калькуляциясына қатысу
арқылы кітап өндірісінің үдерістерін бақыладым.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Баспа саласындағы өнімдердің
бағасын есептеп шығару мен нарыққа ұсынатын тауардың дайындалу үдерісін
реттеу – мұның барлығы кітап саудасындағы өзіндік құнды шығаруға
бағытталған. Қазақ кітаптары бүгінде аз таралымды және өтімділігі төмен
болып отыр. Басты назарға әлі де алынбай отырған бұл проблеманы осы
сатысынан-ақ жойып, рухани шөліркеген елге төл өнімді сапалы түрде
табыстауды қолға алатын уақыт жетті. Сондықтан шет ел, әсіресе Ресей кітап
маркетингінен үлгі ала отырып, Қазақстандағы кітап саудасын жаңа деңгейге
жетелеуіміз керек. Ол үшін ең алдымен кітап өнімдерін мазмұны мен мұқабасы
жағынан сапалы шығарып, оқырмандарға ыңғайлы бағамен жеткізу мәселесін
ретке келтіруіміз шарт. Осы орайда кітаптың бағасын есептеп, оны тұтынушыға
сататын құнды ыңғайластыру мен ел экономикасы және кітап нарығын жаңа
сатыға көтеру әр баспагердің басты проблемасы. Қазақ баспаларының
арасындағы бәсекелестікті белгілі бір шекте ширықтыра отырып, өнімдерінің
сапа деңгейін жоғарылату. Өнім құнын неғұрлым тиімді етіп, баспа түсімін
соғұрлым арттыру. Оқырман арасындағы қазақ кітаптарына, мейлің ересектерге
арналған жанр (детектив, драма), мейлің балаларға арналған әдебиеттер,
тіпті болмасын поэзия шығармашылығындағы кітаптарға деген сұранысты
ұлғайту. Шығарылған кітаптардың жарнамасына жұмыс жасап, осы ретте кітап
саудасын дамыту.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Шетел, әсіресе Ресей кітап нарығын
зерттей отырып, қазақ кітап саудасындағы маркетинг жұмысын қайткенде
жақсартуға болады деген сұраққа жауап іздедім. Өндірістің затындық,
қосымша, коммерциялық және үстеме шығындарын реттей отырып, кітаптың тауар
ретінде шығарылымдық бағасын тұтынушы үшін тиімді ету жолдарын табуға
болады.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Кітап басу ісіндегі өзіндік құнды
зерттеу жұмысына кірісерде орыс ғалымдарының жұмыстарын қарап шықтым:
Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. 2006 г.;
Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура,
ценообразование, культура издательского оформления. 2005 г.; Чернова Н.В.
Социология книжного рынка. 2005 г.; Слепов В.А. Ценообразование. 1990 г.;
Лукин В.Б. Ценообразование в книгоиздании: Учебное пособие для
специальности 0705 Экономика и управление издательским делом и
полиграфией, 0608 Бухгалтерский учет, контроль и анализ хозяйственной
деятельности. Московский полиграфийский институт. 1990 г.; Кондрашев
Д.Д. Ценообразование. 1971 г. Осы әдебиеттер негізінде қазақ кітаптарының
бағасын есептеу тәсілдерін: алдымен нарықты зерттеп, содан кейін шығындарға
желінбей отырып, түсімге жұмыс істей келе, кітап бағасын шығаруды
қарастырдым.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысым кіріспе, қорытынды және
тақырыпты тарқатып түсіндіретін негізгі бөлімдегі екі тараудан тұрады.
Сонымен қатар міндеттелген бітіру жұмысының тақырып мазмұны, мақсат-міндеті
мен өзектілігін құрайтын реферат қоса берілген. Зерттеу жұмысының соныңда
негізге алынған пайдаланылған әдебиет пен сілтемелер көрсеткіші тағы бар.
I тарау. КІТАП САУДАСЫНДАҒЫ БАҒА САЯСАТЫ
Кітап саудасы – нарықтағы кітаптар және басқа да тауарларды сату-сатып
алу және сатып алушыларға көрсетілетін кәсіпкерлік қызмет түрлерінің
жиынтығы. Сонымен қатар ол кітап өнімін басып шығару, сату, тасымалдау,
тарату секілді үдерістерді жүзеге асыратын қарым-қатынас саласындағы қызмет
түрі болып та саналады.
Кітап саудасы бәсекелестік, жеңіліс пен жеңіс тәсілдерінен тұрады.
Кітап саудасының маркетинг саласындағы бәсекелестік орта мамандардың
зерттеуі бойынша үш түрлі болады:
• Баға нарықпен басқарылып отыратын орта. Ол бәсекелестіктің ең жоғарғы
сатысымен, тауарлар мен қызметтердің ұқсастығымен ерекшеленеді;
• Баға фирмамен басқарылатын орта. Ол шектелген бәсекелестікпен, сонымен
бірге тауарлар және қызмет түрлерінің әртүрлілігімен сипатталады;
• Баға мемлекетпен басқарылып отыратын орта. Мұнда тасымал, байланыс,
коммуналдық қызметтерді мемлекет реттейді \1\.
Шығарылатын кітаптың таратылуы сауатты ұйымдастырылса, яғни кітап
нарығын толық зерттеп, басылымның бағасын тұтынушы үшін ыңғайлы етіп
шығарса ғана сол өнімнің пайдасы мен оны шығаруға кеткен жұмыстың
ұтымдылығын сезінуге болады.
Заманауи кітап басу үдерісінің бір ерекшелігі – кітап сатылымдық
кезеңдегі кітаптың ғұмыры қысқарған уақытта аталымдар саны толассыз өсіп
тұратындығында.
Кітап бизнесіндегі тауарлық ұсыныстардың әртүрлілігін белгілі бір
тәсілдермен жеңілдетуге болады. Сондай жеңілдету түрінің бірі – кітап
сериясын шығару. Сериялы басылымдар шығару баспалық қоржынды басқарудың
үдерісін реттейді. Оған қоса өнімдердің бірлігіне кететін шығындарды
азайтады. Ал, ең бастысы – белгілі бір мағынасында кітапты ерекше тауар
түріне келтіреді. Өйткені өнімді нарыққа шығарар алдында маркетингтік
сызбалар мен технологиялардың кітап шығарудағы бірнеше түрін қолдануға және
сатылымды басқаруға қолайлы мүмкіндік береді. Мұнда сериялық жобалар кітап
нарығындағы тауарлық категорияның жеке және көтерме түрлеріне де жататын
өнімдер бөлімі болып табылады. Шынтуайтына келсек, сериялық басылымдар
негізінде кросс-сатылым (cross-selling – сатып алушыға сатып алған
тауарының қосымша ретінде тағы бір кітап сату ұсынысы) идеясы жүзеге аспақ
\2\. Кросс-сатылымның басты мақсаты – өнім шығарушы тұтынушыны өз фирмасына
бекітіп алу, яғни оны бәсекелестерге жібермеу; сериялармен жұмыс жасау
қандай да бір ретте баспаға осы мәселені басқа сөздермен шешуге
көмектеседі, бұл орайда серияны шығару – тікелей маркетинг құралы болып
табылады.
Сұранысты есепке алып отырған тәсілдер неғұрлым қызықтырақ және
перспективалы болады. Тауар неғұрлым таралымды болған сайын сұраныс
соғұрлым жоғарылайтыны сөзсіз. Дүкен бойынша сұраныс жылдамдығын анықтай
отырып, сұранысқа байланысты келесі тауарларды бөліп шығуға болады:
А) дүрлікпе сұранымға ие тауарлар;
Б) үлкен сұранымға ие тауарлар;
В) орташа сұранымға ие тауарлар;
Г) төмен сұранымға ие тауарлар;
Д) өтімсіздер қатарына жататын тауарлар.
Өз өнімінің бағасын жоғарылататын баспалар өз қолдарымен өнімдеріне
деген сұраныстарды және олардың сатылымдары арқылы келетін түсімдерді
жояды. Сонымен қатар олар басқа ұйымдар мен тұлғаларға кітаптарды немесе
кітаптың бөліктерін көшіріп сатуынан пайда табуына мүмкіндік береді \3\.
Жалпы маркетингтің 2000 астам анықтамасы белгілі. Өзге де салалардың
мамандары кітап саудасының маркетингі аясында кітаптың қолжазбадан кітап
таралымы сатысына дейінгі ұйымдастырушылық-экономикалық, әлеуметтік-
психологиялық және кітап зерттеушілік кітап саудасындағы шығармашылықтарды
тығыз байланыс негізінде үдерістерді әсерлі қамтамасыз ету деп біледі. Осы
орайда негізгі екпін кітап тауарларының көпшілік арасында таралуына түседі.
Дегенмен тауарды жеткізу мен жеткізу бағыттарының рөлдерінің маңыздылығы да
аса назарда болады. Ал тұтынушының қызығушылықтары екінші орынға түсіп
қалады.
Кітап саудасындағы маркетинг – бұл бір-бірін толықтырып, байланыстырып
тұратын сұрақтардың жиынтығы. Кітап маркетингінің құрамына мыналар жатады:
- Кітап саудасы маркетингінің мазмұнын анықтайды;
- Кітап саудасы және оны сараптауда маркетингтік ортаны анықтайды;
- Кітап саудасындағы маркетингтік шешімдер қабылдау үшін конференттік
базаны анықтайды;
- Нарықты толықтай жинақтау барысында кітап өнімдерінің тұтынушысын
анықтайды;
- Толықтай нарықтың талаптарын есепке ала отырып кітап өнімдерінің
көлемін жоспарлайды;
- Кітап өнімдері және оны қолданудағы тауар сатылымын жоспарлайды;
- Кітап тауарының қолданысқа енуінің стимуляциялау жүйесі мен жарнамасын
қалыптастырады;
- Баға қалыптастыруды жүзеге асыру және баға стратегиясын кітап өнімін
анықтау және алматыру кезеңінде қалыптастырады;
- Кітап нарығының сыртқы сипатынан маркетинг қызметтерін анықтайды;
- Кітап саудасының маркетингін басқару жүйесін жетілдіреді \4\.
Басқаша анықтамамен, кітап саудасындағы маркетинг – бұл алдын-ала
көру, басқару және кітап тауарын сату-алу арқылы жүзеге асыратын тұтынушыны
қанағаттандыру болып табылады. Бұдан байқайтынымыз – кітап саудасының
субъектісі бір уақытта сатушы маркетингі субъектісі болса, бірде сатып
алушы маркетингіне қатысты болып шығады.
Кітап нарығының субъектілері ретінде баспа мен кітап сатушы ұйымдар
ғана емес, жеке тұлғалар мен ұсақ көтерме тұтынушылары да, заңды тұлғалар,
сонымен қатар бір немесе бірнеше кітап саудасының маркетинг қызметтеріне
мамандандырылған жеке тұлғалар саналады. Осылардың ішінде де, көтерме және
әртүрлі кітап саудалық ірі ұйымдары атап өткен бір уақытта сатушы
маркетингі субъектісі болса, бірде сатып алушы маркетингіне қатысты бола
алады.
Кітап саудасының маркетингі төмендегі қызметтерді орындауы шарт:
1. Маркетингті зерттеу, кітап саудасының маркетинг субъектісінің
тұрмыстық шығармашылық сараптамасы; тұтынушылық, қолданбалы және
жарнамалық саладағы сараптама; бәсекелестер арасындағы шығармашылық
сараптама.
2. Кітап нарығында маркетингтік, яғни басқарушылық ақпаратты жинау
және жөндеу.
3. Тауарлық өнім түрлерін жоспарлау: кітап өнім түрлерінің құрылымын
анықтау және жетілдіру.
4. Кітап тауарын өткізу: кітап саудасымен айналысатын ұйымның тауарды
тарату құрылымы көмегі арқылы кітаптарды тарату, тарату жолдарын
таңдау, қоймада сақтау, тарату тасымалы, кітап өнімін тауарлық өнім
түрлері бойынша тұтынушыға жеткізуді жоспарлау және сараптамалау.
5. Кітаптың жарнамасы мен насихаты.
6. Өткізім ынталандырылуы: баға, тауар және сервисті ынталандыру \5\.
Кітаптың маркетингтік мазмұнын анықтау барысында ең бастысы
маркетингті бәсекелестік күрес құралы ретінде қарастырған жөн. Маркетинг
субъектісінің коммерциялық табысы кітапты өткізу мен тұрмыста қажеттілігіне
салынған қаржыны қайтарылуы арқылы есептеледі. Өткізімдік қызметтің ең
басты мақсаты – кітап нарығын зерттеу мен саудаға неғұрлым көп тауар
шығаруда болып табылады. Дегенмен кітап таратушы ұйымдар кітап нарығының
әрдайым әркелкілік танытып тұратынын есте ұстауы тиіс.
Кітап өнімінің маркетингі сұранысқа көп ие кітаптың бағасын өлшеуге
басты орын береді. Кітап маңыздылығы оның басқа да қырлары: мазмұны,
безені, полиграфиялық орындалу сапасы, таралымы, басылым ұйымдастырушылығы
арқылы анықталады.
Баспа бизнесінің мақсаты өзіндік тұтынушы жасауды құрайды. Әсерлі
маркетингтің басты қызметі - сатып алушы өзіне қажетті өнімді баспа ұсына
алып отыр ма, тұтынушы өз ақшасына керек еткен тауарын сол уақытта алып
отыр ма деген сұрақтарға жауап бере алуы шарт.
Маркетингтік шығармашылықтың өзегі инновацияны іздеу болып саналады.
Мұнда күн тәртібіне тағы да бір кітапты ойлап тауып, басып шығару мәселесі
қойылмайды. Ең басты міндет тағы бір жаңа басылым арқылы сатып алушы
оқырмандарға тың ақпарат жеткізілген кезде ғана орындалады. Нарық
шарттарында маңызды нәрсе – шығарушы баспа қызмет көрсету тәсілдерімен
басқа бәсекелестерінен бөлектеніп, нарыққа өз өнімін дер кезінде ұсыну
ерекшелігімен танылуы тиіс.
Сонымен қатар, жасап отырған жұмысты әсерлі түрде жаранамалап отырған
да жөн болар еді. Өйткені, жарнаманың арқасында кітапқа шағым жинап,
тұтынушы жиыстырып, олардың көзінше баспаның келбетін әсерлі етіп жасап,
сақтап отыру оңай.
Маркетингтің негізін құрайтын аспектілерге тоқталып өтсек:
- Тауарлық саясат – баспаның ұйымдастырып отыратын шарасы. Ол нарықтың
таңдалынған сегментіндегі баспа өзінің тұтынушыларын қалыптастыру
мақсатында орындалады. Бұл шығарылған сапалы кітаптар және өнім
түрлері аясында қол жеткізіледі. Сонымен бірге баспаның өзіндік имиджі
қалыптасқан кезді күтеді. Әрине, баспа имиджі жағымсыз болғаны аталмыш
мақсатты іске асырмайды. Барлық іс-әрекеттер ортақ базаға жинақталып,
қайтарымды байланыс принципін ұстанады. Яғни, бұл - өнім
тұтынушылардың баспа шығарған өнімдерге қызығушылығы төмендеп, жаңа
сұраныстарға шөліркегенін анықтап отыратын қазмет жүйесі.
- Баға саясаты (бағаны қалыптастыру) – бағаны қалыптастырудағы баспаның
барлық шараларын қамтиды. Ол нарықтағы тауардың ұсынысы мен сұраныс
арқылы қалыптасқанының нәтижесі болып табылады.
- Өткізім саясаты (таратылым мен сатылым) – кітаптың баспагерден сатып
алушыға дейінгі жолдарын қамтиды. Осы орайда сатып алушыны қайдан және
қашан табуға болады деген сұрақтарда принциптік маңызы бар.
Шаруашылық саясат – баспаның сыртқы ортамен байланыстары жөнінде
туындайтын мәселелерді ұйымдастырып отырады (жарнама, кітап жәрмеңкелеріне,
тұсаукесерлерге қатысу, авторлармен кездесу, түрлі сайыстарға, семинарларға
қатысу) \6\.
Кітап ісінде сарапшы тәсілдер және сараптамалық құжаттардың көмегімен
бағаланатын 6 белгі бар. Бұл белгілер зерттеп отырған фирмамен қоса ең аз
дегенде екі ұйымды салыстыра қарайды. Яғни тек бәсекелестердің бағасы ғана
қажет емес, сонымен қатар өзіндік баға да керек:
- Авторлар мен кітап тақырыбы. Сатып алушының көзқарасымен бәсекелестің
ассортиментіндегі кітаптар мен авторлар саны бағаланады.
- Нарықтық қызмет. Тауарды айналдыру мен шығынға кету көлемі бойынша
нарықтағы қалыбы.
- Сатылым мен маркетинг. Бәсекелестіктің салыстырмалы әсерлілігі:
тауардың ұстанымы, сыртқы қызметтің белсенділігі, жарнаманың
стратегиясы бағаланады.
- Қаржы. Қаржы қорының көлемі, оның мүмкіндігі және қолданылуы
бағаланады.
- Басқару. Басшылықтың әсерлілігі, агрессияшылдығы және біліктілігі,
сонымен қоса соңғы кезеңдегі ұтысы мен жеңілістері бағаланады.
- Мәдениет. Жинақталған тәжірибелілігі, нарықтағы өзгеріске жедел түрде
ілесу маңыздылығы бағаланады \7\.
Маркетингтің маңызды негізін құрайтын бөлігі нарыққа тауар мен
ұсыныстарды жеткізетін баға саясатын қалыптастыру болып табылады.
Әрбір кәсіпкер өз тауарына бағаны өздігінен қояды. Нарықтық баға
қалыптастырудың екі жолы бар: жеке немесе бірлік бағаны қалыптастыру.
Біріншісі сатушы мен сатып алушының арасында жүргізілетін келіссөздер
нәтижесімен екі жақтың ыңғайласқан келісімі негізінде қалыптасады. Ал
екіншісі барлық сатып алушылар өнімді тек бір бағаға сатып алумен
сипатталады. Барлық тұтынушы үшін бір ғана бағаны енгізу белгілі бір
тауардың нарығымен немесе бағаны дифференциациялаудағы ірі шығындар және
техникалық қиындықтармен ерекшеленеді. Бірлік бағалар баспа басшылары
нарыққа сериялы басылымның стандартты өнімін ұсынуымен маңызды. Бұл жағдай
көпшілік тұтынушы бағаны білуі, бәсекелес тауармен бағасын салыстыруы және
сатып алу шешімін ұзаққа созбауы үшін мәнді.
Баға тұтынушының шешімі үшін маңызды критерий болды және әлі де
саналмақ. Тұрмысы нашар елдер үшін, кедей тұрғындар, сонымен қатар көпшілік
сұранысындағы тауарлар үшін баға осылай сипатталады. Дегенмен соңғы жылдары
бәсекенің бағасыз басқа түрлері орын алып келеді. Тіпті, баға бәсекелестік
саясатта өз позициясын дәстүрлі элемент ретінде сақтап келеді. Нарыққа
ұйымның түсімі қатты әсер етеді. Соған қоса, көптеген ұйымдардың, әсіресе
ресейлік ұйымдардың баға саясаты жеткіліксіз квалифициацияланған. Көбіне-
көп мынадай қателіктер жіберіліп жатады: баға тек шығындар негізінде
қалыптасқан, бағалар нарық жағдайларының тұрақсыздығын ескермеген, баға
маркетингтің басқа да элементтерімен байланыссыз, баға тауардың түрлі
нұсқаларымен және нарық сегментімен жеткілікті деңгейде құрылмаған. Аталмыш
кемшіліктердің басым көпшілігі жоспарлы экономика мұрасынан пайда болып
отыр. Ол маркетинг саласын түсінбегендіктен және басшылықтан тек шығындарды
есептеу арқылы бағаны қою жағдайларынан туындады. Сол себепті, маркетинг
жолдары негізінде жүргізілген жұмыстар тиімділігі маңызды болып табылады.
1.1. КІТАП САУДАСЫНДА БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ МАРКЕТИНГ
Кітап саудасындағы маркетингтің баға саясатына, яғни бағаны
қалыптастыру саясатын тарқатып айтар болсақ, алдымен баға деген ұғымға
анықтама бергеніміз жөн болар.
Баға – заманауи экономиканың ең қиын интегралы.
Бір қарағанға ғана баға оңай болып көрінеді. Оның сан түрлі
классикалық анықтамалары бар. Солардың кейбірі: баға – құнның ақшамен
сипатталуы. Баға – бұл өзіндік құнға қосылған пайда. Дегенмен ол
қарапайымдылық жай ғана көлгірсу \8\.
Баға – тауар құнының ақшалай көрінісі екені саяси экономика курсынан
белгілі. Демек, құн жоғары болса, баға да қымбат болмақ. Және керісінше,
тауар құндылығы төмендетілсе, баға да арзандайды. Осы айтылған теориялық
тұжырымдарды тәжірибеде қолданып қалсақ, бірнеше сұрақ туындайтыны сөзсіз.
Мысалы, неге баға негізіне жеке құн ғана емес, жалпы құн кірістіріледі?,
неліктен дамыған елдерге олардың өніміне құнның жоғарылығы арқылы
халықаралық саудада қалыпты деңгеймен, тіпті өзіндік құнынан төмен баға
төленеді?, бағалар өз еркімен анықтала ала ма?, егер анықталса, қандай
шекке дейін?, қалайша кейбір бағалар қожайынына үлкен пайда, кейбірі
кішкене табыс әкеліп жатады? Ал кей жағдайларда тіпті фирмасын құлдыратып
жатады? Мұндай сұрақтардың шегі жоқ. Ол сауалдардың жауабын тек қана баға
белгілеу экономикалық тәртібі береді.
Капитализм шарттары бойынша баға белгілеу – апатты үдеріс. Бағалар
саудаластық нәтижесінде анықталады. Яғни тауарларға деген сұраныстар мен
ұсыныстардың қорытындысы бойынша айқындалады. Нарықтық жағдаят ықпалымен
олар, яғни бағалар әрдайым өзгеріп тұрады. Оларға тұрақтылық тән емес.
В.И. Лениннің анықтамасы бойынша: баға - құн заңының көрінісі. Құн –
баға заңы, яғни бағаның жалпылама көрінісі \9\.
Өз заманында Д. Рикардоның айтуынша, экономика теориясында қатеге
соқтыратын және қарама-қайшы пікірлер тудыратын құн сөзінің мағынасы
түсініксіз әрі нақты емес еді. XVII-XIХ ғасырлар бойы экономистер тауардың
құнын қалыптастыруда еңбек етіп келді.
Смит құнды тауардың шығарылуына кеткен қызмет, сатылатын еңбек (еңбек
ақы), еңбек ақысының сомасы және пайда түсімімен есептеді. Рикардо және Мак-
Куллох бағаны өнім шығындарымен анықтаса, Сэй – заттың пайдасымен, Лодедель
– ұсыныс және сұраныспен өлшеді. Маркс пен Энгельс олардың полемикасын
қарастыра отырып, мынадай шешімге келді: құн – қоғамдық абстрактілік қызмет
шығынының заттық формасы және өнім шығынының маңыздылыққа қатынасын
анықтайды. Экономика ғылымында ұзаққа созылған дау тауар құнының мөлшері
мен оның бағасы турасында еді. Смит құн мөлшерін кейде тауарды шығаруға
кеткен қызмет уақытымен, кейде еңбек құнымен қарастырды. Рикардо болса,
өндірістің нашар шарттарымен тауарды шығаруға кеткен уақытты есептеді.
Сисмонди тауар құнының мөлшерін көпшілік қажеттілігі мен қажеттілікті
қанағаттандыратын еңбек көлемінің қатынасына келтірді. Самуэльсон, Кларк
және т.б. еңбектерінде бағаның қалыптасуы шектеулі шығындардың қосымша
тауар бірліктерін шығаруға жұмсалған қосымша шығындарға әсерімен есептелді
\10\.
Баға қалыптастыру саясатының шығарылатын тауар түрлерін тиянақтылықпен
қамтамасыз ететін түрі кеңінен колданысқа ие. Әрбір жаңа тауарды меңгеру –
фирма үшін үлкен тәуекелге бет бұру болып саналады және қомақты шығындарды
талап етеді. Кей уақытта, егер нарықта мүмкін болса, уақытша бұрын
меңгерілген өнімдердің ғұмырын ұзаққа созған тиімді болады. Мұндай жағдайда
фирма бағаны минималды тиімділікті қамтамасыз ететін деңгейге апаруы
ықтимал.
Ең маңыздысы - фирманың тауарына сұранысты анықтау. Нағыз маман мұны
былайша реттеген болар еді: Сұраныстың икемділігі сіздің тауардың бағасына
тура тәуелді. Баға дегенде сіз оны сатқыңыз келетін бағаға айтылады.
Нарықтың сыйымдылығы емес, нарықтағы тауарды әр түрлі деңгейде сату жағдайы
жайында сөз қозғалып отыр \11\.
Мамандардың пікірінше, бағаны қалыптастыру – бұл маркетингтің негізгі
құралы болып саналады. Әдетте, бағаны анықтау нарық жұмысының соңғы
аяқтаушы бөлігі болса керек. Осы орайда, баға – фирма немесе ұйым жұмыс
жасайтын шарттардың есепшісі, яғни өзінше индикатор деп нық айтуға болады.
Нарық шарттары бойынша баға қалыптастыру өте күрделі шаруа. Өйткені
бұған бірнеше факторлар әсер етеді. Ал, маркетинг мақсаты осылардың
ішіндегі бағаны анықтаудың ең қажетті стратегиясын сараптап, таңдап алу.
Белгілі бір фирма немесе ұйым маркетинг жүйесінде баға саясатын жүзеге
асыру келесі міндеттерді орындаумен байланысты:
• Баға саясатының міндеттерін анықтау;
• Баға стратегиясын өңдеу;
• Нақты нарықтық шарттарда баға саясатын жүзеге асыру.
Бағаны қалыптастырудың өзіндік стратегиясын жасаудан бұрын бағаның
дәрежесіне әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды шығарып, сараптап алған
жөн. Олардың қатарында:
• Тұтынушылар;
• Баға және сауда саласындағы үкіметтік шаралар, яғни мемлекеттік
баға реттеу;
• Тауар тасымал жолдарының қатысушылары;
• Бәсекелестер саясаты;
• Өндірістік шығын көлемі.
Нарықтық бағаға маркетингтік зерттеу жүргізілгеннен кейін фирма немесе
ұйым өзінің дамуына ықпал ете алатын баға саясатының мақсатын таңдай алады
\12\.
Маркетинг тәжірибесі баға саясатының үш негізгі мақсатын шығарды.
Нарық үлесін көтермелеу арқылы пайданы көбейту. Мұнда нарықтағы
көшбасшылықты иелену, бәсекелестер алдында дәрежесінің жоғарылауы туралы
сөз қозғалып тұр. Бұған үлкен потенциалды нарық шарттары бойынша қорлар
арқылы өзіндік құнды төмендетумен бағаға минималды дәреже қою негізінде
жетуге болады. Мұндай аяқ алыс тек компания жалпы нарық бағасы алдында
жарып шығу, үлкен бәсекелестік пен кенеттен тұтынушы сұранысының өзгеруі
алдындағы проблемаларға тірелгенде ғана баратын әрекет. Дегенмен бұл әрекет
те төмен баға өндіріс шығындарын жапқанға дейін орындалады.
Бағаны максимизациялау арқылы пайданы ұлғайту. Бұл жағдайда компания
көбіне-көп тауардың сапасы, бірегейлігі мен мәртебелігіне ден қоятындар
үшін өніміне мәртебелі баға береді. Мұнда сонымен қатар бәсекелестен озу
үшін енді төмендетілген бағамен емес, сапа бағасымен әрекеттелген істер
орын алады. Сондықтан фирма ендігі қаржысын осындай мәртебелі өнім шығаруға
жұмсайды және жоғары баға есебімен шығындарын лезде жауып тастап,
максималды пайда түсіреді.
Нарықтағы тұрақты жағдайын сақтау арқылы пайдамен қамтамасыз ету. Бұл
жағдайда өнім бағасы мүмкіндігінше үкіметтік шешімдер, бәсекелестер әрекеті
мен тасымалдаушылар және делдардар ұстанған қалып секілді сыртқы күштердің
әсер ету минимизациясы негізінде сатылым көлемін қысқартып алмауға тырысады
\13\.
Баға стратегиясын өңдеу бағаны қалыптастырудың үш әдісін қолданумен
тығыз байланысты:
1. Өзіндік шығындарға бағыттау компания көздеген пайда мен өнім
бірлігіне жұмсалған жалпы шығын сомасы нәтижесінде сатылым бағасын
қалыптастыруға негізделген. Осы орайда пайда өндіріс шығынының белгіленген
пайызы немесе абсолютті ақшалай көріністе ұсынылуы мүмкін. Мұндай әрекет
нарықтық үдерістерді барынша аз сатылап, өндіріске дәстүрлі бағытталады.
Бұл әсіресе бәсекелестері жоқ, толыққанды емес нарықта қолданылады. Бұл
жерде өндірістік шығындарды тұтынушылар ғана өтеп береді.
2. Сұранысқа бағыттау толыққанды нарық шарттары бойынша тауар бағасы
өнімге деген сатып алушының көзқарасынан анықтау арқылы шығады. Бұл жерде
тұтынушыға тауардың қаншалықты қажет екендігі, сонымен қатар бағаға
байланысты сұраныстың созылмалылығына басты назар аударылады.
Сұраныс созылмалылығы сол өнімнің бағасы бір пайызға өзгергенде
сұраныс қанша пайызға арзандайтынын немесе қымбаттайтынын анықтайды. Егер
сұраныс бағаға қарама-қарсы бағытта өзгеретін болса, ол баға бойынша
созылмалы болады.
3. Бәсекелестерге бағыттау бәсекелестердің баға дәрежесін сараптау
және олардың өзгеру перспективасын жобалаудан негізделеді. Мұнда барлығы
нарық түріне тәуелді болып келеді: монополизация дәрежесі неғұрлым жоғары
болса, соғұрлым шығынды баға нарыққа сәйкестеледі және керісінше әлсіз
монополияланған нарық шығынды бағаны нарықтың өз бағасынан шығарып
тастайды. Өйткені өндірушілер мен тұтынушылардың едәуір санында нарық
бағасы жеке баға сандарының нәтижесі ретінде қалыптасады \14\.
Бұл жағдайда баға ағымдағы бағалар дәрежесі негізінде қойылады.
Компания өзіндік шығындар мен сұранысқа көңіл аудармай бәсекелестер
бағасынан жырылып шығады. Мұндай жолға көшбасшыға еру стратегиясын
ұстанатын баспалар бара алады.
Бәсекелестік баға қалыптастыру нарықта бағалық көшбасшылықты сақтауға
бағытталған. Мұнда өзінше әдістер қолданылады:
• баға соғысы - әсіресе монополды нарықта қолданылады. Әйтсе де,
заманауи сатыда бәсекелесті төмен бағамен соққылау дұрыс емес
деп танылады. Өйткені басты назар жоғары сапа мен жақсы қызмет
көрсетуге аударылады;
• қаймағын алу әдісті бағасы (мәртебелә баға) жаңа өнімдер,
мәртебелі тауарларға қойылады және тұтынушылар нарыққа ұсынылған
тауарлардың бағасына қарамастан сатып алады. Себебі, мұндай
тауарды басқа өндірушілер шығармады.
• кірістірілген баға - бәсекелестерге қарағанда жаға тауарларға
төмен баға қою.
• бұрмаланған бейімделу әдісті бағасы қаймағын алу бағасы мен
кірістірілген баға арасындағы компромисті нұсқа \15\.
Бағаны қалыптастыру әдісі. Әрине, кітаптың соңғы бағасы баспаның
шығындарын өтеуі қажет, әйтпесе пайда нолге теңгеріледі. Мамандар бағаны
қалыптастырудың үш негізгі әдісін ұсынады:
1. шығын + пайда - баға орташа шығындарға белгілі бір пайданы
қосу негізінде қалыптастырылады. Яғни, өнімнің өзіндік құнына үстеме бағаны
қосуды білдіреді.
2. мақсатты баға қалыптастыру – баға бөлінген қаржыдан алатын
кірістің деңгейімен анықталады.
3. зиянсыздық сараптамасы – баға өзгермелі және шартты-тұрақты
шығындарды салыстыру арқылы бағаның түрлі деңгейі мен өнім
көлеміне бағытталған кіріспен анықталады \16\.
Бағаны қалыптастыру кезінде баспада ұтымдылық деңгейі жоспарланады.
Яғни пайданың шығын соммасынан бөлімі есептеледі. Әйтсе де баспаның сату
бағасы жалпы баспалық бағаға тән келмейді. Баспагер шығарып отырған
кітабының жалпы қоғамдық пайдасын санамалап жіктегенде субъектілік
факторлар өз күшіне енеді. Осыдан қолданбалы құн, яғни баға шығады.
Кітап саудасы буынында бағаны қалыптастыру кітап өнімін таратушы
ағымның түрі мен сол ағымның ерекшеліктеріне байланысты. Бұл жерде басты
назар белгілі бір баспаның тауарын сатушы бөлімнің санына аударылады.
Бүгінгі таңда Ресейде таратудың барлық жолдары пайдаланылады:
А) баспа – тұтынушы;
Ә) баспа – жеке кітап сату ұйымы – тұтынушы;
Б) баспа – көтерме кітап сату ұйымы – жеке кітап сату ұйымы –
тұтынушы;
В) баспа – баспаның өкілі (диллер) – сатып алушы (көтерме сатып алушы,
жеке тұтынушы, тұтынушы) \17\.
Полиграфиялық затындарды (қағаз, мұқаба затындары) сатып алуға
жұмсалатын шығындар баспагердің кітапты безендіруге таңдаған безен
затындарының түрлері мен тұрпатына байланысты. Дегенмен олар да өзіндік
бағаны алады. Оны баспаханалық шығындардың жалпы соммасын басылым
таралымына бөліп, бір данаға есептеуге болады.
Жеткізу мен таратуға кететін шығындарды есептеу жолы мынадай: баспа
белгілі бір түрдегі басылымның тұтынушыларына жеткізуші жарнамалық
шығындардың қандай да бір стандартты көлемін алады. Сол стандартты
жарнаманы жасау белгілі бір сомманы қажет етеді. Сол соманы басылым
таралымына бөліп, шартты-тұрақты немесе шартты-қажетті жарнамалық
шығындардың бір даналық үлесін алуға болады.
Баспадағы баға қалыптасу үдерісін мынадай кестемен көрсетуге болады.
Өнімнің өндірістік бағасын дұрыс біле отырып баспа кітаптың жеке
сатудағы бағасын есептеп, өз қосымшасын қоса алады. Ондай жағдайда баспа
кітап сатушы делдалдарға кітапты өндірістік бағасымен емес, кітап
сатылымдық жеңілдікпен жеке сатудағы бағасымен сатады. Осылайша баспа
кітаптың жеке сатудағы бағасының жоғарылап немесе төмендеп кетпегенін
бақылап отырады. Баспа мұндайда өзінің ең маңызды маркетингтік қызметін
атқарған болады, яғни кітап қай аудитория мен қай сатып алушыға арналса,
соған жеткізілетініне нық сенімді бола алады.
1.2. ӨЗІНДІК ҚҰНҒА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
Элементтер бойынша шығындарды сараптау. Шығындарды элементтер бойынша
топтау міндетті болып саналады және шығындар құрылымының жағдайын
айқындауға жәрдем береді. Экономикалық элементтер бойынша топтау арқылы
өнімді өндіруге қаншалықты шығын жұмсалғанын, жалпы шығын сомасындағы бөлек
элементтердің қатынасын көруге болады. Сонымен қатар затындық шығындардың
элементтері бойынша тек қана сатып алынатын затындар, өнімдер, жанармай
және энергия көрсетіледі. Еңбектің ақысы және әлеуметтік қажеттіліктерге
кететін шығын негізгі еңбек қызметкерлеріне қатысты есептеледі.
Шығындарды элементтер бойынша топтау шығындарды қалыптастыру және
олардың түрлерін экономикалық мазмұны арқылы сипаттайтын құрылымы мен
динамикасы бойынша басқару жүзеге асырылады. Бұл жұмсалған және жұмсалып
жатқан еңбектің қатынасын зерттеу, өндірістік қорларды сараптау және
қалыптау және тағы да басқа салалық, ұлттық, ауылшаруашылық деңгейдегі
шығындар үшін қажет болып табылады \18\.
Шығындарды элементтер бойынша сараптау кестесі
Шығындар Өткен жыл Есеп беру Есеп беру Фактілік
элементі бойынша жылдың жоспарыжылға факті бөлімдердің
бойынша бойынша салмақты
салыстыру арқылы
өзгеруі
Сома, мың рубль
Баспалар мен көтерме саудагерлерге Жеке немесе көтерме саудада баспа,
көтерме немесе жеке бағаның үстінен көтерме саудагер тарапынан түсім
бақылау жүргізуге жол береді. көлеміне бақылау жүргізу мүмкіндігін
Сәйкесінше, кітап ісіндегі барлық шектейді.
қатысушыларға түсетін пайда көлемін
де қадағалап отырады.
Дефференцияланған шығындар көлемін Экономика салдарынан жоғары бағаның
жабуға және үлкен аумақтарды ақталмаған жағдайдың нәтижесінде
қамтитын экономикаға негізделген кітап нарығының көлемін кішірейту
бағаларды қоюға және осының ұсыныстарын жасайды.
негізінде кітап нарығының көлемін
кеңейтуге мүмкіндік береді.
Қиын бөлімдегі кітап өнім түрлерінБаспагерлер мен саудагерлердің
сатылымға жіберуді жүзеге асыруда қиын кітап өнімі түрлерімен жұмыс
баспагер мен көтерме саудагерге жекекезіндегі үлкен шығындарды бірігіп
сауданы қызықтыру үшін ұсыныстар жабуды қолға алудағы келісімді
жасайды. қиындатады.
Баспалар мен көтерме саудагерлер Жеткізуші тарапынан баға дәрежесін
үшін кітаптардың келісілген бағамен бақылауды талап етпейді.
сатылуын қадағалап отыру мүмкіндігін
тудырады.
Саудада монополиялық үлкен Сауда нәтижесінде тек қана түсім
түсімдерді алуға шектеу қояды. емес, сонымен қатар үлкен пайда
түсіру мүмкіндігін жасайды.
II тарау. БАСПА ІСІНІҢ ҚАРЖЫ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
Қолжазбаның проспект-жоспары жасалғаннан кейін автормен келісімшарт
жасалады.
Авторлық келісімшарт (бұл дегеніміз баспалық келісімшарт) автор немесе
авторлық ұжымның жасаған шығармасын қолдану шарттарын анықтау үшін керек.
Авторлық келісім аясында атор немесе оның атынан ұсынып отырған тұлға
қолданушыға мүліктік құқықтарын тапсырады. Мұнда шығарма қолданушыға
тапсырылып жатқан құқықтардың объектісі болып табылады \25\.
Келісімшартқа автор мен баспа жетекшілігі қол қояды. Ал егер ол
шығарманы жазуға бірнеше автор қатысқан болса, онда барлық соавторлар қол
қояды. Келісім-шарттың бір данасы баспада сақталса, екіншісі автор немесе
авторларға беріледі.
Егер келісім-шарт негізінде шығарылатын басылым авторы қайтыс болған
болса, баспа келісімге автордың мұрагерлерімен немесе автордың құқықтарын
қабылдаушы тұлғамен отырады.
Десек те, барлық келісімшарт негізінде авторларға қаламақы жөнінде сөз
қозғалады. Есепшінің есептілігі үшін баспада Авторлық қаламақыға кететін
шығындар баға кесу бабы болуы тиіс. Мұнда әлеуметтік салық бірліктері мен
зейнетақы қорына кететін есептерді қосқандағы авторлық қаламақы соммасы
белгіленеді. Авторлық қаламақыға кететін шығындар бабы бойынша сома алып
отыратындар қатарына:
• Әдеби шығарма жазған автор немесе авторлық топ;
• Әдеби шығармалар жинағын құрушы, аудармашы;
• Басқа да туынды шығармаларының авторлары;
• Бақылаушы редакторлар;
• Істегі заң бойынша автор немесе мұрагері еш құқығын иеленбейтін
шығармалар жинағын құрастырушылар;
• Шетелдік авторлар;
• Кітап аппаратының авторлары;
• Әдеби агенттіктер, әдеби тыңшылар.
Көбіне-көп авторлық қаламақы ретінде басылымның таралымы баспалық
өндірістік бағасына қатынасының пайызы төленеді. Бұл нұсқа автор үшін ең
пайдалы деп айту қиын. Өйткені оның алатын қаламақысы тікелей сатылатын
кітап данасына қатысты.
Аталмыш авторлық қаламақы да кітаптың өзіндік құнына әсер етеді.
Сонымен қатар өзіндік құнға тағы да неше түрлі факторлар өз ықпалын
тигізеді. Өнім құнының төмендеуінің мынадай жолдары бар:
Өзіндік құнның төмендеуіне шешуші жағдай техникалық прогресс болып
саналады. Жаңа техника енгізу, топтама механика және өндірістік үдерістерді
автоматизациялау, технологияның жүзеге асырылуы, затындардың жаңа түрлерін
меңгері өнімнің бағасын әжептәуір төмендетеді. Арнайы мамандандырылған
ұйымдарда үлкен ағымды өндіріс арқылы өнімнің өзіндік құны сондай өнімді аз
таралыммен шығарған басқа ұйымның өзіндік құнына қарағанда анағұрлым төмен
болады. Кәсібилікті дамыту ұйымдар арасында қалыптасу мен кооперирлі
байланыстарды орнатумен іске асырылады. Өнімге қойылатын өзіндік құн
өндіріске кететін жұмыстың ұлғаюына қарай төмендейді. Өндістік еңбектің
жоғарылауы нәтижесінде өнім бірлігіне есептелген еңбек шығыны қысқартылады.
Сонымен қатар өзіндік құн құрылымындағы еңбек ақы салмағы да азайтылады.
Бір қызметкерге есептелген еңбек ақы мөлшері ұжымдық-техникалық шаралар
барысында көтерілуі мүмкін. Соның арқасында шығарылымдық және сәйкесінше
шығарылға өнімге қойылатын есеп те жоғарылайды. Шығарылымдық нормасы мен
қойылған баға өзгермейді. Бірінші жағдайда шығарылымдық жұмыс номасы мен
қойылған баға өзгертілгенде ұйым, яғни баспа жұмыскерлердің еңбек ақысына
экономия қолданады. Бұл бағалар төмендетілген соң еңбек ақы бөлігі өнім
бірлігі өзіндік құнында азаятындығынан болады. Дегенмен бұл жалпы
жұмыскерлердің еңбекақысының жарымынан көбірек болады. Іске асырылып жатқан
ұйымдық-техникалық шаралар арқылы жұмыскерлер сол шығындармен-ақ көп өнім
өндіріп алады. Осындан өнім пайдасынан шығындарды жауып, тіпті түсім
түсіруге болады.
Екінші жағдайда қалыптастырылған шығарылымдық нормалар мен қойылған
бағалар өзгермесе, еңбек ақыға кететін шығын өнім өзіндік құнында көрініс
бермейді. Яғни өнім құны төмендетілмейді. Дегенмен еңбектің шығарылымдығы
ұлғайған сайын өнімнің көлемі жоғарылайды. Ал бұл шығындардың басқа
бөлімдеріне әсер етеді. Нақтырақ айтқанда, өндіріс пен басқаруға жұмсалатын
шығындар азайтылады. Мұндай жағдайларға жол беретін негіздер цех
жұмысындағы шығындармен сипатталады. Жалпы сома өндіріс жоспарының
орындалуына байланысты өзгермейді. Осыдан басылым көлемі неғұрлым көп
болса, соғұрлым цех және жалпы зауттық шығындар өзіндік құнда аз болады.
Өнімнің көп болуына байланысты ұйымның пайдасы да жоғары болады. Бұл орайда
өзіндік құн төмендеп, шығарылатын өнім ұлғаяды. Осылайша, өнім мөлшері көп
болған сайын, басқа да шарттармен ұйымның алатын пайдасы да жоғарылайды
\26\.
Затынға кететін шығын сараптамасы
Затындардың Шығын, кг Кг бағасы, Сома мың руб. Жоспардан ауытқу
калькуляциялы мың руб. (+,-), мың руб.
қ топтары,
сатып алынған
жартылай
фабрикаттар
және топтама
өнімдер атауы
Қағаз 32,0 35,0
болат
6¼ х 10 6½ х 10¼ 6¾ х 10½ 5½ х 9¼ 5¾ х 9½ 6 х 9¾
1 0,07 0,07 0,08 0,05 0,06 0,06
2 0,14 0,14 0,16 0,11 0,12 0,12
3 0,20 0,22 0,23 0,16 0,18 0,19
4 0,27 0,29 0,31 0,22 0,24 0,25
5 0,34 0,36 0,39 0,27 0,30 0,31
6 0,41 0,44 0,47 0,33 0,36 0,38
7 0,47 0,51 0,54 0,39 0,42 0,44
8 0,54 0,58 0,62 0,44 0,48 0,50
9 0,61 0,65 0,70 0,50 0,54 0,56
10 0,68 0,73 0,78 0,55 0,60 0,63
11 0,75 0,80 0,86 0,61 0,71 0,69
12 0,81 0,87 0,93 0,66 0,66 0,75
13 0,88 0,94 1,01 0,72 0,77 0,81
14 0,95 1,02 1,09 0,77 0,83 0,88
15 1,02 1,09 1,17 0,83 0,89 0,94
16 1,08 1,16 1,25 0,88 0,95 1,01
17 1,15 1,24 1,32 0,94 1,01 1,07
18 1,22 1,31 1,40 0,99 1,07 1,13
19 1,29 1,38 1,48 1,05 1,13 1,19
20 1,36 1,45 1,56 1,10 1,19 1,25
Дұрыс есептеу үшін безендіру бейнесі кітаптың қанша жолын алатынын
алдын-ала анықтап алу қажет. Егер ондай жол 20-дан көп болатын болса, онда
олардың санын 20 және одан аз топқа бөлу керек. Мысалы, 45 жолды топтарға,
яғни екі 20 және бір 5 жолға бөлеміз. Содан кейін кестедегі сандарды 20-ның
жанындағы сандарды 2-ге көбейтіп, шыққан сандарды 5-тің жанындағы сандарға
қосу керек \31\.
Авторлық баспа табақтағы бейнелер көлемін есептеудегі жалпы ереже
мынадай: басылымның белгілі бір пішімі мен терім жолдары пішімінің жолдар
көлемін шаршы сантиметрмен есептеп, оны бейнелер алып жатқан жолдар санына
көбейтіп алып, нәтижесін 3 000 см²-ге бөлу керек.
Дегенмен, авторлық баспа табақпен есептелген басылым көлемі басуға
дайындалған түпнұсқа-макеттің толық көлемін шығарып бере алмайды. Ақырына
келгенде баспа түпнұсқа-макет, яғни дайын кітаптың құрамында мәтін мен
авторлық түпнұсқада жоқ басқа да затын болады. Кітаптың көлемін есептік
баспа табақта есептеген нақтырақ болады.
Есептік баспа табақ – кітапта терілген барлық затынның (ол автор
жазған затын болса да, авторлық еңбек нәтижесі болмаса да) көлемін
есептегендегі бірлігі. Сандық көрсеткіші бойынша авторлық баспа табақ
секілді есептеледі.
Дегенмен атап өтетін бір жайт, авторлық баспа табақ та, есептік баспа
табақ та қолжазба мен басуға жіберілетін дайын түпнұсқаны сипаттайды.
Сәйкесінше, сол бір мәтін және безендіру көлемін әр түрлі қағаз өлшемінде
орналастыруға болатыны түсінікті болды.
Мысалы, Художественная литература (көркем әдебиет) баспасы басып
шығарған Лион Фейхтвангердің Лженерон атты романы әр кезде әр түрлі
пішімде орналастырылды. Бірдей көлеммен ол 45,2 есептік баспа табақта
60х8416 пішімімен 1973 жылы 43,85 шартты баспа табақты алса, 84х10832
пішімімен 1988 жылы 38,64 шартты баспа табаққа сыйды.
Басылымның полиграфиялық безендіру көлемін есептеудегі бірлікті баспа
табақты құрайды.
Бір баспа табақ стандартты пішімдегі қағаз бетінің жартысына тең.
Олай болса, стандартты бетте екі жағынан да екі баспа беті орналасады.
Мысалы, көлемі 20 баспа табақты кітапқа 10 қағаз қажет болады.
60х9016 пішімді бір баспа табақ 16 беттік кітапты құрайды. Яғни осы
пішімдегі 160 бетті кітап 10 баспа табақты немесе 5 стандартты қағаз бетін
қажет етеді.
Шартты баспа табақ – бұл 60х90 см пішіміне келтірілген есептік
қызметтегі баспа табақ. Ол түрлі пішімдегі басылымның жалпы басу көлемін
есептеу үшін қажет. Оны басқа пішімдегі баспа табаққа келтіру үшін баспа
табақтардың шарттыға ауыстырылған коэффициенті пайдаланылады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ. Кітап саудасындағы баға
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Кітап саудасында баға қалыптастыру және
маркетинг ... ... ... ... ... ... .. ... ..9
1.2. Өзіндік құнға әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
1.3. Шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
II тарау. Баспа ісінің қаржы-шаруашылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1. Кітап басу ісіндегі өзіндік
құн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2. Өзіндік құнды
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..33
2.3. Басылым
калькуляциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .44
СІЛТЕМЕЛЕР
КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КІРІСПЕ
Кітаптың баға жетпес рухани байлық екендігі жайлы ұлы
адамдар аз айтпаған. Мәселен, У.
Шекспир Кітап маған тақтан да қымбат десе, Д. Дидро Адамдар оқудан
қалғанда ойлаудан да қалады дейді. Абай бабамыз артық білім кітапта деп
қазаққа кітап оқуды үндеген. Ал, бүгін ше? Бүгінгі қазақ кітап оқымайтын
қазаққа айналды. Ғалымдар бүгінгі кітап оқуының қызығушылығы төмендегенін
масс-медианың дамуымен байланыстырады. Кеңес үкіметі тұсында кітап оқу
білімділіктің көрсеткіші, кітап қорының молдығы бақуаттылықтың белгісі
болған деседі. Сол дәуірді қайта тудыру үшін елімізде оқу проблемасына жаңа
көзқарас тудыру қажет. Бұл мәселені мемлекеттік деңгейде және қоғамдық
ұйымдар мен бизнес секторларының (кітап дүкендерінің, баспалардың) қызу
атсалысуымен шешуге болады. Алдымен, деректерге сүйенсек, Книголюб
журналы оқырмандардың басым пайызын оқу процесіне байланысты жастар құрайды
екен дейді. Жалпы көрсеткіштің тек 17%-ына қазақстандық белсенді оқырман
қатары енетіні анықталды. Олар жарты жылда 3,7 кітаптың сатып алушылары
атанды. Сонымен қатар соңғы 15 жылдағы жас толқынның басым бөлігі көркем-
әдебиет шығармаларымен таныс еместігі белгілі болды. Ал, орыс тілді оқырман
арасында Ресей баспаларының жеңіл-желпі махаббат романдары мен
детективтері үлкен сұранысқа ие. Мұндағы атап кетерлік бір жайт, отандық
әдебиет пен классикаға сұраныс аз. Қазақ кітаптарының таралмауына таралым
аздығы бірден-бір себеп болып отырғандығы жайлы БАҚ арқылы да аз
айтылмайды. Баспасөз беттері жариялаған соңғы мәліметтерге жүгінсек,
елімізде 150-ге жуық баспа бар. Оның елу шақтысын бәсекеге қабілетті деуге
болады. Ал, Ресей баспаларының өнімдері болса Қазақстан кітап нарығының 65-
90 пайызын жаулап алған. Отандық баспалардың өнімі бар болғаны 10-35
пайызды құрайды. Ресейден келген миллиондаған дана кітаптардың 60 пайызы
детективтер мен әйелдер романы болса, 17 пайызы фантастикалық әдебиеттер
көрінеді. Ұлттық кітап палатасының мәлімдеуінше, жыл сайын елімізде 3,5 мың
аталым кітап 1,5-2 миллион томмен жарық көреді екен. Олардың негізін
оқулықтар мен оқу құралдары, ғылыми зерттеулер мен монографиялар құрайды.
Қалған 10 пайызы ғана көркем әдебиет үлесіне тиіп отыр. Ал, балалар мен
жасөспірімдерге арналған кітап жоқтың қасы.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстандағы кітап дүкендерінде төл өнімдерге
қарағанда шетелдік кітаптар сөресі анағұрлым көп әрі қанық мұқабалармен көз
жауын алатындығы туралы сөз қозғалу бірінші мәрте емес. Бұл жағдай жөнінде
қазақ баспасөз беттері айта-айта жалықты. Дегенмен мәселе шешілмеді.
Әлбетте, баспа директорлары мен әдебиет жанашырлары әлдеқандай шаралар
қолданып, іске асырып жатқандығы рас.
Қазақ кітаптарының халі тіптен мүшкіл немесе сатылмай, бір бұрышта шаң
басып тұр деп кесіп айта алмаймыз. Әр әдебиеттің өз оқырманы бар. Десек те,
қазақ жазушыларының оқырман сұранысындағы жанрда туындыларды азырақ
жазатыны баспа өндірген кітаптың өтілмеуіне бірден-бір себеп. Анда-санда
жүргізілетін зерттеу нәтижелерінен оқырмандардың басым көпшілігі орыс
тіліндегі детективтердің жанкүйері екені анықталды. Сонымен қатар шет елдің
махаббат романдары мен шытырман оқиғалы шығармаларын қажет ететіндігі
байқалады. Ал, қазақ кітаптары соңғы жылдары тек бір әулеттің ұрпағына
арналған іспетте шығарылады немесе жалын атқан жүректегі сезімді қоярға жер
таппай, ақын аға-інілеріміз, апа-қарындастарымыз поэзия айдарымен қағаз
бетін толтырады. Мархабаев атамыздай қиял әлемін шарлаушылар мен шытырман
қызыққа толы әңгімемен еліктіріп әкететін еңбектер әлі күнге дейін үлкен
сұранысты қанағаттандыра алмай отыр.
Одан кейінгі осы қатарда тұрған тағы бір мәселе: қазақ кітаптарының
құнында. Шетелдік жұқа мұқабалы, ыңғайлы да жинақты кітаптары көркем де
арзан. Бүгінгі уақыты тығыз халық үшін қоржынға сыйып кететін кітаптар әр
жерде, әр уақытта оқуға арналған. Олардың мазмұны да жеңіл. Ал, қазақ
кітаптары әлі де Абай жолы томдарының сипатынан шыға алмай келеді. Әрине,
бұл оқырманды шошытып, үркітеді. Үй шаруашылығымен отырған әйелдер де
мұндай тауардан аулақ болуды көздейді. Бағасы да қалта көтермейді.
Сондықтан ең болмаса алдымен сыйға тартарлыққа арналған өнімдердің бағасын
арзандатып, елге жол салып алайық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кітап дүкендерінде қазақ кітап сөрелері
аз және тауар өтілімі төмен. Мұндай ақпарат зерттеу нәтижесінен анықталды.
Сұранысты зерттеу арқылы қазақ кітап оқырмандары бар, бірақ олардың
сұраныстары әрдайым қанағаттандырылмайтыны айқындалады. Оқырмандардың
көңілі кітап жанрларына ғана емес, тауар бағасына да толмайды. Сондықтан
шетелдік нарықпен салыстыра отырып қазақ кітаптарының калькуляциясын
зерттеу негізделген.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Кітапты тауар ретінде
қарастыру арқылы өндіріс кезінде соқтығатын шығындар, түсім мен пайда –
барлығы кітап саудасындағы маркетингті құрайды. Маркетинг және кітап-
тауар тақырыбындағы әдебиеттерді бітіру жұмысын жазу барысында басшылыққа
алып отырдым. Сонымен қатар баспада шығарылған кітап калькуляциясына қатысу
арқылы кітап өндірісінің үдерістерін бақыладым.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Баспа саласындағы өнімдердің
бағасын есептеп шығару мен нарыққа ұсынатын тауардың дайындалу үдерісін
реттеу – мұның барлығы кітап саудасындағы өзіндік құнды шығаруға
бағытталған. Қазақ кітаптары бүгінде аз таралымды және өтімділігі төмен
болып отыр. Басты назарға әлі де алынбай отырған бұл проблеманы осы
сатысынан-ақ жойып, рухани шөліркеген елге төл өнімді сапалы түрде
табыстауды қолға алатын уақыт жетті. Сондықтан шет ел, әсіресе Ресей кітап
маркетингінен үлгі ала отырып, Қазақстандағы кітап саудасын жаңа деңгейге
жетелеуіміз керек. Ол үшін ең алдымен кітап өнімдерін мазмұны мен мұқабасы
жағынан сапалы шығарып, оқырмандарға ыңғайлы бағамен жеткізу мәселесін
ретке келтіруіміз шарт. Осы орайда кітаптың бағасын есептеп, оны тұтынушыға
сататын құнды ыңғайластыру мен ел экономикасы және кітап нарығын жаңа
сатыға көтеру әр баспагердің басты проблемасы. Қазақ баспаларының
арасындағы бәсекелестікті белгілі бір шекте ширықтыра отырып, өнімдерінің
сапа деңгейін жоғарылату. Өнім құнын неғұрлым тиімді етіп, баспа түсімін
соғұрлым арттыру. Оқырман арасындағы қазақ кітаптарына, мейлің ересектерге
арналған жанр (детектив, драма), мейлің балаларға арналған әдебиеттер,
тіпті болмасын поэзия шығармашылығындағы кітаптарға деген сұранысты
ұлғайту. Шығарылған кітаптардың жарнамасына жұмыс жасап, осы ретте кітап
саудасын дамыту.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Шетел, әсіресе Ресей кітап нарығын
зерттей отырып, қазақ кітап саудасындағы маркетинг жұмысын қайткенде
жақсартуға болады деген сұраққа жауап іздедім. Өндірістің затындық,
қосымша, коммерциялық және үстеме шығындарын реттей отырып, кітаптың тауар
ретінде шығарылымдық бағасын тұтынушы үшін тиімді ету жолдарын табуға
болады.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Кітап басу ісіндегі өзіндік құнды
зерттеу жұмысына кірісерде орыс ғалымдарының жұмыстарын қарап шықтым:
Кузнецов Б.А. Экономика и организация издательской деятельности. 2006 г.;
Айгистов Р.А., Михайлова Н.И. Московский книжный ассортимент: структура,
ценообразование, культура издательского оформления. 2005 г.; Чернова Н.В.
Социология книжного рынка. 2005 г.; Слепов В.А. Ценообразование. 1990 г.;
Лукин В.Б. Ценообразование в книгоиздании: Учебное пособие для
специальности 0705 Экономика и управление издательским делом и
полиграфией, 0608 Бухгалтерский учет, контроль и анализ хозяйственной
деятельности. Московский полиграфийский институт. 1990 г.; Кондрашев
Д.Д. Ценообразование. 1971 г. Осы әдебиеттер негізінде қазақ кітаптарының
бағасын есептеу тәсілдерін: алдымен нарықты зерттеп, содан кейін шығындарға
желінбей отырып, түсімге жұмыс істей келе, кітап бағасын шығаруды
қарастырдым.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысым кіріспе, қорытынды және
тақырыпты тарқатып түсіндіретін негізгі бөлімдегі екі тараудан тұрады.
Сонымен қатар міндеттелген бітіру жұмысының тақырып мазмұны, мақсат-міндеті
мен өзектілігін құрайтын реферат қоса берілген. Зерттеу жұмысының соныңда
негізге алынған пайдаланылған әдебиет пен сілтемелер көрсеткіші тағы бар.
I тарау. КІТАП САУДАСЫНДАҒЫ БАҒА САЯСАТЫ
Кітап саудасы – нарықтағы кітаптар және басқа да тауарларды сату-сатып
алу және сатып алушыларға көрсетілетін кәсіпкерлік қызмет түрлерінің
жиынтығы. Сонымен қатар ол кітап өнімін басып шығару, сату, тасымалдау,
тарату секілді үдерістерді жүзеге асыратын қарым-қатынас саласындағы қызмет
түрі болып та саналады.
Кітап саудасы бәсекелестік, жеңіліс пен жеңіс тәсілдерінен тұрады.
Кітап саудасының маркетинг саласындағы бәсекелестік орта мамандардың
зерттеуі бойынша үш түрлі болады:
• Баға нарықпен басқарылып отыратын орта. Ол бәсекелестіктің ең жоғарғы
сатысымен, тауарлар мен қызметтердің ұқсастығымен ерекшеленеді;
• Баға фирмамен басқарылатын орта. Ол шектелген бәсекелестікпен, сонымен
бірге тауарлар және қызмет түрлерінің әртүрлілігімен сипатталады;
• Баға мемлекетпен басқарылып отыратын орта. Мұнда тасымал, байланыс,
коммуналдық қызметтерді мемлекет реттейді \1\.
Шығарылатын кітаптың таратылуы сауатты ұйымдастырылса, яғни кітап
нарығын толық зерттеп, басылымның бағасын тұтынушы үшін ыңғайлы етіп
шығарса ғана сол өнімнің пайдасы мен оны шығаруға кеткен жұмыстың
ұтымдылығын сезінуге болады.
Заманауи кітап басу үдерісінің бір ерекшелігі – кітап сатылымдық
кезеңдегі кітаптың ғұмыры қысқарған уақытта аталымдар саны толассыз өсіп
тұратындығында.
Кітап бизнесіндегі тауарлық ұсыныстардың әртүрлілігін белгілі бір
тәсілдермен жеңілдетуге болады. Сондай жеңілдету түрінің бірі – кітап
сериясын шығару. Сериялы басылымдар шығару баспалық қоржынды басқарудың
үдерісін реттейді. Оған қоса өнімдердің бірлігіне кететін шығындарды
азайтады. Ал, ең бастысы – белгілі бір мағынасында кітапты ерекше тауар
түріне келтіреді. Өйткені өнімді нарыққа шығарар алдында маркетингтік
сызбалар мен технологиялардың кітап шығарудағы бірнеше түрін қолдануға және
сатылымды басқаруға қолайлы мүмкіндік береді. Мұнда сериялық жобалар кітап
нарығындағы тауарлық категорияның жеке және көтерме түрлеріне де жататын
өнімдер бөлімі болып табылады. Шынтуайтына келсек, сериялық басылымдар
негізінде кросс-сатылым (cross-selling – сатып алушыға сатып алған
тауарының қосымша ретінде тағы бір кітап сату ұсынысы) идеясы жүзеге аспақ
\2\. Кросс-сатылымның басты мақсаты – өнім шығарушы тұтынушыны өз фирмасына
бекітіп алу, яғни оны бәсекелестерге жібермеу; сериялармен жұмыс жасау
қандай да бір ретте баспаға осы мәселені басқа сөздермен шешуге
көмектеседі, бұл орайда серияны шығару – тікелей маркетинг құралы болып
табылады.
Сұранысты есепке алып отырған тәсілдер неғұрлым қызықтырақ және
перспективалы болады. Тауар неғұрлым таралымды болған сайын сұраныс
соғұрлым жоғарылайтыны сөзсіз. Дүкен бойынша сұраныс жылдамдығын анықтай
отырып, сұранысқа байланысты келесі тауарларды бөліп шығуға болады:
А) дүрлікпе сұранымға ие тауарлар;
Б) үлкен сұранымға ие тауарлар;
В) орташа сұранымға ие тауарлар;
Г) төмен сұранымға ие тауарлар;
Д) өтімсіздер қатарына жататын тауарлар.
Өз өнімінің бағасын жоғарылататын баспалар өз қолдарымен өнімдеріне
деген сұраныстарды және олардың сатылымдары арқылы келетін түсімдерді
жояды. Сонымен қатар олар басқа ұйымдар мен тұлғаларға кітаптарды немесе
кітаптың бөліктерін көшіріп сатуынан пайда табуына мүмкіндік береді \3\.
Жалпы маркетингтің 2000 астам анықтамасы белгілі. Өзге де салалардың
мамандары кітап саудасының маркетингі аясында кітаптың қолжазбадан кітап
таралымы сатысына дейінгі ұйымдастырушылық-экономикалық, әлеуметтік-
психологиялық және кітап зерттеушілік кітап саудасындағы шығармашылықтарды
тығыз байланыс негізінде үдерістерді әсерлі қамтамасыз ету деп біледі. Осы
орайда негізгі екпін кітап тауарларының көпшілік арасында таралуына түседі.
Дегенмен тауарды жеткізу мен жеткізу бағыттарының рөлдерінің маңыздылығы да
аса назарда болады. Ал тұтынушының қызығушылықтары екінші орынға түсіп
қалады.
Кітап саудасындағы маркетинг – бұл бір-бірін толықтырып, байланыстырып
тұратын сұрақтардың жиынтығы. Кітап маркетингінің құрамына мыналар жатады:
- Кітап саудасы маркетингінің мазмұнын анықтайды;
- Кітап саудасы және оны сараптауда маркетингтік ортаны анықтайды;
- Кітап саудасындағы маркетингтік шешімдер қабылдау үшін конференттік
базаны анықтайды;
- Нарықты толықтай жинақтау барысында кітап өнімдерінің тұтынушысын
анықтайды;
- Толықтай нарықтың талаптарын есепке ала отырып кітап өнімдерінің
көлемін жоспарлайды;
- Кітап өнімдері және оны қолданудағы тауар сатылымын жоспарлайды;
- Кітап тауарының қолданысқа енуінің стимуляциялау жүйесі мен жарнамасын
қалыптастырады;
- Баға қалыптастыруды жүзеге асыру және баға стратегиясын кітап өнімін
анықтау және алматыру кезеңінде қалыптастырады;
- Кітап нарығының сыртқы сипатынан маркетинг қызметтерін анықтайды;
- Кітап саудасының маркетингін басқару жүйесін жетілдіреді \4\.
Басқаша анықтамамен, кітап саудасындағы маркетинг – бұл алдын-ала
көру, басқару және кітап тауарын сату-алу арқылы жүзеге асыратын тұтынушыны
қанағаттандыру болып табылады. Бұдан байқайтынымыз – кітап саудасының
субъектісі бір уақытта сатушы маркетингі субъектісі болса, бірде сатып
алушы маркетингіне қатысты болып шығады.
Кітап нарығының субъектілері ретінде баспа мен кітап сатушы ұйымдар
ғана емес, жеке тұлғалар мен ұсақ көтерме тұтынушылары да, заңды тұлғалар,
сонымен қатар бір немесе бірнеше кітап саудасының маркетинг қызметтеріне
мамандандырылған жеке тұлғалар саналады. Осылардың ішінде де, көтерме және
әртүрлі кітап саудалық ірі ұйымдары атап өткен бір уақытта сатушы
маркетингі субъектісі болса, бірде сатып алушы маркетингіне қатысты бола
алады.
Кітап саудасының маркетингі төмендегі қызметтерді орындауы шарт:
1. Маркетингті зерттеу, кітап саудасының маркетинг субъектісінің
тұрмыстық шығармашылық сараптамасы; тұтынушылық, қолданбалы және
жарнамалық саладағы сараптама; бәсекелестер арасындағы шығармашылық
сараптама.
2. Кітап нарығында маркетингтік, яғни басқарушылық ақпаратты жинау
және жөндеу.
3. Тауарлық өнім түрлерін жоспарлау: кітап өнім түрлерінің құрылымын
анықтау және жетілдіру.
4. Кітап тауарын өткізу: кітап саудасымен айналысатын ұйымның тауарды
тарату құрылымы көмегі арқылы кітаптарды тарату, тарату жолдарын
таңдау, қоймада сақтау, тарату тасымалы, кітап өнімін тауарлық өнім
түрлері бойынша тұтынушыға жеткізуді жоспарлау және сараптамалау.
5. Кітаптың жарнамасы мен насихаты.
6. Өткізім ынталандырылуы: баға, тауар және сервисті ынталандыру \5\.
Кітаптың маркетингтік мазмұнын анықтау барысында ең бастысы
маркетингті бәсекелестік күрес құралы ретінде қарастырған жөн. Маркетинг
субъектісінің коммерциялық табысы кітапты өткізу мен тұрмыста қажеттілігіне
салынған қаржыны қайтарылуы арқылы есептеледі. Өткізімдік қызметтің ең
басты мақсаты – кітап нарығын зерттеу мен саудаға неғұрлым көп тауар
шығаруда болып табылады. Дегенмен кітап таратушы ұйымдар кітап нарығының
әрдайым әркелкілік танытып тұратынын есте ұстауы тиіс.
Кітап өнімінің маркетингі сұранысқа көп ие кітаптың бағасын өлшеуге
басты орын береді. Кітап маңыздылығы оның басқа да қырлары: мазмұны,
безені, полиграфиялық орындалу сапасы, таралымы, басылым ұйымдастырушылығы
арқылы анықталады.
Баспа бизнесінің мақсаты өзіндік тұтынушы жасауды құрайды. Әсерлі
маркетингтің басты қызметі - сатып алушы өзіне қажетті өнімді баспа ұсына
алып отыр ма, тұтынушы өз ақшасына керек еткен тауарын сол уақытта алып
отыр ма деген сұрақтарға жауап бере алуы шарт.
Маркетингтік шығармашылықтың өзегі инновацияны іздеу болып саналады.
Мұнда күн тәртібіне тағы да бір кітапты ойлап тауып, басып шығару мәселесі
қойылмайды. Ең басты міндет тағы бір жаңа басылым арқылы сатып алушы
оқырмандарға тың ақпарат жеткізілген кезде ғана орындалады. Нарық
шарттарында маңызды нәрсе – шығарушы баспа қызмет көрсету тәсілдерімен
басқа бәсекелестерінен бөлектеніп, нарыққа өз өнімін дер кезінде ұсыну
ерекшелігімен танылуы тиіс.
Сонымен қатар, жасап отырған жұмысты әсерлі түрде жаранамалап отырған
да жөн болар еді. Өйткені, жарнаманың арқасында кітапқа шағым жинап,
тұтынушы жиыстырып, олардың көзінше баспаның келбетін әсерлі етіп жасап,
сақтап отыру оңай.
Маркетингтің негізін құрайтын аспектілерге тоқталып өтсек:
- Тауарлық саясат – баспаның ұйымдастырып отыратын шарасы. Ол нарықтың
таңдалынған сегментіндегі баспа өзінің тұтынушыларын қалыптастыру
мақсатында орындалады. Бұл шығарылған сапалы кітаптар және өнім
түрлері аясында қол жеткізіледі. Сонымен бірге баспаның өзіндік имиджі
қалыптасқан кезді күтеді. Әрине, баспа имиджі жағымсыз болғаны аталмыш
мақсатты іске асырмайды. Барлық іс-әрекеттер ортақ базаға жинақталып,
қайтарымды байланыс принципін ұстанады. Яғни, бұл - өнім
тұтынушылардың баспа шығарған өнімдерге қызығушылығы төмендеп, жаңа
сұраныстарға шөліркегенін анықтап отыратын қазмет жүйесі.
- Баға саясаты (бағаны қалыптастыру) – бағаны қалыптастырудағы баспаның
барлық шараларын қамтиды. Ол нарықтағы тауардың ұсынысы мен сұраныс
арқылы қалыптасқанының нәтижесі болып табылады.
- Өткізім саясаты (таратылым мен сатылым) – кітаптың баспагерден сатып
алушыға дейінгі жолдарын қамтиды. Осы орайда сатып алушыны қайдан және
қашан табуға болады деген сұрақтарда принциптік маңызы бар.
Шаруашылық саясат – баспаның сыртқы ортамен байланыстары жөнінде
туындайтын мәселелерді ұйымдастырып отырады (жарнама, кітап жәрмеңкелеріне,
тұсаукесерлерге қатысу, авторлармен кездесу, түрлі сайыстарға, семинарларға
қатысу) \6\.
Кітап ісінде сарапшы тәсілдер және сараптамалық құжаттардың көмегімен
бағаланатын 6 белгі бар. Бұл белгілер зерттеп отырған фирмамен қоса ең аз
дегенде екі ұйымды салыстыра қарайды. Яғни тек бәсекелестердің бағасы ғана
қажет емес, сонымен қатар өзіндік баға да керек:
- Авторлар мен кітап тақырыбы. Сатып алушының көзқарасымен бәсекелестің
ассортиментіндегі кітаптар мен авторлар саны бағаланады.
- Нарықтық қызмет. Тауарды айналдыру мен шығынға кету көлемі бойынша
нарықтағы қалыбы.
- Сатылым мен маркетинг. Бәсекелестіктің салыстырмалы әсерлілігі:
тауардың ұстанымы, сыртқы қызметтің белсенділігі, жарнаманың
стратегиясы бағаланады.
- Қаржы. Қаржы қорының көлемі, оның мүмкіндігі және қолданылуы
бағаланады.
- Басқару. Басшылықтың әсерлілігі, агрессияшылдығы және біліктілігі,
сонымен қоса соңғы кезеңдегі ұтысы мен жеңілістері бағаланады.
- Мәдениет. Жинақталған тәжірибелілігі, нарықтағы өзгеріске жедел түрде
ілесу маңыздылығы бағаланады \7\.
Маркетингтің маңызды негізін құрайтын бөлігі нарыққа тауар мен
ұсыныстарды жеткізетін баға саясатын қалыптастыру болып табылады.
Әрбір кәсіпкер өз тауарына бағаны өздігінен қояды. Нарықтық баға
қалыптастырудың екі жолы бар: жеке немесе бірлік бағаны қалыптастыру.
Біріншісі сатушы мен сатып алушының арасында жүргізілетін келіссөздер
нәтижесімен екі жақтың ыңғайласқан келісімі негізінде қалыптасады. Ал
екіншісі барлық сатып алушылар өнімді тек бір бағаға сатып алумен
сипатталады. Барлық тұтынушы үшін бір ғана бағаны енгізу белгілі бір
тауардың нарығымен немесе бағаны дифференциациялаудағы ірі шығындар және
техникалық қиындықтармен ерекшеленеді. Бірлік бағалар баспа басшылары
нарыққа сериялы басылымның стандартты өнімін ұсынуымен маңызды. Бұл жағдай
көпшілік тұтынушы бағаны білуі, бәсекелес тауармен бағасын салыстыруы және
сатып алу шешімін ұзаққа созбауы үшін мәнді.
Баға тұтынушының шешімі үшін маңызды критерий болды және әлі де
саналмақ. Тұрмысы нашар елдер үшін, кедей тұрғындар, сонымен қатар көпшілік
сұранысындағы тауарлар үшін баға осылай сипатталады. Дегенмен соңғы жылдары
бәсекенің бағасыз басқа түрлері орын алып келеді. Тіпті, баға бәсекелестік
саясатта өз позициясын дәстүрлі элемент ретінде сақтап келеді. Нарыққа
ұйымның түсімі қатты әсер етеді. Соған қоса, көптеген ұйымдардың, әсіресе
ресейлік ұйымдардың баға саясаты жеткіліксіз квалифициацияланған. Көбіне-
көп мынадай қателіктер жіберіліп жатады: баға тек шығындар негізінде
қалыптасқан, бағалар нарық жағдайларының тұрақсыздығын ескермеген, баға
маркетингтің басқа да элементтерімен байланыссыз, баға тауардың түрлі
нұсқаларымен және нарық сегментімен жеткілікті деңгейде құрылмаған. Аталмыш
кемшіліктердің басым көпшілігі жоспарлы экономика мұрасынан пайда болып
отыр. Ол маркетинг саласын түсінбегендіктен және басшылықтан тек шығындарды
есептеу арқылы бағаны қою жағдайларынан туындады. Сол себепті, маркетинг
жолдары негізінде жүргізілген жұмыстар тиімділігі маңызды болып табылады.
1.1. КІТАП САУДАСЫНДА БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ МАРКЕТИНГ
Кітап саудасындағы маркетингтің баға саясатына, яғни бағаны
қалыптастыру саясатын тарқатып айтар болсақ, алдымен баға деген ұғымға
анықтама бергеніміз жөн болар.
Баға – заманауи экономиканың ең қиын интегралы.
Бір қарағанға ғана баға оңай болып көрінеді. Оның сан түрлі
классикалық анықтамалары бар. Солардың кейбірі: баға – құнның ақшамен
сипатталуы. Баға – бұл өзіндік құнға қосылған пайда. Дегенмен ол
қарапайымдылық жай ғана көлгірсу \8\.
Баға – тауар құнының ақшалай көрінісі екені саяси экономика курсынан
белгілі. Демек, құн жоғары болса, баға да қымбат болмақ. Және керісінше,
тауар құндылығы төмендетілсе, баға да арзандайды. Осы айтылған теориялық
тұжырымдарды тәжірибеде қолданып қалсақ, бірнеше сұрақ туындайтыны сөзсіз.
Мысалы, неге баға негізіне жеке құн ғана емес, жалпы құн кірістіріледі?,
неліктен дамыған елдерге олардың өніміне құнның жоғарылығы арқылы
халықаралық саудада қалыпты деңгеймен, тіпті өзіндік құнынан төмен баға
төленеді?, бағалар өз еркімен анықтала ала ма?, егер анықталса, қандай
шекке дейін?, қалайша кейбір бағалар қожайынына үлкен пайда, кейбірі
кішкене табыс әкеліп жатады? Ал кей жағдайларда тіпті фирмасын құлдыратып
жатады? Мұндай сұрақтардың шегі жоқ. Ол сауалдардың жауабын тек қана баға
белгілеу экономикалық тәртібі береді.
Капитализм шарттары бойынша баға белгілеу – апатты үдеріс. Бағалар
саудаластық нәтижесінде анықталады. Яғни тауарларға деген сұраныстар мен
ұсыныстардың қорытындысы бойынша айқындалады. Нарықтық жағдаят ықпалымен
олар, яғни бағалар әрдайым өзгеріп тұрады. Оларға тұрақтылық тән емес.
В.И. Лениннің анықтамасы бойынша: баға - құн заңының көрінісі. Құн –
баға заңы, яғни бағаның жалпылама көрінісі \9\.
Өз заманында Д. Рикардоның айтуынша, экономика теориясында қатеге
соқтыратын және қарама-қайшы пікірлер тудыратын құн сөзінің мағынасы
түсініксіз әрі нақты емес еді. XVII-XIХ ғасырлар бойы экономистер тауардың
құнын қалыптастыруда еңбек етіп келді.
Смит құнды тауардың шығарылуына кеткен қызмет, сатылатын еңбек (еңбек
ақы), еңбек ақысының сомасы және пайда түсімімен есептеді. Рикардо және Мак-
Куллох бағаны өнім шығындарымен анықтаса, Сэй – заттың пайдасымен, Лодедель
– ұсыныс және сұраныспен өлшеді. Маркс пен Энгельс олардың полемикасын
қарастыра отырып, мынадай шешімге келді: құн – қоғамдық абстрактілік қызмет
шығынының заттық формасы және өнім шығынының маңыздылыққа қатынасын
анықтайды. Экономика ғылымында ұзаққа созылған дау тауар құнының мөлшері
мен оның бағасы турасында еді. Смит құн мөлшерін кейде тауарды шығаруға
кеткен қызмет уақытымен, кейде еңбек құнымен қарастырды. Рикардо болса,
өндірістің нашар шарттарымен тауарды шығаруға кеткен уақытты есептеді.
Сисмонди тауар құнының мөлшерін көпшілік қажеттілігі мен қажеттілікті
қанағаттандыратын еңбек көлемінің қатынасына келтірді. Самуэльсон, Кларк
және т.б. еңбектерінде бағаның қалыптасуы шектеулі шығындардың қосымша
тауар бірліктерін шығаруға жұмсалған қосымша шығындарға әсерімен есептелді
\10\.
Баға қалыптастыру саясатының шығарылатын тауар түрлерін тиянақтылықпен
қамтамасыз ететін түрі кеңінен колданысқа ие. Әрбір жаңа тауарды меңгеру –
фирма үшін үлкен тәуекелге бет бұру болып саналады және қомақты шығындарды
талап етеді. Кей уақытта, егер нарықта мүмкін болса, уақытша бұрын
меңгерілген өнімдердің ғұмырын ұзаққа созған тиімді болады. Мұндай жағдайда
фирма бағаны минималды тиімділікті қамтамасыз ететін деңгейге апаруы
ықтимал.
Ең маңыздысы - фирманың тауарына сұранысты анықтау. Нағыз маман мұны
былайша реттеген болар еді: Сұраныстың икемділігі сіздің тауардың бағасына
тура тәуелді. Баға дегенде сіз оны сатқыңыз келетін бағаға айтылады.
Нарықтың сыйымдылығы емес, нарықтағы тауарды әр түрлі деңгейде сату жағдайы
жайында сөз қозғалып отыр \11\.
Мамандардың пікірінше, бағаны қалыптастыру – бұл маркетингтің негізгі
құралы болып саналады. Әдетте, бағаны анықтау нарық жұмысының соңғы
аяқтаушы бөлігі болса керек. Осы орайда, баға – фирма немесе ұйым жұмыс
жасайтын шарттардың есепшісі, яғни өзінше индикатор деп нық айтуға болады.
Нарық шарттары бойынша баға қалыптастыру өте күрделі шаруа. Өйткені
бұған бірнеше факторлар әсер етеді. Ал, маркетинг мақсаты осылардың
ішіндегі бағаны анықтаудың ең қажетті стратегиясын сараптап, таңдап алу.
Белгілі бір фирма немесе ұйым маркетинг жүйесінде баға саясатын жүзеге
асыру келесі міндеттерді орындаумен байланысты:
• Баға саясатының міндеттерін анықтау;
• Баға стратегиясын өңдеу;
• Нақты нарықтық шарттарда баға саясатын жүзеге асыру.
Бағаны қалыптастырудың өзіндік стратегиясын жасаудан бұрын бағаның
дәрежесіне әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды шығарып, сараптап алған
жөн. Олардың қатарында:
• Тұтынушылар;
• Баға және сауда саласындағы үкіметтік шаралар, яғни мемлекеттік
баға реттеу;
• Тауар тасымал жолдарының қатысушылары;
• Бәсекелестер саясаты;
• Өндірістік шығын көлемі.
Нарықтық бағаға маркетингтік зерттеу жүргізілгеннен кейін фирма немесе
ұйым өзінің дамуына ықпал ете алатын баға саясатының мақсатын таңдай алады
\12\.
Маркетинг тәжірибесі баға саясатының үш негізгі мақсатын шығарды.
Нарық үлесін көтермелеу арқылы пайданы көбейту. Мұнда нарықтағы
көшбасшылықты иелену, бәсекелестер алдында дәрежесінің жоғарылауы туралы
сөз қозғалып тұр. Бұған үлкен потенциалды нарық шарттары бойынша қорлар
арқылы өзіндік құнды төмендетумен бағаға минималды дәреже қою негізінде
жетуге болады. Мұндай аяқ алыс тек компания жалпы нарық бағасы алдында
жарып шығу, үлкен бәсекелестік пен кенеттен тұтынушы сұранысының өзгеруі
алдындағы проблемаларға тірелгенде ғана баратын әрекет. Дегенмен бұл әрекет
те төмен баға өндіріс шығындарын жапқанға дейін орындалады.
Бағаны максимизациялау арқылы пайданы ұлғайту. Бұл жағдайда компания
көбіне-көп тауардың сапасы, бірегейлігі мен мәртебелігіне ден қоятындар
үшін өніміне мәртебелі баға береді. Мұнда сонымен қатар бәсекелестен озу
үшін енді төмендетілген бағамен емес, сапа бағасымен әрекеттелген істер
орын алады. Сондықтан фирма ендігі қаржысын осындай мәртебелі өнім шығаруға
жұмсайды және жоғары баға есебімен шығындарын лезде жауып тастап,
максималды пайда түсіреді.
Нарықтағы тұрақты жағдайын сақтау арқылы пайдамен қамтамасыз ету. Бұл
жағдайда өнім бағасы мүмкіндігінше үкіметтік шешімдер, бәсекелестер әрекеті
мен тасымалдаушылар және делдардар ұстанған қалып секілді сыртқы күштердің
әсер ету минимизациясы негізінде сатылым көлемін қысқартып алмауға тырысады
\13\.
Баға стратегиясын өңдеу бағаны қалыптастырудың үш әдісін қолданумен
тығыз байланысты:
1. Өзіндік шығындарға бағыттау компания көздеген пайда мен өнім
бірлігіне жұмсалған жалпы шығын сомасы нәтижесінде сатылым бағасын
қалыптастыруға негізделген. Осы орайда пайда өндіріс шығынының белгіленген
пайызы немесе абсолютті ақшалай көріністе ұсынылуы мүмкін. Мұндай әрекет
нарықтық үдерістерді барынша аз сатылап, өндіріске дәстүрлі бағытталады.
Бұл әсіресе бәсекелестері жоқ, толыққанды емес нарықта қолданылады. Бұл
жерде өндірістік шығындарды тұтынушылар ғана өтеп береді.
2. Сұранысқа бағыттау толыққанды нарық шарттары бойынша тауар бағасы
өнімге деген сатып алушының көзқарасынан анықтау арқылы шығады. Бұл жерде
тұтынушыға тауардың қаншалықты қажет екендігі, сонымен қатар бағаға
байланысты сұраныстың созылмалылығына басты назар аударылады.
Сұраныс созылмалылығы сол өнімнің бағасы бір пайызға өзгергенде
сұраныс қанша пайызға арзандайтынын немесе қымбаттайтынын анықтайды. Егер
сұраныс бағаға қарама-қарсы бағытта өзгеретін болса, ол баға бойынша
созылмалы болады.
3. Бәсекелестерге бағыттау бәсекелестердің баға дәрежесін сараптау
және олардың өзгеру перспективасын жобалаудан негізделеді. Мұнда барлығы
нарық түріне тәуелді болып келеді: монополизация дәрежесі неғұрлым жоғары
болса, соғұрлым шығынды баға нарыққа сәйкестеледі және керісінше әлсіз
монополияланған нарық шығынды бағаны нарықтың өз бағасынан шығарып
тастайды. Өйткені өндірушілер мен тұтынушылардың едәуір санында нарық
бағасы жеке баға сандарының нәтижесі ретінде қалыптасады \14\.
Бұл жағдайда баға ағымдағы бағалар дәрежесі негізінде қойылады.
Компания өзіндік шығындар мен сұранысқа көңіл аудармай бәсекелестер
бағасынан жырылып шығады. Мұндай жолға көшбасшыға еру стратегиясын
ұстанатын баспалар бара алады.
Бәсекелестік баға қалыптастыру нарықта бағалық көшбасшылықты сақтауға
бағытталған. Мұнда өзінше әдістер қолданылады:
• баға соғысы - әсіресе монополды нарықта қолданылады. Әйтсе де,
заманауи сатыда бәсекелесті төмен бағамен соққылау дұрыс емес
деп танылады. Өйткені басты назар жоғары сапа мен жақсы қызмет
көрсетуге аударылады;
• қаймағын алу әдісті бағасы (мәртебелә баға) жаңа өнімдер,
мәртебелі тауарларға қойылады және тұтынушылар нарыққа ұсынылған
тауарлардың бағасына қарамастан сатып алады. Себебі, мұндай
тауарды басқа өндірушілер шығармады.
• кірістірілген баға - бәсекелестерге қарағанда жаға тауарларға
төмен баға қою.
• бұрмаланған бейімделу әдісті бағасы қаймағын алу бағасы мен
кірістірілген баға арасындағы компромисті нұсқа \15\.
Бағаны қалыптастыру әдісі. Әрине, кітаптың соңғы бағасы баспаның
шығындарын өтеуі қажет, әйтпесе пайда нолге теңгеріледі. Мамандар бағаны
қалыптастырудың үш негізгі әдісін ұсынады:
1. шығын + пайда - баға орташа шығындарға белгілі бір пайданы
қосу негізінде қалыптастырылады. Яғни, өнімнің өзіндік құнына үстеме бағаны
қосуды білдіреді.
2. мақсатты баға қалыптастыру – баға бөлінген қаржыдан алатын
кірістің деңгейімен анықталады.
3. зиянсыздық сараптамасы – баға өзгермелі және шартты-тұрақты
шығындарды салыстыру арқылы бағаның түрлі деңгейі мен өнім
көлеміне бағытталған кіріспен анықталады \16\.
Бағаны қалыптастыру кезінде баспада ұтымдылық деңгейі жоспарланады.
Яғни пайданың шығын соммасынан бөлімі есептеледі. Әйтсе де баспаның сату
бағасы жалпы баспалық бағаға тән келмейді. Баспагер шығарып отырған
кітабының жалпы қоғамдық пайдасын санамалап жіктегенде субъектілік
факторлар өз күшіне енеді. Осыдан қолданбалы құн, яғни баға шығады.
Кітап саудасы буынында бағаны қалыптастыру кітап өнімін таратушы
ағымның түрі мен сол ағымның ерекшеліктеріне байланысты. Бұл жерде басты
назар белгілі бір баспаның тауарын сатушы бөлімнің санына аударылады.
Бүгінгі таңда Ресейде таратудың барлық жолдары пайдаланылады:
А) баспа – тұтынушы;
Ә) баспа – жеке кітап сату ұйымы – тұтынушы;
Б) баспа – көтерме кітап сату ұйымы – жеке кітап сату ұйымы –
тұтынушы;
В) баспа – баспаның өкілі (диллер) – сатып алушы (көтерме сатып алушы,
жеке тұтынушы, тұтынушы) \17\.
Полиграфиялық затындарды (қағаз, мұқаба затындары) сатып алуға
жұмсалатын шығындар баспагердің кітапты безендіруге таңдаған безен
затындарының түрлері мен тұрпатына байланысты. Дегенмен олар да өзіндік
бағаны алады. Оны баспаханалық шығындардың жалпы соммасын басылым
таралымына бөліп, бір данаға есептеуге болады.
Жеткізу мен таратуға кететін шығындарды есептеу жолы мынадай: баспа
белгілі бір түрдегі басылымның тұтынушыларына жеткізуші жарнамалық
шығындардың қандай да бір стандартты көлемін алады. Сол стандартты
жарнаманы жасау белгілі бір сомманы қажет етеді. Сол соманы басылым
таралымына бөліп, шартты-тұрақты немесе шартты-қажетті жарнамалық
шығындардың бір даналық үлесін алуға болады.
Баспадағы баға қалыптасу үдерісін мынадай кестемен көрсетуге болады.
Өнімнің өндірістік бағасын дұрыс біле отырып баспа кітаптың жеке
сатудағы бағасын есептеп, өз қосымшасын қоса алады. Ондай жағдайда баспа
кітап сатушы делдалдарға кітапты өндірістік бағасымен емес, кітап
сатылымдық жеңілдікпен жеке сатудағы бағасымен сатады. Осылайша баспа
кітаптың жеке сатудағы бағасының жоғарылап немесе төмендеп кетпегенін
бақылап отырады. Баспа мұндайда өзінің ең маңызды маркетингтік қызметін
атқарған болады, яғни кітап қай аудитория мен қай сатып алушыға арналса,
соған жеткізілетініне нық сенімді бола алады.
1.2. ӨЗІНДІК ҚҰНҒА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
Элементтер бойынша шығындарды сараптау. Шығындарды элементтер бойынша
топтау міндетті болып саналады және шығындар құрылымының жағдайын
айқындауға жәрдем береді. Экономикалық элементтер бойынша топтау арқылы
өнімді өндіруге қаншалықты шығын жұмсалғанын, жалпы шығын сомасындағы бөлек
элементтердің қатынасын көруге болады. Сонымен қатар затындық шығындардың
элементтері бойынша тек қана сатып алынатын затындар, өнімдер, жанармай
және энергия көрсетіледі. Еңбектің ақысы және әлеуметтік қажеттіліктерге
кететін шығын негізгі еңбек қызметкерлеріне қатысты есептеледі.
Шығындарды элементтер бойынша топтау шығындарды қалыптастыру және
олардың түрлерін экономикалық мазмұны арқылы сипаттайтын құрылымы мен
динамикасы бойынша басқару жүзеге асырылады. Бұл жұмсалған және жұмсалып
жатқан еңбектің қатынасын зерттеу, өндірістік қорларды сараптау және
қалыптау және тағы да басқа салалық, ұлттық, ауылшаруашылық деңгейдегі
шығындар үшін қажет болып табылады \18\.
Шығындарды элементтер бойынша сараптау кестесі
Шығындар Өткен жыл Есеп беру Есеп беру Фактілік
элементі бойынша жылдың жоспарыжылға факті бөлімдердің
бойынша бойынша салмақты
салыстыру арқылы
өзгеруі
Сома, мың рубль
Баспалар мен көтерме саудагерлерге Жеке немесе көтерме саудада баспа,
көтерме немесе жеке бағаның үстінен көтерме саудагер тарапынан түсім
бақылау жүргізуге жол береді. көлеміне бақылау жүргізу мүмкіндігін
Сәйкесінше, кітап ісіндегі барлық шектейді.
қатысушыларға түсетін пайда көлемін
де қадағалап отырады.
Дефференцияланған шығындар көлемін Экономика салдарынан жоғары бағаның
жабуға және үлкен аумақтарды ақталмаған жағдайдың нәтижесінде
қамтитын экономикаға негізделген кітап нарығының көлемін кішірейту
бағаларды қоюға және осының ұсыныстарын жасайды.
негізінде кітап нарығының көлемін
кеңейтуге мүмкіндік береді.
Қиын бөлімдегі кітап өнім түрлерінБаспагерлер мен саудагерлердің
сатылымға жіберуді жүзеге асыруда қиын кітап өнімі түрлерімен жұмыс
баспагер мен көтерме саудагерге жекекезіндегі үлкен шығындарды бірігіп
сауданы қызықтыру үшін ұсыныстар жабуды қолға алудағы келісімді
жасайды. қиындатады.
Баспалар мен көтерме саудагерлер Жеткізуші тарапынан баға дәрежесін
үшін кітаптардың келісілген бағамен бақылауды талап етпейді.
сатылуын қадағалап отыру мүмкіндігін
тудырады.
Саудада монополиялық үлкен Сауда нәтижесінде тек қана түсім
түсімдерді алуға шектеу қояды. емес, сонымен қатар үлкен пайда
түсіру мүмкіндігін жасайды.
II тарау. БАСПА ІСІНІҢ ҚАРЖЫ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
Қолжазбаның проспект-жоспары жасалғаннан кейін автормен келісімшарт
жасалады.
Авторлық келісімшарт (бұл дегеніміз баспалық келісімшарт) автор немесе
авторлық ұжымның жасаған шығармасын қолдану шарттарын анықтау үшін керек.
Авторлық келісім аясында атор немесе оның атынан ұсынып отырған тұлға
қолданушыға мүліктік құқықтарын тапсырады. Мұнда шығарма қолданушыға
тапсырылып жатқан құқықтардың объектісі болып табылады \25\.
Келісімшартқа автор мен баспа жетекшілігі қол қояды. Ал егер ол
шығарманы жазуға бірнеше автор қатысқан болса, онда барлық соавторлар қол
қояды. Келісім-шарттың бір данасы баспада сақталса, екіншісі автор немесе
авторларға беріледі.
Егер келісім-шарт негізінде шығарылатын басылым авторы қайтыс болған
болса, баспа келісімге автордың мұрагерлерімен немесе автордың құқықтарын
қабылдаушы тұлғамен отырады.
Десек те, барлық келісімшарт негізінде авторларға қаламақы жөнінде сөз
қозғалады. Есепшінің есептілігі үшін баспада Авторлық қаламақыға кететін
шығындар баға кесу бабы болуы тиіс. Мұнда әлеуметтік салық бірліктері мен
зейнетақы қорына кететін есептерді қосқандағы авторлық қаламақы соммасы
белгіленеді. Авторлық қаламақыға кететін шығындар бабы бойынша сома алып
отыратындар қатарына:
• Әдеби шығарма жазған автор немесе авторлық топ;
• Әдеби шығармалар жинағын құрушы, аудармашы;
• Басқа да туынды шығармаларының авторлары;
• Бақылаушы редакторлар;
• Істегі заң бойынша автор немесе мұрагері еш құқығын иеленбейтін
шығармалар жинағын құрастырушылар;
• Шетелдік авторлар;
• Кітап аппаратының авторлары;
• Әдеби агенттіктер, әдеби тыңшылар.
Көбіне-көп авторлық қаламақы ретінде басылымның таралымы баспалық
өндірістік бағасына қатынасының пайызы төленеді. Бұл нұсқа автор үшін ең
пайдалы деп айту қиын. Өйткені оның алатын қаламақысы тікелей сатылатын
кітап данасына қатысты.
Аталмыш авторлық қаламақы да кітаптың өзіндік құнына әсер етеді.
Сонымен қатар өзіндік құнға тағы да неше түрлі факторлар өз ықпалын
тигізеді. Өнім құнының төмендеуінің мынадай жолдары бар:
Өзіндік құнның төмендеуіне шешуші жағдай техникалық прогресс болып
саналады. Жаңа техника енгізу, топтама механика және өндірістік үдерістерді
автоматизациялау, технологияның жүзеге асырылуы, затындардың жаңа түрлерін
меңгері өнімнің бағасын әжептәуір төмендетеді. Арнайы мамандандырылған
ұйымдарда үлкен ағымды өндіріс арқылы өнімнің өзіндік құны сондай өнімді аз
таралыммен шығарған басқа ұйымның өзіндік құнына қарағанда анағұрлым төмен
болады. Кәсібилікті дамыту ұйымдар арасында қалыптасу мен кооперирлі
байланыстарды орнатумен іске асырылады. Өнімге қойылатын өзіндік құн
өндіріске кететін жұмыстың ұлғаюына қарай төмендейді. Өндістік еңбектің
жоғарылауы нәтижесінде өнім бірлігіне есептелген еңбек шығыны қысқартылады.
Сонымен қатар өзіндік құн құрылымындағы еңбек ақы салмағы да азайтылады.
Бір қызметкерге есептелген еңбек ақы мөлшері ұжымдық-техникалық шаралар
барысында көтерілуі мүмкін. Соның арқасында шығарылымдық және сәйкесінше
шығарылға өнімге қойылатын есеп те жоғарылайды. Шығарылымдық нормасы мен
қойылған баға өзгермейді. Бірінші жағдайда шығарылымдық жұмыс номасы мен
қойылған баға өзгертілгенде ұйым, яғни баспа жұмыскерлердің еңбек ақысына
экономия қолданады. Бұл бағалар төмендетілген соң еңбек ақы бөлігі өнім
бірлігі өзіндік құнында азаятындығынан болады. Дегенмен бұл жалпы
жұмыскерлердің еңбекақысының жарымынан көбірек болады. Іске асырылып жатқан
ұйымдық-техникалық шаралар арқылы жұмыскерлер сол шығындармен-ақ көп өнім
өндіріп алады. Осындан өнім пайдасынан шығындарды жауып, тіпті түсім
түсіруге болады.
Екінші жағдайда қалыптастырылған шығарылымдық нормалар мен қойылған
бағалар өзгермесе, еңбек ақыға кететін шығын өнім өзіндік құнында көрініс
бермейді. Яғни өнім құны төмендетілмейді. Дегенмен еңбектің шығарылымдығы
ұлғайған сайын өнімнің көлемі жоғарылайды. Ал бұл шығындардың басқа
бөлімдеріне әсер етеді. Нақтырақ айтқанда, өндіріс пен басқаруға жұмсалатын
шығындар азайтылады. Мұндай жағдайларға жол беретін негіздер цех
жұмысындағы шығындармен сипатталады. Жалпы сома өндіріс жоспарының
орындалуына байланысты өзгермейді. Осыдан басылым көлемі неғұрлым көп
болса, соғұрлым цех және жалпы зауттық шығындар өзіндік құнда аз болады.
Өнімнің көп болуына байланысты ұйымның пайдасы да жоғары болады. Бұл орайда
өзіндік құн төмендеп, шығарылатын өнім ұлғаяды. Осылайша, өнім мөлшері көп
болған сайын, басқа да шарттармен ұйымның алатын пайдасы да жоғарылайды
\26\.
Затынға кететін шығын сараптамасы
Затындардың Шығын, кг Кг бағасы, Сома мың руб. Жоспардан ауытқу
калькуляциялы мың руб. (+,-), мың руб.
қ топтары,
сатып алынған
жартылай
фабрикаттар
және топтама
өнімдер атауы
Қағаз 32,0 35,0
болат
6¼ х 10 6½ х 10¼ 6¾ х 10½ 5½ х 9¼ 5¾ х 9½ 6 х 9¾
1 0,07 0,07 0,08 0,05 0,06 0,06
2 0,14 0,14 0,16 0,11 0,12 0,12
3 0,20 0,22 0,23 0,16 0,18 0,19
4 0,27 0,29 0,31 0,22 0,24 0,25
5 0,34 0,36 0,39 0,27 0,30 0,31
6 0,41 0,44 0,47 0,33 0,36 0,38
7 0,47 0,51 0,54 0,39 0,42 0,44
8 0,54 0,58 0,62 0,44 0,48 0,50
9 0,61 0,65 0,70 0,50 0,54 0,56
10 0,68 0,73 0,78 0,55 0,60 0,63
11 0,75 0,80 0,86 0,61 0,71 0,69
12 0,81 0,87 0,93 0,66 0,66 0,75
13 0,88 0,94 1,01 0,72 0,77 0,81
14 0,95 1,02 1,09 0,77 0,83 0,88
15 1,02 1,09 1,17 0,83 0,89 0,94
16 1,08 1,16 1,25 0,88 0,95 1,01
17 1,15 1,24 1,32 0,94 1,01 1,07
18 1,22 1,31 1,40 0,99 1,07 1,13
19 1,29 1,38 1,48 1,05 1,13 1,19
20 1,36 1,45 1,56 1,10 1,19 1,25
Дұрыс есептеу үшін безендіру бейнесі кітаптың қанша жолын алатынын
алдын-ала анықтап алу қажет. Егер ондай жол 20-дан көп болатын болса, онда
олардың санын 20 және одан аз топқа бөлу керек. Мысалы, 45 жолды топтарға,
яғни екі 20 және бір 5 жолға бөлеміз. Содан кейін кестедегі сандарды 20-ның
жанындағы сандарды 2-ге көбейтіп, шыққан сандарды 5-тің жанындағы сандарға
қосу керек \31\.
Авторлық баспа табақтағы бейнелер көлемін есептеудегі жалпы ереже
мынадай: басылымның белгілі бір пішімі мен терім жолдары пішімінің жолдар
көлемін шаршы сантиметрмен есептеп, оны бейнелер алып жатқан жолдар санына
көбейтіп алып, нәтижесін 3 000 см²-ге бөлу керек.
Дегенмен, авторлық баспа табақпен есептелген басылым көлемі басуға
дайындалған түпнұсқа-макеттің толық көлемін шығарып бере алмайды. Ақырына
келгенде баспа түпнұсқа-макет, яғни дайын кітаптың құрамында мәтін мен
авторлық түпнұсқада жоқ басқа да затын болады. Кітаптың көлемін есептік
баспа табақта есептеген нақтырақ болады.
Есептік баспа табақ – кітапта терілген барлық затынның (ол автор
жазған затын болса да, авторлық еңбек нәтижесі болмаса да) көлемін
есептегендегі бірлігі. Сандық көрсеткіші бойынша авторлық баспа табақ
секілді есептеледі.
Дегенмен атап өтетін бір жайт, авторлық баспа табақ та, есептік баспа
табақ та қолжазба мен басуға жіберілетін дайын түпнұсқаны сипаттайды.
Сәйкесінше, сол бір мәтін және безендіру көлемін әр түрлі қағаз өлшемінде
орналастыруға болатыны түсінікті болды.
Мысалы, Художественная литература (көркем әдебиет) баспасы басып
шығарған Лион Фейхтвангердің Лженерон атты романы әр кезде әр түрлі
пішімде орналастырылды. Бірдей көлеммен ол 45,2 есептік баспа табақта
60х8416 пішімімен 1973 жылы 43,85 шартты баспа табақты алса, 84х10832
пішімімен 1988 жылы 38,64 шартты баспа табаққа сыйды.
Басылымның полиграфиялық безендіру көлемін есептеудегі бірлікті баспа
табақты құрайды.
Бір баспа табақ стандартты пішімдегі қағаз бетінің жартысына тең.
Олай болса, стандартты бетте екі жағынан да екі баспа беті орналасады.
Мысалы, көлемі 20 баспа табақты кітапқа 10 қағаз қажет болады.
60х9016 пішімді бір баспа табақ 16 беттік кітапты құрайды. Яғни осы
пішімдегі 160 бетті кітап 10 баспа табақты немесе 5 стандартты қағаз бетін
қажет етеді.
Шартты баспа табақ – бұл 60х90 см пішіміне келтірілген есептік
қызметтегі баспа табақ. Ол түрлі пішімдегі басылымның жалпы басу көлемін
есептеу үшін қажет. Оны басқа пішімдегі баспа табаққа келтіру үшін баспа
табақтардың шарттыға ауыстырылған коэффициенті пайдаланылады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz