Аймақтық интеграция шеңберіндегі Араб Мағриб бірлестігі
Қысқартылған атаулар тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ТАРАУ БАТЫС ОРТАТЕҢІЗІНДЕГІ АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТЕНДЕНЦИЯНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Солтүстік Африка елдерінің саяси дамуының құқықтық негіздері ... ...8
1.2 Мағриб елдері арасындағы саяси.экономикалық байланыстарының нығаю үрдісінің кейбір қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Мағриб елдеріндегі ішкі саяси.әлеуметтік жағдай: өзекті мәселелері мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 ТАРАУ АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АРАБ МАҒРИБ БІРЛЕСТІГІ
2.1 Араб Мағриб Бірлестігінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... 27 2.2 Араб Мағриб одағы шеңберіндегі өзара қатынастар және еуропалық ықпал ету үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39 2.3 Мағриб елдері мен Еуропалық Одақ арасындағы ынтымақтастық: негізгі мәселелері мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ТАРАУ БАТЫС ОРТАТЕҢІЗІНДЕГІ АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТЕНДЕНЦИЯНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Солтүстік Африка елдерінің саяси дамуының құқықтық негіздері ... ...8
1.2 Мағриб елдері арасындағы саяси.экономикалық байланыстарының нығаю үрдісінің кейбір қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Мағриб елдеріндегі ішкі саяси.әлеуметтік жағдай: өзекті мәселелері мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 ТАРАУ АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АРАБ МАҒРИБ БІРЛЕСТІГІ
2.1 Араб Мағриб Бірлестігінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... 27 2.2 Араб Мағриб одағы шеңберіндегі өзара қатынастар және еуропалық ықпал ету үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39 2.3 Мағриб елдері мен Еуропалық Одақ арасындағы ынтымақтастық: негізгі мәселелері мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі халықаралық қатынасатар жүйесінде аймақтық интеграциялық үрдістер кең етек алуда. Сол ретте Машриктегі бірігу қозғалыстары солтүстікафрикалық елдердегі жағдайлардың дамуына өзінің жағымды әсерін тигізді. Олар осы болашақтағы онжылдықта ең басты идеясы антикалық эпохаға дейін кететін ортағасырлық тарихи тамырлар Ұлы Араб Мағрибын құру болды. Солтүстік Африка араб елдеріндегі интеграциялық тенденцияның дамуына белгілі аймаққа байланысты бірнеше спецификалық маңыздылықтар қатысты: Мағриб елдері Африкалық құрлықтың солтүстік пен солтүстік-батысында үлкен аймақты алып жатыр, оның өзі бір уақытта араб және африка қауымдастығына жататынын көрсетеді. Бірақ көбінесе араб елдерімен қатынасы басым болып келеді. Мағриб елдері, Ливиядан басқа, бұрынғы Франция жерлері болып келеді. Оның өзі олардың бұрынғы метрополиядан және Еуропаға байланыстылығын көрсетеді. Мағрибтер ұлттық азат ету барысында тарихи қойылған мақсаттардың тұтастығы, кейін, тәуелсіз мемлекет болу барысында және даму бағдарламалардың құрастыруында, осы елдердің саяси лидерлерінің обьективті түрде біркелкі даму формаларды іздестіруге түрткі болды. Интеграцияға ұмтылу Мағриб елдерінің әлі отарлық тәуелділіктен шықпаған кезден басталды деуге болады. 20 ғ. соңы - 21 ғ. басында әлемдік және аймақтық деңгейде саяси - экономикалық саласында әртүрлі мемлекеттер арасында өзара тәуелділікті күшейту тенденциялары қарқынды дамуда болды, сонымен қатар көптеген елдердің өзара ықпалдасу мақсаты осы заманның жаңа қатерлеріне бірге қарсы тұруда. Жаңа өлшем солтүстік және оңтүстік ынтымақтастыққа ие болады. Тап осы бағыт халықаралық қатынастарда көптеген мамандармен бай және кедей елдер арасында әлеуметтік - экономикалық дамуда конфронтациалдық деңгейлерде айырмашылықты сақтаушы ретінде қарастырады . Оңтүстікте арта түскен қыр көрсетулер – жиі болатын жергілікті даулар, лаңкестік, жаппай қырып-жою қаруларын қолдану мүмкіндігі, демографиялық теңсіздік , яғни тұрақсыздықтың негізгі қайнар көзі дамушы елдер деп саналуы, бұл өз кезегінде солтүстік елдерде алаңдаушылық туғызуда. Дамушы елдерде әлеуметтік - экономикалық даму көрсеткіштерімен туып көбеюшілік көрсеткіштері жоғары дәрежеде болу сәйкестіксіздігі кедейліктің өсуіне алып келеді. Ол өмір деңгейінің жалпы нашарлауына бірте-бірте алып келеді.
Заңнамалық құжаттар:
1. Тунис Республикасының Конституциясы. 1 шілде 1959 ж қабылданды. Constitution de la Republic Tunisienne 1959.
2. The Constitution of the Kingdom of Morocco. Adopted on September 13th , 1996 // http//confinder.richmond.edu
3. Конституция Алжира 1996 г. АНДР. Конституция и законадательные акты.М.1983.
4. Мавритания Конституциясы. 1991 ж. The Constitution of the Republic of Mauritania. Nuakchott, 1991. http//confinder.richmond.edu
5. Каддафи Муаммар. Зеленая книга (1973-1979) М. 1989.
Дипломатиялық құжаттар:
6. «Договор о создании Союза арабского Магриба». 1989 г.
http://www.maghreabarabe.org
7. Араб Қауымдастық Кеңесін құру хартиясы. Багдад 15-16 февраля 1989 год, было принято решение о создании Совета арабского сотрудничества.
8. Араб Мағриб Бірлестігін құру декларациясы. Марракеш 17 қаңтар 1989ж. // http://docs.google.com/viewer
9. ЕО және Тунис арасындағы Евроортатеңіз келісім шарты. (Брюссель, 17 июля 1995 г.)Евросредиземноморское соглашение,
Учреждающее ассоциацию между республикой тунис, с одной стороны, и европейскими сообществами и их государствами - членами, с другой стороны// http://unesdoc.unesco.org
10. Біріккен Ұлттар Ұйымының 90-ж Африка елдеріне көмек қамтамасыз етудегі жаңа бағдарлама. Принята резолюцией 46/151 Генеральной Ассамблеи от 18 декабря 1991 года//
11. Римский договор - 25 марта 1957 год. Единый Европейский Акт. Договор о Европейском Союзе. М.,1994. стр. 53
12. Маастрихт келісімі. 1 қаңтар 1993 ж. http://unesdoc.unesco.org
13. Декларации о намерениях (Declaration of Intent) 1987. v.1,Luxembоurg, 1118 p http://unesdoc.unesco.org
14. The Barcelona Process. The Europe – Mediterranean Partnership. 2001 Revew. European Commission.
15. Ортақ еуропалық Акт. Еуропалық Одақ жөніндегі шарт М.,1994. стр. 53
16. Араб Мағриб Кеңесі мен ЮНЕСКО арасында қауымдастық проекті туралы келісім. Париж 16 сәуір 2009ж. “International Conference and TTR- 17 Post-cruise Meeting of the Training trough Research Programme” //unesdoc.unesco.org
17. Евроодаққа Алжирдің ассоцииреленген мүше ретінде кіруі туралы келісім. 22 сәуір 2002ж. // http://docs.google.com/viewer
18. Arab Human Developent Report 2002, Creating Opportunities for Future Generations. New York. http://docs.google.com/viewer
см.Отчет Комиссии совета для Европейского парламента соседи расширенной Еуропы: схемы отношений с восточными и южными соседями, СОМ (2003)104 Брюссель 11.03.2003
19. Договор о дружбе и согласии 1983 г. // www.iimes.ru
20. West Africa – European Community 10th EDF// Regional Strategy Paper and Regional Indicative Programme for the period 2008-2013
Саяси қайраткерлердің баяндамалары, сөйлеген сөздері, сұхбаттары:
21. Сейф аль-Ислам Каддафи намечает ориентиры завтрашней Ливии. Ориентиры завтрашней Ливии. ("Middle East Online", Великобритания)
22. Муамар Каддафи. РИА Новости. 14:52 / 12.12.2008. Ливия напишет себе конституцию.
23. Г.Г. Косач. Арабский мир: идентичность и структура геополитического региона www.google.ru
24. И.С. Берг . Германо-магрибское сотрудничество: оценки развития. www.google.ru
25. Біріккен Араб Мағриб елдерінің бұрынғы бас хатшысы М.Амамның Одақтың Мысыр арқылы кеңейуіне байланысты сөйлеген сөзі. http://www.ahram.org.eg/weekly/1999/434
26. 1999 ж қаңтарда Тунистегі ғылыми практикалық конференцияда, БАМ елдерінің онжылдығына арнайы Тунис президентінің сөйлеген сөзі. www.tunisiaonline.com/news.html
27. Араб Мағриб Кеңесінің бас хатшысы Х. Буларес, «Реалите» Тунис газетінде берген интервьюінде сөйлеген сөзі. //Realite,#873/25 septembre 2002,Tunis.
25. Патимат Ханжарова. Сотрудничество Союза арабского Магриба с Европейским союзом.статья.
28. И.М. Мохова. Французская инициатива Средиземноморского Союза. ( статья)
29. А.А.Ткаченко Барселонский процесс: проблемы и перспективы. Статья.
30. Мухаммед VІ Мароккода және Абдельазиз Бутефлики Алжирде билік етуші тұлғалардың келіссөздер жүргізу барысындағы сөйлеген сөздері.
31. Муаммар Каддафи қазіргі Африкалық Одақтың төрағасы ретінде 8-10 шілдеде 2009 ж. «Үлкен Сегіздік» саммитіне қатысады. (Италия). Осыған байланысты ливиялық лидерінен "Евроньюс" телеканалынан алған сұхбат.// www.algathafi.org
32. Ливия революциясының басшысы М. Каддафидің сөзі. ИТАР-ТАСС. WWW.KADDAFI.RU
33. 28-29 октября Ливию посетил и провел переговоры с лидером революции президент Алжира Абдельазаз Бутефлика. В переговорах приняли участие генералы Мустафа аль-Харруби и Хувейлди аль-Хмейди.
34. А.А.Кашина. Ситуация в Тунисе: декабрь 2009 г. Внешняя политика.www.google.ru
35. Сыртқы саяси ведомстваның басшысы М. Бенаисса Мароккода болған Кеңес комиссияда сөйлеген сөзі.
36. Вестник. ИТАР-ТАСС, 20.12.1995. www.google.ru
Арнайы әдебиеттер:
37. Сапронова М.А. Арабский Восток: Власть и конституции. М. – Изд. Росспэн. 2001 . с.29.
38. Левин З. И. Общественная мысль на Востоке. Постколониальный период. М.,Изд: «Восточная литература» РАН,1999.с.117.
39. Ковтунов А.Г. проблемы интеграции стран Магриба (80-е – середина 90-х годов). М. 1998.с.14.
40. Народонаселение: энциклопедический словарь. М.: 1994 г.
41. Иванова И.П. Рыночные реформы и экономический рост в арабских странах // Арабские страны Западной Азии и Северной Африки. М., 1998.
42. А.Д. Воскересенский. Восток и Запад: региональные подсистемы и региональные проблемы международных отношений. Учебное пособие.-М. РОССПЭН 2002-528c.
43. Кхошайш Фуад Али. Угрозы и вызовы для Ближнего Востока // Международные отношения на Ближнем и Среднем Востоке и политика России на рубеже XXI века. М., 2000
44. Гума Э. Национально-освободительное движение и проблема М: Наука 1977 – 432с.
45. Шагаль В.Э Арабские страны : язык и общество М. Издательство : «Восточная литература» РАН,1998
46. Азатян В.В., Ткаченко А.А. Интеграционные процессы в экономике стран Северной Африки. Изд. Института изучения Израиля и Ближнего Востока совместно с Институтом Африки РАН 2000.
47. Арабский Восток и Магриб. Под ред. Лебедева Е.А. М.1977.
48. Алфимов Е.В. Западная Сахара М.1979
49. Арабские страны: история, экономика, политика. Сборник статьей. М: Наука 1986.278с.
50. Араслы Э.Т. Межарабские Экономические отношения. 60-е – 70-е годы. (объем, формы, проблемы и перспективы) М.1985.
51. Баймуратов К. Вот он, арабский Восток. (арабы в борьбе за независимость и единства) Алма-Ата. Казахстан. 1967. 303с.
52. Ланда Р.Г. Алжир и проблемы безопасности Средиземноморья.// Ближний Восток: Проблемы региональной безопасности. М. 2000.
53. Мальцев Ю.С. Страны Магриба в региональной и мировой политике.М.1994.
54. Страны Северной Африки. Государство и экономическое развитие. Под. Ред. Васильева А. М.; М.,1987.
Мерзімді басылымдар:
55. Данные социологического исследования, проведенного в Марокко, и опубликованного в газете Африка/Интеллигент. 2002г январь.
56. Алалыкин Д. С. Афразия и Евразия: регионы противостояния. Журнал "Самиздат"
57. «Леонтьевские»газета. Выпуск №1 2002 Взаимодействие России и EC: северное измерение
58. Ковальский Н.А. Средиземноморское направление // Доклады Института Европы. – Европейский Союз: факты и комментарии. – М., 2000. – Выпуск 4 (21) – С. 20-21.
59. Ткаченко А.А Перспективы интеграции стран Северной Африки и Европейского Сообщества. //Ближний Восток и Современность. Выпуск 4 . М . 1997
60. Хасянов А. Ж. Марокко в 90-е годы 20 века.: Реформы ХасанаІІ и Мохаммеда VІ. Итоги и перспективы.// Ближний Восток и Современность. Вып. 12. М. 2001.
61. Азия и Африка сегодня №3 (548) 2003. Изд. «Наука» РАН. Африканские верования. Е. Колосов, Н. Колосова.
62. Азия и Африка сегодня №4 2003. Изд. «Наука» РАН. Внешняя политика Алжира на рубеже столетий. Е. Богачурский, М. Богачурский.
63. Азия и Африка сегодня №2 (619) 2009. Марокко-Франция: с мечтой о «райской жизни». Е. Б. Деминцева.
64. Азия и Африка сегодня №8 (625) 2009. Африка: Социально-экономическая мобильность населения и проблема образования. М. О. Абрамова.
65. Континет № 24 (209) 19 декабря 2007-15 января 2008. Алматы. Евгений Пастухов
66. «Конституционное право: восточноевропейское обозрение»
журнал №1 (42) 2003 стр. 38-41. С.Ю.Кашкин
1. Тунис Республикасының Конституциясы. 1 шілде 1959 ж қабылданды. Constitution de la Republic Tunisienne 1959.
2. The Constitution of the Kingdom of Morocco. Adopted on September 13th , 1996 // http//confinder.richmond.edu
3. Конституция Алжира 1996 г. АНДР. Конституция и законадательные акты.М.1983.
4. Мавритания Конституциясы. 1991 ж. The Constitution of the Republic of Mauritania. Nuakchott, 1991. http//confinder.richmond.edu
5. Каддафи Муаммар. Зеленая книга (1973-1979) М. 1989.
Дипломатиялық құжаттар:
6. «Договор о создании Союза арабского Магриба». 1989 г.
http://www.maghreabarabe.org
7. Араб Қауымдастық Кеңесін құру хартиясы. Багдад 15-16 февраля 1989 год, было принято решение о создании Совета арабского сотрудничества.
8. Араб Мағриб Бірлестігін құру декларациясы. Марракеш 17 қаңтар 1989ж. // http://docs.google.com/viewer
9. ЕО және Тунис арасындағы Евроортатеңіз келісім шарты. (Брюссель, 17 июля 1995 г.)Евросредиземноморское соглашение,
Учреждающее ассоциацию между республикой тунис, с одной стороны, и европейскими сообществами и их государствами - членами, с другой стороны// http://unesdoc.unesco.org
10. Біріккен Ұлттар Ұйымының 90-ж Африка елдеріне көмек қамтамасыз етудегі жаңа бағдарлама. Принята резолюцией 46/151 Генеральной Ассамблеи от 18 декабря 1991 года//
11. Римский договор - 25 марта 1957 год. Единый Европейский Акт. Договор о Европейском Союзе. М.,1994. стр. 53
12. Маастрихт келісімі. 1 қаңтар 1993 ж. http://unesdoc.unesco.org
13. Декларации о намерениях (Declaration of Intent) 1987. v.1,Luxembоurg, 1118 p http://unesdoc.unesco.org
14. The Barcelona Process. The Europe – Mediterranean Partnership. 2001 Revew. European Commission.
15. Ортақ еуропалық Акт. Еуропалық Одақ жөніндегі шарт М.,1994. стр. 53
16. Араб Мағриб Кеңесі мен ЮНЕСКО арасында қауымдастық проекті туралы келісім. Париж 16 сәуір 2009ж. “International Conference and TTR- 17 Post-cruise Meeting of the Training trough Research Programme” //unesdoc.unesco.org
17. Евроодаққа Алжирдің ассоцииреленген мүше ретінде кіруі туралы келісім. 22 сәуір 2002ж. // http://docs.google.com/viewer
18. Arab Human Developent Report 2002, Creating Opportunities for Future Generations. New York. http://docs.google.com/viewer
см.Отчет Комиссии совета для Европейского парламента соседи расширенной Еуропы: схемы отношений с восточными и южными соседями, СОМ (2003)104 Брюссель 11.03.2003
19. Договор о дружбе и согласии 1983 г. // www.iimes.ru
20. West Africa – European Community 10th EDF// Regional Strategy Paper and Regional Indicative Programme for the period 2008-2013
Саяси қайраткерлердің баяндамалары, сөйлеген сөздері, сұхбаттары:
21. Сейф аль-Ислам Каддафи намечает ориентиры завтрашней Ливии. Ориентиры завтрашней Ливии. ("Middle East Online", Великобритания)
22. Муамар Каддафи. РИА Новости. 14:52 / 12.12.2008. Ливия напишет себе конституцию.
23. Г.Г. Косач. Арабский мир: идентичность и структура геополитического региона www.google.ru
24. И.С. Берг . Германо-магрибское сотрудничество: оценки развития. www.google.ru
25. Біріккен Араб Мағриб елдерінің бұрынғы бас хатшысы М.Амамның Одақтың Мысыр арқылы кеңейуіне байланысты сөйлеген сөзі. http://www.ahram.org.eg/weekly/1999/434
26. 1999 ж қаңтарда Тунистегі ғылыми практикалық конференцияда, БАМ елдерінің онжылдығына арнайы Тунис президентінің сөйлеген сөзі. www.tunisiaonline.com/news.html
27. Араб Мағриб Кеңесінің бас хатшысы Х. Буларес, «Реалите» Тунис газетінде берген интервьюінде сөйлеген сөзі. //Realite,#873/25 septembre 2002,Tunis.
25. Патимат Ханжарова. Сотрудничество Союза арабского Магриба с Европейским союзом.статья.
28. И.М. Мохова. Французская инициатива Средиземноморского Союза. ( статья)
29. А.А.Ткаченко Барселонский процесс: проблемы и перспективы. Статья.
30. Мухаммед VІ Мароккода және Абдельазиз Бутефлики Алжирде билік етуші тұлғалардың келіссөздер жүргізу барысындағы сөйлеген сөздері.
31. Муаммар Каддафи қазіргі Африкалық Одақтың төрағасы ретінде 8-10 шілдеде 2009 ж. «Үлкен Сегіздік» саммитіне қатысады. (Италия). Осыған байланысты ливиялық лидерінен "Евроньюс" телеканалынан алған сұхбат.// www.algathafi.org
32. Ливия революциясының басшысы М. Каддафидің сөзі. ИТАР-ТАСС. WWW.KADDAFI.RU
33. 28-29 октября Ливию посетил и провел переговоры с лидером революции президент Алжира Абдельазаз Бутефлика. В переговорах приняли участие генералы Мустафа аль-Харруби и Хувейлди аль-Хмейди.
34. А.А.Кашина. Ситуация в Тунисе: декабрь 2009 г. Внешняя политика.www.google.ru
35. Сыртқы саяси ведомстваның басшысы М. Бенаисса Мароккода болған Кеңес комиссияда сөйлеген сөзі.
36. Вестник. ИТАР-ТАСС, 20.12.1995. www.google.ru
Арнайы әдебиеттер:
37. Сапронова М.А. Арабский Восток: Власть и конституции. М. – Изд. Росспэн. 2001 . с.29.
38. Левин З. И. Общественная мысль на Востоке. Постколониальный период. М.,Изд: «Восточная литература» РАН,1999.с.117.
39. Ковтунов А.Г. проблемы интеграции стран Магриба (80-е – середина 90-х годов). М. 1998.с.14.
40. Народонаселение: энциклопедический словарь. М.: 1994 г.
41. Иванова И.П. Рыночные реформы и экономический рост в арабских странах // Арабские страны Западной Азии и Северной Африки. М., 1998.
42. А.Д. Воскересенский. Восток и Запад: региональные подсистемы и региональные проблемы международных отношений. Учебное пособие.-М. РОССПЭН 2002-528c.
43. Кхошайш Фуад Али. Угрозы и вызовы для Ближнего Востока // Международные отношения на Ближнем и Среднем Востоке и политика России на рубеже XXI века. М., 2000
44. Гума Э. Национально-освободительное движение и проблема М: Наука 1977 – 432с.
45. Шагаль В.Э Арабские страны : язык и общество М. Издательство : «Восточная литература» РАН,1998
46. Азатян В.В., Ткаченко А.А. Интеграционные процессы в экономике стран Северной Африки. Изд. Института изучения Израиля и Ближнего Востока совместно с Институтом Африки РАН 2000.
47. Арабский Восток и Магриб. Под ред. Лебедева Е.А. М.1977.
48. Алфимов Е.В. Западная Сахара М.1979
49. Арабские страны: история, экономика, политика. Сборник статьей. М: Наука 1986.278с.
50. Араслы Э.Т. Межарабские Экономические отношения. 60-е – 70-е годы. (объем, формы, проблемы и перспективы) М.1985.
51. Баймуратов К. Вот он, арабский Восток. (арабы в борьбе за независимость и единства) Алма-Ата. Казахстан. 1967. 303с.
52. Ланда Р.Г. Алжир и проблемы безопасности Средиземноморья.// Ближний Восток: Проблемы региональной безопасности. М. 2000.
53. Мальцев Ю.С. Страны Магриба в региональной и мировой политике.М.1994.
54. Страны Северной Африки. Государство и экономическое развитие. Под. Ред. Васильева А. М.; М.,1987.
Мерзімді басылымдар:
55. Данные социологического исследования, проведенного в Марокко, и опубликованного в газете Африка/Интеллигент. 2002г январь.
56. Алалыкин Д. С. Афразия и Евразия: регионы противостояния. Журнал "Самиздат"
57. «Леонтьевские»газета. Выпуск №1 2002 Взаимодействие России и EC: северное измерение
58. Ковальский Н.А. Средиземноморское направление // Доклады Института Европы. – Европейский Союз: факты и комментарии. – М., 2000. – Выпуск 4 (21) – С. 20-21.
59. Ткаченко А.А Перспективы интеграции стран Северной Африки и Европейского Сообщества. //Ближний Восток и Современность. Выпуск 4 . М . 1997
60. Хасянов А. Ж. Марокко в 90-е годы 20 века.: Реформы ХасанаІІ и Мохаммеда VІ. Итоги и перспективы.// Ближний Восток и Современность. Вып. 12. М. 2001.
61. Азия и Африка сегодня №3 (548) 2003. Изд. «Наука» РАН. Африканские верования. Е. Колосов, Н. Колосова.
62. Азия и Африка сегодня №4 2003. Изд. «Наука» РАН. Внешняя политика Алжира на рубеже столетий. Е. Богачурский, М. Богачурский.
63. Азия и Африка сегодня №2 (619) 2009. Марокко-Франция: с мечтой о «райской жизни». Е. Б. Деминцева.
64. Азия и Африка сегодня №8 (625) 2009. Африка: Социально-экономическая мобильность населения и проблема образования. М. О. Абрамова.
65. Континет № 24 (209) 19 декабря 2007-15 января 2008. Алматы. Евгений Пастухов
66. «Конституционное право: восточноевропейское обозрение»
журнал №1 (42) 2003 стр. 38-41. С.Ю.Кашкин
МАЗМҰНЫ
Қысқартылған атаулар тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ТАРАУ БАТЫС ОРТАТЕҢІЗІНДЕГІ АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТЕНДЕНЦИЯНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Солтүстік Африка елдерінің саяси дамуының құқықтық негіздері ... ...8
1.2 Мағриб елдері арасындағы саяси-экономикалық байланыстарының
нығаю үрдісінің кейбір
қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 14
1.3 Мағриб елдеріндегі ішкі саяси-әлеуметтік жағдай: өзекті мәселелері
мен маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 ТАРАУ АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АРАБ МАҒРИБ БІРЛЕСТІГІ
2.1 Араб Мағриб Бірлестігінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Араб Мағриб одағы шеңберіндегі өзара қатынастар және еуропалық
ықпал ету үрдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 39
2.3 Мағриб елдері мен Еуропалық Одақ арасындағы ынтымақтастық:
негізгі мәселелері мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚЫСҚАРТУЛАР
АМО – Араб Мағриб Одағы.
ЕО – Еуропалық Одақ
МДБ- Мәдени және Демократия үшін Бірлестік
СКФ- Социалистік Күштер Фронты
АҚК- Араб Қауымдастығының Кеңесі
ПШАМК - Парсы Шығанағы Араб Мемлекеттерінің Кеңесі
ЮНЕСКО – Білім, ғылым және мәдениет жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымы
МДБ - Мәдениет пен демократия үшін бірлестік
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі халықаралық қатынасатар жүйесінде аймақтық
интеграциялық үрдістер кең етек алуда. Сол ретте Машриктегі бірігу
қозғалыстары солтүстікафрикалық елдердегі жағдайлардың дамуына өзінің
жағымды әсерін тигізді. Олар осы болашақтағы онжылдықта ең басты идеясы
антикалық эпохаға дейін кететін ортағасырлық тарихи тамырлар Ұлы Араб
Мағрибын құру болды.
Солтүстік Африка араб елдеріндегі интеграциялық тенденцияның дамуына
белгілі аймаққа байланысты бірнеше спецификалық маңыздылықтар қатысты:
Мағриб елдері Африкалық құрлықтың солтүстік пен солтүстік-батысында үлкен
аймақты алып жатыр, оның өзі бір уақытта араб және африка қауымдастығына
жататынын көрсетеді. Бірақ көбінесе араб елдерімен қатынасы басым болып
келеді.
Мағриб елдері, Ливиядан басқа, бұрынғы Франция жерлері болып келеді. Оның
өзі олардың бұрынғы метрополиядан және Еуропаға байланыстылығын көрсетеді.
Мағрибтер ұлттық азат ету барысында тарихи қойылған мақсаттардың тұтастығы,
кейін, тәуелсіз мемлекет болу барысында және даму бағдарламалардың
құрастыруында, осы елдердің саяси лидерлерінің обьективті түрде біркелкі
даму формаларды іздестіруге түрткі болды. Интеграцияға ұмтылу Мағриб
елдерінің әлі отарлық тәуелділіктен шықпаған кезден басталды деуге болады.
20 ғ. соңы - 21 ғ. басында әлемдік және аймақтық деңгейде саяси -
экономикалық саласында әртүрлі мемлекеттер арасында өзара тәуелділікті
күшейту тенденциялары қарқынды дамуда болды, сонымен қатар көптеген
елдердің өзара ықпалдасу мақсаты осы заманның жаңа қатерлеріне бірге қарсы
тұруда. Жаңа өлшем солтүстік және оңтүстік ынтымақтастыққа ие болады. Тап
осы бағыт халықаралық қатынастарда көптеген мамандармен бай және кедей
елдер арасында әлеуметтік - экономикалық дамуда конфронтациалдық
деңгейлерде айырмашылықты сақтаушы ретінде қарастырады .
Оңтүстікте арта түскен қыр көрсетулер – жиі болатын жергілікті даулар,
лаңкестік, жаппай қырып-жою қаруларын қолдану мүмкіндігі, демографиялық
теңсіздік , яғни тұрақсыздықтың негізгі қайнар көзі дамушы елдер деп
саналуы, бұл өз кезегінде солтүстік елдерде алаңдаушылық туғызуда. Дамушы
елдерде әлеуметтік - экономикалық даму көрсеткіштерімен туып көбеюшілік
көрсеткіштері жоғары дәрежеде болу сәйкестіксіздігі кедейліктің өсуіне
алып келеді. Ол өмір деңгейінің жалпы нашарлауына бірте-бірте алып келеді.
Бұл өте қауіпті тенденция, солтүстік және оңтүстік арасындағы
сәйкессіздіктердің өсуі жыл сайын айқындала түсуде, бұл аймақтық және
әлемдік шиеленістерге әкелетіні сөзсіз. Сондықтан да алдыңғы қатарға
әлемдік қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі шығады. Басқа
жағынан,солтүстік және оңтүстік арасында өсіп жатқан даулардың жеңу
жолдарының іздеу , бір-бірін түсініп, қауымдастырудың жолдары ізденуде.
Осыған байланысты, өнеркәсіпті дамыған елдер дамушы елдерге көмекке келе
отырып, оларға қаржы-экономикалық көмек, Оңтүстік елдерімен саяси-
экономикалық интеграциялық қауымдасу формаларын жөндеуде. Солтүстік-
Оңтүстік қатынастарының дамуы, көпжақты қауымдастықта және аймақтық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудедегі барысында негізгі мысал ретінде осы
Батыс Ортатеңіз аймағындағы интеграциалық даму үрдісін жан-жақты ғылыми
негізде сараптау да өте өзекті мәселелердің бірі екендігі ешқандай күмән
туғызбас.
Зерттеу аймағы. Осы Мағриб елдер арасындағы қарым-қатынастар екі дәрежеде
қарастырылады. Біріншіден, Марокко, Алжир, Тунис, Ливия және Мавритания
арасындағы өзара байланыс деңгейі, яғни Араб Мағриб Бірлестік ішіндегі
саяси-экономикалық ынтымақтастық үрдісі сарапталынады. Екіншіден, Еуропа
Одағы мен Солтүстік Африка елдер арасындағы кең көлемдегі еуро-жерортатеңіз
қауымдастығы шеңберіндегі байланыстар ретінде.
Жұмыстың мақсаты. Мағриб елдеріндегі өзара қарым-қатынастары нәтижесіндегі
туындаған өзекті мәселелер мен ынтымақтастықтың болашағын зерттеу.
Жұмыстың міндеті. Алға қойылған мақсатты ашу үшін келесі міндеттер
айқындалды:
- Солтүстік Африка елдерінің құқықтық негіздеріне сүйене отырып саяси
дамуын зерттеу;
- Мағриб елдеріндегі саяси - экономикалық даму жағдайын айқындау;
- Мағриб елдеріндегі ішкі саяси-әлеуметтік жағдайын, өзекті мәселелерін
ашу;
- Аймақтық интеграция шеңберіндегі араб мағриб бірлесігін айқындау;
- Араб Мағриб одағы шеңберіндегі өзара қатынастар және еуропалық ықпал
ету үрдісіндегі мәселелерді нақтылау;
- Мағриб елдері мен Еуропалық Одақ арасындағы ынтымақтастығын негізгі
мәселелері мен болашағын айқындау.
Бітіру жұмысының деректік негіздері. Бітіру жұмысы тақырыбының деректік
көздерін шартты түрде төмендегідей бес топқа бөлуге болады.
Зерттеу көздерінің бірінші тобын заңнамалық құжаттар құрайды. Яғни,
бес елдің конституциясын пайдаландым [1-5]. Мемлекеттің басты сыртқы саяси
ұстанымын айқындайтын негізгі құжат ел конституциясы болып табылады. Осыған
орай елдің бүкіл ішкі және сыртқы саясаты ел конституциясына негізделеді.
Деректік көздерінің екінші тобына дипломатиялық құжаттар орын алады [6-
20]. Екіжақты қатынастардың қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық деңгейі,
өзекті мәселелер жөніндегі саяси ұстанымдары осы құжаттарда қарастырылған.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің үшінші тобына Мағриб елдер
және Президенттері мен сыртқы істер министрлерінің, елшілердің
баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы сөйлеген сөздері және әр түрлі
ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді [21-36]. Олар алға қойылған
мақсатты талқылауда мемлекет басшыларының өзекті мәселелерге қатысты жеке
көзқарасын, сондай-ақ сол сәттегі мемлекеттің саяси ұстанымын айқындауға
өзіндік зор үлесін қосты.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Зерттелу аймақ бойынша Сапронованың М.А.
Арабский Восток: Власть и конституции. М. – Изд. Росспэн. 2001 . с.29
кітабі елдердің конституцияларымен толықтай танысып, соның барысында Мағриб
елдерін спецификалық саяси-әлеуметтік жағдайын зерттеуге үлкен үлесін қосты
[37]. Левин З. И.[38]. Аймақтық интеграция тақырыбына байланысты, ең
бастысы А. Ковтуновтың Проблемы интеграции стран Магриба (80-е - середина
90-х годов). М. 1998 г.кітабы зор үлес қосты. Монографияда жүйелі түрде
солтүстікафрика аймағында интеграциялық процесстер айқын қарастырылған.
Сонымен қатар АМО туралы анализдерге көп назар аударылған. Хронологиялық
зерттеу рамкалары 90 жж орталарымен шектеледі. Әсіресе ол Барселон
декларациясының қабылдауымен, Солтүстік Африка және Еуропа арасындағы жаңа
қарым қатынастардың пайда болуына түрткі болған 90 жж екінші жартысына
түседі [39]. Народонаселение: энциклопедический словарь. М.: 1994 г. Мағриб
елдеріндегі халық мәселесі жөнінде нақтырақ танысуға көмектесті [40].
Иванова И.П. [41]. А.Д Воскресенскидің Восток и Запад: региональные
подсистемы и региональные проблемы международных отношений кітабі кең
ауқымдағы түрдегі тарихи шолулар жасап, толықтай елдердің саясаты мен
экономикасына байланысты бірнеше сұрақтарға жауап табуға көмек көрсетті
[42]. Кхошайш Фуад Али [43]. Гумма Э. [44]. Шагаль В.Э [45]. Жұмыста А.
Азатян және А. Ткаченконың Интеграционные процессы в экономике стран
Северной Африки, М. 2000 ж. кітабында Солтүстік Африка елдерінің 80-і 90-і
жылдарда сыртқы экономикалық байланыстардың дамуы талданады. Авторлармен
аймақтағы экономикалық интеграцияның болашақтағы тереңдетілуі талданып,
Солтүстік Африка және ЕО елдерінің қауымдастық проблемалары жазылған.
Осылайша, монографияда әсіресе 90-ж ортасымен шектелетін экономикалық
интеграциялық аспектіне толық талдаумен шектеледі. Жұмыс барысында бірнеше
ресей ғалымдардың зерттеулері қолданған болатын. Олар мағриб елдері мен
зерттеуші елдердің тарихи және саяси-әлеуметтік сұрақтарға байланысты
шешуде зор үлесін қосты [46]. Лебедева Е.А [47], Алфимов Е.В. [48],
Арабские страны: история, экономика, политика. Сборник статьей [49], Араслы
Э.Т.[50]. Сонымен қатар қазақстандық зерттеушіліерден К. Баймуратовтың Вот
он, арабский Восток. (арабы в борьбе за независимость и единства) Алма-Ата.
Казахстан. 1967. кітабын айтып кетуге болады [51]. Ланда [52], Ю. Мальцев
[53], Васильев А. М.[54] әдебиеттері Солтүстік Африка елдерінің сыртқы
саясаты мен тарихи деректеріне сүйене отырып негізгі сараптамалар жасауға
көмектесті.
Ғылыми талқылаулар Африка. Интеллигент, Леонтьевские газеттері мен
Ближний Восток и Современность, Азия и Африка сегодня, Самиздат,
Континет, Конституционное право: восточноевропейское обозрение
журналдарынде кеңінен кездеседі[55-66]. Осы мақалалардың ішінде Н. Колосова
[61], А. Ткаченко [59] еңбектерін атап кетуге болады.
Хронологиялық жағынан жұмыс ХХ ғасырдың 90-жылдарынан қазіргі кезге
дейінгі уақытты қамтиды. Өйткені тек 90-жж, әсіресе екінші жартысында,
зерттелулі аймақта аймақтық интеграция жаңа қарқында дами түсті. Дегенмен
зерттеу барысында аймақ елдерінің интеграциялық даму тарихына шолу мәселені
айқындау кезінде ескеріледі.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Зерттеу жұмысында тарихи оқиғаларға,
сан-саладағы мемлекетаралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері
қолданылды. Сондай-ақ, кеңінен қолданылатын тарихи-салыстырмалы және
теориялық әдістемелік негіз де зерттеу жұмысына арқау болды.
Зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда негізгі әдістеме ретінде қоғамдық
ғылым саласында зерттеудің стандартты сараптамасы – контент-сараптама
қолдану өз септігін тигізді. Яғни, оның көмегімен БАҚ хабарламасы, саяси
тұлғалардың мәлімдемелері және секілді мәтіндердің әр түрлі типтеріне
сараптама жасалды.
Жұмыс құрылымы. Алға қойған мақсат пен міндеттерге сәйкес жұмыс ішкі
құрылымға бағынады. Ол кіріспеден, екі тараудан, алты параграфтан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БАТЫС ОРТАТЕҢІЗІНДЕГІ АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТЕНДЕНЦИЯНЫҢ ДАМУЫ.
1.1 Солтүстік Африка елдерінің саяси дамуының құқықтық негіздері
Аль –Мағриб атауы арабтардың жаулап алу жорықтары кезінен кейін осындай
атау алды. Аль-Мағриб атауы араб тілінен - күн отыратын ел немесе
Батыс дегенді білдіреді. Жалпы Мағриб – Африка континентінің солтүстік-
батысында оналасқан ауқымды аймақ. Терминология ғылымы бойынша соған
кіретін үш ел – Алжир, Марокко және Тунис – негізінен кіші Мағриб деп
аталынады. Ал осы жазып кеткен үш елге қоса тағы да Ливия мен Мавритания
және Батыс Сахараны араб немесе Ұлы Мағриб деп атауға болады.
Кең мағынадағы тарихи Мағриб Солтүстік Африканың бес мемлекетінен,
жекелей алғанда: Тунис, Алжир, Марокко, Ливия және Мавританиядан тұрады.
Бұл бес мемлекет геосаяси кеңістікте әлемдік саяси экономикалық жүйеге
үйлесімді енуге мүмкіндік беретін даму бағытын іздестіріп жүрген аймақ
болып табылады. Мағриб елдерінің соңғы онжылдықтағы дамуын сипаттау мен
сараптау, берілген мәселенің отандық шығыстануда аз зерттелгендігімен
байланысты болып отыр. Әсіресе, көп қызығушылықты солтүстікафрикандықтардың
құбылмалы қазіргі әлемде өздерінің санаттарын анықтауы тудырып отыр.
Арабтардың, Солтүстік Африка елдерінің тұрғылықты тұрғындарының ішінде
этностық түрлілігіне қарап қандай да бір топқа жатқызу қиындау болып келеді
[3,б.46].
Солтүстік Африкада тұратын халықтар өздерін жеке араб уммасының
ешқайсысына жатқызбайды десек болғандай, дегенмен, мемлекеттік деңгейде
арабтық тұтастықпен Мағрибтық тұтастыққа күмән келтірілмейді. Магриб шын
мәнінде еуропалық және солтүстік африкалық әмбебап синтез негізінде
сипатталады әрі соңғысы өз кезегінде, берберлік, арабтық ижәне африкалық
негіздердің қоспасы болып табылады. Бүгінгі күнгі мағриб қоғамында осы
негіздердің әрқайсысын таза күйде бөліп көрсету мүмкін емес болып барады.
Сондықтан, сыртқы саяси ориентирлер табиғи түрде ішкі түрлі
идентификациялық негіздің көрінісі болып отыр. Солтүстік Африка елдерінің
жерорта теңізі аймағына, араб мұсылман өркениетіне, африкандық континентке
жатуы бес мемлекет конституциясының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Негізгі заң әдеттегідей, қоғамдағы басым немесе билеуші топтар қолдайтын
басты саяси бағытар немесе рухани құндылықтар шоғырланған саяси
идеологиялық құжат қана емес [37,б.29].
Араб елдерінде конституция негізгі заңнама құжат бола отырып,
мемлекеттік құрылыстың азаматтардың құқықтық негізін құрайды. Сонымен қатар
араб елдерінде көптеген әлеуметтік қатынастар конституциямен емес, ал жай
құқықтық және ислам нормалармен реттеледі. Сонда факт түрінде, конституция
халықтың емес, мемлектеттің негізгі заңы болып саналады. Преамбулада әдетте
кімнің атынан, республикалықта – халық өкілінен, монархиялықта – король
атынан, ал Ливияда – Революциялық Кеңес атынан. Осы елдер конституциясы
заңды емес, саяси және идеологиялық мақсатымен жазылады деуге болады.
Преамбула кей кезде ортақ діни характерде болады, Аллаға көрсете отырып.
Бір дін, ислам діні бар екені және оны діни не конституциялық нормалардың
арасындағы байланысты көрсетуде айқын көрінеді. Преамбуладан басқа, араб
елдерінің конституциясында жеке мәтін қосылған бөлімдерден тұрады. Бірінші
бөлімінде елдің ортақ қағидалары айтылады. Мысалы Тунисте ортақ
положениялар, Мароккада негізгі қағидалар, Ливияда Мемлекет,
Мавританияда Ортақ положениялар мен негізгі қағидалар. Көптеген араб
елдерінде, конституциялық даму процессі тек екінші Дүниежүзілік соғыстан
кейін ғана 50-70 жж саяси тәуелсіздік алуда ғана тіркелген болатын.
әсіресе Алжир, Тунис, Марокко және Ливия. Ливиялық 1977ж Халық билігі
туралы декларацияда ливия конституцияның бөлігінде, құран Ливия Араб Халық
Социалистік Джамахирияның конституциясы болып саналады делінген. Осында да
Ливия мемлекеттік механизімінде ислам діні ең маңызды рөль атқаратыны анық
көрінуде. Ливиялық монарх сенуситтер орденінің басшысы болды. 1969ж
М.Каддафи басшылыққа келгенде мемлекеттік органдардың құрылымында исламдық
факторлар әсерін тигізді. (жасыл кітаб бойынша)М.Каддафи : Дін және
дәстүр қоcылған түрі шынайы заңның түрі болып саналады. деді ол [5].
Мавритания конституциясында 1991ж исламды халық және мемлекет діні деп
айтады. Ал мемлекеттің өзін демократиялық және социалды исламдық
мемлекет деп жариялайды. Мавритания преамбуласында мерейтойлы ретінде
Мавритания халқы басқа да ағайындылармен, мусульмандық, африкандық және
араб халқымен Ұлы Мағриб және Африка бірігуі мен елде бейбітшілік үшін
күресуді айтады. Ал Тунис пеамбуласында Ұлы Мағрибке адал болуы туралы
айтылады [1]. Марокко конституциясында Африкалық ел бола тұрып, өз алдына
африкалық бірігуді мақсат етеді дейді [2].
Жалпы кейбір солтүстік африка елдерінің конституциясы бұрынғы
метрополиялардың конституциялық актісіне ұқсатып жазған болатын. Марокконың
1962 ж конституциясы Франция республикасының конституциясына ұқсас, өйткені
оны француз заңгерлері жазуға үлкен үлес қосты. Марокко конституциясы
монархиялық конституция болып саналады. Оның преамбуласында Ұлттық
тұтастық,адамгершілік қасиеттерге адал болып қалу, адалдылық пен бостандық
және әлем үшін, халық арасындағы прогресс пен еркін қауымдастық үшін жұмыс
жасаутуралы айтылған.
Марокко конституциясының преамбуласында Марокко Корольдігі Ұлы араб
мағрибының бөлігі болып табылады. Әрі африкандық мемлекетретінде
мақсаттарының бірі Африкандық тұтастықты қалыптастыруға ұмтылады [2].
Алжира конституциясында ел ислам жеріне тиесілі, Ұлы Мағриб,араб жері,
Жерорта теңізі, Африка бөлігі болып табылады делінген. Тунис ислам
іліміне, Араб Мағрибының бірлігіне, арабтық жанұяға берік. 1992 жылы
жаңартылған Ливияның конституциялық декларациясының преамбуласында былай
делініеді Шығанақтан теңізге дейін арабтық бірлікке кедергілердің бәрін
алып тастауға ұмтылу, ливия халқы– араб ұлтының олное арабское единство
[37,б.36]. преамбулада сонымен қатар, Ливия территориясы Африканың бөлігі
болып табылатынын айтады.Алайда, Ливия конституциясының басқа Солтүстік
Африканың басқа елдерінен түбегейлі айырмашылығы джамхирияның Мағриб еніп
қана қоймай, оның инициаторы, негізін қалаушысы және толыққанды мүшесі
ретінде атсалысуы болып табылады.
Мағрибтық қоғамның өзіндік идентификациясы туралы сөз қозғай отырып, Ұлы
арабтық бірлік жөнінде айтпай өтуге болмайды. Барлық бес мемлекет
конституцияларында көрсетілгендей өздерін арабтық әлемге жатқызады. Арабтық
ынтымақтастық пен арабтық бірлікке жету туралы мәселе өткен ғасырдың 60-
жылдары қызу талқыланған. Панарабизм қозғалысы Г.А. Насер атты идеологтың
есімімімен тығыз байланысты.Олар арабтардың бөлшектенуі уақытша ғана
құбылыс екеніне, арабтық ұлтшылдықтың мүмкіндігі мол шынайылық екеніне
сенетін [37]. 60 жылдардың ортасында Палестиналық ғалым Бурхан ад-Даджани
осыған байланысты былай деген: Арабтық ұлтшылдықтың әсері және әрбір
арабтық мемлекеттің ішінде арабтық бірлікке берік ұлттық күштердің болуы
арабтық мемлекеттерді бір бірімен қатынасты кеңейтуге итерген басты фактор
болды. [38] . Алайда,соңғы онжылдықтарда арабтық бірлік едәуір
дағдарыстарды бастан кешіруде. Формальды түрде бекітілген Мағриб елдерінің
жалпы арабтық ұстанымдарының негізі шайқала бастауда.Ресейлік зерттеуші А.А
Ткаченконың пікірінше, аймақтаң барлық елдерінде постарлық кезеңдегі
панарабизм, ұлтшылдық жәймендеп өзінің тартымдылығын жоғалтуда[46].
Алдыңғы шепке практикалық сипаттағы нақты міндеттемелер
шығуда–экономика,әлеуметтік сала,қауіпсіздік , сондықтан қазіргі
панарабизм идеологиясы арабтық мемлекеттердің саясатында,ы құрал ретінде
қолданылуда.
Оңшыл арабтық ұлтшылдар арабтық бірлік мәселесін шектеулі түрде
қарастырады. Олар арабтық ұлтты қалыптастыру мен арабтық бірлікке жету
басқа әлеуметтік құбылыстар секілді белгілі бір заңдылықтарға бағынатынын
мойындағысы келмейді. Арабтық ұлт бұл мәселеде тысқары емес. Арабтық
ұлттың қалыптасуына қажет кейбір объективті факторлар ғасырлар бойы пайда
болып, қалыптасты, ал кейбіреулері енді туындауда. Оларға жекелей алғанда.
экономикалық өмірдің біркелкілігін жатқызсақ болады.
Тарихи тағдырдың ортақтығын түсіну мен жалпы мағрибтық негіздер 1989
Араб мағрибы одағының құрылуына идеологиялық тұрғыдан көп әсер етті. Тунис,
Алжир, Марокко, Ливия және Мавританияны біріктіріп отырған бұл аймақтық
ұйым өзінің мақсаты ретінде ортақ сыртқы саясат қалыптастыруды,
экономикалық, әлеуметтік мәселелер бойынша жүйелеу жұмыстарын жүргізуді
алдыға қойды. Мүшелердің ойынша, бұл мәселелерді бірлесе отырып шешу
жекелеген мемлекеттерге ғана емес, бүкіл мағрибке тиімді болады.
Көптеген ғасырлар бойы Мағриб елдері жаулап алушылармен күрес жүргізіп,
өздерінің саяси, экономикалық мүдделерін қорғады. Берберлер, римдік
оккупация, романизациялау, вандалдар, Византия, арабтар, түріктер,
француздық отарлық билік - осының барлығы аймақтың ұзақ та күрдері
тарихының парақтары [39].
Берберлік негізгі саяси партиялар Мәдениет пен демократия үшін бірлестік
(МДБ), Социалистік күштер фронты (СКФ) 2002 жылғы парламентке сайлауларға
сайлау басталмай жатып байкот жасалды. Онда билік сайлаудың қорытындысына
фалсификация жасайтыны айтылды. Әлбетте, берберлік азшылықтың мәселесі тек
мәдени лингвистикалық сипатқа ие емес. Мұндай көңілтолмаушылықтардың
астарынан биліктің дағдарысы көрінеді. Ол билік қоғамның негізгі
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмаудан туып отыр: қауіпсіздік,
экономикалық игілік, кірістерді әділетті бөлу. Магриб мемлекеттері
жекелеген бір идентификациялық бағытты таңдап алуға қиындау елдердің бірі.
Идентификациялық құрамдас бөліктердің шиеленісі Солтүстік Африкада болып
жатқан күрделі әлеуметтік, саяси үрдістердің негізгі кілті болып табылады.
Сонымен қатар, көп векторлы өзіндік идентификация көбіне аймақтақты
айтпағанда, мемлекеттік ортақ ориентирлерді қалыптастыруда маңызды рөл
атқарады. Бүгінгі таңда марокканы идентификациялай отырып, оның
конституциясы араб тілін ресми байланыс құралы(ислам , әрине,
мемлекеттік дін) ретінде жарияланады) әрі елді Ұлы Мағриб бөлігі деп
таниды[47].
Африка елдерінде исламның көшбасшысы арабтар болды 7 ғасырда Амр ибн аль-
Аса басшылығындағы төрт мың атты әскер Мысырдың негізгі қалаларын жаулап
алып, Солт. Африкада арабизация және исламизацияға бас салады. 8-10ғғ араб
басшылығында барлық ортатеңіз жағалауындағы қалалар кірді .
Бұл жағдайдың Алжирға да қатысы бар, ағымдағы конституциялары елді
былайша сипаттайды ислам, арабизм, амазигизм идентификацияның құрамдас
бөлігі болып табылады, яки, Алжир бұл контексте Ұлы мағрибтың құрамдас
бөлігі , ислам мемлекеті [3]. Өз кезегінде Тунис те дәл осылай
индентификацияланады - Тунис діні – ислам, тілі– араб, ал Тунистік
республика Ұлы Магриб бөлігі болып табылады, оның халқы араб жанұясына
жатады. Ливияның африкандық идентификациясы мемлекетік саясаттың негізгі
элементі болып табылады [23]. Алжирдің конституциясында былай деп жазылған
адам мен азаматтың негізгі бостандықтары мен құқықтары барлық
алжирліктердің ортақ игілігі , олар ұрпақтан ұрпаққа тұтастығы мен
тұрақығын жоғалтпастан берідліп отыруы тиіс Сондай ақ Алжир
конституциясында Алжирдің негізгі құрамдас бөліктері ислам, арабизм және
берберизм деп көрсетілген [3]. Мавритания конституциясының да
преамбуласында азаматтардың теңдік құқығы жарияланылады[4]. РИА хабары
Ливиида конституция енді жасақталады деп хабарлайды. Қазіргі таңда елде
ондай құжат жоқ.. Ливиялық президент Муамар Каддафи конституцияны 1969
жылы жойған болатын. Конституциямен жұмыс жасау үшін заңнамалық комитет
жасақталды. Комитет төрағасы Абедльрахман Бутута жаңа конституция үш
негізгі құжаттқа сүйеніп жасалынады деп хабарлайды. Олардың арасында
Халықтық билікті орнату жөніндегі декларация, Адам құқықтары жөніндегі ұлы
жасыл хартия және Каддафидің жасыл кітабы бар. Заңнамалық комитетке
Конституцияның жобасын Каддафи қоры ұсынды [5]. Қорды Ливия
президентінің баласы басқарады . Каддафи ел билігі жөніндегі теориясына
сәкес, Конституцияны халықтық конгресстер бекітуі тиіс [22].
Ливиялық көшбасшы Муаммара Каддафидің ұлы - Сейф аль-Ислам Каддафи,
елдегі реформаларды басқара отырып, заманауи мемлекет құрудағы Ливияның
мүддесіне сәйкес оның саяси ориентирлерін әкесінің мақсаттарын анықтай
отырып белгіледі. Сейф аль-Ислам халық басқаруы ісінде біраз кемшіліктер
шығып жатқанын айтты, ол көбіне ірі тайпалардың ұсақ тайпалар есебінен
мемлекеттік биліктің көп бөлігін басып алуынан көрінетінін жеткізді,
сондықтан барлығын қанағаттандыратын, барлығына ортақ бір конституция
қабылдау керек дейді ол. Ливиялық көшбасшы баласы біздің басты мақсатымыз
конституция немесе қоғамдық акт деп атай алатын заңдар жинағын
қалыптастыруымыз керек дейді. Оның азаматтар өмірін реттеуі маңызды. Шығып
кетуге болмайтын шекаралар болады. Осыған байланысты фактор ислам, шариат
негіздері, қауіпсіздік, Ливиядағы тұрақтылық, елдің тұтастығы және Муаммара
Каддафи'дің көшбасшылығы деген келісімге келуіміз қажет [ 21 ] . 1977 жылы
наурызда 'Ұлы Социалстік Халықтық Ливиялық Арабтық Джамахирияның' дүниеге
келгендігі жарияланды. Аты айтып тұрғандай оны халық басқаруы тиіс еді,
сондықтан елде парламент секілді Жалпы халықтық конгресс және үкімет
рөлін атқаратын Жалпы халықтық комитет құрылды. 1977 жылы Халықтың
билікті жүзеге асыруы туралы құжат атты уақытша конституция жүзеге асты,
ол Ливияның халықтық билікке көшкендігін бейнелейтін еді. Құжат төрт
пункттен тұрады ,онда халықтық конгресс басқаратын билік пен тура
демократия туралы айтылады.
Батыс жерорта теңізі аймағын анықтап, оған Араб Мағрибы Одағына (АМО)
біріктірілген Солтүстік Африканың - Тунис, Алжир, Мавритания, Марокко
және Ливия сияқты 5 мемлекетін енгізіп, ЕО ның Франция, Испания және
Италия сияқты елдері жайлы айта отырып, бірнеше ескерту жасағым келеді.
Біріншіден, берілген аймақ саяси экономикалық кеңістікте толығымен
қалыптасқан деп айта алмаймыз, әрі халықаралық қатынастардың жекелеген
субъекті болып табылмайды. Екіншіден, зерттеліп отырған аймақ шеңбері
шартты болып табылады, өйткені геосаяси қалыптасу кезеңінде жаңа мүшелер
қосылып, оның тұрақты мүшелерінің бұл үрдіске қызығушылығы кеміп
кетуі мүмкін. Үшіншіден, аймақты саяси, экономикалық шынайылық
тұрғысынан анықтағанда 20 ғасыр аяғы мен 21 ғасыр басында қалыптасқан
еуропалық мемлкеттер мен мағриб елдерінің қатынасын есепке аламыз. 20
ғасырдың 90 жылдары жоғарыда айтылған мемлекеттермен қатынастың дамуы
мен тәуелділіктің артуы Жерортатеңізінің оңтүстігі мен солтүстігіндегі
қатынасының үдей түсуін, аймақтық интеграцияны қажет етті. Сондықтан
осы жолда алғашқы қадам болып, батыс жерортатеңіздік 5+5 тобы деп
аталатын инициатива жүзеге асты. Ол бір жағынан АМО елдерін біріктірсе,
екінші жағынан, Италия, Испания, Франция, Португалия и Мальтаны
біріктірді. 5+5 тобының ресми ресімделуі 10- қазан 1990 жылы
батыс жерортатеңізі елдері сыртқы істер министрлерінің жиылысында
Римде жүзеге асты. Кейінірек, 1990 жылдың қарашасындағы және 1991 жылдың
қазанында Еуропа астанасы Брюссельде көпжақты конференцияларда, Еуроодақ
көпжақты диалогтың шеңберін 5+12 формуласына дейін кеңейтуге тырысады,
ондағы мақсат ЕО елдерімен тығыз қатынаста болуын қамтамасыз ету. Алайда,
Жерорта теңізіндегі кең көлемді аймақтық серіктестіктің бір бірімен
қатынаста жүйелілік жасалмаған көп қатысушыларына байланысты кейбір
қиындықтары бар. Сондықтан, Жерорта теңізіндегі ынтымақтастықтың дамуы
алдымен жергілікті деңгейдегі қатынастар қаншалықты тиімді ,әрі нәтижелі
құрылатындығына тәуелді. Сондай маңызды жергілікті деңгейлердің бірі Батыс
жерорта теңізі аймағы болып табылады. Солтүстік африкалық мемлекеттер
тәуелсіздік алған соң да өздерінің метрополияларының саяси, экономикалық
ықпалында болып келеді. Бұл аймақта француздардың ұзақ мерзім бойы болуы
дәстүрлі мағриб қоғамының дерлік бар саласына әсер етті. Административтік
жүйе, дәстүрлі білім алу, тіпті кейбір стереотиптік тәртіптер – Еуропалық
отарлаушылардан мұраға қалған десек болғандай. Әссер етушілердің ішінде
испандық және итальяндық мәдениеттің дәстүрлері де бар. Ресейлік зерттеуші
В.Э Шагальдың пікірінше, метрополияның тілі бүкіл арабтық шығыстың ішінде
Тунис, Алжир , Марокко немесе Мавританияның барлық саларына меңдеп
кірген[45,б.31]. Сөз жоқ, мәдени саяси сипаттағы факторлар 20 ғасырдың
90ж.ж. батыс жерорта теңіздік ынтымақтастық туралы инициативаның
қалыптасуы мен дамуына көп әсер етті. Көбіне, олар бүгін аймақтық
интеграцияның саяси негізі болып табылады. Дегенмен қатынастардың
экономикалық аспекті бірінші орынға шығады. Бұл заңдылық та, өйткені Мағриб
елдері жерортатеңіздік серіктестікті, бірінші кезекте, экономикалық
дамудың, қаржылық көмектің көбеюінің,тұрақты инвестициялардың өсуінің, мата
мақта мен ауылшаруашылығы өнімдеріне Еуропалық нарықтың ашылуының тетігі
ретінде қарастыруға бейім. Батыс Жерорта теңізі елдерінің арасында
қалыптасқан қатынасты мағрибтік және еуропалық мәдениеттің диалогы ретінде
сипаттауға болады. Ол өз кезегінде, бір бірін танып біліуге мүмкіндікті
арттыратын, бір саяси кеңістікте орналасқан бір біріне мүлде ұқсамайтын,
бірақ та өте тығыз байланысты мемлекеттердің үйлесімді дамуына қажет болып
табылады. Көбіне еуропалықтар үшін мағрибтықтар төмен әлеуметтік статусы,
білім деңгейінің жоғары болмауына байланысты ішкі қауіпсіздікке қауіп
төндіретіндер ретінде қарастырылады. Олар көбіне заңсыз миграциямен
Солтүстік африкадан келгендер болып табылады. Бұл мәселенің жарқын саяси
экономикалық аспектісі бар: түрлі этно конфессиялық қауымдардың, исламдық
және христиандық және олардың арасында орналасқан жерорта теңіздік
мәдениет пен өркениеттердің өзара қатынасы [59,б.53].
1.2 Мағриб елдері арасындағы саяси-экономикалық байланыстарының нығаю
үрдісінің кейбір қырлары
Мағриб елдеріндегі саяси-экономикалық дамудың жолдарын табуда,
колониалдық проблемаларды шешуде, саяси-мемлекеттік айырмашылықтар
Солтүстік Африкадағы қарама-қайшылық жағдайларға әкеліп соқтырды.
50-60 жж Мағриб елдерінің ұлттық мемлекеттік кұрылым барысында,
мағрибаралық қарым-қатынастар шекарааралық және кедендік даулардың
шешілімсіздігінен, жие қарулы және саяси дағдарысқа алып келетін
жағдайларға ұшырап отырды. Солтүстік Африкадағы ең үшкір мемлекетаралық
қайшылықтардың бірі 1963ж күзде болған Алжир Марокконың кедендік даулы
жағдай болды. Алжир және Марокко мәселесінің шешілімі тек 1972ж болды.
1959 жылдан 1968 жылға дейін алжир-тунис арасындағы қарама-қайшылықтар
сақталып отырды. Ол да кеден мәселесенін болды. Осыдан біз барлық осы
жағдайлар Мағриб елдеріндегі интеграциялық бірігуге қарама-қайшы келгенін
көре аламыз. Бірақ осыған қарамастан осы елдердің бірде бір лидері Мағриб
бірлігін құруға қарсы шыққан емес. Ортақмағриб процесстерінің активті
қатысушылары, 1960ж Мавританияның тәуелсіздік алуы мен 1969 ж
антимонархиялық революциядан кейінгі Ливияның тәуелсіздік алуы болды.
Мағриб аралық саяси қарым-қатынастардың күшейту тенденциясы осы
солт.африка елдерінің тәуелсіздік алуынан кейн көріне басталды. Оның
дамуына Мағриб елдерінің басшыларының экономикалық қауымдастықты жақсарту
жұмыстарын жүргізуі негіз болды. 60-ж Мағриб елдері бірнеше екі жақты және
үш жақты келісімдерге қол қойды. Осы байланыстардың болуына 1964ж күзде
болған Алжир, Ливия, Тунис және Марокконың экономика министрлерінің
конференциясының болуы түрткі болды. Онда Мағриб елдерінің экономика
саясатының біркелкі доктринасы қабылданды. Ол экономикалық қауымдастықтың
дамуының негізгі бағыттарын көрсетті: сауда саттықтағы қарым-қатынас; азық-
түлік саладағы координациялау; Европа елдеріне байланысты Ортақ сауда
саласында ортақ саясатты жүргізу; Мағриб елдері мен халықаралық
экономикалық ұйымдар арасындағы байланысты координациялау.
Сонымен қатар конференцияда Мағриб елдерінің Тұрақты кеңес беру комитеті
құрылды. Ол аймақтық экономикалық интеграцияға басты қадам болды. Кейін
Мағриб елдерінің экономика министрлер конференциясында бірнеше мәселелердің
шешілу жолдарын тапты. Индустрия саласында, кедендік саясат, транспорт,
байланыс,туризм және білім алу саласында. Бырақ та саяси қатынастардағыдай
Мағриб елдерінің экономикалық интеграциясында бірнеше кедергі жағдайлар
туып отырды. Олар әсіресе, мағриб елдеріндегі әлеуметтік жобалардың
келіспеуі т.б. соңында деклариреленген бағдарламалар экономикалық
интеграциядан алыс болды. Ондай жағдайдың негізгі себебін Солтүстік Африка
елдерінің Батыс Европадан тәеуелділігінен байқауға болады. Оның өзі араб
елдеріне тікелей әсер етуін анық көрсетеді. Европаның өзіне Мағрибтің 23
сыртқы саудасы түсіп отыр. Ливияның 60-70% экпортталған мұнайы мен мұнай
өндірістері, 80% фосфорит, сонымен қатар өндірістік басқа да шикізаттар.
Ал Европадан Мағриб елдеріне 65-70% өндірістік құрылғылар мен
полуфабрикаттар, дайын заттар импорттталып отырады. Осылайша Солтүстік
Африканың Батыс Европалық елдерден технологиялық тәуелділігі артып отыр.
Тәуелділіктің өзі екі түрлі көрінеді: Алжир, Тунис, және Марокконың сауда-
экономикалық байланыстары Францияға және одан Батыс Европаның өзіне
бағытталған. Осы байланыстың өзі, специалисттердің айтуынша, ұзақ уақыт
және альтернативсіз болашағы бар дейді. Париждік және Лондандық клубтары
бұрыннан бері Марокко, Туни және Алжирдің тұрақты кредиторлары болып
келеді. Ал оның өзі тек экономикалық емес, сонымен қатар саяси жағынан
Европаның Мағриб елдеріне әсерін, аймақтағы европаның қызығушылығын айқын
көрсетеді .
Солтүстік Африка елдері ағымдағы жүзжылдықтың екінші жартысында тәуелсіз
ұлттық даму жолына түсіп, өз ұлттық экономикаларының дамуы үшін түрлі
әлем шаруашылық байланыстар мен халықаралық еңбек бөлінісінің түрлерін
қолдануға тырысуда. Олардың шаруашылық өмірінің интернационализациясы
экономикалық, әлеуметтік саяси дамудың бар саласына әсер ететін объективті
факторға айналды. Бұл үдеріс солтүстік африкалық аймақты қоса алғанда,
әлемнің түрлі аймақтарының экономикалық жаһандануымен соңғы онжылдықтарда
жаңа күшпен қарқын алуда.
Солтүстік Африкадағы әлемдік шаруашылық байланыстарының өсуіне
байланысты сараптама бұл әлемдік шаруашылық дамуы бағытында ғана емес,
өзіндік ерекшеліктермен қарқын алып жатқандығын көрсетті. Соңғысы
қарастырылып жатқан ұлттық шаруашылықтардың әлемдік экономикашеңберіндегі
ерекшелігін, онда жүргізіліп жатан курстардың айрықша тұстарын, сыртқы
экономикалық саясатын, билік етіп отырған саяси жүйенің ерекшелігін
сипаттайды.
Соңғы онжылдықтарда қарастырылып отырған мемлекетердің сыртқы сауда
айналымы ІЖӨ қатысты өсіп келе жатыр. Олардың кейбірінде бюджеттің көп
бөлігі сыртқы көздердер толығуда, ұлттық экономиканы дамыту шетелдік жаңа
технологиялар мен басқарудың үздік формаларын әкелуге негізделген.
Таяу, Орта, Шығыс, Солтүстік Африкадағы мұнайгаз саласының жағдайы
олардың ұлттық экономикасы мен әлеуметтік саласына үлкен әсер етті. Мұнай
, мұнай өнімдері, сонымен қатар, табиғи, ілеспе газ мұнда әрі отын, әрі
энергетика, мұнайхимиясы сияқты қарқынды дамушы салалардың шикізаты болып
табылады.
Аймақтың ірі мұнайгаз өндіруші елдері әлемдік көмірсулар нарығында соңғы
онжылдықтарда басым, кейбір кезеңдерде тіпті шешуші рөл атқарып келді және
келеді. Олардың ірі энергияэкспортаушы статусы сырттан қарыз алғанда,
әлеуметтік экономикалық дамуда қаржылық көмекті тартуда маңызды рөл
атқарды.
Арабтық мемлекеттердің дамуында ұқсас мәселелер бар.Оларды былай үшке
бөлуге болады: заңнамалық құқықтық, ұйымдастырушылық құрылымдық, жалпы
экономикалық. Олар өз кезегінде, интеграцияларды тежеп тұрған факторлар
десе болғандай.
Машрик, Магриб секілді араб мемлекеттерінде дамыған сауда байланыстары
мен қолжетімді ішкі сауда маршруттары бар. Транспорттың дамуы және тез әсер
ететін байланыс жүйесі таяу шығыстық және солтүстік африкандық
мемлекеттердің әлемдегі экспорттық өндірісін көбейтті. Бұл сонымен қатар,
осы аймақтың нарығына шығуға мүдделі шетелдік компаниялардың бәсекелестігін
арттырды. Бұл оның үстіне жан басына шаққандағы кіріс мұнда, көптеген
дамушы елдердікінен едәуір жоғары, ал әлемдік тұрғындардың орташа кірісінен
кірісі 5% артық халықтың болуымен, сәкесінше, тартымды сатып алушылық
қабілетінің болуымен де байланысты .
Соңғы онжылдықтардағы динамикаға тән жерлерді көрсетіп өтсек. Арабтық
Магриб елдерінің импортында өзгерістер болып тұрды, бірақ та олардың
салыстырмалы айырмашылығы сондай көп емес жобамен 1-3% тең. Тунис пен
Марокконың Еуро одақ елдерімен экономикалық жақындасуы соңғының онсыз да
көп салмағын арттырды. Керісінше, Мавритания, Ливия және Алжир елдерінде
еуро одақ елдерінен болатын импорт көлемі кеміді. напротив, наблюдается
некоторое снижение импорта из европейских стран. Магриб мемлекеттері үшін
еуро одақтан кейінгі екінші экспортер болып табылатын АҚШ ның да үлес
салмағы төмендегенін атап көрсету қажет.
Экономикалық интеграция бағыттарының бірі интеграцияға түскен елдермен
жұмыс күші қозғалатын еркіндікті қамтамасыз ету болды. Ол көбіне арабаралық
миграцияның өсуімен сипатталды.
Әлеуметтік-экономикалық фактор Оңтүстік-Cолтүстік шекарасы бойнша еңбек
миграциясының негізгі факторы болып келеді. Ол негізінен Африка құрлығында
экономикалық дамудың өте төмен болуынан көре аламыз. Оның өзі дамыған елдер
халқы мен дамушы елдер халқының жалақысынан көруге болады. Жалпы соңғы
көрсеткіштер бойынша олардың арасындағы қатынас өте үлкен болып келеді.
Сондықтан да көптеген африкандықтар өз жанұясын асыруда тек миграциядан
көреді.
Арабтық аймақтағы жұмыс күшінің миграциясы негізгі екі факторға тәуелді
болып отыр. Біріншісі – мұнай нарығының конъюнктурасы, а екіншісі –
аймақтағы саяси климат .
Неміс алжирлік сауда өндірістік палатасының директоры Андреас
Хергенретердің пікірінше (Andreas Hergenrother), азаматтық соғыстан
кейінгі алжир экономикасы соңғы онжылдықтарда қарқынды даму үстінде және
неміс инвесторлары үшін тартымдырақ бола бастауда. Хергенретер басқарып
отырған Алжирдегі неміс бизнес өкілдігінің негізгі мақсаты ФГР
компанияларының шаруашылық жобаларға қосылуына көмектесіп, жергілікті
нарықтың іскерлік мүмкіндіктерін тиімді қолдануда қолғабыс болу. Осы
мақсатпен 2004 жылдан бастап, тұрақты түрде неміс алжир қатынастарының
ерекшелігін ашатын заңнамалық кеңестер мен кәсіпкерлерді құқықтық қорғау,
нарықтық сегменттік жағдайы туралы отырыстар жүргізілуде. Іс жүзінде бұл
Алжирдің дамыған нарықтық экономикаға қадамдары ретінде қарастыруға болады.
Ол Алжирде бірнеше онжылдықтар бойы изоляцияда болған және болашақта
шаруашылықтың дамуына түрткі болуы тиіс жеке сектормен байланысты, —дейді
неміс алжир компанияларынң арасындағы қатынастарды үйлестіріп, әрі жүйелеп
жүрген 36 жасар адвокат, Андреас Хергенретер. Алжир экономикасы гүлденіп,
неміс инвесторларын тартуды жалғастыруда дейді DAIHтың атқарушы директоры.
Тунис үшін орталық экономикалық саяси міндет соңғы жылдары 14%
көрсеткішпен келе жатқан жұмыссыздықты азайту. Оған жоғары білімі бар
адамдар қосылып, есеп жыл сайын ондаған мыңдарға жетуде. Кез келген
экономикалық трансформациялардан адам құндылықтарын жоғары қойған Тунис
үшін бұл жағдай дағдарысты болып табылады. Бұл ел стратегиялық жоспар
бойынша, бесжылдықтар дамып отырғандығын еске сала кетейік. Оның он
бірінші жоспары (2007-2011) адамды дамудың негізгі орталық объектісі
ретінде көрсетеді және ағымдағы бесжылдықтың мақсаты ретінде экономика мен
жан басына шаққандағы кірістің өсуі мен жұмыссыздық пен кедейліктің
азаюын көрсетеді. Марокко Африкалық, сондай ақ Еуропалық, Солтүстік
және Оңтүстік Амерканың инвесторларына жақсы жағдай жасау арқылы Солтүстік
Африкадағы капитал салудың ең тиімді орталығына айналуды көздеуде. Белгілі
бір деңгейде бұл ұмтылыс ақталуда : экономикалық тәуелділікті едәуір
төмендететін ел саяси тұрақтылығымен тартымды. Алайда, Мароккандық
экономиканың негізгі мәселесі төмен еңбек өндірісі шешілмей отыр. Оның
салдары ретінде шығарылған өнімнің бәсекеге қабілетсіздігін айтуға болады.
Біріншіден, оның төмен сапасы, екіншіден, шығарылған тауардаң шектеулі
спекторы, үшіншіден, шығарылатын тауарлардың жоғары сапасы мен түрлілігіне
жауапты болатын мықты мамандардың жетіспеуі. Мароккандық экономиканың
экспорттық секторы әлі де болса әлемдік нарықтың талаптарына жауап бере
аламайтындықтан неміс инвестициялары шектелген мөлшерде келуде. Бір
жағынан, технологиялармен қоса алғандағы сол инвестициялар және неміс
эксперттерінің ұсыныстары мароккандық тауарды біршама бәсекеге қабілетті
ете алады. Өзара тиімді қатнастарды дамытуға болатын сала— ауыл
шаруашылығы. Жобамен елдің елу пайыз тұрғыны осы қоғамдық өндіріске
тартылған.
Магриб елдеріне келетін неміс инвестициялары ЕО мүдделерін есепке ала
отырып жасалынады. Мысалы, Алжирдің энергетикалық экспортын тұтынушы
негеізінен Еуропа екендігі барлығымызға белгілі. Оның ішінде газ
басымдыққа ие, жобамен алғанда, Алжир газ экспортының — 90%. Бұл ел—
көлемі бойынша Еуропадағы үшінші газ жеткізушісі, Жерортатеңізі бойынша
көршілерінің (Португалия, Испания, Италия , Франция) сенімді энергетика
көзі. Жақын болашақта Алжир, Испания және Италияны жалғастыратын екі
құбыр іске қосылғанда, шикізатты айдайтын транспорттық күштер ұлғаяды. Бұл
сала белсенді түрде неміс капиталымен толығуда.
Жоғарыда айтып өткендей, Мағриб елдерімен байланыс шынайы негізде
құрылуда. Бұл елдерде көптеген ұқсас мәселелер бар, айырмашылытары да жо
емес. Мысалы Тунистің болашағы бірінші кезекте, студент жастарымен
байланысты. Жыл сайын Тунис 60 мың жоғары оқу орнын бітіргендермен толығып
отырады, болжамға сәйкес, олардың саны 2011жылы 110 мыңға жетуі тиіс. Бұл
тұрғындары бүгінгі таңда (2007) 10,2 млн адамға жетіп отырған ел үшін үлкен
салмақ. Екінші жағынан, оны әділетті түрде білм елі деп атауға болады.
Енді бұл маманданған жастар әскерін жұмыспен қамту қажет. Дәл осы мәселеге
неміс тунис қатынастарында көп көңіл бөлінеді. ФГР эксперттері Марокко
экономикалық болашағын бай балық ресурстарын игерумен байланыстырады. Бұл
салаға шетел инвестициясы мен қосымша білікті мамандарды шақырту арқылы
балық өңдеу ісін модернизациялауға болады дейді. Тағы бір маңызді
мәселе. Соңғы жылдары Мароккода Мағрибтың басқа елдерінен ерекше
экономикалы ашықтық саясаты жүргізілуде. Бұл өз жемісін беріп жатыр.
Мысалы , 2008 г. Еурокомиссияның мәлімдеуінше, Марокко шаруашылық
реформалар деңгейі бойынша Еуроодақта қабылданған экономикалы стандарттарға
жақындап қалды. Саяси ерігі мол ел басшылығы да оны толық интеграцияға
жетелеуде. Бұған дәлел ретінде елдің экономикалық құрылымдарының біртінде
Еуропалық Қоғамдастықтың нормативтік актілерін қабылдап жатқанын айтуға
болады. Бұл дегеніміз экономикалық копенгагтік шарттарға сәйкестену сөз.
Бұл ЕО біртіндеп өздігімен кірігуге ұқсайды, тіпті кейін ерекше
территориялар статусы негізінде оның жұмыс құрамында болуы да ғажап
(жекелей алғанда, Канар аралдары) [24].
Соңғы жылдары түрлі техникалық көмек көрсету жөніндегі тізбектес
келісімдер де көбейді. Алжир және Ливия да тізбектес келсімдерде жасасуды
жалғастырады деп айтылуда. Ол келісімдер шетел компанияларына кен орындарын
барлау мен өңдеуге, сонымен қатар,өнімді бөлісуге мүмкіндік береді. Бірақ
бұл ЕО пен АМО арасындағы экономикалық ынтымақтастық ары қарай да теп
тегіс бола береді деген сөз емес. Олар күрделі жаһандық дағдары кезеңінде
дамитынын есепке алу қажет. 1998 жылы дамушы елдерге баратын капитал
жобамен 19% ( 338 млрд. долл.дан 1997 ж. 275 млрд.дейін 1998ж.) қысқарды.
Экономикалық өсім перспективасы 2004 ж. әлемдік сауданың жобамен 4,6% ға
қысқаратынымен жабырқатуда [41].
Алжирдің ЕО ассоцияланған мүшесі болу жөніндегі келесім, еуропалық және
аймақтық шаруашылықа интеграциялануында жақсы перспективалар ашады.
Келісім Алжир үшін үлкен саяси мәнге ие. Алайда ол саяси және іскер
элитаның арасында бірдей қолдауға ие емес [17]. Ниет туралы декларацияда
(Declaration of Intent) Италия мен Ливия корльдігі арасында
экономикалықбйланыстар бар екендігі көрсетілген, Одақ пен Ливия
корольдігі арасындағы дәстүрлі сауда қатынасы сақталып, дами беретіндігі,
Ливияның әлеуметтік, экономикалық дамуына ықпал жасай беретіндігі
айтылған[1][13].
Дамушы елдердің негізгі әлеуметтік экономикалық ерекшеліктері бұрынғы
отарлар мен тәуелді территориялар немесе қазіргі тілмен айтқанда, азат
болған елдер, үшінші әлем елдері, Оңтүстік еледері, Периферия елдері
болуында.
Дамушы елдер халықаралық экономикалық қатынастардың толықанды, маңызды
мүшелеріне айналуда. Жас тәуелсіз мемлекеттердің қалыптасуы мен дамуы
халыаралық экономикадағы санды әрі сапалық өзгерістермен қатар жүрді. Бұл
өзгерістер халыаралық сауда экономикалық байланыстардың, жаңа тауарлық,
қаржылық нарықтардың пайда болуымен, капиталдық және қаржылық ағымдардың
тиімделуінен көрініс тапты. Дамушы елдер бірауыздан әлемдік экономикалық
тәртіпті жақсартып, халықаралық кәсіпкерлікте теңдік қағидасын ұстану
қажеттігін айтты.
Дамушы елдерде әлем халқының басым бөлігі - 3,2 млрд адам тұрады. Ол
елдер әртүрлі. Олардың барлығында дерлік күрделі әлеуметтік экономикалық
үрдістер жүруде. Басты үдерістердің бірі XX ғасырдың 70 жылдары азат
болған елдердің өсім түрлілігі [42].
Африкадағы дамуды қамтамасыз ету жөнінде БҰҰ перамбуласында 90ж.ж.былай
делінеді: 1986–1990ж.ж. арналған БҰҰ Африка елдерін дамытуға бағдарламасы
африкалық елдердің тұрақты әлеуметтік экономикалық өсім мен даму жолындағы
ұмтылыстарына ықпал етуге халыаралық қауымдастыққа мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, бұл тағы да халықаралық қауымдастықтың африкалық елдер
бастан кешіп жатқан әлеуметтік экономикалық қиындықтарға назарын салуға
көмектеседі. Африканың дамуына басты жауапкершілік африкандытардың
мойнында. Ал халықаралық қауымдастық жауапкершілікті бөлісу қағидасын
есепке алып,африкамен жан жақты ынтмақтастыққа атсалысады. Сәйкесінше,
Африкалық елдердің даму жолындағы кез келген ұмтылысына қолдау көрсетеді
[10].
Экономикалық салада Сейф аль-Ислам Каддафи былтыр іске қасылған
жоспарлы экономика туралы жылы лебізін білдірді. Былтыр басталаған даму
жобаларының жалпы құны 60 миллиард евроны құрайтындығын жеткізді. Сөз
соңында заңсыз миграция жөнінде де сөз қозғап, бұл біздің көптеген
көршілерімізге болатын Ливияның үлкен мәселелерінің бірі деп атады.
Оның сөзі бойынша, егер бұл жағдай өзгермесе, бар жоғы бес ақ млн халқы
бар Ливия, ливиялықтардың қолында қалмай қалады. Сол кезде біз итальяндытар
мен түріктерге қарсы жасаған күресіміздің құны көк тиын болмай қалады
дейді ол [ 18]. 3 желтоқсанда Тунис премьер-министрі Мухаммед Ганнуши
Алжирдің СІМ Мурада Меделсилиді қабылдады (Mourad Medelci). Онда олар 2010
ж. басында болатын бірлескен тунистік алжирлік ынтыматастық комитетінің
отырысы жөнінде сөз қозғады. Сол күні алжирлік қонақты депутаттар
палатасының төрағасы Фуад Мебазаа қобылдады, ол отырыста Меделси ғылым
және технология саласындағы қаңдарды жасақтау мен қабылдау саласында
тәжірибемен алмасу қажеттігін атап көрсетті. Меделси мен Тунис СІМ басшысы
Абдельвахаб Абдалла кездесуінің қорытындысы туни алжирлік теңіз шекараларын
демаркациялау жөніндегі келісім болды. Тараптар екіжақтық қатынастармен
қанағаттанатындықттарын көрсетті [34].
Одақтың басты қадамдарында ең бастысы экономика бағдарламаларын
құруға үлкен назар аударылды.
1990ж қазанда Алжирде Мағриб елдерінің Экономикалық одақтың құру
проектін ортақ экономика және қаржы сессисында үсынған болатын. Ол жоба он
жыл ішінде барлық экономика саласында қадам бойынша жүзеге асыру болды.
Бірінші қадамында, 1992ж дейін АМО мүшелері арасында еркін түрде
товарлармен және қызметтер алмасу зонасын құру болды. Екінші қадам 1993-
1994 жж Мағрибта біркелкі кедендік одаққа және экспорт пен импорт
операциялары үшін біркелкі кедендік тарифтар еңгізу болды. Ал үшінші
этапта еңбек күшін, товарлар мен қызметтерге еркін алмасу жолын құруда,
төртінші қадам – АМО да 2000жылға толық экономикалық интеграцияны
қаматамасыз ету болды.
Қауымдастық экономиканың түрлі салаларында күшейе берді. әсіресе
транспорт жіне энергетика саласында. Сонымен қатар ортақаймақтық
бағдарламалар дайындалып, жоспарланып отырды. Эксплаутацияға Тунис – Алжир
- Касабланка трансмағрибтік темір жолы салынды. Соның барысында
телеграфтық және телевондық байланысқа жеңілділікті тарифтер еңгізілді.
Параллельді түрде Мағриб елдерінде өндірістік, энергетикалық,
транспорт, газ құрылғы, құрылыс және қаржы саласында, сонымен қатар,
кадрларды дайындау, туризмді дамыту, ақпарат, мәдениет, денсаулық сақтау,
заңнама және нашақорлықпен күрес екі және үш жақты қауымдастық қарқынды
түрде дамыды.
Африкадағы интеграциялық ынтымақтастықтардың кейбір ерекшеліктері өз
аймағындағы интеграциялық үрдістерді дамытуға тырысады. 1989 ж. африкалық
континеттің солтүстігінде Алжир, Ливия, Мавритания, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартылған атаулар тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ТАРАУ БАТЫС ОРТАТЕҢІЗІНДЕГІ АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТЕНДЕНЦИЯНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Солтүстік Африка елдерінің саяси дамуының құқықтық негіздері ... ...8
1.2 Мағриб елдері арасындағы саяси-экономикалық байланыстарының
нығаю үрдісінің кейбір
қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 14
1.3 Мағриб елдеріндегі ішкі саяси-әлеуметтік жағдай: өзекті мәселелері
мен маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 ТАРАУ АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АРАБ МАҒРИБ БІРЛЕСТІГІ
2.1 Араб Мағриб Бірлестігінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Араб Мағриб одағы шеңберіндегі өзара қатынастар және еуропалық
ықпал ету үрдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 39
2.3 Мағриб елдері мен Еуропалық Одақ арасындағы ынтымақтастық:
негізгі мәселелері мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚЫСҚАРТУЛАР
АМО – Араб Мағриб Одағы.
ЕО – Еуропалық Одақ
МДБ- Мәдени және Демократия үшін Бірлестік
СКФ- Социалистік Күштер Фронты
АҚК- Араб Қауымдастығының Кеңесі
ПШАМК - Парсы Шығанағы Араб Мемлекеттерінің Кеңесі
ЮНЕСКО – Білім, ғылым және мәдениет жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымы
МДБ - Мәдениет пен демократия үшін бірлестік
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі халықаралық қатынасатар жүйесінде аймақтық
интеграциялық үрдістер кең етек алуда. Сол ретте Машриктегі бірігу
қозғалыстары солтүстікафрикалық елдердегі жағдайлардың дамуына өзінің
жағымды әсерін тигізді. Олар осы болашақтағы онжылдықта ең басты идеясы
антикалық эпохаға дейін кететін ортағасырлық тарихи тамырлар Ұлы Араб
Мағрибын құру болды.
Солтүстік Африка араб елдеріндегі интеграциялық тенденцияның дамуына
белгілі аймаққа байланысты бірнеше спецификалық маңыздылықтар қатысты:
Мағриб елдері Африкалық құрлықтың солтүстік пен солтүстік-батысында үлкен
аймақты алып жатыр, оның өзі бір уақытта араб және африка қауымдастығына
жататынын көрсетеді. Бірақ көбінесе араб елдерімен қатынасы басым болып
келеді.
Мағриб елдері, Ливиядан басқа, бұрынғы Франция жерлері болып келеді. Оның
өзі олардың бұрынғы метрополиядан және Еуропаға байланыстылығын көрсетеді.
Мағрибтер ұлттық азат ету барысында тарихи қойылған мақсаттардың тұтастығы,
кейін, тәуелсіз мемлекет болу барысында және даму бағдарламалардың
құрастыруында, осы елдердің саяси лидерлерінің обьективті түрде біркелкі
даму формаларды іздестіруге түрткі болды. Интеграцияға ұмтылу Мағриб
елдерінің әлі отарлық тәуелділіктен шықпаған кезден басталды деуге болады.
20 ғ. соңы - 21 ғ. басында әлемдік және аймақтық деңгейде саяси -
экономикалық саласында әртүрлі мемлекеттер арасында өзара тәуелділікті
күшейту тенденциялары қарқынды дамуда болды, сонымен қатар көптеген
елдердің өзара ықпалдасу мақсаты осы заманның жаңа қатерлеріне бірге қарсы
тұруда. Жаңа өлшем солтүстік және оңтүстік ынтымақтастыққа ие болады. Тап
осы бағыт халықаралық қатынастарда көптеген мамандармен бай және кедей
елдер арасында әлеуметтік - экономикалық дамуда конфронтациалдық
деңгейлерде айырмашылықты сақтаушы ретінде қарастырады .
Оңтүстікте арта түскен қыр көрсетулер – жиі болатын жергілікті даулар,
лаңкестік, жаппай қырып-жою қаруларын қолдану мүмкіндігі, демографиялық
теңсіздік , яғни тұрақсыздықтың негізгі қайнар көзі дамушы елдер деп
саналуы, бұл өз кезегінде солтүстік елдерде алаңдаушылық туғызуда. Дамушы
елдерде әлеуметтік - экономикалық даму көрсеткіштерімен туып көбеюшілік
көрсеткіштері жоғары дәрежеде болу сәйкестіксіздігі кедейліктің өсуіне
алып келеді. Ол өмір деңгейінің жалпы нашарлауына бірте-бірте алып келеді.
Бұл өте қауіпті тенденция, солтүстік және оңтүстік арасындағы
сәйкессіздіктердің өсуі жыл сайын айқындала түсуде, бұл аймақтық және
әлемдік шиеленістерге әкелетіні сөзсіз. Сондықтан да алдыңғы қатарға
әлемдік қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі шығады. Басқа
жағынан,солтүстік және оңтүстік арасында өсіп жатқан даулардың жеңу
жолдарының іздеу , бір-бірін түсініп, қауымдастырудың жолдары ізденуде.
Осыған байланысты, өнеркәсіпті дамыған елдер дамушы елдерге көмекке келе
отырып, оларға қаржы-экономикалық көмек, Оңтүстік елдерімен саяси-
экономикалық интеграциялық қауымдасу формаларын жөндеуде. Солтүстік-
Оңтүстік қатынастарының дамуы, көпжақты қауымдастықта және аймақтық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудедегі барысында негізгі мысал ретінде осы
Батыс Ортатеңіз аймағындағы интеграциалық даму үрдісін жан-жақты ғылыми
негізде сараптау да өте өзекті мәселелердің бірі екендігі ешқандай күмән
туғызбас.
Зерттеу аймағы. Осы Мағриб елдер арасындағы қарым-қатынастар екі дәрежеде
қарастырылады. Біріншіден, Марокко, Алжир, Тунис, Ливия және Мавритания
арасындағы өзара байланыс деңгейі, яғни Араб Мағриб Бірлестік ішіндегі
саяси-экономикалық ынтымақтастық үрдісі сарапталынады. Екіншіден, Еуропа
Одағы мен Солтүстік Африка елдер арасындағы кең көлемдегі еуро-жерортатеңіз
қауымдастығы шеңберіндегі байланыстар ретінде.
Жұмыстың мақсаты. Мағриб елдеріндегі өзара қарым-қатынастары нәтижесіндегі
туындаған өзекті мәселелер мен ынтымақтастықтың болашағын зерттеу.
Жұмыстың міндеті. Алға қойылған мақсатты ашу үшін келесі міндеттер
айқындалды:
- Солтүстік Африка елдерінің құқықтық негіздеріне сүйене отырып саяси
дамуын зерттеу;
- Мағриб елдеріндегі саяси - экономикалық даму жағдайын айқындау;
- Мағриб елдеріндегі ішкі саяси-әлеуметтік жағдайын, өзекті мәселелерін
ашу;
- Аймақтық интеграция шеңберіндегі араб мағриб бірлесігін айқындау;
- Араб Мағриб одағы шеңберіндегі өзара қатынастар және еуропалық ықпал
ету үрдісіндегі мәселелерді нақтылау;
- Мағриб елдері мен Еуропалық Одақ арасындағы ынтымақтастығын негізгі
мәселелері мен болашағын айқындау.
Бітіру жұмысының деректік негіздері. Бітіру жұмысы тақырыбының деректік
көздерін шартты түрде төмендегідей бес топқа бөлуге болады.
Зерттеу көздерінің бірінші тобын заңнамалық құжаттар құрайды. Яғни,
бес елдің конституциясын пайдаландым [1-5]. Мемлекеттің басты сыртқы саяси
ұстанымын айқындайтын негізгі құжат ел конституциясы болып табылады. Осыған
орай елдің бүкіл ішкі және сыртқы саясаты ел конституциясына негізделеді.
Деректік көздерінің екінші тобына дипломатиялық құжаттар орын алады [6-
20]. Екіжақты қатынастардың қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық деңгейі,
өзекті мәселелер жөніндегі саяси ұстанымдары осы құжаттарда қарастырылған.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің үшінші тобына Мағриб елдер
және Президенттері мен сыртқы істер министрлерінің, елшілердің
баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы сөйлеген сөздері және әр түрлі
ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді [21-36]. Олар алға қойылған
мақсатты талқылауда мемлекет басшыларының өзекті мәселелерге қатысты жеке
көзқарасын, сондай-ақ сол сәттегі мемлекеттің саяси ұстанымын айқындауға
өзіндік зор үлесін қосты.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Зерттелу аймақ бойынша Сапронованың М.А.
Арабский Восток: Власть и конституции. М. – Изд. Росспэн. 2001 . с.29
кітабі елдердің конституцияларымен толықтай танысып, соның барысында Мағриб
елдерін спецификалық саяси-әлеуметтік жағдайын зерттеуге үлкен үлесін қосты
[37]. Левин З. И.[38]. Аймақтық интеграция тақырыбына байланысты, ең
бастысы А. Ковтуновтың Проблемы интеграции стран Магриба (80-е - середина
90-х годов). М. 1998 г.кітабы зор үлес қосты. Монографияда жүйелі түрде
солтүстікафрика аймағында интеграциялық процесстер айқын қарастырылған.
Сонымен қатар АМО туралы анализдерге көп назар аударылған. Хронологиялық
зерттеу рамкалары 90 жж орталарымен шектеледі. Әсіресе ол Барселон
декларациясының қабылдауымен, Солтүстік Африка және Еуропа арасындағы жаңа
қарым қатынастардың пайда болуына түрткі болған 90 жж екінші жартысына
түседі [39]. Народонаселение: энциклопедический словарь. М.: 1994 г. Мағриб
елдеріндегі халық мәселесі жөнінде нақтырақ танысуға көмектесті [40].
Иванова И.П. [41]. А.Д Воскресенскидің Восток и Запад: региональные
подсистемы и региональные проблемы международных отношений кітабі кең
ауқымдағы түрдегі тарихи шолулар жасап, толықтай елдердің саясаты мен
экономикасына байланысты бірнеше сұрақтарға жауап табуға көмек көрсетті
[42]. Кхошайш Фуад Али [43]. Гумма Э. [44]. Шагаль В.Э [45]. Жұмыста А.
Азатян және А. Ткаченконың Интеграционные процессы в экономике стран
Северной Африки, М. 2000 ж. кітабында Солтүстік Африка елдерінің 80-і 90-і
жылдарда сыртқы экономикалық байланыстардың дамуы талданады. Авторлармен
аймақтағы экономикалық интеграцияның болашақтағы тереңдетілуі талданып,
Солтүстік Африка және ЕО елдерінің қауымдастық проблемалары жазылған.
Осылайша, монографияда әсіресе 90-ж ортасымен шектелетін экономикалық
интеграциялық аспектіне толық талдаумен шектеледі. Жұмыс барысында бірнеше
ресей ғалымдардың зерттеулері қолданған болатын. Олар мағриб елдері мен
зерттеуші елдердің тарихи және саяси-әлеуметтік сұрақтарға байланысты
шешуде зор үлесін қосты [46]. Лебедева Е.А [47], Алфимов Е.В. [48],
Арабские страны: история, экономика, политика. Сборник статьей [49], Араслы
Э.Т.[50]. Сонымен қатар қазақстандық зерттеушіліерден К. Баймуратовтың Вот
он, арабский Восток. (арабы в борьбе за независимость и единства) Алма-Ата.
Казахстан. 1967. кітабын айтып кетуге болады [51]. Ланда [52], Ю. Мальцев
[53], Васильев А. М.[54] әдебиеттері Солтүстік Африка елдерінің сыртқы
саясаты мен тарихи деректеріне сүйене отырып негізгі сараптамалар жасауға
көмектесті.
Ғылыми талқылаулар Африка. Интеллигент, Леонтьевские газеттері мен
Ближний Восток и Современность, Азия и Африка сегодня, Самиздат,
Континет, Конституционное право: восточноевропейское обозрение
журналдарынде кеңінен кездеседі[55-66]. Осы мақалалардың ішінде Н. Колосова
[61], А. Ткаченко [59] еңбектерін атап кетуге болады.
Хронологиялық жағынан жұмыс ХХ ғасырдың 90-жылдарынан қазіргі кезге
дейінгі уақытты қамтиды. Өйткені тек 90-жж, әсіресе екінші жартысында,
зерттелулі аймақта аймақтық интеграция жаңа қарқында дами түсті. Дегенмен
зерттеу барысында аймақ елдерінің интеграциялық даму тарихына шолу мәселені
айқындау кезінде ескеріледі.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Зерттеу жұмысында тарихи оқиғаларға,
сан-саладағы мемлекетаралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері
қолданылды. Сондай-ақ, кеңінен қолданылатын тарихи-салыстырмалы және
теориялық әдістемелік негіз де зерттеу жұмысына арқау болды.
Зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда негізгі әдістеме ретінде қоғамдық
ғылым саласында зерттеудің стандартты сараптамасы – контент-сараптама
қолдану өз септігін тигізді. Яғни, оның көмегімен БАҚ хабарламасы, саяси
тұлғалардың мәлімдемелері және секілді мәтіндердің әр түрлі типтеріне
сараптама жасалды.
Жұмыс құрылымы. Алға қойған мақсат пен міндеттерге сәйкес жұмыс ішкі
құрылымға бағынады. Ол кіріспеден, екі тараудан, алты параграфтан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БАТЫС ОРТАТЕҢІЗІНДЕГІ АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТЕНДЕНЦИЯНЫҢ ДАМУЫ.
1.1 Солтүстік Африка елдерінің саяси дамуының құқықтық негіздері
Аль –Мағриб атауы арабтардың жаулап алу жорықтары кезінен кейін осындай
атау алды. Аль-Мағриб атауы араб тілінен - күн отыратын ел немесе
Батыс дегенді білдіреді. Жалпы Мағриб – Африка континентінің солтүстік-
батысында оналасқан ауқымды аймақ. Терминология ғылымы бойынша соған
кіретін үш ел – Алжир, Марокко және Тунис – негізінен кіші Мағриб деп
аталынады. Ал осы жазып кеткен үш елге қоса тағы да Ливия мен Мавритания
және Батыс Сахараны араб немесе Ұлы Мағриб деп атауға болады.
Кең мағынадағы тарихи Мағриб Солтүстік Африканың бес мемлекетінен,
жекелей алғанда: Тунис, Алжир, Марокко, Ливия және Мавританиядан тұрады.
Бұл бес мемлекет геосаяси кеңістікте әлемдік саяси экономикалық жүйеге
үйлесімді енуге мүмкіндік беретін даму бағытын іздестіріп жүрген аймақ
болып табылады. Мағриб елдерінің соңғы онжылдықтағы дамуын сипаттау мен
сараптау, берілген мәселенің отандық шығыстануда аз зерттелгендігімен
байланысты болып отыр. Әсіресе, көп қызығушылықты солтүстікафрикандықтардың
құбылмалы қазіргі әлемде өздерінің санаттарын анықтауы тудырып отыр.
Арабтардың, Солтүстік Африка елдерінің тұрғылықты тұрғындарының ішінде
этностық түрлілігіне қарап қандай да бір топқа жатқызу қиындау болып келеді
[3,б.46].
Солтүстік Африкада тұратын халықтар өздерін жеке араб уммасының
ешқайсысына жатқызбайды десек болғандай, дегенмен, мемлекеттік деңгейде
арабтық тұтастықпен Мағрибтық тұтастыққа күмән келтірілмейді. Магриб шын
мәнінде еуропалық және солтүстік африкалық әмбебап синтез негізінде
сипатталады әрі соңғысы өз кезегінде, берберлік, арабтық ижәне африкалық
негіздердің қоспасы болып табылады. Бүгінгі күнгі мағриб қоғамында осы
негіздердің әрқайсысын таза күйде бөліп көрсету мүмкін емес болып барады.
Сондықтан, сыртқы саяси ориентирлер табиғи түрде ішкі түрлі
идентификациялық негіздің көрінісі болып отыр. Солтүстік Африка елдерінің
жерорта теңізі аймағына, араб мұсылман өркениетіне, африкандық континентке
жатуы бес мемлекет конституциясының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Негізгі заң әдеттегідей, қоғамдағы басым немесе билеуші топтар қолдайтын
басты саяси бағытар немесе рухани құндылықтар шоғырланған саяси
идеологиялық құжат қана емес [37,б.29].
Араб елдерінде конституция негізгі заңнама құжат бола отырып,
мемлекеттік құрылыстың азаматтардың құқықтық негізін құрайды. Сонымен қатар
араб елдерінде көптеген әлеуметтік қатынастар конституциямен емес, ал жай
құқықтық және ислам нормалармен реттеледі. Сонда факт түрінде, конституция
халықтың емес, мемлектеттің негізгі заңы болып саналады. Преамбулада әдетте
кімнің атынан, республикалықта – халық өкілінен, монархиялықта – король
атынан, ал Ливияда – Революциялық Кеңес атынан. Осы елдер конституциясы
заңды емес, саяси және идеологиялық мақсатымен жазылады деуге болады.
Преамбула кей кезде ортақ діни характерде болады, Аллаға көрсете отырып.
Бір дін, ислам діні бар екені және оны діни не конституциялық нормалардың
арасындағы байланысты көрсетуде айқын көрінеді. Преамбуладан басқа, араб
елдерінің конституциясында жеке мәтін қосылған бөлімдерден тұрады. Бірінші
бөлімінде елдің ортақ қағидалары айтылады. Мысалы Тунисте ортақ
положениялар, Мароккада негізгі қағидалар, Ливияда Мемлекет,
Мавританияда Ортақ положениялар мен негізгі қағидалар. Көптеген араб
елдерінде, конституциялық даму процессі тек екінші Дүниежүзілік соғыстан
кейін ғана 50-70 жж саяси тәуелсіздік алуда ғана тіркелген болатын.
әсіресе Алжир, Тунис, Марокко және Ливия. Ливиялық 1977ж Халық билігі
туралы декларацияда ливия конституцияның бөлігінде, құран Ливия Араб Халық
Социалистік Джамахирияның конституциясы болып саналады делінген. Осында да
Ливия мемлекеттік механизімінде ислам діні ең маңызды рөль атқаратыны анық
көрінуде. Ливиялық монарх сенуситтер орденінің басшысы болды. 1969ж
М.Каддафи басшылыққа келгенде мемлекеттік органдардың құрылымында исламдық
факторлар әсерін тигізді. (жасыл кітаб бойынша)М.Каддафи : Дін және
дәстүр қоcылған түрі шынайы заңның түрі болып саналады. деді ол [5].
Мавритания конституциясында 1991ж исламды халық және мемлекет діні деп
айтады. Ал мемлекеттің өзін демократиялық және социалды исламдық
мемлекет деп жариялайды. Мавритания преамбуласында мерейтойлы ретінде
Мавритания халқы басқа да ағайындылармен, мусульмандық, африкандық және
араб халқымен Ұлы Мағриб және Африка бірігуі мен елде бейбітшілік үшін
күресуді айтады. Ал Тунис пеамбуласында Ұлы Мағрибке адал болуы туралы
айтылады [1]. Марокко конституциясында Африкалық ел бола тұрып, өз алдына
африкалық бірігуді мақсат етеді дейді [2].
Жалпы кейбір солтүстік африка елдерінің конституциясы бұрынғы
метрополиялардың конституциялық актісіне ұқсатып жазған болатын. Марокконың
1962 ж конституциясы Франция республикасының конституциясына ұқсас, өйткені
оны француз заңгерлері жазуға үлкен үлес қосты. Марокко конституциясы
монархиялық конституция болып саналады. Оның преамбуласында Ұлттық
тұтастық,адамгершілік қасиеттерге адал болып қалу, адалдылық пен бостандық
және әлем үшін, халық арасындағы прогресс пен еркін қауымдастық үшін жұмыс
жасаутуралы айтылған.
Марокко конституциясының преамбуласында Марокко Корольдігі Ұлы араб
мағрибының бөлігі болып табылады. Әрі африкандық мемлекетретінде
мақсаттарының бірі Африкандық тұтастықты қалыптастыруға ұмтылады [2].
Алжира конституциясында ел ислам жеріне тиесілі, Ұлы Мағриб,араб жері,
Жерорта теңізі, Африка бөлігі болып табылады делінген. Тунис ислам
іліміне, Араб Мағрибының бірлігіне, арабтық жанұяға берік. 1992 жылы
жаңартылған Ливияның конституциялық декларациясының преамбуласында былай
делініеді Шығанақтан теңізге дейін арабтық бірлікке кедергілердің бәрін
алып тастауға ұмтылу, ливия халқы– араб ұлтының олное арабское единство
[37,б.36]. преамбулада сонымен қатар, Ливия территориясы Африканың бөлігі
болып табылатынын айтады.Алайда, Ливия конституциясының басқа Солтүстік
Африканың басқа елдерінен түбегейлі айырмашылығы джамхирияның Мағриб еніп
қана қоймай, оның инициаторы, негізін қалаушысы және толыққанды мүшесі
ретінде атсалысуы болып табылады.
Мағрибтық қоғамның өзіндік идентификациясы туралы сөз қозғай отырып, Ұлы
арабтық бірлік жөнінде айтпай өтуге болмайды. Барлық бес мемлекет
конституцияларында көрсетілгендей өздерін арабтық әлемге жатқызады. Арабтық
ынтымақтастық пен арабтық бірлікке жету туралы мәселе өткен ғасырдың 60-
жылдары қызу талқыланған. Панарабизм қозғалысы Г.А. Насер атты идеологтың
есімімімен тығыз байланысты.Олар арабтардың бөлшектенуі уақытша ғана
құбылыс екеніне, арабтық ұлтшылдықтың мүмкіндігі мол шынайылық екеніне
сенетін [37]. 60 жылдардың ортасында Палестиналық ғалым Бурхан ад-Даджани
осыған байланысты былай деген: Арабтық ұлтшылдықтың әсері және әрбір
арабтық мемлекеттің ішінде арабтық бірлікке берік ұлттық күштердің болуы
арабтық мемлекеттерді бір бірімен қатынасты кеңейтуге итерген басты фактор
болды. [38] . Алайда,соңғы онжылдықтарда арабтық бірлік едәуір
дағдарыстарды бастан кешіруде. Формальды түрде бекітілген Мағриб елдерінің
жалпы арабтық ұстанымдарының негізі шайқала бастауда.Ресейлік зерттеуші А.А
Ткаченконың пікірінше, аймақтаң барлық елдерінде постарлық кезеңдегі
панарабизм, ұлтшылдық жәймендеп өзінің тартымдылығын жоғалтуда[46].
Алдыңғы шепке практикалық сипаттағы нақты міндеттемелер
шығуда–экономика,әлеуметтік сала,қауіпсіздік , сондықтан қазіргі
панарабизм идеологиясы арабтық мемлекеттердің саясатында,ы құрал ретінде
қолданылуда.
Оңшыл арабтық ұлтшылдар арабтық бірлік мәселесін шектеулі түрде
қарастырады. Олар арабтық ұлтты қалыптастыру мен арабтық бірлікке жету
басқа әлеуметтік құбылыстар секілді белгілі бір заңдылықтарға бағынатынын
мойындағысы келмейді. Арабтық ұлт бұл мәселеде тысқары емес. Арабтық
ұлттың қалыптасуына қажет кейбір объективті факторлар ғасырлар бойы пайда
болып, қалыптасты, ал кейбіреулері енді туындауда. Оларға жекелей алғанда.
экономикалық өмірдің біркелкілігін жатқызсақ болады.
Тарихи тағдырдың ортақтығын түсіну мен жалпы мағрибтық негіздер 1989
Араб мағрибы одағының құрылуына идеологиялық тұрғыдан көп әсер етті. Тунис,
Алжир, Марокко, Ливия және Мавританияны біріктіріп отырған бұл аймақтық
ұйым өзінің мақсаты ретінде ортақ сыртқы саясат қалыптастыруды,
экономикалық, әлеуметтік мәселелер бойынша жүйелеу жұмыстарын жүргізуді
алдыға қойды. Мүшелердің ойынша, бұл мәселелерді бірлесе отырып шешу
жекелеген мемлекеттерге ғана емес, бүкіл мағрибке тиімді болады.
Көптеген ғасырлар бойы Мағриб елдері жаулап алушылармен күрес жүргізіп,
өздерінің саяси, экономикалық мүдделерін қорғады. Берберлер, римдік
оккупация, романизациялау, вандалдар, Византия, арабтар, түріктер,
француздық отарлық билік - осының барлығы аймақтың ұзақ та күрдері
тарихының парақтары [39].
Берберлік негізгі саяси партиялар Мәдениет пен демократия үшін бірлестік
(МДБ), Социалистік күштер фронты (СКФ) 2002 жылғы парламентке сайлауларға
сайлау басталмай жатып байкот жасалды. Онда билік сайлаудың қорытындысына
фалсификация жасайтыны айтылды. Әлбетте, берберлік азшылықтың мәселесі тек
мәдени лингвистикалық сипатқа ие емес. Мұндай көңілтолмаушылықтардың
астарынан биліктің дағдарысы көрінеді. Ол билік қоғамның негізгі
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмаудан туып отыр: қауіпсіздік,
экономикалық игілік, кірістерді әділетті бөлу. Магриб мемлекеттері
жекелеген бір идентификациялық бағытты таңдап алуға қиындау елдердің бірі.
Идентификациялық құрамдас бөліктердің шиеленісі Солтүстік Африкада болып
жатқан күрделі әлеуметтік, саяси үрдістердің негізгі кілті болып табылады.
Сонымен қатар, көп векторлы өзіндік идентификация көбіне аймақтақты
айтпағанда, мемлекеттік ортақ ориентирлерді қалыптастыруда маңызды рөл
атқарады. Бүгінгі таңда марокканы идентификациялай отырып, оның
конституциясы араб тілін ресми байланыс құралы(ислам , әрине,
мемлекеттік дін) ретінде жарияланады) әрі елді Ұлы Мағриб бөлігі деп
таниды[47].
Африка елдерінде исламның көшбасшысы арабтар болды 7 ғасырда Амр ибн аль-
Аса басшылығындағы төрт мың атты әскер Мысырдың негізгі қалаларын жаулап
алып, Солт. Африкада арабизация және исламизацияға бас салады. 8-10ғғ араб
басшылығында барлық ортатеңіз жағалауындағы қалалар кірді .
Бұл жағдайдың Алжирға да қатысы бар, ағымдағы конституциялары елді
былайша сипаттайды ислам, арабизм, амазигизм идентификацияның құрамдас
бөлігі болып табылады, яки, Алжир бұл контексте Ұлы мағрибтың құрамдас
бөлігі , ислам мемлекеті [3]. Өз кезегінде Тунис те дәл осылай
индентификацияланады - Тунис діні – ислам, тілі– араб, ал Тунистік
республика Ұлы Магриб бөлігі болып табылады, оның халқы араб жанұясына
жатады. Ливияның африкандық идентификациясы мемлекетік саясаттың негізгі
элементі болып табылады [23]. Алжирдің конституциясында былай деп жазылған
адам мен азаматтың негізгі бостандықтары мен құқықтары барлық
алжирліктердің ортақ игілігі , олар ұрпақтан ұрпаққа тұтастығы мен
тұрақығын жоғалтпастан берідліп отыруы тиіс Сондай ақ Алжир
конституциясында Алжирдің негізгі құрамдас бөліктері ислам, арабизм және
берберизм деп көрсетілген [3]. Мавритания конституциясының да
преамбуласында азаматтардың теңдік құқығы жарияланылады[4]. РИА хабары
Ливиида конституция енді жасақталады деп хабарлайды. Қазіргі таңда елде
ондай құжат жоқ.. Ливиялық президент Муамар Каддафи конституцияны 1969
жылы жойған болатын. Конституциямен жұмыс жасау үшін заңнамалық комитет
жасақталды. Комитет төрағасы Абедльрахман Бутута жаңа конституция үш
негізгі құжаттқа сүйеніп жасалынады деп хабарлайды. Олардың арасында
Халықтық билікті орнату жөніндегі декларация, Адам құқықтары жөніндегі ұлы
жасыл хартия және Каддафидің жасыл кітабы бар. Заңнамалық комитетке
Конституцияның жобасын Каддафи қоры ұсынды [5]. Қорды Ливия
президентінің баласы басқарады . Каддафи ел билігі жөніндегі теориясына
сәкес, Конституцияны халықтық конгресстер бекітуі тиіс [22].
Ливиялық көшбасшы Муаммара Каддафидің ұлы - Сейф аль-Ислам Каддафи,
елдегі реформаларды басқара отырып, заманауи мемлекет құрудағы Ливияның
мүддесіне сәйкес оның саяси ориентирлерін әкесінің мақсаттарын анықтай
отырып белгіледі. Сейф аль-Ислам халық басқаруы ісінде біраз кемшіліктер
шығып жатқанын айтты, ол көбіне ірі тайпалардың ұсақ тайпалар есебінен
мемлекеттік биліктің көп бөлігін басып алуынан көрінетінін жеткізді,
сондықтан барлығын қанағаттандыратын, барлығына ортақ бір конституция
қабылдау керек дейді ол. Ливиялық көшбасшы баласы біздің басты мақсатымыз
конституция немесе қоғамдық акт деп атай алатын заңдар жинағын
қалыптастыруымыз керек дейді. Оның азаматтар өмірін реттеуі маңызды. Шығып
кетуге болмайтын шекаралар болады. Осыған байланысты фактор ислам, шариат
негіздері, қауіпсіздік, Ливиядағы тұрақтылық, елдің тұтастығы және Муаммара
Каддафи'дің көшбасшылығы деген келісімге келуіміз қажет [ 21 ] . 1977 жылы
наурызда 'Ұлы Социалстік Халықтық Ливиялық Арабтық Джамахирияның' дүниеге
келгендігі жарияланды. Аты айтып тұрғандай оны халық басқаруы тиіс еді,
сондықтан елде парламент секілді Жалпы халықтық конгресс және үкімет
рөлін атқаратын Жалпы халықтық комитет құрылды. 1977 жылы Халықтың
билікті жүзеге асыруы туралы құжат атты уақытша конституция жүзеге асты,
ол Ливияның халықтық билікке көшкендігін бейнелейтін еді. Құжат төрт
пункттен тұрады ,онда халықтық конгресс басқаратын билік пен тура
демократия туралы айтылады.
Батыс жерорта теңізі аймағын анықтап, оған Араб Мағрибы Одағына (АМО)
біріктірілген Солтүстік Африканың - Тунис, Алжир, Мавритания, Марокко
және Ливия сияқты 5 мемлекетін енгізіп, ЕО ның Франция, Испания және
Италия сияқты елдері жайлы айта отырып, бірнеше ескерту жасағым келеді.
Біріншіден, берілген аймақ саяси экономикалық кеңістікте толығымен
қалыптасқан деп айта алмаймыз, әрі халықаралық қатынастардың жекелеген
субъекті болып табылмайды. Екіншіден, зерттеліп отырған аймақ шеңбері
шартты болып табылады, өйткені геосаяси қалыптасу кезеңінде жаңа мүшелер
қосылып, оның тұрақты мүшелерінің бұл үрдіске қызығушылығы кеміп
кетуі мүмкін. Үшіншіден, аймақты саяси, экономикалық шынайылық
тұрғысынан анықтағанда 20 ғасыр аяғы мен 21 ғасыр басында қалыптасқан
еуропалық мемлкеттер мен мағриб елдерінің қатынасын есепке аламыз. 20
ғасырдың 90 жылдары жоғарыда айтылған мемлекеттермен қатынастың дамуы
мен тәуелділіктің артуы Жерортатеңізінің оңтүстігі мен солтүстігіндегі
қатынасының үдей түсуін, аймақтық интеграцияны қажет етті. Сондықтан
осы жолда алғашқы қадам болып, батыс жерортатеңіздік 5+5 тобы деп
аталатын инициатива жүзеге асты. Ол бір жағынан АМО елдерін біріктірсе,
екінші жағынан, Италия, Испания, Франция, Португалия и Мальтаны
біріктірді. 5+5 тобының ресми ресімделуі 10- қазан 1990 жылы
батыс жерортатеңізі елдері сыртқы істер министрлерінің жиылысында
Римде жүзеге асты. Кейінірек, 1990 жылдың қарашасындағы және 1991 жылдың
қазанында Еуропа астанасы Брюссельде көпжақты конференцияларда, Еуроодақ
көпжақты диалогтың шеңберін 5+12 формуласына дейін кеңейтуге тырысады,
ондағы мақсат ЕО елдерімен тығыз қатынаста болуын қамтамасыз ету. Алайда,
Жерорта теңізіндегі кең көлемді аймақтық серіктестіктің бір бірімен
қатынаста жүйелілік жасалмаған көп қатысушыларына байланысты кейбір
қиындықтары бар. Сондықтан, Жерорта теңізіндегі ынтымақтастықтың дамуы
алдымен жергілікті деңгейдегі қатынастар қаншалықты тиімді ,әрі нәтижелі
құрылатындығына тәуелді. Сондай маңызды жергілікті деңгейлердің бірі Батыс
жерорта теңізі аймағы болып табылады. Солтүстік африкалық мемлекеттер
тәуелсіздік алған соң да өздерінің метрополияларының саяси, экономикалық
ықпалында болып келеді. Бұл аймақта француздардың ұзақ мерзім бойы болуы
дәстүрлі мағриб қоғамының дерлік бар саласына әсер етті. Административтік
жүйе, дәстүрлі білім алу, тіпті кейбір стереотиптік тәртіптер – Еуропалық
отарлаушылардан мұраға қалған десек болғандай. Әссер етушілердің ішінде
испандық және итальяндық мәдениеттің дәстүрлері де бар. Ресейлік зерттеуші
В.Э Шагальдың пікірінше, метрополияның тілі бүкіл арабтық шығыстың ішінде
Тунис, Алжир , Марокко немесе Мавританияның барлық саларына меңдеп
кірген[45,б.31]. Сөз жоқ, мәдени саяси сипаттағы факторлар 20 ғасырдың
90ж.ж. батыс жерорта теңіздік ынтымақтастық туралы инициативаның
қалыптасуы мен дамуына көп әсер етті. Көбіне, олар бүгін аймақтық
интеграцияның саяси негізі болып табылады. Дегенмен қатынастардың
экономикалық аспекті бірінші орынға шығады. Бұл заңдылық та, өйткені Мағриб
елдері жерортатеңіздік серіктестікті, бірінші кезекте, экономикалық
дамудың, қаржылық көмектің көбеюінің,тұрақты инвестициялардың өсуінің, мата
мақта мен ауылшаруашылығы өнімдеріне Еуропалық нарықтың ашылуының тетігі
ретінде қарастыруға бейім. Батыс Жерорта теңізі елдерінің арасында
қалыптасқан қатынасты мағрибтік және еуропалық мәдениеттің диалогы ретінде
сипаттауға болады. Ол өз кезегінде, бір бірін танып біліуге мүмкіндікті
арттыратын, бір саяси кеңістікте орналасқан бір біріне мүлде ұқсамайтын,
бірақ та өте тығыз байланысты мемлекеттердің үйлесімді дамуына қажет болып
табылады. Көбіне еуропалықтар үшін мағрибтықтар төмен әлеуметтік статусы,
білім деңгейінің жоғары болмауына байланысты ішкі қауіпсіздікке қауіп
төндіретіндер ретінде қарастырылады. Олар көбіне заңсыз миграциямен
Солтүстік африкадан келгендер болып табылады. Бұл мәселенің жарқын саяси
экономикалық аспектісі бар: түрлі этно конфессиялық қауымдардың, исламдық
және христиандық және олардың арасында орналасқан жерорта теңіздік
мәдениет пен өркениеттердің өзара қатынасы [59,б.53].
1.2 Мағриб елдері арасындағы саяси-экономикалық байланыстарының нығаю
үрдісінің кейбір қырлары
Мағриб елдеріндегі саяси-экономикалық дамудың жолдарын табуда,
колониалдық проблемаларды шешуде, саяси-мемлекеттік айырмашылықтар
Солтүстік Африкадағы қарама-қайшылық жағдайларға әкеліп соқтырды.
50-60 жж Мағриб елдерінің ұлттық мемлекеттік кұрылым барысында,
мағрибаралық қарым-қатынастар шекарааралық және кедендік даулардың
шешілімсіздігінен, жие қарулы және саяси дағдарысқа алып келетін
жағдайларға ұшырап отырды. Солтүстік Африкадағы ең үшкір мемлекетаралық
қайшылықтардың бірі 1963ж күзде болған Алжир Марокконың кедендік даулы
жағдай болды. Алжир және Марокко мәселесінің шешілімі тек 1972ж болды.
1959 жылдан 1968 жылға дейін алжир-тунис арасындағы қарама-қайшылықтар
сақталып отырды. Ол да кеден мәселесенін болды. Осыдан біз барлық осы
жағдайлар Мағриб елдеріндегі интеграциялық бірігуге қарама-қайшы келгенін
көре аламыз. Бірақ осыған қарамастан осы елдердің бірде бір лидері Мағриб
бірлігін құруға қарсы шыққан емес. Ортақмағриб процесстерінің активті
қатысушылары, 1960ж Мавританияның тәуелсіздік алуы мен 1969 ж
антимонархиялық революциядан кейінгі Ливияның тәуелсіздік алуы болды.
Мағриб аралық саяси қарым-қатынастардың күшейту тенденциясы осы
солт.африка елдерінің тәуелсіздік алуынан кейн көріне басталды. Оның
дамуына Мағриб елдерінің басшыларының экономикалық қауымдастықты жақсарту
жұмыстарын жүргізуі негіз болды. 60-ж Мағриб елдері бірнеше екі жақты және
үш жақты келісімдерге қол қойды. Осы байланыстардың болуына 1964ж күзде
болған Алжир, Ливия, Тунис және Марокконың экономика министрлерінің
конференциясының болуы түрткі болды. Онда Мағриб елдерінің экономика
саясатының біркелкі доктринасы қабылданды. Ол экономикалық қауымдастықтың
дамуының негізгі бағыттарын көрсетті: сауда саттықтағы қарым-қатынас; азық-
түлік саладағы координациялау; Европа елдеріне байланысты Ортақ сауда
саласында ортақ саясатты жүргізу; Мағриб елдері мен халықаралық
экономикалық ұйымдар арасындағы байланысты координациялау.
Сонымен қатар конференцияда Мағриб елдерінің Тұрақты кеңес беру комитеті
құрылды. Ол аймақтық экономикалық интеграцияға басты қадам болды. Кейін
Мағриб елдерінің экономика министрлер конференциясында бірнеше мәселелердің
шешілу жолдарын тапты. Индустрия саласында, кедендік саясат, транспорт,
байланыс,туризм және білім алу саласында. Бырақ та саяси қатынастардағыдай
Мағриб елдерінің экономикалық интеграциясында бірнеше кедергі жағдайлар
туып отырды. Олар әсіресе, мағриб елдеріндегі әлеуметтік жобалардың
келіспеуі т.б. соңында деклариреленген бағдарламалар экономикалық
интеграциядан алыс болды. Ондай жағдайдың негізгі себебін Солтүстік Африка
елдерінің Батыс Европадан тәеуелділігінен байқауға болады. Оның өзі араб
елдеріне тікелей әсер етуін анық көрсетеді. Европаның өзіне Мағрибтің 23
сыртқы саудасы түсіп отыр. Ливияның 60-70% экпортталған мұнайы мен мұнай
өндірістері, 80% фосфорит, сонымен қатар өндірістік басқа да шикізаттар.
Ал Европадан Мағриб елдеріне 65-70% өндірістік құрылғылар мен
полуфабрикаттар, дайын заттар импорттталып отырады. Осылайша Солтүстік
Африканың Батыс Европалық елдерден технологиялық тәуелділігі артып отыр.
Тәуелділіктің өзі екі түрлі көрінеді: Алжир, Тунис, және Марокконың сауда-
экономикалық байланыстары Францияға және одан Батыс Европаның өзіне
бағытталған. Осы байланыстың өзі, специалисттердің айтуынша, ұзақ уақыт
және альтернативсіз болашағы бар дейді. Париждік және Лондандық клубтары
бұрыннан бері Марокко, Туни және Алжирдің тұрақты кредиторлары болып
келеді. Ал оның өзі тек экономикалық емес, сонымен қатар саяси жағынан
Европаның Мағриб елдеріне әсерін, аймақтағы европаның қызығушылығын айқын
көрсетеді .
Солтүстік Африка елдері ағымдағы жүзжылдықтың екінші жартысында тәуелсіз
ұлттық даму жолына түсіп, өз ұлттық экономикаларының дамуы үшін түрлі
әлем шаруашылық байланыстар мен халықаралық еңбек бөлінісінің түрлерін
қолдануға тырысуда. Олардың шаруашылық өмірінің интернационализациясы
экономикалық, әлеуметтік саяси дамудың бар саласына әсер ететін объективті
факторға айналды. Бұл үдеріс солтүстік африкалық аймақты қоса алғанда,
әлемнің түрлі аймақтарының экономикалық жаһандануымен соңғы онжылдықтарда
жаңа күшпен қарқын алуда.
Солтүстік Африкадағы әлемдік шаруашылық байланыстарының өсуіне
байланысты сараптама бұл әлемдік шаруашылық дамуы бағытында ғана емес,
өзіндік ерекшеліктермен қарқын алып жатқандығын көрсетті. Соңғысы
қарастырылып жатқан ұлттық шаруашылықтардың әлемдік экономикашеңберіндегі
ерекшелігін, онда жүргізіліп жатан курстардың айрықша тұстарын, сыртқы
экономикалық саясатын, билік етіп отырған саяси жүйенің ерекшелігін
сипаттайды.
Соңғы онжылдықтарда қарастырылып отырған мемлекетердің сыртқы сауда
айналымы ІЖӨ қатысты өсіп келе жатыр. Олардың кейбірінде бюджеттің көп
бөлігі сыртқы көздердер толығуда, ұлттық экономиканы дамыту шетелдік жаңа
технологиялар мен басқарудың үздік формаларын әкелуге негізделген.
Таяу, Орта, Шығыс, Солтүстік Африкадағы мұнайгаз саласының жағдайы
олардың ұлттық экономикасы мен әлеуметтік саласына үлкен әсер етті. Мұнай
, мұнай өнімдері, сонымен қатар, табиғи, ілеспе газ мұнда әрі отын, әрі
энергетика, мұнайхимиясы сияқты қарқынды дамушы салалардың шикізаты болып
табылады.
Аймақтың ірі мұнайгаз өндіруші елдері әлемдік көмірсулар нарығында соңғы
онжылдықтарда басым, кейбір кезеңдерде тіпті шешуші рөл атқарып келді және
келеді. Олардың ірі энергияэкспортаушы статусы сырттан қарыз алғанда,
әлеуметтік экономикалық дамуда қаржылық көмекті тартуда маңызды рөл
атқарды.
Арабтық мемлекеттердің дамуында ұқсас мәселелер бар.Оларды былай үшке
бөлуге болады: заңнамалық құқықтық, ұйымдастырушылық құрылымдық, жалпы
экономикалық. Олар өз кезегінде, интеграцияларды тежеп тұрған факторлар
десе болғандай.
Машрик, Магриб секілді араб мемлекеттерінде дамыған сауда байланыстары
мен қолжетімді ішкі сауда маршруттары бар. Транспорттың дамуы және тез әсер
ететін байланыс жүйесі таяу шығыстық және солтүстік африкандық
мемлекеттердің әлемдегі экспорттық өндірісін көбейтті. Бұл сонымен қатар,
осы аймақтың нарығына шығуға мүдделі шетелдік компаниялардың бәсекелестігін
арттырды. Бұл оның үстіне жан басына шаққандағы кіріс мұнда, көптеген
дамушы елдердікінен едәуір жоғары, ал әлемдік тұрғындардың орташа кірісінен
кірісі 5% артық халықтың болуымен, сәкесінше, тартымды сатып алушылық
қабілетінің болуымен де байланысты .
Соңғы онжылдықтардағы динамикаға тән жерлерді көрсетіп өтсек. Арабтық
Магриб елдерінің импортында өзгерістер болып тұрды, бірақ та олардың
салыстырмалы айырмашылығы сондай көп емес жобамен 1-3% тең. Тунис пен
Марокконың Еуро одақ елдерімен экономикалық жақындасуы соңғының онсыз да
көп салмағын арттырды. Керісінше, Мавритания, Ливия және Алжир елдерінде
еуро одақ елдерінен болатын импорт көлемі кеміді. напротив, наблюдается
некоторое снижение импорта из европейских стран. Магриб мемлекеттері үшін
еуро одақтан кейінгі екінші экспортер болып табылатын АҚШ ның да үлес
салмағы төмендегенін атап көрсету қажет.
Экономикалық интеграция бағыттарының бірі интеграцияға түскен елдермен
жұмыс күші қозғалатын еркіндікті қамтамасыз ету болды. Ол көбіне арабаралық
миграцияның өсуімен сипатталды.
Әлеуметтік-экономикалық фактор Оңтүстік-Cолтүстік шекарасы бойнша еңбек
миграциясының негізгі факторы болып келеді. Ол негізінен Африка құрлығында
экономикалық дамудың өте төмен болуынан көре аламыз. Оның өзі дамыған елдер
халқы мен дамушы елдер халқының жалақысынан көруге болады. Жалпы соңғы
көрсеткіштер бойынша олардың арасындағы қатынас өте үлкен болып келеді.
Сондықтан да көптеген африкандықтар өз жанұясын асыруда тек миграциядан
көреді.
Арабтық аймақтағы жұмыс күшінің миграциясы негізгі екі факторға тәуелді
болып отыр. Біріншісі – мұнай нарығының конъюнктурасы, а екіншісі –
аймақтағы саяси климат .
Неміс алжирлік сауда өндірістік палатасының директоры Андреас
Хергенретердің пікірінше (Andreas Hergenrother), азаматтық соғыстан
кейінгі алжир экономикасы соңғы онжылдықтарда қарқынды даму үстінде және
неміс инвесторлары үшін тартымдырақ бола бастауда. Хергенретер басқарып
отырған Алжирдегі неміс бизнес өкілдігінің негізгі мақсаты ФГР
компанияларының шаруашылық жобаларға қосылуына көмектесіп, жергілікті
нарықтың іскерлік мүмкіндіктерін тиімді қолдануда қолғабыс болу. Осы
мақсатпен 2004 жылдан бастап, тұрақты түрде неміс алжир қатынастарының
ерекшелігін ашатын заңнамалық кеңестер мен кәсіпкерлерді құқықтық қорғау,
нарықтық сегменттік жағдайы туралы отырыстар жүргізілуде. Іс жүзінде бұл
Алжирдің дамыған нарықтық экономикаға қадамдары ретінде қарастыруға болады.
Ол Алжирде бірнеше онжылдықтар бойы изоляцияда болған және болашақта
шаруашылықтың дамуына түрткі болуы тиіс жеке сектормен байланысты, —дейді
неміс алжир компанияларынң арасындағы қатынастарды үйлестіріп, әрі жүйелеп
жүрген 36 жасар адвокат, Андреас Хергенретер. Алжир экономикасы гүлденіп,
неміс инвесторларын тартуды жалғастыруда дейді DAIHтың атқарушы директоры.
Тунис үшін орталық экономикалық саяси міндет соңғы жылдары 14%
көрсеткішпен келе жатқан жұмыссыздықты азайту. Оған жоғары білімі бар
адамдар қосылып, есеп жыл сайын ондаған мыңдарға жетуде. Кез келген
экономикалық трансформациялардан адам құндылықтарын жоғары қойған Тунис
үшін бұл жағдай дағдарысты болып табылады. Бұл ел стратегиялық жоспар
бойынша, бесжылдықтар дамып отырғандығын еске сала кетейік. Оның он
бірінші жоспары (2007-2011) адамды дамудың негізгі орталық объектісі
ретінде көрсетеді және ағымдағы бесжылдықтың мақсаты ретінде экономика мен
жан басына шаққандағы кірістің өсуі мен жұмыссыздық пен кедейліктің
азаюын көрсетеді. Марокко Африкалық, сондай ақ Еуропалық, Солтүстік
және Оңтүстік Амерканың инвесторларына жақсы жағдай жасау арқылы Солтүстік
Африкадағы капитал салудың ең тиімді орталығына айналуды көздеуде. Белгілі
бір деңгейде бұл ұмтылыс ақталуда : экономикалық тәуелділікті едәуір
төмендететін ел саяси тұрақтылығымен тартымды. Алайда, Мароккандық
экономиканың негізгі мәселесі төмен еңбек өндірісі шешілмей отыр. Оның
салдары ретінде шығарылған өнімнің бәсекеге қабілетсіздігін айтуға болады.
Біріншіден, оның төмен сапасы, екіншіден, шығарылған тауардаң шектеулі
спекторы, үшіншіден, шығарылатын тауарлардың жоғары сапасы мен түрлілігіне
жауапты болатын мықты мамандардың жетіспеуі. Мароккандық экономиканың
экспорттық секторы әлі де болса әлемдік нарықтың талаптарына жауап бере
аламайтындықтан неміс инвестициялары шектелген мөлшерде келуде. Бір
жағынан, технологиялармен қоса алғандағы сол инвестициялар және неміс
эксперттерінің ұсыныстары мароккандық тауарды біршама бәсекеге қабілетті
ете алады. Өзара тиімді қатнастарды дамытуға болатын сала— ауыл
шаруашылығы. Жобамен елдің елу пайыз тұрғыны осы қоғамдық өндіріске
тартылған.
Магриб елдеріне келетін неміс инвестициялары ЕО мүдделерін есепке ала
отырып жасалынады. Мысалы, Алжирдің энергетикалық экспортын тұтынушы
негеізінен Еуропа екендігі барлығымызға белгілі. Оның ішінде газ
басымдыққа ие, жобамен алғанда, Алжир газ экспортының — 90%. Бұл ел—
көлемі бойынша Еуропадағы үшінші газ жеткізушісі, Жерортатеңізі бойынша
көршілерінің (Португалия, Испания, Италия , Франция) сенімді энергетика
көзі. Жақын болашақта Алжир, Испания және Италияны жалғастыратын екі
құбыр іске қосылғанда, шикізатты айдайтын транспорттық күштер ұлғаяды. Бұл
сала белсенді түрде неміс капиталымен толығуда.
Жоғарыда айтып өткендей, Мағриб елдерімен байланыс шынайы негізде
құрылуда. Бұл елдерде көптеген ұқсас мәселелер бар, айырмашылытары да жо
емес. Мысалы Тунистің болашағы бірінші кезекте, студент жастарымен
байланысты. Жыл сайын Тунис 60 мың жоғары оқу орнын бітіргендермен толығып
отырады, болжамға сәйкес, олардың саны 2011жылы 110 мыңға жетуі тиіс. Бұл
тұрғындары бүгінгі таңда (2007) 10,2 млн адамға жетіп отырған ел үшін үлкен
салмақ. Екінші жағынан, оны әділетті түрде білм елі деп атауға болады.
Енді бұл маманданған жастар әскерін жұмыспен қамту қажет. Дәл осы мәселеге
неміс тунис қатынастарында көп көңіл бөлінеді. ФГР эксперттері Марокко
экономикалық болашағын бай балық ресурстарын игерумен байланыстырады. Бұл
салаға шетел инвестициясы мен қосымша білікті мамандарды шақырту арқылы
балық өңдеу ісін модернизациялауға болады дейді. Тағы бір маңызді
мәселе. Соңғы жылдары Мароккода Мағрибтың басқа елдерінен ерекше
экономикалы ашықтық саясаты жүргізілуде. Бұл өз жемісін беріп жатыр.
Мысалы , 2008 г. Еурокомиссияның мәлімдеуінше, Марокко шаруашылық
реформалар деңгейі бойынша Еуроодақта қабылданған экономикалы стандарттарға
жақындап қалды. Саяси ерігі мол ел басшылығы да оны толық интеграцияға
жетелеуде. Бұған дәлел ретінде елдің экономикалық құрылымдарының біртінде
Еуропалық Қоғамдастықтың нормативтік актілерін қабылдап жатқанын айтуға
болады. Бұл дегеніміз экономикалық копенгагтік шарттарға сәйкестену сөз.
Бұл ЕО біртіндеп өздігімен кірігуге ұқсайды, тіпті кейін ерекше
территориялар статусы негізінде оның жұмыс құрамында болуы да ғажап
(жекелей алғанда, Канар аралдары) [24].
Соңғы жылдары түрлі техникалық көмек көрсету жөніндегі тізбектес
келісімдер де көбейді. Алжир және Ливия да тізбектес келсімдерде жасасуды
жалғастырады деп айтылуда. Ол келісімдер шетел компанияларына кен орындарын
барлау мен өңдеуге, сонымен қатар,өнімді бөлісуге мүмкіндік береді. Бірақ
бұл ЕО пен АМО арасындағы экономикалық ынтымақтастық ары қарай да теп
тегіс бола береді деген сөз емес. Олар күрделі жаһандық дағдары кезеңінде
дамитынын есепке алу қажет. 1998 жылы дамушы елдерге баратын капитал
жобамен 19% ( 338 млрд. долл.дан 1997 ж. 275 млрд.дейін 1998ж.) қысқарды.
Экономикалық өсім перспективасы 2004 ж. әлемдік сауданың жобамен 4,6% ға
қысқаратынымен жабырқатуда [41].
Алжирдің ЕО ассоцияланған мүшесі болу жөніндегі келесім, еуропалық және
аймақтық шаруашылықа интеграциялануында жақсы перспективалар ашады.
Келісім Алжир үшін үлкен саяси мәнге ие. Алайда ол саяси және іскер
элитаның арасында бірдей қолдауға ие емес [17]. Ниет туралы декларацияда
(Declaration of Intent) Италия мен Ливия корльдігі арасында
экономикалықбйланыстар бар екендігі көрсетілген, Одақ пен Ливия
корольдігі арасындағы дәстүрлі сауда қатынасы сақталып, дами беретіндігі,
Ливияның әлеуметтік, экономикалық дамуына ықпал жасай беретіндігі
айтылған[1][13].
Дамушы елдердің негізгі әлеуметтік экономикалық ерекшеліктері бұрынғы
отарлар мен тәуелді территориялар немесе қазіргі тілмен айтқанда, азат
болған елдер, үшінші әлем елдері, Оңтүстік еледері, Периферия елдері
болуында.
Дамушы елдер халықаралық экономикалық қатынастардың толықанды, маңызды
мүшелеріне айналуда. Жас тәуелсіз мемлекеттердің қалыптасуы мен дамуы
халыаралық экономикадағы санды әрі сапалық өзгерістермен қатар жүрді. Бұл
өзгерістер халыаралық сауда экономикалық байланыстардың, жаңа тауарлық,
қаржылық нарықтардың пайда болуымен, капиталдық және қаржылық ағымдардың
тиімделуінен көрініс тапты. Дамушы елдер бірауыздан әлемдік экономикалық
тәртіпті жақсартып, халықаралық кәсіпкерлікте теңдік қағидасын ұстану
қажеттігін айтты.
Дамушы елдерде әлем халқының басым бөлігі - 3,2 млрд адам тұрады. Ол
елдер әртүрлі. Олардың барлығында дерлік күрделі әлеуметтік экономикалық
үрдістер жүруде. Басты үдерістердің бірі XX ғасырдың 70 жылдары азат
болған елдердің өсім түрлілігі [42].
Африкадағы дамуды қамтамасыз ету жөнінде БҰҰ перамбуласында 90ж.ж.былай
делінеді: 1986–1990ж.ж. арналған БҰҰ Африка елдерін дамытуға бағдарламасы
африкалық елдердің тұрақты әлеуметтік экономикалық өсім мен даму жолындағы
ұмтылыстарына ықпал етуге халыаралық қауымдастыққа мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, бұл тағы да халықаралық қауымдастықтың африкалық елдер
бастан кешіп жатқан әлеуметтік экономикалық қиындықтарға назарын салуға
көмектеседі. Африканың дамуына басты жауапкершілік африкандытардың
мойнында. Ал халықаралық қауымдастық жауапкершілікті бөлісу қағидасын
есепке алып,африкамен жан жақты ынтмақтастыққа атсалысады. Сәйкесінше,
Африкалық елдердің даму жолындағы кез келген ұмтылысына қолдау көрсетеді
[10].
Экономикалық салада Сейф аль-Ислам Каддафи былтыр іске қасылған
жоспарлы экономика туралы жылы лебізін білдірді. Былтыр басталаған даму
жобаларының жалпы құны 60 миллиард евроны құрайтындығын жеткізді. Сөз
соңында заңсыз миграция жөнінде де сөз қозғап, бұл біздің көптеген
көршілерімізге болатын Ливияның үлкен мәселелерінің бірі деп атады.
Оның сөзі бойынша, егер бұл жағдай өзгермесе, бар жоғы бес ақ млн халқы
бар Ливия, ливиялықтардың қолында қалмай қалады. Сол кезде біз итальяндытар
мен түріктерге қарсы жасаған күресіміздің құны көк тиын болмай қалады
дейді ол [ 18]. 3 желтоқсанда Тунис премьер-министрі Мухаммед Ганнуши
Алжирдің СІМ Мурада Меделсилиді қабылдады (Mourad Medelci). Онда олар 2010
ж. басында болатын бірлескен тунистік алжирлік ынтыматастық комитетінің
отырысы жөнінде сөз қозғады. Сол күні алжирлік қонақты депутаттар
палатасының төрағасы Фуад Мебазаа қобылдады, ол отырыста Меделси ғылым
және технология саласындағы қаңдарды жасақтау мен қабылдау саласында
тәжірибемен алмасу қажеттігін атап көрсетті. Меделси мен Тунис СІМ басшысы
Абдельвахаб Абдалла кездесуінің қорытындысы туни алжирлік теңіз шекараларын
демаркациялау жөніндегі келісім болды. Тараптар екіжақтық қатынастармен
қанағаттанатындықттарын көрсетті [34].
Одақтың басты қадамдарында ең бастысы экономика бағдарламаларын
құруға үлкен назар аударылды.
1990ж қазанда Алжирде Мағриб елдерінің Экономикалық одақтың құру
проектін ортақ экономика және қаржы сессисында үсынған болатын. Ол жоба он
жыл ішінде барлық экономика саласында қадам бойынша жүзеге асыру болды.
Бірінші қадамында, 1992ж дейін АМО мүшелері арасында еркін түрде
товарлармен және қызметтер алмасу зонасын құру болды. Екінші қадам 1993-
1994 жж Мағрибта біркелкі кедендік одаққа және экспорт пен импорт
операциялары үшін біркелкі кедендік тарифтар еңгізу болды. Ал үшінші
этапта еңбек күшін, товарлар мен қызметтерге еркін алмасу жолын құруда,
төртінші қадам – АМО да 2000жылға толық экономикалық интеграцияны
қаматамасыз ету болды.
Қауымдастық экономиканың түрлі салаларында күшейе берді. әсіресе
транспорт жіне энергетика саласында. Сонымен қатар ортақаймақтық
бағдарламалар дайындалып, жоспарланып отырды. Эксплаутацияға Тунис – Алжир
- Касабланка трансмағрибтік темір жолы салынды. Соның барысында
телеграфтық және телевондық байланысқа жеңілділікті тарифтер еңгізілді.
Параллельді түрде Мағриб елдерінде өндірістік, энергетикалық,
транспорт, газ құрылғы, құрылыс және қаржы саласында, сонымен қатар,
кадрларды дайындау, туризмді дамыту, ақпарат, мәдениет, денсаулық сақтау,
заңнама және нашақорлықпен күрес екі және үш жақты қауымдастық қарқынды
түрде дамыды.
Африкадағы интеграциялық ынтымақтастықтардың кейбір ерекшеліктері өз
аймағындағы интеграциялық үрдістерді дамытуға тырысады. 1989 ж. африкалық
континеттің солтүстігінде Алжир, Ливия, Мавритания, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz