XV-XVІІІ ғасырлардағы әдет-ғұрып құқығы

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Тақырып: XV-XVІІІ ғасырлардағы әдет-ғұрып құқығы. КУРСОВАЯ

Мазмұны :

Кіріспе

Негізгі бөлім:

1-бөлім.

2-бөлім.

3-бөлім.

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Қазақстан территориясындағы жүздеген жылдар аралығында пайдаланған өзіндік заңы, әдеттегі құқық-рәсімдер мен салт-дәстүр заңдылықтары болды. Олар мемлекеттік билік арқылы бұзылмайтын негізде қаланып, қоғамдық қатынастарды қалыптастырды. Қазақтың әдеттегі құқы әдет немесе заң терминімен белгіленді. Ұзақ жылдар бойы қалыптасқан әдет немесе заң көшпелі қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси-қоғамдық өмірлерінде негізгі тыныс-тіршілігімен байланысты дамыды

ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақтың әдет-ғұрып құқығы төмендегідей негізден тұрады. Бірінші, әдет, заң; екінші, би билігі ; үшінші, билер cъезінің ережесі. Қазақтар өздерін мұсылманмын деп санағанмен де олардың құқықтық жүйесінде шариат үлкен рөл атқармады. Ал, әдет-ғұрып, рәсім құқығы адамдар арасындағы қарым-қатынас ретінде ежелден тұтас қалыптастырылған іс-әрекетке жатты. Бұл қалыптасқан дәстүр ретінде көшпенділердің экономикалық тыныс-тіршілігінің негізін қалайтын жағдайлармен тығыз байланысты болды.

Мемлекеттік билік бекіткен рәсімдер мен салт-дәстүрлер құқықтық әдетке айналды. Сонымен бірге жоғарыдағы ә дет немесе заң сөздерімен бірге жора, жарғы, жол терминдері де қалыптасты. Міне, әдеттегі құқық заңдылықтарын қазақ хандары өз кездерінде бекітіп дамытқысы келді.

1. Қазақтардың әдет-ғұрып құқығының ерекше сипаты

Қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып құқығы құрайды. Бұл жүйені "адат"' деп атады. Адат заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары. Бұл нормалар қазақ қоғамының барлық жақтарын реттеп отырды. "Адат" араб тілінде әдет-ғұрып деген ұғымды білдіреді. "Адат" өте ерте кезден басталып, көптеген өзгерістермен жәнс толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі реттеуші нормалар ретіңде 1917 жылға дейін созылды. Дегенмен "адаттың" кұқықтық институттары ғасырлар барысында үлкен өзгерістерге ұшырамады.

Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сипатталады:

1. Рулық, патриархалдық әдет-ғұрыптардың ұзақ сақталуынан көрінетін консерватизмі. Мұндай ерекшеліктердің сақталуы заңды нәрсе. Ру қазақ қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды. Қазақ отбасының басшысы немесе отағасы отбасындағы шешуіш фигура болды. Бұл ерекшеліктердің бәрі де көшпелі экономикалық қатынастардың бейнелері болып табылады.

2. Қазақ, әдет-ғұрып құқығы барымта, қанға-қан, жанға-жан, әменгерлік, өз бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі институттардың сақталуын қамтамасыз етті. Бұл институттар қазақ, қоғамында және оның кұқықтық жүйесінде ерекше орын алды. Қоғамдық пікір бұл институттарды айыптамады.

3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмыстық істер мен азаматтық істердің арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән бере берілмеді.

4. Жерге жеке меншік құқының болмауы; қоғам мүшелерінің құқықтық жағынан теңдігі казақ аристократиясының (сұлтандар, билер, қожалар) артықшылығымен ұштастырылды. Казақ ақсүйектерінің, әсіресе сұлтандар мен Кожалардың артықшылығы ресми заңдастырылды. Ал ел билеу ісі тек сұлтандардың үлесі ретінде рәсімделді. Мұндай тәртіпті қоғамдық пікір де мойындады.

5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.

6. Құқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік сипатта болды.

7. Әдет-ғұрып құрпының партикулярлық сипаты ¹ . Әдет-ғұрып нормаларындағы басты нәрсе - ол нормалардың өздерінен гөрі олардың ішкі мәні еді, олардың негізіңде жаткан принциптері еді. Ең басты нәрсе сол принциптердің өз мәнін, мазмұнын жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс пен жаза саласында - қанды кек не құн төлеу қағидасы, неке саласында - жеті атаға дейін қыз алыспау қағидасы, сот саласында әділдік, жариялылық, шешендік қағидалары. Әдет-ғұрып құқығы кұқықтық әдеттер жинағы ғана емес, ол кағида, көзқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.

Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір белігі мемлекет тарапынан қолдау тапты. Мемлекет оларға баса көңіл бөліп, өз мақсат-мүддесі тұрғысынан әсер етуге, өз қызметіне жаратуға әрекет жасады (жинастырды, жүйеледі, өз атынан жариялады) . Бірақ әдет-ғұрып нормалары оның ішінде Ереже жарғылары да, одан мемлекет заңына айнал-ған жоқ, өзіндік өмір сүру мәнін жоғалткан жоқ . . . Қоғамдық тәртіп, демек, әдет-ғұрып нормаларын сақтап орындау да көшпелілердің "автономиялығына", дербестігіне, оздерін өздері баскаруға негізделген еді ² .

2. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары

Қазақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде калыптасты: а) әдет-ғұрыптар - адат; б) билер сотының практикасы (сот-прецеденті) ; в) билер сьездерінің ережелері; г) шариғат нормалары.

Ауызша әдет-ғұрыптар ең кене заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан бастау алады. Таптық катынастардың күшейіп, әлеуметтік жіктелудің артуына орай ауызша әдет-ғұрыштар құқыктық сипат алып билеуші топтардың мүддесіне қызмет өте бастады.

Құқықтың бүл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне сай келді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ уақыт сакталып калған рулық қатынастар, патриархал-дық отбасы, көіішелі мал шаруашылығы т. б. катынастарды реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып құқығы болып табыдды.

Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп, қоғамның талаптарына орай өзгерістерге үшыратып, оларға ресми сипат беріл отырды. Қасым ханның (1510-1523) кезіндегі "Касым ханның қасқа жолы", Есім ханның кезіндегі (1598-1628) "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның кезіндегі (1680-1718) "Жеті жарғы" атты заңдар жинағы белгілі. Әдет-ғұрып заңдарын алғашқы жүйелеуші Касым хан болды. Оның заңдары бес бөлімнен тұрды. Бірінші бөлім - мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалардан тұрды. Екінші белім - қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормаларын жинақтады. Үшінші бөлім - өскери міндетгілік жөне оны орындау, сондай-ақ әскери тәртіпті бүзгандағы жазаларға байланысты құқықтық нормаларды қарастырды. Төртінші бөлім - елшілік жора-ларға қатысты, елшілерді тағайындау және қабылдау тәртібі, шет ел өкілдерімен келіссөздер жүргізу, дипломатиялық этикет мәселелері туралы нормалардан тұрды. Бесінші бөлім - кайтыс болғандарды жерлеу, еске алу, мерекелер өткізу т. б. рәсімдерге арналды. Касым ханнан соң шамамен жұз жылдан кейін әдет-ғұрып құқықтары Есім ханның тұсында қайта жүйеленді. Қалмақтармен соғыстардың күшеюіне байланысты Есім хан әскери міндеткерлікті күшейтіп, әскери тәртіпті бүзғаны үшін жазаларды қатайтты. Есім хан негізінен бұрынгы Қасым хан түсындағы құқықтық ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды жалғастырушы ретінде "Есім ханның ескі жолы" деп атап кетті. Тәуке хан Есім ханнан соң шамамен 80-90 жылдан соң дала заңдарына өзгерістер мен толықгырулар ендіріл оны "Жеті жарғы" деген атаумен қайта кабылдатты. Тәуке хан әдет-ғұрып заңдарын қайта жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға айналған Төле би, Казыбек би, Әйтеке билердің басшылығы-мен қазақтың белгілі би, шешен, білгірлері бірнеше рет жиналып "Жеті жарғының" нормаларын талқылаған "Күлтөбенің басында күңде жиын" деген сөз сол кезден калған. Ақырында жан-жақты сұрыпталған "Жеті жарғы" заңдар жинағы дүниеге келген. "Жеті жарғының" алғашында қағазға түскен нүсқасы да бар болуы мүмкін деген жорамалдар бар. "Жеті жарғының" бізге жеткен казіргі нұсқаларының бір-бірінен өзгешеліктері бар. Оның қазақша нүсқасы бізге жетпеген. Бізге жеткені XIX ғасырдың алғашқы ширегінде орыс ғалымдары жазып алған нұсқалары. 1804 жылы Г. Спаский

Кіші жүздің жаппас руының старшины Көбек Шүкірәлиевтен 11 фрагменттен тұратын "Жеті жарғының" нұсқасын алғаш рет жазып алып "Сибирский вестник" журналында жариялады. Екінші нұсқа атақты тарихшы А. Левшиннің 1832 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген "Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацских, орд и степей" атты кітабында кілтіріледі. Бұл нұсқа 34 фрагменттен тұрады. Нұсқаларды мұндай фрагменттерге белу кейінірек жасалған. А. Левшиннің кітабы бойынша жеткен "Жеті жарғы" заңдар жинағының казақша ықшамдалған аудармасы мъша төмендегідей:

Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің қүнын төлеу (ер адамға - 1000 қой, әйелге - 500 қой) ; - ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылық жасаған адам өлім жазасына кесіледі, жазаны ердің қүнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады; - денеге зақым келтірілсе, соған сәйкес құн төленеді (бас бармақ - 100 қой, шъшашақ - 20 қой) ;

- төре мен қожаның күны қарашадан 7 есе артық төленеді;

- егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екі кабат әйел жасаса, жазадан босатылады) ;

- егер ері әйелін өлтірсе, ол әйелінің қүнын төлейді;

- ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапка тартылмайды, ал анасы баласын қасакана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі;

- өзіне-өзі қол салғандар бөлек жерленеді;

- егер екі кабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса: бес айлық бала үшін - бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға - әр айына 1 түйеден (аныктама үшін: 100 түйе - 300 атқа немесе 1000 қойға тең) ;

- әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мұндай қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе, жазадан босатылады;

- Әйелі ерінің көзіне шөп салу үстінде үсталса, ері оны өлтіруге хақылы, бірақ қылмысты сол сәтінде жария етуге тиіс; әйелінен сезіктенген еркектің сөзін 4 сенімді адам дәлелдеп беру керек. Егер олар теріске шығарса, әйел күнәсіз деп табылып, жазадан босатылады;

- біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып кашкан адам өлімге бүйырылады немесе ердің кұнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе, күйеуіне калың төлеп, қосымшасына калыңсыз қыз беруге тиіс;

61- әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сүрауга тиіс, сүрамаса, арсыздығы ұшін айып салынады;

- қан алмастыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайындар белгілеген жазаға бүйырылады; мұндай қылмыс бөтеңцердің қарауына берілмейді;

- құдайға тіл тигізген (7 адам куәлік берсе) таспен атып елтіріледі;

- кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады;

- құл омірі қүнсыз, ол қожайынның билігінде (қазақ құлдарды жалшы, малшы ретінде ұстап, кейін белек шыға-рып отырған) ;

- ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрым байлаған күйі қара сиырға теріс мінтізіп, езін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал қыз қол-аяғы байланып, анасының билігіне беріледі;

- ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруга тиіс;

- ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға тартылады;

- ерінің ұрлығын біле тұра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады;

- өсиет ағайындар мен молданың қатысуы арқылы жасалады;

- барымтадан кайткан мал толімен қайтарылуға тиіс;

- дауды шешу билер мен ақсакалдарта жүктеледі;

- куәлікке кемінде екі немесе үш адам жүреді.

1. Ол ХVІ ғасырда Қасым хан билігі кезінде бастау алды. “Қасым ханның қасқа жолы” салт-дәстүр негізіне айналған алғашқы Кодекс болып қалыптасты. Бірақ ол бізге жазба түрде жетпесе де, оның кейбір заңды акті ретінде қабылданатын бес бөлімі болған.

Бірінші бөлім-мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалардан (мал-мүлік, жер-су, қоныс дауларын шешу ережелері) тұрды. Екінші бөлім-қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормаларын (кісі өлімі, ел шабу, мал ұрлау, ұрлық т. б. қолданылытын жазалар) жинақтады. Үшінші бөлім-әскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ әскери тәртіп бұзғандағы жазаларға байланысты құқықтық нормаларды (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, тұлпар ат, ердің құны т. б. ) қарастырды. Төртінші бөлім-елшілік жораларға қатысты, елшілерді тағайындау және қабылдау тәртібі, дипломатиялық этикет мәселелері туралы нормалардан (шешендік, әдептілік, халықаралық қатынастардағы сыпайылық, сөйлеу мәнері) тұрды. Бесінші бөлім-жұртшылық заңы (қайтыс болғандарды жерлеу, шүлен тарту, ас-той, мерекелер мен жиындардағы ережелер, жылу, асар т. б. ) рәсімдеріне арналды.

2. Қасым ханмен туысқан Жәдік ханның немересі Шығай ханның баласы Есім ханның кезінде (1598-1628 ж. ж. ) әдет-ғұрып құқықтары қайта жүйеленді. Ол заң “ Есім ханның ескі жолы ”деп аталды.

Есім хан негізінен бұрынғы Қасым хан тұсындағы құқықтық ережелерді қайталады. Есім ханның тұсында қалмақтармен соғыстардың күшеюіне байланысты әскери міндеткерліктер күшейтіліп, әскери тәртіп бұзған үшін жазалар қатайтылған. Бізге келіп жеткен деректер бойынша Есім хан ердің құнына 100 жылқы және алты жақсы (6 түйе) кесім белгіген. Ол бай-кедей, жас-кәрі, қараша-сұлтан демей еркек аталудың бәріне бірдей қолданылған.

3. Тәуке ханның (1680-1718 ж. ж. ) тұсында мемлекеттік аппараттың құрамында үлкен өзгерістер болып, ол белгілі заң-құқық жүйелері арқылы қазақ мемлекеттілігін қалыптастыра бастады. Сөйтіп, әкімшілік-басқару процесіне “ билер кеңесі ” енгізілді. Бұл мемлекеттік орган қазақ хандығының саяси жүйесінде үлкен құқықтарға ие болумен қатар, мемлекеттік ішкі, сыртқы саясатты жүргізуде орасан зор рөл атқарды. Тәуке хан алғаш рет қазақ қоғамының құқықтық жүйесін қалыптастырды . Ол билік құрған кезеңде мемлекетті нығайтып, белгілі тәртіп орнату үшін тиімді, халық мүддесіне сай, ал орындалуы, арнаулы тетіктермен қамтамасыз етілетін заң жүйесі керек еді. Бұл қағиданы жете түсінген Тәуке хан жаңа құқық жүйесін қалыптастыру үшін қазақтың қара қылды қақ жарған, өздерінің әділ шешімдерімен елге танымал болған билерін қызметке тарта білді. Олардың қатарында Төле би, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке би бар еді. Соның негізінде қазақ қоғамының “ұлттық Хартиясы” дүниеге келді. Ол - “ Жеті Жарғы” деп аталды. Жарғы 7 бөлімнен тұратын. Бірінші, Жер дауы; онда меншік құқығы мен нормалары реттеліп жайлаулар мен су қорларын пайдалану бір жүйеге салынып отырды. Екінші, жесір дауы; онда жесірлер мен жетім қалғандардың жеке бастарының құқы және олардың мүліктеріне иелік реттеліп отыруымен бірге ағайындармен қарым-қатынастары қалыпты жүйеге түсірілді. Үшінші, отбасы-неке құқығының нормалары. Төртінші, сот процесін жүйеге түсіруші нормалар. Бесінші, мемлекетті басқару және әскери істерге байланысты құқық нормалары. Алтыншы, айып төлеуге байланысты қылмыстық құқық нормалары. Жетінші, құн төлеуге байланысты қылмыстық құқық нормалары. Осының бәрі Кіші Орда қырғыздарының (қазақтарының) айтуына қарағанда қазақ халқы бір жылдары тыныштықта өмір сүріп, өз заңдары мен құқықтық және соттық тәртібі болып, әрі атақты Тәуке ханның билік жүргізу кезеңін “Алтын ғасырға” балаған да кезең болғанын көрсетеді.

“ Жеті жарғы ” бойынша кім сұлтанды немесе қожаны өлтірсе, оның ағайындары өлген адамның туысқандарына жеті адам үшін құн төлеген. Егер әйелі күйеуін өлтірсе, онда оған өлім жазасы кесіліп, оны ешбір құнмен құтқара алмайтын болған. Ал, өзіне-өзі қол салғандар болса, олар басқа өлгендермен бірге жерленбеген. Міне, осындай заңдылықтардың қалыптасуы Тәуке ханның хандық құрған кезін “Алтын ғасырға” теңейді. Абай Құнанбаевтың “Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы “Қасым ханның қасқа жолын”, “Есім ханның ескі жолын”, әз Тәукенің “Жеті жарғысын” білмек керек”, - деп айтуы Ресей патшалығының қазақтарға таңған жолының дұрыс еместігін, билерді еш уақытта да сайлап қоюға болмайтындығын көрсетеді.

3. Қазақ қоғамында әдет-ғұрыптық (адат) құқықтық жүйе орыны

Патшалық Ресей отары болғанға дейін қазақ қоғамында жазба түрдегі құқық болмағанына қарамай, ұлт өмірінде әдет-ғұрыптық ( адат) құқықтық жүйе мейлінше жақсы дамып, ол - әлеуметтік-реттеу және басқарымдық құрылымда ерекше орын алды. Әдет-ғұрып құқығы өзінің ежелгілігіне қарамай белгілі бір кезеңдерде өзгертіліп-толықтырылып отырылды. Соған қарамай сандаған ғасырлар бойы негізгі құқықтық институт ретінде оған айтарлықтай өзгертулер енгізілген емес. Осы тұрғыда алғанда ол патриархальдық-феодалдық қоғамдық және саяси қатынасты реттейтін құрал ғана болып қалмай, қазақтың болмыс-бітімін қорғап-қолдайтын бірден-бір қуатты күшке ие негіз көзі еді. Қазақ әдет-ғұрып құқығын зерттеп-зерделемей, оның қазан төңкерісіне дейінгі тыныс-тіршілігін, тұрмыс-салтын, өмірге көзқарасы мен тарихи қалыптасуын сипаттау мүмкін емес. Ол 1917 жылға дейін патшалық Ресей отарлауы арқасындағы қарым-қатынастардан орыс заңының қазақ даласына етенелей енгеніне қарамай өз күшін бірде әлсіреткен емес. Оның күні кешеге дейін, яғни тәуелсіздік алған мезгіл аралығы уақытында жалпы теориялық жағынан терең оқытылмағаны да жасырын емес. Құқықтанушылар әдет-ғұрып құқығын тек құқық көзі ғана деп талдап-талқылайды. Бұл дұрыс емес. Қазақтың әдет-ғұрып құқығын тарихи этнографиялық тұрғыда зерттеп-зерделеп қана қоймай, оны жүйеге түсірілген норма ретінде зерттеп-зерделеу керек. Сонымен бірге әлеуметтік-нормалардың табиғи даму арқылы тәрбиелік мән-мағына жағынан да даму процесіне барынша назар аударылуы тиіс. Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы негізінің көзі ауызша салт-дәстүр - адат болып есептелінеді. Ол әлем халқы тарихы құқығының бөлінбес бір бөлшегі ретінде қарауға толық құқығымыз бар. Қазақстандағы дәстүрлі құқық нормаларын зерттеп-зерделеу бүкіләлемдік тарихи процестің заңдылығына үлес болып қосылатыны анық. Өйткені, әртүрлі халықтардың әдет-ғұрып нормаларының бір-бірімен ұқсап жатуы, яғни әлеуметтік-экономикалық, жағрафиялық және басқа да жағдайларының үндесіп өзді-өзін толықтыруы да соның айғағы. Оған адамдар қарым-қатынасындағы заңдық нормаларды басқа да қоғамдық құбылыстармен байланыстырсақ, онда қазақ әдет-ғұрып салтының қыр-сыры ашыла түседі. Қазақ әдет-ғұрып құқығын талдап-талқылау үшін алдымен біз адат терминінің қайдан шыққанына және мән-мағынасына үңілуге тиіспіз. Ол Шығыс халықтарында салт-дәстүр мен әдеттерді немесе қарым-қатынас құқығын сақтайтын қоғамдық дәстүр күшінің бірлігін көрсетеді. Бұл туралы ғалымдар әртүрлі болжамдар айтып жатады. Жалпы, адат - әдет-ғұрып, салт-дәстүрді көрсететін араб сөзі. Қазақ қоғамының экономикалық және мәдени даму процесіне сай бұл форма ұлттың қалыптасу кезеңдерінің айнасы дегендей боларлық. Қазақ хандары ұлттың әдет-ғұрыпын сан рет өзгертуге тырысып, оны билеуші тап өкілдеріне лайықтап жасамақшы да болған еді. Тарихи құжаттар деректеріне назар аударсақ, Хақназар хан (1538-1580) және Есім хан (1598-1628) билеген кезеңдерде қазақтың әдет-ғұрып салтына едәуір мемлекеттік дәреже (статус) берілгені белгілі. Ал, Тәуке хан кезіндегі (1680-1718) құжатта: “хан Тәуке Күлтөбеде жеті биді жинап, Қасым және Есім ханнан қалған ескі әдет-ғұрыптардың басын біріктірген . . . Сөйтіп олардан жаңа Жеті жарғы аталатын құқықтық-заңдық әдет-ғұрып жүйесін қалыптастырды”, - деп көрсетіледі. “Жеті жарғы” нормалары қазақтың әлеуметтік теңсіздігі принциптеріне негізделіп жасалды. Одан сол кездегі экономикалық және саяси жағдайдың қаншалықты болғандығын байқауға болады. Жеті жарғы және әдет-ғұрып құқық нормалары би-сұлтандардың және хандардың төрелік ету қызметі барысында жаңарып-толықтырылып отырды. Билер шешімі (бидің билігі) күнделікті әдет-ғұрып құқық нормаларына енді. Ол тергеуші би қызметіндегі іс-әрекеттер мен жағдайларға және қабылданған шешімдерге орай Ереже деп аталды. Ереже негізгі қағида есебінде саналып, құқықтың көзі болды. Оның құқықтық-материалдық жаңа түрі де өмірге келді. Қазақ билері бұл тұста мұсылмандық-шариғат жолын да қолданып отырған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.