Африканың ішкі сулары
Мазмұны.
І Кіріспе.
1. Африканың ішкі сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.1 Територрияның климат жағдаларына байланысты жерасты және жер беті суларының таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Африка жер бетінің жылдық су ағымы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Африканың ішкі суларының алабтар бойынша бөлінуі ... ... ... ... ... ... ...9
2.1 Атлант мұхиты алабының өзендері мен көлері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2. Үнді мұхиты алабының өзендері мен көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3. Африка өзендерінің шаруашылықта қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІІ. Қортынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І Кіріспе.
1. Африканың ішкі сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.1 Територрияның климат жағдаларына байланысты жерасты және жер беті суларының таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Африка жер бетінің жылдық су ағымы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Африканың ішкі суларының алабтар бойынша бөлінуі ... ... ... ... ... ... ...9
2.1 Атлант мұхиты алабының өзендері мен көлері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2. Үнді мұхиты алабының өзендері мен көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3. Африка өзендерінің шаруашылықта қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІІ. Қортынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Жалпы Африканың ішкі сулары құрғақ ішкі суларының ағындарының кейінгі орында тұр. Өзен – көл жүйесі біркелкі таралмаған. Өзендер экватор төңірегі мен құрлықтың оңтүстік – шығыс жағалауында жиі, шөлді аудандарда әсіресе, Сахарада климаттың ертеде ылғалды болғанын аңғаратын құрғақ өзен арналары көптеп кездеседі. Көлдер өлкесі – Виктория көлінен ағып шығатын өзен Ніл деп аталады. Жоғары ағысында оның жағасы тасты болып келеді, ал көлдің қасында нағыз басталар жерінде сарқырама болып құлайды. Қазір Оуэн сарқырамасының жанынан плотина және Ніл бассейіндегі алғашқы су электр станциясы салыну себепті, бұл сарқырама мен одан төмен жатқан босаға тастары су астына кетті. өзендер өлкесі – Мобуту – Сесе, Секо көлінен Аьберт – Ніл ағып шығады. Жоғарғы ағысында өзен тып – тыныш ағады, ал Нимуеле қаласынан бастап көп кедергілерге ұшырайды. Фола сағасында шаңғал тастар көп болғандықтан, осы жерде өзен арнасы 20 – 25 метрлік шатқалдан өтеді.
Жалпы Африканың ішкі сулары құрғақ ішкі суларының ағындарының кейінгі орында тұр. Өзен – көл жүйесі біркелкі таралмаған. Өзендер экватор төңірегі мен құрлықтың оңтүстік – шығыс жағалауында жиі, шөлді аудандарда әсіресе, Сахарада климаттың ертеде ылғалды болғанын аңғаратын құрғақ өзен арналары көптеп кездеседі. Көлдер өлкесі – Виктория көлінен ағып шығатын өзен Ніл деп аталады. Жоғары ағысында оның жағасы тасты болып келеді, ал көлдің қасында нағыз басталар жерінде сарқырама болып құлайды. Қазір Оуэн сарқырамасының жанынан плотина және Ніл бассейіндегі алғашқы су электр станциясы салыну себепті, бұл сарқырама мен одан төмен жатқан босаға тастары су астына кетті. өзендер өлкесі – Мобуту – Сесе, Секо көлінен Аьберт – Ніл ағып шығады. Жоғарғы ағысында өзен тып – тыныш ағады, ал Нимуеле қаласынан бастап көп кедергілерге ұшырайды. Фола сағасында шаңғал тастар көп болғандықтан, осы жерде өзен арнасы 20 – 25 метрлік шатқалдан өтеді.
Пайдаланған әдебиеттер.
1. Африка. Энциклопедический словарь Т. 1, 2. Москва 1963.
2. Барков А.С. Африка. Москва 1953.
3. Горнунг М.Б. Алжирия. Москва 1958.
4. Дмитриевский Ю. Д. Река Конга. Москва 1966.
5. Лукьянов С.М. Африка. Изд – во ЛГУ, 1962.
6. Забродская М. П. Физическая география Африки. Москва 1963.
7. Дмитриевский Ю.Д. Нил. Волгада, 1958.
8. Херст Г. Нил. Москва 1959.
9. Атлас Африки. Москва 1968.
10. Т. В. Власова Материктердің физикалық географиясы ІІ том.
1. Африка. Энциклопедический словарь Т. 1, 2. Москва 1963.
2. Барков А.С. Африка. Москва 1953.
3. Горнунг М.Б. Алжирия. Москва 1958.
4. Дмитриевский Ю. Д. Река Конга. Москва 1966.
5. Лукьянов С.М. Африка. Изд – во ЛГУ, 1962.
6. Забродская М. П. Физическая география Африки. Москва 1963.
7. Дмитриевский Ю.Д. Нил. Волгада, 1958.
8. Херст Г. Нил. Москва 1959.
9. Атлас Африки. Москва 1968.
10. Т. В. Власова Материктердің физикалық географиясы ІІ том.
Мазмұны.
І Кіріспе.
1. Африканың ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 3
1.1 Територрияның климат жағдаларына байланысты жерасты және жер
беті суларының
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..5
1.2 Африка жер бетінің жылдық су ағымы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2. Африканың ішкі суларының алабтар бойынша бөлінуі
... ... ... ... ... ... ...9
2.1 Атлант мұхиты алабының өзендері мен көлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Үнді мұхиты алабының өзендері мен
көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3. Африка өзендерінің шаруашылықта
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...18
ІІІ. Қортынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Жалпы Африканың ішкі сулары құрғақ ішкі суларының ағындарының
кейінгі орында тұр. Өзен – көл жүйесі біркелкі таралмаған. Өзендер
экватор төңірегі мен құрлықтың оңтүстік – шығыс жағалауында жиі,
шөлді аудандарда әсіресе, Сахарада климаттың ертеде ылғалды
болғанын аңғаратын құрғақ өзен арналары көптеп кездеседі. Көлдер
өлкесі – Виктория көлінен ағып шығатын өзен Ніл деп аталады. Жоғары
ағысында оның жағасы тасты болып келеді, ал көлдің қасында нағыз
басталар жерінде сарқырама болып құлайды. Қазір Оуэн сарқырамасының
жанынан плотина және Ніл бассейіндегі алғашқы су электр станциясы
салыну себепті, бұл сарқырама мен одан төмен жатқан босаға
тастары су астына кетті. өзендер өлкесі – Мобуту – Сесе, Секо көлінен
Аьберт – Ніл ағып шығады. Жоғарғы ағысында өзен тып – тыныш ағады,
ал Нимуеле қаласынан бастап көп кедергілерге ұшырайды. Фола
сағасында шаңғал тастар көп болғандықтан, осы жерде өзен арнасы 20
– 25 метрлік шатқалдан өтеді.
1. Африканың ішкі сулары.
Құрлық ішкі суларының жылдқ ағынының мөлшері (5400 км2) бойынша
Еуразия мен Оңтүстік Америкадан кейінгі орында тұр. Өзен – көл
жүйесі біркелкі таралмаған. Өзендер экватор төңірегі мен құрлықтың
оңтүстік – шығыс жағалауында жиі. Шөлді аудандарда, әсіресе, Сахарада
климаттың ертеде ылғалды болғанын аңғартатын құрғақ өзен арналары
(вади) көптеп кездеседі. Ірі өзендері – Ніл (6671 км дүние жүзінің
ең ұзын өзен), Конго, Замбези, Нигер, Оранж. Өзен арналарында
шоңғалдар мен сарқырамалар көп кездеседі. Замбези өзеннің бойында
атақты Виктория сарқырамасы бар (биіктігі 120 метр, ені 1800метр).
Құрлықтағы өзендердің гидроэнергеттік мүмкіндігі өте жоғары. Құрлықтың
шөлді – шөлейтті аудандарында жер асты суларының мол қоры табылған.
Ірі артезиан алаптары Сахара мен Калахари жерінде жатады.
Африкада көлдер негізінен тектоникалық жазықтарда орналасқан.
Олардың ірілері: Виктория, Танганьика, Ньяса, Рудольф, Чад. Материк
территориясында Материк территориясында жер беті сулары өте ала
– құла таралған, сонымен қатар ағын сулардың таралуы да, режимі
де материктің кез келген бөлігіндегі жауын – шашынның мөлшері мен
режиміне тығыз байланысты болады. Африкада су жүйелерінің қардан
және мұздан қоректенуінің ролі тым шамалы. Өзендер мен көлдердің
қоректенуі негізінен жаңбыр түріндегі жауын – шашынның үлесіне
тиеді. Экватор бойы аудандарындағы өзендердің су шығыны жыл
бойына біркелкі болып келеді, минимумдары анық білінбейді, бірақ
зениттік жаңбырларға байланысты екі максимумдық кезеңі болады.
Субэкваторлық климат облыстары (Судан, Конго қазан шұңқырының
оңтүстік бөлігі) ағынның анық көрінетін жазығы максимумымен және
соған сәйкес өзеннің су шығынының көбеюімен сипатталады. Материктің
солтүстік – батыс және оңтүстік – батыс шет аймақтарының өзендерінің
әрбір жарты шардың қысқы циклондық жаңбырларына байланысты анық
байқалатын қысқы максимумы болады.
Су шығынының жаздық және қыстық максимум облыстарының арасында
жалпы тұрақты ағыннан мақрұм ұланғайыр территориялар жатады. Бұл –
солтүстік жарты шардағы Сахара мен оңтүстік жарты шардағы
Калахаридің едәуір бөлігі, бұлардың шын мәнінде арна ағыстары
жоқ: оларды оқта – текте кездейсоқ жауған жаңбыр суымен толатын
құрғақ су арналары кесіп өтеді.
Африканың қазіргі қуаңшылық облыстарына құғақ арналардың
қалыптасқан жүйелерінің болуы тән, мезгіл – мезгіл ғана суға
толатын құрғақ ойыстардың көптігі оның алабында бұдан ылғалдырақ
климаттық жағдайлардың болғандығын көрсетеді. Соңғы плювиальды кезең
Орталық Азия мен Аравия түбегіндегі сияқты, солтүстік жарты
шардың жоғары ендіктеріндегі соңғы мұз басу дәуіріне сай келген.
Африканң барлық барынша маңызды өзендері Африка платформасының
шеткі бөліктерінде жуырдағы көтерілулердің нәтижесінде пайда болған
тау жоталарымен және тау үстірттері мен мұхиттардан бөлініп
тұрған зор қазан шұңқырларды суландырады. Бұл көтерілулерден көптеген
өзен аңғарларында эрозия әрекеті жанданады және ірі шоңғалдар мен
сарқырамалар пайда болады, олар кеме қатынасын қиындатады және
Африка өзендерінің транспорттық маңызын қатты төмендетеді.
Территорияның климат жағдайларына байланысты жер асты және жер беті
суларының тарлуы.
Жылдық ағынның жалпы көлемі жөнінен (5400 км2) Африка Евразия мен
Оңтүстік Америкадан кейін үшінші орын алады, ал қабатының қалыңдығы
(180 мм) жөнінен Австралия мен Антарктидадан басқа барлық
материктерден кейін тұрады.
Африка материгінің басты суайрығы оның ең көтеріңкі солтүстік
шетімен өтеді, сондықтан жер беті суларының 13 – нен астамы Атлант
мұхитына, тек 16 ғана Үнді мұхитына, одан да азы Жерорта
теңізіне ағып шығады. Африка жері бетінің 13 жуығының (шамамен 9
млн. км2) мұхитқа ағыны болмайды, тек ішкі бассейндеге жатады
немесе беткі ағыны мүлде болмайды.
Материк территориясында жер беті сулары өте ала – құла таралған,
сонымен қатар ағын сулардың таралуы да, режимі де материктің
кез келген бөлігіндегі жауын – шашынның мөлшері мен режиміне тығыз
байланысты болады. Африкада су жүйелерінің қардан және мұздан
қоректенуінің ролі тым шамалы. Өзендер мен көлдердің қоректенуі
негізінен жаңбыр түріндегі жауын – шашынның үлесіне тиеді. Экватор
бойы аудандарындағы өзендердің су шығыны жыл бойына біркелкі
болып келеді, минимумдары анық білінбейді, бірақ зениттік жаңбырларға
байланысты екі максимумдық кезеңі болады.
Субэкваторлық климат облыстары (Судан, Конго қазан шұңқырының
оңтүстік бөлігі) ағынның анық көрінетін жазығы максимумымен және
соған сәйкес өзеннің су шығынының көбеюімен сипатталады. Материктің
солтүстік – батыс және оңтүстік – батыс шет аймақтарының өзендерінің
рбір жарты шардың қысқы циклондық жаңбырларына байланысты анық
байқалатын қысқы максимумы болады.
Су шығынының жаздық және қыстық максимум облыстарының арасында
жалпы тұрақты ағыннан мақрұм ұланғайыр территориялар жатады. Бұл –
солтүстік жарты шардағы Сахара мен оңтүстік жарты шардағы
Калахаридің едәуір бөлігі, бұлардың шын мәнінде арна ағыстары
жоқ: оларды оқта – текте кездейсоқ жауған жаңбыр суымен толатын
құрғақ су арналары кесіп өтеді.
Африканың қазіргі қуаңшылық облыстарына құғақ арналардың
қалыптасқан жүйелерінің болуы тән, мезгіл – мезгіл ғана суға
толатын құрғақ ойыстардың көптігі оның алабында бұдан ылғалдырақ
климаттық жағдайлардың болғандығын көрсетеді. Соңғы плювиальды кезең
Орталық Азия мен Аравия түбегіндегі сияқты, солтүстік жарты
шардың жоғары ендіктеріндегі соңғы мұз басу дәуіріне сай келген.
Африканң барлық барынша маңызды өзендері Африка платформасының
шеткі бөліктерінде жуырдағы көтерілулердің нәтижесінде пайда болған
тау жоталарымен және тау үстірттері мен мұхиттардан бөлініп
тұрған зор қазан шұңқырларды суландырады. Бұл көтерілулерден көптеген
өзен аңғарларында эрозия әрекеті жанданады және ірі шоңғалдар мен
сарқырамалар пайда болады, олар кеме қатынасын қиындатады және
Африка өзендерінің транспорттық маңызын қатты төмендетеді.
Африканың көлдік қазан шұңқырларының едәуір бөлігі тектоникалық
процестерден пайда болған.
1.2. Африка жер бетінің жылдық су ағыны.
Африка материгінің басты суайрығы оның ең көтеріңкі солтүстік
шетімен өтеді, сондықтан жер беті суларының 13 – нен астамы Атлант
мұхитына, тек 16 ғана Үнді мұхитына, одан да азы Жерорта
теңізіне ағып шығады. Африка жері бетінің 13 жуығының (шамамен 9
млн. км2) мұхитқа ағыны болмайды, тек ішкі бассейндеге жатады
немесе беткі ағыны мүлде болмайды.
Материк территориясында жер беті сулары өте ала – құла таралған,
сонымен қатар ағын сулардың таралуы да, режимі де материктің
кез келген бөлігіндегі жауын – шашынның мөлшері мен режиміне тығыз
байланысты болады.
Африкада су жүйелерінің қардан және мұздан қоректенуінің ролі
тым шамалы. Өзендер мен көлдердің қоректенуі негізінен жаңбыр
түріндегі жауын – шашынның үлесіне тиеді. Экватор бойы
аудандарындағы өзендердің су шығыны жыл бойына біркелкі болып
келеді, минимумдары анық білінбейді, бірақ зениттік жаңбырларға
байланысты екі максимумдық кезеңі болады.
Субэкваторлық климат облыстары (Судан, Конго қазан шұңқырының
оңтүстік бөлігі) ағынның анық көрінетін жазығы максимумымен және
соған сәйкес өзеннің су шығынының көбеюімен сипатталады. Материктің
солтүстік – батыс және оңтүстік – батыс шет аймақтарының өзендерінің
әрбір жарты шардың қысқы циклондық жаңбырларына байланысты анық
байқалатын қысқы максимумы болады.
Су шығынының жаздық және қыстық максимум облыстарының арасында
жалпы тұрақты ағыннан мақрұм ұланғайыр территориялар жатады. Бұл –
солтүстік жарты шардағы Сахара мен оңтүстік жарты шардағы
Калахаридің едәуір бөлігі, бұлардың шын мәнінде арна ағыстары
жоқ: ларды оқта – текте кездейсоқ жауған жаңбыр суымен толатын
құрғақ су арналары кесіп өтеді.
Африканың қазіргі қуаңшылық облыстарына құғақ арналардың
қалыптасқан жүйелерінің болуы тән, мезгіл – мезгіл ғана суға
толатын құрғақ ойыстардың көптігі оның алабында бұдан ылғалдырақ
климаттық жағдайлардың болғандығын көрсетеді. Соңғы плювиальды кезең
Орталық Азия мен Аравия түбегіндегі сияқты, солтүстік жарты
шардың жоғары ендіктеріндегі соңғы мұз басу дәуіріне сай келген.
Африканң барлық барынша маңызды өзендері Африка платформасының
шеткі бөліктерінде жуырдағы көтерілулердің нәтижесінде пайда болған
тау жоталарымен және тау үстірттері мен мұхиттардан бөлініп
тұрған зор қазан шұңқырларды суландырады. Бұл көтерілулерден көптеген
өзен аңғарларында эрозия әрекеті жанданады және ірі шоңғалдар мен
сарқырамалар пайда болады, олар кеме қатынасын қиындатады және
Африка өзендерінің транспорттық маңызын қатты төмендетеді.
аның көлдік қазан шұңқырларының едәуір бөлігі тектоникалық
процестерден пайда болған.
2.Африканың ішкі суларының алабтар бойынша бөлінуі.
Африканың ішкі суларының алабтар бойынша бөлінуі. Африканың
негізгі өзендер әр жаққа тарамдалып, өзендер алабтары әр мұхитқа
немесе әр көлге барып құяды. Мысалы: Үнді мұхиты және Атлант
мұхиты. Африканың өзендерінің бірі ішкі теңіздерден бастау алып
сыртқы суға апарып құяды. Мысалы: Ніл өзені Виктория көлінен ағып
шығып Кьога көліне құяды. Кьога көлінің төменгі жағында Виктория –
Ніл ағысының бағытын өзгертіп, батысқа қарай бұрылады да, Мобуту
Сесе – Секо көліне құяды.бұл жерлерде өзеннің жағасы тасты блып
келеді, ал көлдің жанынан зор сарқырама Мерчисон құлап жатады.
Африкада ірі өзендер көп. Өзен торы материк территориясында әркелкі
бөлінген. Бұл жер бердері мен климат жағдайларына байланысты. Жер
бетінің құрылысына, яғни оның шығы бөлігінің көтеріңкі болуына
байланысты өзендердің көпшілігі Атлант мұхитына құяды. Материк
бетінің шамамен 13 бөлігінде мұхитқа құятын су ағыны жоқ,
сондықтан бұл бөлік ішкі ағын территориясына жатады. Африканың
өзендері шоңғалды болып келеді. Сондықтан тіпті ең ірі өзендердің
бүкіл ұзына бойында кемелер жүзе алмайды. Оларда су энергиясының
орасан зор қоры бар. Материктің ең жиі өзен торы экваторлық
және субэкваторлық торлық климаттық белдеулерде орналасқан шөлдерде
өзендер өте аз.
2.1. Атлант мұхитының алабының өзендері мен көлдері
Африка өзендерінің ішінде өзінің ұзындығы жағынан екінші
орынды Конго алады, бірақ бассейнінің ауданы мен суының молдығы
жөнінен Конго Африка бойынша бірінші орында және ол дүние жүзі
бойынша Амазонкадан кейінгі екінші орында тұр.
Конгоның бастаулары болып Луалабу мен Чамбези өзендері
есептеледі. Өзеннің ұзындығы бірінші бастаудан – 4320 км, екіншісінен
4700 км. Басейннің ауданы – 3,7 млн. км2 жуық (басқа деректер бойынша
– 3,8 млн. км2). Өзен сағасындағы жылдық орташа шығыны – 40 мың
м3с, былайша айтқанда ол Нілдің орташа шығынынан 15 есе асып
түседі. Конго солтүстік және оңтүстік жарты шарларда ағады да
экваторды екі рет кесіп өтеді. Атлант мұхитына құяр алдында ол
Африка платформасының жоғары көтерілген шеттерін кесіп шығады.
Конгоның ірі армақтары Лукуга (Танганьика көліне ағын береді),
Убанги, Касаи.
Конго мен оның салаларының жоғарғы ағысы шеткі үстірттер мен
тауларды кесіп өтетін және шоңғалдары мен сарқырамалары өте көп.
Өзен экватор маңында зерттеуші Стэнли есімімен аталатын жеті
сарқырама құрайды. Стэнли сарқырамаларымен Конго ағысының жоғарғы
бөлігі аяқталады. Конго орта ағысында, қазан шұңқыр алабында кең
аңғарды бойлап жайбарақат ағады. Өзеннің арнасы кең жерде
көлденеңінен 20 км – ге жететін көл тәріздес кеңіген аңғарлар
құрайды. Ағысының осы бөлігінде Конго өзеннің ең ірі салаларын
қосып алады. Конго төменгі ағысында кристалды массивті жарып өтіп,
қайтадан сарқырамалар сериясын (олар 32) құрайды, олар Ливингетон
сарқырамалары деген жалпы атаумен біріктіріліп аталады. Жағалық
жазыққа шыққан соң Конго кеңейеді және өте тереңдеп кетеді (70 м
дейін). Сағаға жеткенде өзен тарамдарға бөлініп, жалпақ әрі терең
эстуариймен аяқталады. Атлант мұхитында Конгоның арнасы су асты
атызы түрінде жағалаудан 150 км қашықтықта жалғасып кете береді.
Конго алып шығатын ұланғайыр су массиві мұхит суын бірнеше километр
бойына тұщыландырады.
Конго ағысының ауқымдылығы бассейннің экватор бойына орналасуымен
және өзеннің жауын – шашын максимумы жылдың әр кездеріне келетін
солтүстік және оңтүстік жарты шар жағынан салалар алуымен
түсіндіріледі. Солтүстік салалар судың негізгі массасын Конгоға
марттан октябрьге дейін әкеледі. Орта және төменгі Конгода шығын
бірте – бірте ұлғая түсіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе.
1. Африканың ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 3
1.1 Територрияның климат жағдаларына байланысты жерасты және жер
беті суларының
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..5
1.2 Африка жер бетінің жылдық су ағымы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2. Африканың ішкі суларының алабтар бойынша бөлінуі
... ... ... ... ... ... ...9
2.1 Атлант мұхиты алабының өзендері мен көлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Үнді мұхиты алабының өзендері мен
көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3. Африка өзендерінің шаруашылықта
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...18
ІІІ. Қортынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Жалпы Африканың ішкі сулары құрғақ ішкі суларының ағындарының
кейінгі орында тұр. Өзен – көл жүйесі біркелкі таралмаған. Өзендер
экватор төңірегі мен құрлықтың оңтүстік – шығыс жағалауында жиі,
шөлді аудандарда әсіресе, Сахарада климаттың ертеде ылғалды
болғанын аңғаратын құрғақ өзен арналары көптеп кездеседі. Көлдер
өлкесі – Виктория көлінен ағып шығатын өзен Ніл деп аталады. Жоғары
ағысында оның жағасы тасты болып келеді, ал көлдің қасында нағыз
басталар жерінде сарқырама болып құлайды. Қазір Оуэн сарқырамасының
жанынан плотина және Ніл бассейіндегі алғашқы су электр станциясы
салыну себепті, бұл сарқырама мен одан төмен жатқан босаға
тастары су астына кетті. өзендер өлкесі – Мобуту – Сесе, Секо көлінен
Аьберт – Ніл ағып шығады. Жоғарғы ағысында өзен тып – тыныш ағады,
ал Нимуеле қаласынан бастап көп кедергілерге ұшырайды. Фола
сағасында шаңғал тастар көп болғандықтан, осы жерде өзен арнасы 20
– 25 метрлік шатқалдан өтеді.
1. Африканың ішкі сулары.
Құрлық ішкі суларының жылдқ ағынының мөлшері (5400 км2) бойынша
Еуразия мен Оңтүстік Америкадан кейінгі орында тұр. Өзен – көл
жүйесі біркелкі таралмаған. Өзендер экватор төңірегі мен құрлықтың
оңтүстік – шығыс жағалауында жиі. Шөлді аудандарда, әсіресе, Сахарада
климаттың ертеде ылғалды болғанын аңғартатын құрғақ өзен арналары
(вади) көптеп кездеседі. Ірі өзендері – Ніл (6671 км дүние жүзінің
ең ұзын өзен), Конго, Замбези, Нигер, Оранж. Өзен арналарында
шоңғалдар мен сарқырамалар көп кездеседі. Замбези өзеннің бойында
атақты Виктория сарқырамасы бар (биіктігі 120 метр, ені 1800метр).
Құрлықтағы өзендердің гидроэнергеттік мүмкіндігі өте жоғары. Құрлықтың
шөлді – шөлейтті аудандарында жер асты суларының мол қоры табылған.
Ірі артезиан алаптары Сахара мен Калахари жерінде жатады.
Африкада көлдер негізінен тектоникалық жазықтарда орналасқан.
Олардың ірілері: Виктория, Танганьика, Ньяса, Рудольф, Чад. Материк
территориясында Материк территориясында жер беті сулары өте ала
– құла таралған, сонымен қатар ағын сулардың таралуы да, режимі
де материктің кез келген бөлігіндегі жауын – шашынның мөлшері мен
режиміне тығыз байланысты болады. Африкада су жүйелерінің қардан
және мұздан қоректенуінің ролі тым шамалы. Өзендер мен көлдердің
қоректенуі негізінен жаңбыр түріндегі жауын – шашынның үлесіне
тиеді. Экватор бойы аудандарындағы өзендердің су шығыны жыл
бойына біркелкі болып келеді, минимумдары анық білінбейді, бірақ
зениттік жаңбырларға байланысты екі максимумдық кезеңі болады.
Субэкваторлық климат облыстары (Судан, Конго қазан шұңқырының
оңтүстік бөлігі) ағынның анық көрінетін жазығы максимумымен және
соған сәйкес өзеннің су шығынының көбеюімен сипатталады. Материктің
солтүстік – батыс және оңтүстік – батыс шет аймақтарының өзендерінің
әрбір жарты шардың қысқы циклондық жаңбырларына байланысты анық
байқалатын қысқы максимумы болады.
Су шығынының жаздық және қыстық максимум облыстарының арасында
жалпы тұрақты ағыннан мақрұм ұланғайыр территориялар жатады. Бұл –
солтүстік жарты шардағы Сахара мен оңтүстік жарты шардағы
Калахаридің едәуір бөлігі, бұлардың шын мәнінде арна ағыстары
жоқ: оларды оқта – текте кездейсоқ жауған жаңбыр суымен толатын
құрғақ су арналары кесіп өтеді.
Африканың қазіргі қуаңшылық облыстарына құғақ арналардың
қалыптасқан жүйелерінің болуы тән, мезгіл – мезгіл ғана суға
толатын құрғақ ойыстардың көптігі оның алабында бұдан ылғалдырақ
климаттық жағдайлардың болғандығын көрсетеді. Соңғы плювиальды кезең
Орталық Азия мен Аравия түбегіндегі сияқты, солтүстік жарты
шардың жоғары ендіктеріндегі соңғы мұз басу дәуіріне сай келген.
Африканң барлық барынша маңызды өзендері Африка платформасының
шеткі бөліктерінде жуырдағы көтерілулердің нәтижесінде пайда болған
тау жоталарымен және тау үстірттері мен мұхиттардан бөлініп
тұрған зор қазан шұңқырларды суландырады. Бұл көтерілулерден көптеген
өзен аңғарларында эрозия әрекеті жанданады және ірі шоңғалдар мен
сарқырамалар пайда болады, олар кеме қатынасын қиындатады және
Африка өзендерінің транспорттық маңызын қатты төмендетеді.
Территорияның климат жағдайларына байланысты жер асты және жер беті
суларының тарлуы.
Жылдық ағынның жалпы көлемі жөнінен (5400 км2) Африка Евразия мен
Оңтүстік Америкадан кейін үшінші орын алады, ал қабатының қалыңдығы
(180 мм) жөнінен Австралия мен Антарктидадан басқа барлық
материктерден кейін тұрады.
Африка материгінің басты суайрығы оның ең көтеріңкі солтүстік
шетімен өтеді, сондықтан жер беті суларының 13 – нен астамы Атлант
мұхитына, тек 16 ғана Үнді мұхитына, одан да азы Жерорта
теңізіне ағып шығады. Африка жері бетінің 13 жуығының (шамамен 9
млн. км2) мұхитқа ағыны болмайды, тек ішкі бассейндеге жатады
немесе беткі ағыны мүлде болмайды.
Материк территориясында жер беті сулары өте ала – құла таралған,
сонымен қатар ағын сулардың таралуы да, режимі де материктің
кез келген бөлігіндегі жауын – шашынның мөлшері мен режиміне тығыз
байланысты болады. Африкада су жүйелерінің қардан және мұздан
қоректенуінің ролі тым шамалы. Өзендер мен көлдердің қоректенуі
негізінен жаңбыр түріндегі жауын – шашынның үлесіне тиеді. Экватор
бойы аудандарындағы өзендердің су шығыны жыл бойына біркелкі
болып келеді, минимумдары анық білінбейді, бірақ зениттік жаңбырларға
байланысты екі максимумдық кезеңі болады.
Субэкваторлық климат облыстары (Судан, Конго қазан шұңқырының
оңтүстік бөлігі) ағынның анық көрінетін жазығы максимумымен және
соған сәйкес өзеннің су шығынының көбеюімен сипатталады. Материктің
солтүстік – батыс және оңтүстік – батыс шет аймақтарының өзендерінің
рбір жарты шардың қысқы циклондық жаңбырларына байланысты анық
байқалатын қысқы максимумы болады.
Су шығынының жаздық және қыстық максимум облыстарының арасында
жалпы тұрақты ағыннан мақрұм ұланғайыр территориялар жатады. Бұл –
солтүстік жарты шардағы Сахара мен оңтүстік жарты шардағы
Калахаридің едәуір бөлігі, бұлардың шын мәнінде арна ағыстары
жоқ: оларды оқта – текте кездейсоқ жауған жаңбыр суымен толатын
құрғақ су арналары кесіп өтеді.
Африканың қазіргі қуаңшылық облыстарына құғақ арналардың
қалыптасқан жүйелерінің болуы тән, мезгіл – мезгіл ғана суға
толатын құрғақ ойыстардың көптігі оның алабында бұдан ылғалдырақ
климаттық жағдайлардың болғандығын көрсетеді. Соңғы плювиальды кезең
Орталық Азия мен Аравия түбегіндегі сияқты, солтүстік жарты
шардың жоғары ендіктеріндегі соңғы мұз басу дәуіріне сай келген.
Африканң барлық барынша маңызды өзендері Африка платформасының
шеткі бөліктерінде жуырдағы көтерілулердің нәтижесінде пайда болған
тау жоталарымен және тау үстірттері мен мұхиттардан бөлініп
тұрған зор қазан шұңқырларды суландырады. Бұл көтерілулерден көптеген
өзен аңғарларында эрозия әрекеті жанданады және ірі шоңғалдар мен
сарқырамалар пайда болады, олар кеме қатынасын қиындатады және
Африка өзендерінің транспорттық маңызын қатты төмендетеді.
Африканың көлдік қазан шұңқырларының едәуір бөлігі тектоникалық
процестерден пайда болған.
1.2. Африка жер бетінің жылдық су ағыны.
Африка материгінің басты суайрығы оның ең көтеріңкі солтүстік
шетімен өтеді, сондықтан жер беті суларының 13 – нен астамы Атлант
мұхитына, тек 16 ғана Үнді мұхитына, одан да азы Жерорта
теңізіне ағып шығады. Африка жері бетінің 13 жуығының (шамамен 9
млн. км2) мұхитқа ағыны болмайды, тек ішкі бассейндеге жатады
немесе беткі ағыны мүлде болмайды.
Материк территориясында жер беті сулары өте ала – құла таралған,
сонымен қатар ағын сулардың таралуы да, режимі де материктің
кез келген бөлігіндегі жауын – шашынның мөлшері мен режиміне тығыз
байланысты болады.
Африкада су жүйелерінің қардан және мұздан қоректенуінің ролі
тым шамалы. Өзендер мен көлдердің қоректенуі негізінен жаңбыр
түріндегі жауын – шашынның үлесіне тиеді. Экватор бойы
аудандарындағы өзендердің су шығыны жыл бойына біркелкі болып
келеді, минимумдары анық білінбейді, бірақ зениттік жаңбырларға
байланысты екі максимумдық кезеңі болады.
Субэкваторлық климат облыстары (Судан, Конго қазан шұңқырының
оңтүстік бөлігі) ағынның анық көрінетін жазығы максимумымен және
соған сәйкес өзеннің су шығынының көбеюімен сипатталады. Материктің
солтүстік – батыс және оңтүстік – батыс шет аймақтарының өзендерінің
әрбір жарты шардың қысқы циклондық жаңбырларына байланысты анық
байқалатын қысқы максимумы болады.
Су шығынының жаздық және қыстық максимум облыстарының арасында
жалпы тұрақты ағыннан мақрұм ұланғайыр территориялар жатады. Бұл –
солтүстік жарты шардағы Сахара мен оңтүстік жарты шардағы
Калахаридің едәуір бөлігі, бұлардың шын мәнінде арна ағыстары
жоқ: ларды оқта – текте кездейсоқ жауған жаңбыр суымен толатын
құрғақ су арналары кесіп өтеді.
Африканың қазіргі қуаңшылық облыстарына құғақ арналардың
қалыптасқан жүйелерінің болуы тән, мезгіл – мезгіл ғана суға
толатын құрғақ ойыстардың көптігі оның алабында бұдан ылғалдырақ
климаттық жағдайлардың болғандығын көрсетеді. Соңғы плювиальды кезең
Орталық Азия мен Аравия түбегіндегі сияқты, солтүстік жарты
шардың жоғары ендіктеріндегі соңғы мұз басу дәуіріне сай келген.
Африканң барлық барынша маңызды өзендері Африка платформасының
шеткі бөліктерінде жуырдағы көтерілулердің нәтижесінде пайда болған
тау жоталарымен және тау үстірттері мен мұхиттардан бөлініп
тұрған зор қазан шұңқырларды суландырады. Бұл көтерілулерден көптеген
өзен аңғарларында эрозия әрекеті жанданады және ірі шоңғалдар мен
сарқырамалар пайда болады, олар кеме қатынасын қиындатады және
Африка өзендерінің транспорттық маңызын қатты төмендетеді.
аның көлдік қазан шұңқырларының едәуір бөлігі тектоникалық
процестерден пайда болған.
2.Африканың ішкі суларының алабтар бойынша бөлінуі.
Африканың ішкі суларының алабтар бойынша бөлінуі. Африканың
негізгі өзендер әр жаққа тарамдалып, өзендер алабтары әр мұхитқа
немесе әр көлге барып құяды. Мысалы: Үнді мұхиты және Атлант
мұхиты. Африканың өзендерінің бірі ішкі теңіздерден бастау алып
сыртқы суға апарып құяды. Мысалы: Ніл өзені Виктория көлінен ағып
шығып Кьога көліне құяды. Кьога көлінің төменгі жағында Виктория –
Ніл ағысының бағытын өзгертіп, батысқа қарай бұрылады да, Мобуту
Сесе – Секо көліне құяды.бұл жерлерде өзеннің жағасы тасты блып
келеді, ал көлдің жанынан зор сарқырама Мерчисон құлап жатады.
Африкада ірі өзендер көп. Өзен торы материк территориясында әркелкі
бөлінген. Бұл жер бердері мен климат жағдайларына байланысты. Жер
бетінің құрылысына, яғни оның шығы бөлігінің көтеріңкі болуына
байланысты өзендердің көпшілігі Атлант мұхитына құяды. Материк
бетінің шамамен 13 бөлігінде мұхитқа құятын су ағыны жоқ,
сондықтан бұл бөлік ішкі ағын территориясына жатады. Африканың
өзендері шоңғалды болып келеді. Сондықтан тіпті ең ірі өзендердің
бүкіл ұзына бойында кемелер жүзе алмайды. Оларда су энергиясының
орасан зор қоры бар. Материктің ең жиі өзен торы экваторлық
және субэкваторлық торлық климаттық белдеулерде орналасқан шөлдерде
өзендер өте аз.
2.1. Атлант мұхитының алабының өзендері мен көлдері
Африка өзендерінің ішінде өзінің ұзындығы жағынан екінші
орынды Конго алады, бірақ бассейнінің ауданы мен суының молдығы
жөнінен Конго Африка бойынша бірінші орында және ол дүние жүзі
бойынша Амазонкадан кейінгі екінші орында тұр.
Конгоның бастаулары болып Луалабу мен Чамбези өзендері
есептеледі. Өзеннің ұзындығы бірінші бастаудан – 4320 км, екіншісінен
4700 км. Басейннің ауданы – 3,7 млн. км2 жуық (басқа деректер бойынша
– 3,8 млн. км2). Өзен сағасындағы жылдық орташа шығыны – 40 мың
м3с, былайша айтқанда ол Нілдің орташа шығынынан 15 есе асып
түседі. Конго солтүстік және оңтүстік жарты шарларда ағады да
экваторды екі рет кесіп өтеді. Атлант мұхитына құяр алдында ол
Африка платформасының жоғары көтерілген шеттерін кесіп шығады.
Конгоның ірі армақтары Лукуга (Танганьика көліне ағын береді),
Убанги, Касаи.
Конго мен оның салаларының жоғарғы ағысы шеткі үстірттер мен
тауларды кесіп өтетін және шоңғалдары мен сарқырамалары өте көп.
Өзен экватор маңында зерттеуші Стэнли есімімен аталатын жеті
сарқырама құрайды. Стэнли сарқырамаларымен Конго ағысының жоғарғы
бөлігі аяқталады. Конго орта ағысында, қазан шұңқыр алабында кең
аңғарды бойлап жайбарақат ағады. Өзеннің арнасы кең жерде
көлденеңінен 20 км – ге жететін көл тәріздес кеңіген аңғарлар
құрайды. Ағысының осы бөлігінде Конго өзеннің ең ірі салаларын
қосып алады. Конго төменгі ағысында кристалды массивті жарып өтіп,
қайтадан сарқырамалар сериясын (олар 32) құрайды, олар Ливингетон
сарқырамалары деген жалпы атаумен біріктіріліп аталады. Жағалық
жазыққа шыққан соң Конго кеңейеді және өте тереңдеп кетеді (70 м
дейін). Сағаға жеткенде өзен тарамдарға бөлініп, жалпақ әрі терең
эстуариймен аяқталады. Атлант мұхитында Конгоның арнасы су асты
атызы түрінде жағалаудан 150 км қашықтықта жалғасып кете береді.
Конго алып шығатын ұланғайыр су массиві мұхит суын бірнеше километр
бойына тұщыландырады.
Конго ағысының ауқымдылығы бассейннің экватор бойына орналасуымен
және өзеннің жауын – шашын максимумы жылдың әр кездеріне келетін
солтүстік және оңтүстік жарты шар жағынан салалар алуымен
түсіндіріледі. Солтүстік салалар судың негізгі массасын Конгоға
марттан октябрьге дейін әкеледі. Орта және төменгі Конгода шығын
бірте – бірте ұлғая түсіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz