Тарихи-мекендік аңыздар

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

ТЕЗИС

Тақырыптың өзектілігі:

Қазақ фольклортану ғылымында халық прозасының бір саласы болып табылатын тарихи аңыздар басқа жанрлармен салыстырып қарағанда аз зерттелген һәм күні кешеге дейін бұл жанр көбіне ертегілердің құрамында қарастырылып келген. Осы орайда халықтың танымдық ой-өрісін кеңейтетін ұлттық рухымызды жанитын, тәрбиелік маңызы зор ел әдебиетіндегі рухани қазынамыздың қайнар бұлағы - тарихи аңыздарды жинақтап зерттеу, оны ғылыми айналымға (процеске) түсіріп, келешек өскелең ұрпаққа табыстау - бүгінгі күннің талабынан туындап отырған қажеттілік.

Зерттеу жайы:

Жалпы алғанда, қазақ аңыздарына алғаш рет назар аударған Ш. Уәлиханов пен Г. Потанин еді. Әйткенмен де ел аңыздары дербес жанр ретінде М. Әуезов пен М. Ғабдуллиннің еңбектерінде ғана қарастырыла бастаған. Бұл салада бұдан өзге де фольклортанушы ғалымдар болды. Оларға Ә. Марғұлан, Р. Бердібай, С. Қасқабасов, Е. Тұрсыновтардың есімдерін атауға болады. Аты аталған ғалымдардың еңбектерінде ғылыми орталықтардың қолжазба қорларында сақталған қазақ аңыздары теориялық жағынан жан-жақты ара-жігі ажыратылып зерттелуі оның (аңыздың) фольклортану ғылымында маңызын одан әрі арттыра түсті. Осы ретте Ақтөбе өңірінің аймақтық топонимикасын зерттеген А. Пангереевтің еңбегін атап өтуге болады. Ғалым аймақтық топонимиканы зерттеу барысында ел аузындағы тарихи аңыздарға талдау жасаған. Бұдан өзге аймақтық тарихи аңыздарды зерттеген ешкім болмады.

Зерттеудің мақсаты мен құрылымы:

Осы жағдайларды ескере отырып, орын алған олқылықтарды толтыру мақсатында біздер бүгін дипломдық жұмысымыздың тақырыбын «Ақтөбе өңіріндегі тарихи аңыздар» деп атадық. Мақсатымыз Ақтөбе өңіріндегі аймақтық аңыздарды ел аузынан һәм мерзімді баспасөз беттерінен жинақтап, бір жүйеге түсіріп зерттеу. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында Ақтөбе өңіріндегі тарихи аңыздарды мынадай үш топқа шартты түрде бөліп қарастыруды жөн санадық. Олар:

Тарихи-мекендік аңыздар.
Тарихи тұлғаларға қатысты аңыздар.
Тарихи-діни ағартушылық аңыздар.

Ж О С П А Р :

КІРІСПЕ . . . 3

І ТАРАУ. Тарихи-мекендік аңыздар . . . 6

ІІ ТАРАУ. Тарихи тұлғаларға қатысты аңыздар . . . 23

ІІІ ТАРАУ. Тарихи-діни ағартушылық аңыздар . . . 47

ҚОРЫТЫНДЫ . . .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . .

Кіріспе

Халықтың танымдық ой-өрісін кеңейтетін, ұлттық рухымызды жанитын, тәрбиелік маңызы зор ел әдебиетіндегі рухани қазынамыздың қайнар бұлағы - тарихи аңыздарды жинақтап, зерттеу, оны ғылыми айналымға (процеске) түсіріп, келешек өскелең ұрпаққа табыстау-бүгінгі күннің талабынан туындап отырған қажеттілік.

Қазақ фольклортану ғылымында халық прозасының бір саласы болып табылатын тарихи аңыздар басқа жанрлармен салыстырып қарағанда аз зерттелген. Осы уақытқа дейін бұл жанр көбіне ертегілердің құрамында қарастырылып келген. Жалпы аңыз десек, біздің көз алдымызға елестейтіндері Қорқыт пен Асанқайғы , Жиренше мен Алдаркөсе , Қожанасыр сияқтылар. Бұлардың өзі де еміс-еміс, һәм болған-мыс.

Біздің тарихи жадымызды табуға, танымымызды өсіріп, өткенімізді тануға мұндай тарихи ел аңыздарының қызметі зор. Көрнекті ғалым Ш. Уалихановтың сөзімен айтсақ: «Тек халық аңыздары мен дастандар ғана бұл кезге дейін зерттелмей келген, бәлки оған мәліметтердің тапшылығы мен осы заманғы көшпелілердің көпке мәлім еместігі және солардың тағылық жағдайы да себеп болған шығар. Бір-бірімен байланысы жоқ әрі дүдәмалдау тарихи баяндарды анықтауда аңыздардың, қосымша мәлімет есебінде, ерекше үлкен маңызы бар екені күмәнсіз» [1. 223 бет] . Тарихи аңыздардың осы уақытқа дейін зерттелмей келуінің де себебі осында жатқан болар. Еліміздің өткенін білуді қаламайтын кешегі келмеске кеткен кеңестік идеологияның тұсында бұл салада қазақ аңыздары һәм аймақтық тарихи аңыздарды зерттеу мүмкін емес болатын. Яғни аңыздардың танымдық мәні мен тәрбиелік маңызы жете қарастырылмады. Кеңестік дәуірде ескі мұраларды жаппай жинау, атап айтқанда тарихи, батырлық, ғашықтық, жыр-дастандар мен мақал-мәтелдерді, ертегілерді жазып алу жұмысы қолға алынғанымен, тарихи, діни аңыздарға тосырқай қараушылық орын алынғандықтан, бұл жанрлардың ауызша таралған үлгілері елеусіз қалдырылды. Аңыздық прозаның көңілден таса, ойдан жырақ қалуының бұдан басқа да себептері бар. Олар: «біріншіден-жалпы қазақ фольклорының ғылыми мақсатпен жүйелі түрде өте кеш жиналуы; екіншіден - жинаушылардың ғылыми дайындығының аздығы және уақыт талабына байланысты көбінесе көркем фольклордың ғана жазып алынуы; үшіншіден - қазақ ауыз әдебиетін жаппай жинауға кіріскен кезде (яғни 30-40 жылдарда) ел арасында көркем фольклордан басқа шығармалар сирек айтылып, ұмытыла бастауы; төртіншіден - көркем фольклордан тыс мұраға тұрпайы, социологиялық көзқарас тұрғысынан қарап, жинаушылар да, зерттеушілер де ертегіге жатпайтын прозалық фольклорға айтарлықтай көңіл бөлмеуі, оның ғылыми маңызын жете түсінбеуі…»[2. 51. ]

Жалпы алғанда қазақ аңыздарына алғаш рет назар аударған ғалымдар Ш. Уәлиханов пен Г. Потанин еді. Әйткенмен де, ел аңыздары дербес жанр ретінде М. Әуезовтың еңбектерінде ғана қарастырыла бастаған. Ол аңызға: «тарихта болған адамдар жайында айтылған халық шығарған көркем әңгіме» [3. 55] деген анықтама берді. Фольклортанушы М. Ғабдуллин де осы пікірді қуаттай отырып, аңызды “аңыз әңгіме” деп атады да, оның жанрлық ерекшеліктерін айқындай түсті. Алайда, аңыздар түптеп келгенде ғалым С. Қасқабасовтың еңбегінде ғана теориялық жағынан толық зерттеліп, талданған. Ол оның “Қазақтың халық прозасы” атты еңбегінде жүзеге асты. Бұл еңбекте қазақ аңыздарының теориялық жағынан жан-жақты ара-жігі ажыратылып зерттелуі оның фольклортану ғылымында маңызын одан әрі арттыра түсті. Бұл сала да бұдан өзге де фольклортанушы ғалымдар болды. Оларға Ә. Марғұлан, Р. Бердібай, Е. Тұрсыновтардың еңбектерін атауға болады. [4] . Аты аталған ғалымдардың еңбектерінде ғылыми орталықтардың қолжазба қорларында сақталған аңыздар жанрлық сипаттарына қарай жіктеле бастады. Бірақ, аңыздардың жалпы ерекшелігі ғылыми тұрғыдан сөз болғанымен, бұл жанрларды жекелеген аймақтар бойынша зерттеу әлі де болса толық мәнінде қолға алынбаған. Осы жерде Ақтөбе өңірінің аймақтық топонимикасын зерттеген А. Ш. Пангереевтің еңбегін атауға болады [5] . Ғалым аймақтық топонимиканы зерттеу барысында ел аузындағы тарихи аңыздарға талдау жасаған. Бірақ бұл еңбекте тарихи аңыздарды тікелей зерттеу мақсат етілмеген. Тек топонимикалық жер атауларының табиғатын ашу мақсатында ғана қарастырып өткен.

1. Тарихи-мекендік аңыздар.

Тарихи тұлғаларға қатысты аңыздар.

3. Тарихи-діни ағартушылық аңыздар.

Бұл топтастырулар шартты түрде ғана. Аңыздар өзінің маңыздылығына қарай бұл шартты топтастыруда қатаң тәртіп сақтамайды. Оған себеп аңыздардың барлығына бірдей ортақ желі тарихи оқиғалы боп келуін де. «Басқаша айтқанда, аңыз тек тарихи ғана болады. Әдетте, фольклортану ғылымында аңызды тарихтық және мекендік деп екіге бөледі. Алайда, біздің ойымызша, бұл жіктеуде тек тарихтық қана принцип бар және бұлай жіктеу аңыз жанрының ерекшелігін ескере бермейді. Топоникалық деп бөліп жүрген аңыздарда да тарихи негіздер, фактілер болады. Ал, тарихтық деп жүрген аңыздарда да топонимикалық мотив кездеседі. Аңыз жанрындағы шығарманың өзі емес, ондағы сарын ғана топонимикалық сипатта болуы мүмкін». [2. 125] .

]

Тарихи-мекендік аңыздар.

Республиканың басқа аймақтарымен салыстырып қарағанда, Ақтөбе өңірінің өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл өңірдің жағрапиялық картасы - арғысы Асан қайғы, Қазтуған, бергісі Мұрат, Қашаған, Шернияз және Махамбеттей ел қамын ойлап, «Жерұйық» іздеген бабалардың арнау толғауларында толығымен кестеленген. Оның үстіне ел аузында сақталған тарихи аңыздар кәрі тарихтың куәсіндей құпия сырларды танып білуге септеседі.

Бұндай тарихи аңыздарға бай жерлер Ақтөбе өңірінде де көптеп саналады. Мәселен, бұл аймаққа Шалқар, Ырғыз, Қарабұтақ, Ойыл, Қиыл, Қобда, Елек, Жем бойының кең алқапты тарихи өлкелерін жатқызуға болады. Бұл тарихи мекендердің әрқайсысының өзі айтылмаған сыр, тұнған шежіре. Сонау Ғұннан бастап, беріректегі Шыңғысхан, Асқақ Темір, жоңғар қалмақтарының сұрапыл соғыстары осы өңірлерді тітіренткен көрінеді. Одан бермен уақыттағы қазақ батырларының орыс басқыншылары (отарлаушылары) мен шайқастары да осы жерлерді шарпыған. Сол бір оқиғалардың куәсіндей Жем, Жайық, Елек, Ор, Ырғыз өзендерінің бойында үйілген. дәу-дәу обалар, сынтастар, ескі қорымдар жиі кездеседі. Олардың ішінде Дешті Қыпшақ пен Ноғайлының көне тарихы да сайрап жатыр. Бұл өңір - Асанқайғы мен Қобыландыға қоныс болған мекен. Сыртқы жаулармен арыстанша айқасқан Әбілқайыр, Бөкенбай, Жанқожа, Байқазақ, Есеттердің батырлық шайқастарына куә болған өлке, ежелгі қазақ тарихының кіндік өлкесі.

«Орта ғасырлық шежіренің мәліметтеріне сүйенсек, Батуханның тұсындағы XII-ғасырда Алтын Орданың он екі ұлысы Еділдің сол жағалауын, соңғы екі ұлысы Жайық өзенінің бірі сол, екіншісі оң жағалауын иеленген. Кейін Алтын Ордадан бөлінген Ноғай Ордасы иеленген жердің шеңбері Еділ мен Жайық арасынан шығып, Каспий өңірінің үлкен аймағын қамтыған…» /6/. Қазіргі Ақтөбе жері, Жем, Сағыз, Қобда, Елек, Ырғыз өзендерінің бойы осы кезде Ноғай Ордасына ұзақ уақыт құтты мекен болған. Яғни, осы жерлерде Ноғайлы жұрты қоныс тепкен. Бұл жөнінде халық арасында да алуан түрлі аңыздар көп тараған. Солардың бірнешеуіне тоқталып өтсек. Соның бірі Қобда аймағындағы тарихи мекен Абат Байтақ кесенесі туралы. Бұл ғимарат Қобда ауданының Талдысай елді-мекенінің Бесқопа дейтін кең жазығында орналасқан.

Осы Абат-Байтақ Мавзолейіне байланысты аңыздар ел ішінде көп-ақ. Батырлар туралы жырлар мен қиссаларда Абат-Асанқайғының баласы, би, мырза, шешен, дана көсем, оған қоса ол Қырымның қырық батырының бас батыры және сол батырлар бірлігін нық ұстаған көсем болған. Оны мына жырданда көруге болады:

Ноғайлының қорғаны,

Асан ата деген соң,

Ер Абат бастап келген соң,

Қырымнан келген қырық батыр

Бұл Абатқа ерген соң.

Аңыз бойынша Абат халқымен тұтас көшіп, жауға алдырмай, жоқтық көрсетпей ел қамымен Еділ бойынан осы біздің жерге дейін көшіп, қоныс етіп жүрген екен. Ал, көрші патшалықтар Абаттың соншалық құрметін көре алмай, қолға түскен бірлі-жарым тұтқыннан, не қонақтық ретпен араласқан кісілерден еліңнің батыры, данасы, мергені, мырзасы, кең пейілдісі кім дегенде, бәрі де тек Абат деп жауап беретін болған. Көре алмаған көршілер талай рет жансыздар жіберіп, неше түрлі әрекеттер жасаса да, Абат қабағын еш шытпаған, ақ пейілімен қабылдап отырған. Дархан, мейірман Абат - байтақ, кең, шексіз деген теңеуге ие болған. Аңыз бойынша елдің жағдайымен Қобда-Елек бойын жайлауға көшкен кезінде Абат кенет қайтыс болады. Қайғылы хабар халқына тез тарайды. Оның үстіне Абат елінде туған нәресте көшке еруге келгенше алыс жерге қоныс аудармау салты бар екен. Сол мерзімді ұстану ма, әлде батыр ұнатқан қоныстан елді көшіргісі келмеген бе, ел ақсақалдары ақылдаса келіп аяулы көсемге арнап мавзолей (кесене) салуға жар салады. Онда қанша түтін болса сонша кірпіш басылсын деп, көш тізбегіне талдан жонып жіберіп, кірпіші осындай болсын деп сәлем айтылады. Байтақ ел болып кесенені тұрғызады, біткен кезде қараса, ұшар басында қаланбай қалған кетік қалады. Аңыз бойынша, әрбір түтін бір кірпіштен ғана дайындаған. Бұл жерде Абаттай батыр қанша кең пейілді адам болса да, халықтың ішінен оны да жақтырмаған адамдар болған деген ұғым аз ғана кірпіштің жетпеуі арқылы беріліп тұр деседі. [7. 268]

Бұл аңыздың астарында бір ақиқаттың бары аңғарылады. Яғни, өзінің заманында Асанқайғы да, оның баласы Абат та артына байтақ елді ерткен беделді көсем адам болғандығы. Әдетте, қазақ халқында жәй, қарапайым адамға алып ғимарат (мола, там) тұрғызу үрдісі болмаған. Осыны ескерер болсақ, бұл екеуінің де тегін адам еместігін байқауға болады. Осыған ұқсас тағы да бір аңызды келтіре кеткен жөн. Онда «ескі аңыз бойынша Асан Қайғы қоныс іздеп, талай жерді аралаған. Оның артынан шыққан баласы Абат мінген желмая /нар түйе/ алып қашып, соны тоқтату үшін халық алдынан арқан керіпті. Сонда Абат астындағы көлігінен құлап өліпті деседі. Сол кезде Қобданың бойын жайлаған халықтың ханы бұйрық беріп, үй сайын қызылқұс кірпішті биенің сүтіне илеп, отқа күйдіртіп әкелдіріп, анау байтақтың арғы жағындағы /шығысындағы/ үлкен моланы салдырған екен. Халық үлкендігіне орай “ Байтақ ” деп атап кеткен» [8. 6] . Бұл аңыздан біздің байқауымызша Байтақ сөзі жердің атауы сияқты. Яғни, қырымның қырық батырының бас батыры атанған ер Абаттың бұл жерге моласы тұрғызылмастан бұрын да бұл жер “ Байтақ жер ” деп аталған. Әрине бұл әзірше болжам. Бұл жөнінде әркім әртүрлі айтып жүр. Қайткен күнде де аңыздың астарында бір шындықтың бары ақиқат.

Жәнібек пен Керейдің уақытындағы оқиғалар ортасындағы бірегей тұлға - Асан қайғы қазақтың маңдайына сыйған дала данышпаны. Басқаны қойғанда, Батыс Қазақстан өлкесі, Сыр бойы, Каспий маңы, Еділдің өн бойы Асан Қайғының атамекені десек артық болмас. Асан Қайғы ұзақ жасаған, XIV-XV-ғасырларда өмір сүрген. Қазіргі ғалымдардың Абат-Байтақ ғимаратын сол кезеңге болжауы дұрыс сияқты. Не десекте Асан ата мен оның баласы Абат батырға келіп тірелетін бұл қорымның құпиясы тереңде жатса керек.

Осы тұлғаларға қатысты тағы да бір аңыз Ырғыз өлкесіндегі тарихи мекен Сұңқарқияға байланысты айтылады. Бұл аңыздың негізінде екі-үш нұсқасы бар. Бірақ, оқиға желісі мен мотивтері бір. Ел аузында әр жерде әр қалай айтылады. Соның бір нұсқасын келтіре кеткен жөн сияқты: “Бір кезеңде Асан қайғы жасы ұлғайған шағы болса керек, қалмақтың Шаршы ханының қол асты - Нұра тауының төңірегін мекендепті” - дейді көнекөз қариялардың аңызында: “Асанқайғы бабамыз бір сапарында сол ханға мейман болыпты. Көңілі тасу хан Асанқайғыдан: “қазағыңның батыры кім, мергені кім, әйелін қызғанбайтын кең пейілдісі кім?” - деп сұраса, бәріне бірдей «Абат» деген жауап алыпты. Хан: «Бәрі бір кісі ме? - десе, Асанқайғы: “Бір өзі мың қалмаққа татыса, бір кісі болмай қайтеді» - дейді. Мына сөзге өшіккен хан Абаттың аяқ-қолын байлап, алдыма әкеліңдер! - деп, қырық батырын аттандырады. Бірақ, олар Абатты құла дүзде жалғыз кездестіріп, амал-айла жасаса да жеңе алмапты. Ханға оралған олардың сөзі: “ондай батыр әлемде жоқ, тақсыр!” болыпты. Ашулы хан Абаттың әйел қызғанбайтын кең-пейілділік қасиетін сынамақшы болып, бір батырын жіберсе, Абат оны әйелінің қасына оңаша тастап, өзі аңға кетіп қалыпты. Аңнан оралса, қалмақ батыры әлі кете қоймапты. Сонда Абат:» Ханыңа сәлем айт, мені мазақ ете бермесін», - деп, сабырлы сөз айтып, қалмақ батырын құрметтеп еліне шығарып салыпты. Абаттың бұл қасиетіне түсіне алмаған қалмақ ханы мына оқиғадан соң оны еліне қонаққа шақырады. Сонда қалмақ еліне бес жүз жігітімен барған Абат ханға айбатты көрініпті.

Абатты мұқату үшін әлде де сынамақшы болған қалмақ ханы, оны құла дүзге алып шығып: «Осынау биікте бір сұңқар бар, садағыңның оғы жетсе, соны қанатынан атып, өлтірмей жерге түсір», - деп бұйырыпты. Содан бастап, Абат атып, құс тірі құлаған сол биікті ел Сұңқар атапты. Тауы шағылған хан Абаттан: «қазағым енді саған 3 сауалым бар, батырлықты, әйел қызғанбауды, мергендікті қайдан үйрендің, жауап бер», - депті. Сонда Абат көзінен от шашып, жау елдің ханы алдында мәртебесін биік ұстап, былайша түсіндіріпті: “тақсыр, бір жорық үстінде кеуегінде жатқан қоянның үстінен шығып қырық жігітіме оны шаншып өлтіріңдер деп әмір бердім. Бірақ батырлардың найзалары жер қауып, қоян құтылып кетеді. Ажал жетпегенге адамның амалы жоқ екен. Батырлықты сол қояннан үйрендім, ” - депті. Тақсыр, енді бірде сапар үстінде елсізде отырған жалғыз үйге кездестім. Үйге енсем, өзі жас, әрі сұлу әйел отыр екен. Жөн сұрасам бай ауылдың жұртында қалған қарашасының үйі болып шықты. Ері ел көшірісіп кетіпті. Сол түні әйел екеуміз таңды көз ілмей атырдық. Сөзім таусылған соң, ынтық көңілім батырлығым мен ерлігімді айтқызды. Сонда әйел: «Құрбым, батырлығың байы бар әйелдің етегінің астына жүрмейді, атқан оғың шолақ сайының аңына тимейді», - дейді. Хан тақсыр, ақылыңызға салсаңыз, әр әйел өз нәпсісін өзі тыймаса, хандығыңды тастап, оны сіз күтіп отырасыз ба? Әйел қызғанбауды сол ақылды бұрымнан үйрендім. Мергендікті жүрегім үйретті. Садақты адамға да, аңға да қасқая тұрып тартсаңыз мерген боласыз, ” - депті. Абаттың жауабына риза болған хан:»не сұрайсың, тілегіңді айт» деп сұрағанда, Абат еліне азық болар, малына өріс болар, “ Шаттың ” бойын мекендеуге рұқсат сұрапты. Сонда әкесі Асанқайғы баласына:

«Әй, ер Абат, ер Абат,

Сөзімді тыңда, сен Абат.

Тілегіңді айт десе,

Шаттың бойын сұрашы…

…Сұрашы балам, сол жерді,

Берсе егер сол жерді.

Шыңғырлаудан кетерміз,

Шатқа таман жетерміз.

Ноғайды ертіп барып біз,

Атын бөлек етерміз, - дейді.

Абат хан алдыда әке тілегін сұрап алып, елге келіп, қуанып, хабарлап, көшуге кіріседі:

Жемге сонда қоныпты,

Асан менен Абаттың

Айналасымен аш-арық

Қалпына келіп тоғайып

Сонда бай ел болыпты.

Сорлысы байға теңеліп,

Тұрақтап Жемге қоныпты.

Алдында Шат болса да,

Асан қайғы қонған соң,

Оның аты Жем болыпты.

Пайдасы оның көп болып,

Талай ноғай қоныпты. [7. 273]

Еділ мен Жайық бойынан шығып Арал , Каспий алқабына түгел таралған Асанқайғының өзінің атына байланысты және оның «Жерұйық» іздеу кезінде жер, суға беріп кеткен бағасы, болжам сөздері халық арасында еш уақыт ұмытылған емес. Асанқайғы біздің өлкемізді аралап қана қоймай, көп жылдар бойы өмір сүрген және оған байланысты айтылып жүрген аңыздар баршылық. Халық арасындағы әңгімелерге негіз болатын және бұлжытпайтын дерекке ертеден келе жатқан жер, су, елді-мекен аттарын ең құнды тарих хаттары деуге болады. Асанқайғы баласы Абат бастаған Ноғай жұрты жайлауының бір шеті Ырғыз, Торғай өзеңдерінің жағалаулары Нұра, Ырғыз, жеріндегі « Сұңқарқия », « Қосбүйрек » тауларының атымен байланысты. Еділ, Жайық пен Ойыл, Оймауыт, Ырғыз , т. б. жерлер туралы берілген асыл сөздер бір төбе.