Алдын ала тергеудің аяқталуы туралы ақпарат
КІРІСПЕ 5.8
1. АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ НЫСАНДАРЫ
МЕН КЕЗЕНДЕРІ 10.25
1.1. Алдын ала тергеу ұғымы
1.2. Алдын ала тергеудің аяқталу институтының жалпы сипаттамасы
1.3. Айыптау қорытындысын жасап тергеуді аяқтау
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚЫСҚАРТУ 27.42
2.1. Қылмыстық істі қысқартудың түрлері
2.2. Тергеушіге қылмыс жасаған адамды қылмыстық
жауапкершіліктен босатуға құқық беретін мән.жайлар
3. МЕДИЦИНАЛЫҚ СИПАТТАҒЫ МӘЖБҮРЛЕУ
ШАРАЛАРЫН ҚОЛДАНУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕНІ ҚАРАУЫ
ҮШІН ІСТІ СОТҚА ЖІБЕРУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУДІ
АЯҚТАУДЫҢ БАСҚА ДА НЫСАНДАРЫ 43.50
3.1. Тергеу аяқталу кезеңінің медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қараған кездегі
жалпы сипаттамасы
ҚОРЫТЫНДЫ 51.52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 53.54
ҚОСЫМША 55.56
1. АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ НЫСАНДАРЫ
МЕН КЕЗЕНДЕРІ 10.25
1.1. Алдын ала тергеу ұғымы
1.2. Алдын ала тергеудің аяқталу институтының жалпы сипаттамасы
1.3. Айыптау қорытындысын жасап тергеуді аяқтау
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚЫСҚАРТУ 27.42
2.1. Қылмыстық істі қысқартудың түрлері
2.2. Тергеушіге қылмыс жасаған адамды қылмыстық
жауапкершіліктен босатуға құқық беретін мән.жайлар
3. МЕДИЦИНАЛЫҚ СИПАТТАҒЫ МӘЖБҮРЛЕУ
ШАРАЛАРЫН ҚОЛДАНУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕНІ ҚАРАУЫ
ҮШІН ІСТІ СОТҚА ЖІБЕРУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУДІ
АЯҚТАУДЫҢ БАСҚА ДА НЫСАНДАРЫ 43.50
3.1. Тергеу аяқталу кезеңінің медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қараған кездегі
жалпы сипаттамасы
ҚОРЫТЫНДЫ 51.52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 53.54
ҚОСЫМША 55.56
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл дипломдық жұмыста қылмыстық іс жүргізудің алдын ала тергеудің аяқталуы институты зерттелінген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қылмыстарды тез және толық ашу, айыптыларды әшкерелеу, әрбір қылмыс жасаған адам әділ жазасын алуы және кінәсіз бір де бір адам қылмыстық жауапқа тартылмауы үшін заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету – қылмыстық процестің мақсаты болып табылады. Біз қарастырып отырған алдын ала тергеуді аяқтау институты осылардың соңғысының шешімін табуға арналған.
Сонымен қатар, осы оқу құралындағы қылмыстық іс жүргізу институтының мақсаты – әділ сот жүргізуші органдарды, сот ісін жүргізудің негізгі мақсаты тұрғысынан алғанда, көрінеу жарамсыз істерді қараудан босату, оларға жеңілдік жасау болып табылады.
Тергеуді аяқтау институты, бұл – іске асырылуы өте күрделі құқықтық нормалар тобы. Заңдылықтың сақталу дәрежесі, барлық алдын ала тергеудің толықтығы мен әділдігі, көбіне, іс бойынша соңғы құжаттың қалай жасалғанына, іс жүргізу процедурасының қалай аяқталғанына байланысты.
Бұл жұмыста алдын ала тергеуді аяқтаудың барлық түрін қарауға талпыныс жасадық. Оның соңғылары дәлелдеме келтірілуімен ғана шектелмейді. Бұл жерде алдын ала тергеудің әдебиетте аталған нысандары да, сондай-ақ, аяқтаушы уақыт аралығы – кезеңдер де талданған. “Тергеудің аяқталуы” термині құқықтық институттың атауы ретінде де, іс жүргізу қызметі мен іс бойынша шешім жасау кезеңі ретінде де қолданылуы мүмкін. Бұл оқу құралын тергеудің аяқталуы сотқа дейінгі іс жүргізу кезеңі ретінде қаралады, ол алдын ала тергеудің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы уақыт аралығы үшін маңызы бар қандай да бір қылмыстық іс жүргізу шешімін қабылдаудың негізі сипатталады, тергеуші (анықтама органы, прокурор) дайындайтын іс жүргізу құжаттарының формасы мен мазмұнына қойылатын талаптар қаралады.
Авторлар алдын ала тергеудің аяқталу проблемасын ұзақ уақыт зерттеді. Бұл құралдың басты құндылығы дұрыс материалдар, қандай да бір ұғымға деген ғалымдар пікірі, жинақталған тәжірибе ғана емес. Мұнда тергеуді аяқтаудың негізі мен тәртібін реттейтін барлық нормативтік актілерден қажетті үзінділер келтірілген, олар айыптау қорытындысын жасауға, қылмыстық істі қысқартуға және адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану мәселесін қарауы үшін істі сотқа жіберуге қатысы бар нормалар.
Кейде құқықтық ережелер бір мағынада түсінілмейді. Қандай да бір ережені қолдануда прокурор мен тергеушіде әртүрлі көзқарас болуы мүмкін. Алдын ала тергеу органдарының қызметін қадағалай отырып прокурор қылмыстық істі қысқарту немесе оны сотқа жіберу туралы соңғы нұсқау береді. Іс жүргізудегі өзінің дербестігін пайдаланып тергеуші оның нұсқауын орындаудан бас тартады. Бұл жағдайда не істеу керек?
Егер прокурор мен тергеуші, мұндай жағдайларда бұрын қандай шешім болғанын білсе, өзара қайшылыққа бармаған болар еді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қылмыстарды тез және толық ашу, айыптыларды әшкерелеу, әрбір қылмыс жасаған адам әділ жазасын алуы және кінәсіз бір де бір адам қылмыстық жауапқа тартылмауы үшін заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету – қылмыстық процестің мақсаты болып табылады. Біз қарастырып отырған алдын ала тергеуді аяқтау институты осылардың соңғысының шешімін табуға арналған.
Сонымен қатар, осы оқу құралындағы қылмыстық іс жүргізу институтының мақсаты – әділ сот жүргізуші органдарды, сот ісін жүргізудің негізгі мақсаты тұрғысынан алғанда, көрінеу жарамсыз істерді қараудан босату, оларға жеңілдік жасау болып табылады.
Тергеуді аяқтау институты, бұл – іске асырылуы өте күрделі құқықтық нормалар тобы. Заңдылықтың сақталу дәрежесі, барлық алдын ала тергеудің толықтығы мен әділдігі, көбіне, іс бойынша соңғы құжаттың қалай жасалғанына, іс жүргізу процедурасының қалай аяқталғанына байланысты.
Бұл жұмыста алдын ала тергеуді аяқтаудың барлық түрін қарауға талпыныс жасадық. Оның соңғылары дәлелдеме келтірілуімен ғана шектелмейді. Бұл жерде алдын ала тергеудің әдебиетте аталған нысандары да, сондай-ақ, аяқтаушы уақыт аралығы – кезеңдер де талданған. “Тергеудің аяқталуы” термині құқықтық институттың атауы ретінде де, іс жүргізу қызметі мен іс бойынша шешім жасау кезеңі ретінде де қолданылуы мүмкін. Бұл оқу құралын тергеудің аяқталуы сотқа дейінгі іс жүргізу кезеңі ретінде қаралады, ол алдын ала тергеудің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы уақыт аралығы үшін маңызы бар қандай да бір қылмыстық іс жүргізу шешімін қабылдаудың негізі сипатталады, тергеуші (анықтама органы, прокурор) дайындайтын іс жүргізу құжаттарының формасы мен мазмұнына қойылатын талаптар қаралады.
Авторлар алдын ала тергеудің аяқталу проблемасын ұзақ уақыт зерттеді. Бұл құралдың басты құндылығы дұрыс материалдар, қандай да бір ұғымға деген ғалымдар пікірі, жинақталған тәжірибе ғана емес. Мұнда тергеуді аяқтаудың негізі мен тәртібін реттейтін барлық нормативтік актілерден қажетті үзінділер келтірілген, олар айыптау қорытындысын жасауға, қылмыстық істі қысқартуға және адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану мәселесін қарауы үшін істі сотқа жіберуге қатысы бар нормалар.
Кейде құқықтық ережелер бір мағынада түсінілмейді. Қандай да бір ережені қолдануда прокурор мен тергеушіде әртүрлі көзқарас болуы мүмкін. Алдын ала тергеу органдарының қызметін қадағалай отырып прокурор қылмыстық істі қысқарту немесе оны сотқа жіберу туралы соңғы нұсқау береді. Іс жүргізудегі өзінің дербестігін пайдаланып тергеуші оның нұсқауын орындаудан бас тартады. Бұл жағдайда не істеу керек?
Егер прокурор мен тергеуші, мұндай жағдайларда бұрын қандай шешім болғанын білсе, өзара қайшылыққа бармаған болар еді.
1 Абдиканов Н. Производство в суде первой инстанции по уголовно-процессуальному праву Республики Казахстан: Учебное пособие. – Алматы: Норма-К, 2009. – 240 с.
2 Шайкенов Н.А. Правовое обеспечение интересов личности.
- Свердловск, 1990. – 295 с.
3 Зинатуллин З.З. Общие проблемы обвинения и защиты по уголовным делам: Учебное пособие. - Ижевск, 1989. – 256 с.
4 Громов В.И. Методика расследования преступлений. – М., 1930. – 250 с.
5 Крыленко Н.В. Юрминимум. – М., 1935. – 288 с.
6 Якубович Н.А. Процессуальные функции следователя. Проблемы предварительного следствия в уголовном судопроизводстве. - М., 1980. – 275 с.
7 Царев В.М. Эффективность участия защитника в доказывании на предварительном следствии. - Красноярск, 1990. – 298 с.
8 Дубинский А.Я. Исполнение процессуальных решений следователя. Правовые и организационные проблемы. – Киев, 1984. – 266 с.
9 Куцова Э.Ф. Уголовно-процессуальные гарантии прав и законных интересов но(советский уголовный процесс): Дисс. …д-ра юрид.наук: 12.00.08. - М., 1986. – 335 с.
10 Халиков К.Х. и др. Судебные реформы в Центральноазиатских странах (На примере Республики Казахстан и Республики Узбекистан): Учебное пособие. – Т.: Turon-Iqbol, 2006. – 432 c.
11 Уголовно-процессуальное право: Учебник. 2-е изд. / Под ред.
П.А. Лупинской. - М., 2005. – 258 с.
12 Токарева М.Е. Современные проблемы законности и прокурорского надзора в досудебных стадиях уголовного процесса. - М., 1997. – 259 с.
13 Умархунов И.М. Международный договор – основной источник международного права // Казахстанский журнал Международного права. – 2001. - №1(4). – С. 25.
14 Капсалямов К.Ж. Меры пресечения в системе уголовного преследования. - Астана, 2004. – 240 с.
15 Международное публичное право: Сборик документов. Т. 1. - М.: Юраит, 2007. – 378 с.
16 Курс советского уголовного процесса: Общая часть / Под ред.
А.Д. Бойкова и И.И. Карпеца. - М., 1989. – 312 с.
17 Самощенко И.С. Охрана режима законности советским государством.
- М., 1960. – 288 с.
18 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т. 1. - М., 1968.
– 297 с.
19 Третьяков Ф.Ф. Сущность и принципы социалистической законности.
- Л., 1971. – 299 с.
20 Кротова Л.А. Процессуальные гарантии достижения задач уголовного судопроизводства: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. - Казань, 1982. – 160 с.
21 Александров С.А. Содержание, система и развитие уголовно-процессуальных гарантий // Вопросы криминологии, уголовного права и уголовного процесса. - Горький, 1974. – 230 с.
22 Божьев В.П. Уголовно-процессуальные отношения. - М., 1975. – 277 с.
23 Алауханов Е.О., Турсынбаев Д.Е. Борьба с коррупцией в государственных органах Республики Казахстан. – Алматы: КазАТК, 2008.
– 280 с.
24 Витрук Н.В. Основы теории правового положения личности в социалистическом обществе. - М., 1979. – 264 с.
25 Якупов Р.Х. Уголовный процесс: Учебник для вузов / Под ред.
В.Н. Галузо. - М., 1998. – 286 с.
26 Копабаев О.К. Актуальные проблемы конституционного права.
– Алматы, 2002. – 438 с.
27 Кокорев Л.Д., Лукашевич В.З. Процессуальные гарантии прав и законных интересов личности в уголовном судопроизводстве // Вестник Ленинградского университета. – Л., 1977. – 290 с.
28 Халиков К.Х. Некоторые вопросы судебного контроля за прекращением судебных дел // Вестник Министерства юстиции РК. – 1996. - №11. – С. 11-13.
29 Ростовщиков И.В. Реализация прав личности и деятельность органов внутренних дел. - Волгоград, 1996. – 314 с.
30 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т.1. - М., 1968.
– 321 с.
31 Халилов Э.Х. Ижтимоий турмушда хукукий онгнинг урни. – Тошкент, 2000. – 250 с.
2 Шайкенов Н.А. Правовое обеспечение интересов личности.
- Свердловск, 1990. – 295 с.
3 Зинатуллин З.З. Общие проблемы обвинения и защиты по уголовным делам: Учебное пособие. - Ижевск, 1989. – 256 с.
4 Громов В.И. Методика расследования преступлений. – М., 1930. – 250 с.
5 Крыленко Н.В. Юрминимум. – М., 1935. – 288 с.
6 Якубович Н.А. Процессуальные функции следователя. Проблемы предварительного следствия в уголовном судопроизводстве. - М., 1980. – 275 с.
7 Царев В.М. Эффективность участия защитника в доказывании на предварительном следствии. - Красноярск, 1990. – 298 с.
8 Дубинский А.Я. Исполнение процессуальных решений следователя. Правовые и организационные проблемы. – Киев, 1984. – 266 с.
9 Куцова Э.Ф. Уголовно-процессуальные гарантии прав и законных интересов но(советский уголовный процесс): Дисс. …д-ра юрид.наук: 12.00.08. - М., 1986. – 335 с.
10 Халиков К.Х. и др. Судебные реформы в Центральноазиатских странах (На примере Республики Казахстан и Республики Узбекистан): Учебное пособие. – Т.: Turon-Iqbol, 2006. – 432 c.
11 Уголовно-процессуальное право: Учебник. 2-е изд. / Под ред.
П.А. Лупинской. - М., 2005. – 258 с.
12 Токарева М.Е. Современные проблемы законности и прокурорского надзора в досудебных стадиях уголовного процесса. - М., 1997. – 259 с.
13 Умархунов И.М. Международный договор – основной источник международного права // Казахстанский журнал Международного права. – 2001. - №1(4). – С. 25.
14 Капсалямов К.Ж. Меры пресечения в системе уголовного преследования. - Астана, 2004. – 240 с.
15 Международное публичное право: Сборик документов. Т. 1. - М.: Юраит, 2007. – 378 с.
16 Курс советского уголовного процесса: Общая часть / Под ред.
А.Д. Бойкова и И.И. Карпеца. - М., 1989. – 312 с.
17 Самощенко И.С. Охрана режима законности советским государством.
- М., 1960. – 288 с.
18 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т. 1. - М., 1968.
– 297 с.
19 Третьяков Ф.Ф. Сущность и принципы социалистической законности.
- Л., 1971. – 299 с.
20 Кротова Л.А. Процессуальные гарантии достижения задач уголовного судопроизводства: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. - Казань, 1982. – 160 с.
21 Александров С.А. Содержание, система и развитие уголовно-процессуальных гарантий // Вопросы криминологии, уголовного права и уголовного процесса. - Горький, 1974. – 230 с.
22 Божьев В.П. Уголовно-процессуальные отношения. - М., 1975. – 277 с.
23 Алауханов Е.О., Турсынбаев Д.Е. Борьба с коррупцией в государственных органах Республики Казахстан. – Алматы: КазАТК, 2008.
– 280 с.
24 Витрук Н.В. Основы теории правового положения личности в социалистическом обществе. - М., 1979. – 264 с.
25 Якупов Р.Х. Уголовный процесс: Учебник для вузов / Под ред.
В.Н. Галузо. - М., 1998. – 286 с.
26 Копабаев О.К. Актуальные проблемы конституционного права.
– Алматы, 2002. – 438 с.
27 Кокорев Л.Д., Лукашевич В.З. Процессуальные гарантии прав и законных интересов личности в уголовном судопроизводстве // Вестник Ленинградского университета. – Л., 1977. – 290 с.
28 Халиков К.Х. Некоторые вопросы судебного контроля за прекращением судебных дел // Вестник Министерства юстиции РК. – 1996. - №11. – С. 11-13.
29 Ростовщиков И.В. Реализация прав личности и деятельность органов внутренних дел. - Волгоград, 1996. – 314 с.
30 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т.1. - М., 1968.
– 321 с.
31 Халилов Э.Х. Ижтимоий турмушда хукукий онгнинг урни. – Тошкент, 2000. – 250 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
ҚА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Сот билігі және қылмыстық іс жүргізу кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУДІҢ АЯҚТАЛУЫ
Орындаған 3 курс студенті _____________ Алихан А.А.
Ғылыми жетекшісі, з.ғ.д.
профессор _____________ Алауханов
Е.О.
Норма бақылаушы
з.ғ.к., доцент _____________ Шарипов Ш.М.
Кафедра меңгерушісінің
з.ғ.д., проф. _____________ Алауханов
Е.О.
рұқсатымен қорғауға жіберілді
_____ _________ 2010 ж.
Алматы , 2010
РЕФЕРАТ
Түйін сөздер. Қылмыстарды тез және толық ашу, айыптыларды әшкерелеу,
әрбір қылмыс жасаған адам әділ жазасын алуы және кінәсіз бір де бір адам
қылмыстық жауапқа тартылмауы үшін заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету –
қылмыстық процестің мақсаты болып табылады. Біз қарастырып отырған алдын
ала тергеуді аяқтау институты осылардың соңғысының шешімін табуға арналған.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс реферат, глоссарий, кіріспе, үш
бөлім, алты бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
жәнеқосымшадан тұрады.
Көлемі. Жұмыстың көлемі 52 бет.
Диплом жұмысын жазуда көптеген заңдар қолданылды. Халықаралық-құқықтық
актілер, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
қолданыстағы заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, сонымен
қатар бірқатар шет елдердің (АҚШ, Англия, Италия және т.б.) заңдары құрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді қылмыстық іс жүргізудің
алдын ала тергеудің аяқталуы институтың жетілдіруге және ғылыми негізі бар
ұсыныстар даярлау мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді
орындау қажет:
- алдын ала тергеу ұғымына талдау жасау;
- алдын ала тергеудің аяқталу институтының жалпы сипаттамасын
ашып беру;
- айыптау қорытындысын жасап тергеуді аяқтау тәртібі
зерттелінген;
- қылмыстық істі қысқартудың түрлері қарастырылған;
- тергеу аяқталу кезеңінің медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану туралы мәселені қараған кездегі жалпы
сипаттамасы беру.
Зерттеу объектісі және пәні. Қылмыстық іс жүргізудің алдын ала
тергеудің аяқталуы барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады.
Алдын ала тергеудің тәртібін реттейтін заңнаманың мәні мен мазмұны
және де қылмыстық іс жүргізудің субъектілер зерттеудің пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін
құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді.
ГЛОССАРИЙ
1.Адвокат- адвокаттар алқасының мүшесі. Жоғары заң білімі, екі жылдан
кем емес заң мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметті
жүеге асыру құқығына лицензия алған адам.
2.Айыптау үкімі- қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамға айыптау
шарасын тағайындайтын және айыптау тұжырымдамасы жазылған сот актісі.
3.Аралық сот- жоғары сыныпта заңгер-кәсіпкерлер құратын сенім соты.
Мемлекеттен және кәсіпкерлік құрылымнан толық тәуелсіз орган. Екі немесе
бірнеше шаруашылқ субьектілері арасында дау туындағнда, аралық сотқа жүгіну
пайда болады.
4.Диктатура- көшбасшымен бірге шектеулі адамдар тобы жүзеге асыратын
шектеусіз саяси, экономикалық және идеологиялық билік.
5.Қорғау(құқықтарды)- сот қорғауы, заңнамалық, экономикалық,
ұйымдық-техникалық және басқа құралдар мен іс-шаралар, сондай-ақ азаматтық
құқықтарды өзі қорғауды біріктіретін, субьективті құқықты еркін және тиісті
түрде жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін қолданылатын кешенді шаралар
жүйесі.
6.Карцер- бекітілген тәртіпте қасақана қасақана жол жол берген
адамды, қамауда ұстауға арналған бір орындық қапас.
7.Полиция- қадағалау мен мәжбүр ету шарасы жолымен, мемлекеттің құқық
тәртібі ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ерекше органдар жүйесі, сондай-
ақ кейбір мемлекеттерде ішкі әскерлердің бір түрі.
8.Прокуратура- мемлекет атынан барлық мемлекеттік органдардың, кәсіп
орындардың, мекемелердің, ұййымдардың, сондай-ақ азаматтардың заңның дәл
және бірыңғай орындалуын бақылауды жүзеге асыратын органдар жүйесі. Басқа
құқық қорғау органдарымен бірге заңдылық пен құқық қорғау органдарымен
бірге заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етеді.
9.Прокурор- жедел іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және
сот шешімдерінің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық процестің
балық салаларында қылмыстық ізге түсуді өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын
лауазымды тұлға: ҚР Бас прокуроры, Бас әскери прокурор, облыстардың
прокурорлары және соларға теңестірілген прокурорлар және т.б.
10.Трест- өздерінің шаруашылық және құқықтық дербестіктерін жоғалтып,
бірыңғай жоспар бойынша әрекет ететін кәсіпкерлер бірлестігінің пішімі.
Басқаруды орталықтандырудың барынша жоғары деңгейімен, сондай-ақ қызметті
елеулі түрде диверсификациялаумен сипатталады.
11.Эшафот- зайырлы қылмыстық заңмен немесе шіркеу құқығымен
қарастырылған әрекет үшін жазаны орындау орны; өлім жазасын көпшілік
алдында орындауға арналған тақтай тұғыр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5-8
1. АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ НЫСАНДАРЫ
МЕН КЕЗЕНДЕРІ
10-25
1.1. Алдын ала тергеу ұғымы
1.2. Алдын ала тергеудің аяқталу институтының жалпы сипаттамасы
1.3. Айыптау қорытындысын жасап тергеуді аяқтау
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚЫСҚАРТУ 27-
42
2.1. Қылмыстық істі қысқартудың түрлері
2.2. Тергеушіге қылмыс жасаған адамды қылмыстық
жауапкершіліктен босатуға құқық беретін мән-жайлар
3. МЕДИЦИНАЛЫҚ СИПАТТАҒЫ МӘЖБҮРЛЕУ
ШАРАЛАРЫН ҚОЛДАНУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕНІ ҚАРАУЫ
ҮШІН ІСТІ СОТҚА ЖІБЕРУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУДІ
АЯҚТАУДЫҢ БАСҚА ДА НЫСАНДАРЫ
43-50
3.1. Тергеу аяқталу кезеңінің медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қараған кездегі
жалпы сипаттамасы
ҚОРЫТЫНДЫ 51-
52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР тізімі 53-
54
ҚОСЫМША
55-56
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл дипломдық жұмыста қылмыстық іс
жүргізудің алдын ала тергеудің аяқталуы институты зерттелінген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қылмыстарды тез және толық ашу,
айыптыларды әшкерелеу, әрбір қылмыс жасаған адам әділ жазасын алуы және
кінәсіз бір де бір адам қылмыстық жауапқа тартылмауы үшін заңның дұрыс
қолданылуын қамтамасыз ету – қылмыстық процестің мақсаты болып табылады.
Біз қарастырып отырған алдын ала тергеуді аяқтау институты осылардың
соңғысының шешімін табуға арналған.
Сонымен қатар, осы оқу құралындағы қылмыстық іс жүргізу институтының
мақсаты – әділ сот жүргізуші органдарды, сот ісін жүргізудің негізгі
мақсаты тұрғысынан алғанда, көрінеу жарамсыз істерді қараудан босату,
оларға жеңілдік жасау болып табылады.
Тергеуді аяқтау институты, бұл – іске асырылуы өте күрделі құқықтық
нормалар тобы. Заңдылықтың сақталу дәрежесі, барлық алдын ала тергеудің
толықтығы мен әділдігі, көбіне, іс бойынша соңғы құжаттың қалай
жасалғанына, іс жүргізу процедурасының қалай аяқталғанына байланысты.
Бұл жұмыста алдын ала тергеуді аяқтаудың барлық түрін қарауға талпыныс
жасадық. Оның соңғылары дәлелдеме келтірілуімен ғана шектелмейді. Бұл жерде
алдын ала тергеудің әдебиетте аталған нысандары да, сондай-ақ, аяқтаушы
уақыт аралығы – кезеңдер де талданған. “Тергеудің аяқталуы” термині
құқықтық институттың атауы ретінде де, іс жүргізу қызметі мен іс бойынша
шешім жасау кезеңі ретінде де қолданылуы мүмкін. Бұл оқу құралын тергеудің
аяқталуы сотқа дейінгі іс жүргізу кезеңі ретінде қаралады, ол алдын ала
тергеудің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы уақыт аралығы үшін маңызы бар
қандай да бір қылмыстық іс жүргізу шешімін қабылдаудың негізі сипатталады,
тергеуші (анықтама органы, прокурор) дайындайтын іс жүргізу құжаттарының
формасы мен мазмұнына қойылатын талаптар қаралады.
Авторлар алдын ала тергеудің аяқталу проблемасын ұзақ уақыт зерттеді.
Бұл құралдың басты құндылығы дұрыс материалдар, қандай да бір ұғымға деген
ғалымдар пікірі, жинақталған тәжірибе ғана емес. Мұнда тергеуді аяқтаудың
негізі мен тәртібін реттейтін барлық нормативтік актілерден қажетті
үзінділер келтірілген, олар айыптау қорытындысын жасауға, қылмыстық істі
қысқартуға және адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
мәселесін қарауы үшін істі сотқа жіберуге қатысы бар нормалар.
Кейде құқықтық ережелер бір мағынада түсінілмейді. Қандай да бір
ережені қолдануда прокурор мен тергеушіде әртүрлі көзқарас болуы мүмкін.
Алдын ала тергеу органдарының қызметін қадағалай отырып прокурор қылмыстық
істі қысқарту немесе оны сотқа жіберу туралы соңғы нұсқау береді. Іс
жүргізудегі өзінің дербестігін пайдаланып тергеуші оның нұсқауын орындаудан
бас тартады. Бұл жағдайда не істеу керек?
Егер прокурор мен тергеуші, мұндай жағдайларда бұрын қандай шешім
болғанын білсе, өзара қайшылыққа бармаған болар еді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда мұндай тақырып А.Н. Ахпанов,
Е.О. Алауханов, К. Беков, Л.Ш. Берсүгірова, Т.К. Биятов, М.А. Джанабаев,
А.А. Исаев, К.Ж. Капсалямов, М.Ч.Қоғамов, Д.Н. Канафин, Ш.К. Құсайынов,
Е.Я. Лопушной, С.С. Молдабаев, Г.М. Нам, К.И. Нұржаубаева, А.С. Нұралиева,
С.Д. Оспанов, Т.Е. Сәрсенбаев, Б.Х. Төлеубекова, А.К. Түгел, А.Ж. Тукеев,
С.Т. Тыныбеков, Ш.М. Шарипов, Б.К. Шынарбаев, Р.Н. Юрченко және тағы басқа
ғалымдардың еңбегінен көрініс тапқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді қылмыстық іс жүргізудің
алдын ала тергеудің аяқталуы институтың жетілдіруге және ғылыми негізі бар
ұсыныстар даярлау мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді
орындау қажет:
- алдын ала тергеу ұғымына талдау жасау;
- алдын ала тергеудің аяқталу институтының жалпы сипаттамасын
ашып беру;
- айыптау қорытындысын жасап тергеуді аяқтау тәртібі
зерттелінген;
- қылмыстық істі қысқартудың түрлері қарастырылған;
- тергеу аяқталу кезеңінің медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану туралы мәселені қараған кездегі жалпы
сипаттамасы беру.
Зерттеу объектісі және пәні. Қылмыстық іс жүргізудің алдын ала
тергеудің аяқталуы барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады.
Алдын ала тергеудің тәртібін реттейтін заңнаманың мәні мен мазмұны және
де қылмыстық іс жүргізудің субъектілер зерттеудің пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін
құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Зерттеудің эмпирикалық негізін құраған материалдарды зерделеу үшін
автор талдау, сұрау және сараптық баға беру түріндегі нақты-социологиялық
әдістерді пайдаланды.
Зерттеудің нормативтік базасын Халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, сонымен қатар бірқатар
шет елдердің (АҚШ, Англия, Италия және т.б.) заңдары құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығына алдын ала тергеуді аяқтаудың барлық түрін
қарауға талпыныс жасадық. Оның соңғылары дәлелдеме келтірілуімен ғана
шектелмейді. Бұл жерде алдын ала тергеудің әдебиетте аталған нысандары да,
сондай-ақ, аяқтаушы уақыт аралығы – кезеңдер де талданған. “Тергеудің
аяқталуы” термині құқықтық институттың атауы ретінде де, іс жүргізу қызметі
мен іс бойынша шешім жасау кезеңі ретінде де қолданылуы мүмкін. Бұл оқу
құралын тергеудің аяқталуы сотқа дейінгі іс жүргізу кезеңі ретінде
қаралады, ол алдын ала тергеудің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы уақыт
аралығы үшін маңызы бар қандай да бір қылмыстық іс жүргізу шешімін
қабылдаудың негізі сипатталады, тергеуші (анықтама органы, прокурор)
дайындайтын іс жүргізу құжаттарының формасы мен мазмұнына қойылатын
талаптар қаралады.
Авторлар алдын ала тергеудің аяқталу проблемасын ұзақ уақыт зерттеді.
Бұл құралдың басты құндылығы дұрыс материалдар, қандай да бір ұғымға деген
ғалымдар пікірі, жинақталған тәжірибе ғана емес. Мұнда тергеуді аяқтаудың
негізі мен тәртібін реттейтін барлық нормативтік актілерден қажетті
үзінділер келтірілген, олар айыптау қорытындысын жасауға, қылмыстық істі
қысқартуға және адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
мәселесін қарауы үшін істі сотқа жіберуге қатысы бар нормалар.
Кейде құқықтық ережелер бір мағынада түсінілмейді. Қандай да бір
ережені қолдануда прокурор мен тергеушіде әртүрлі көзқарас болуы мүмкін.
Алдын ала тергеу органдарының қызметін қадағалай отырып прокурор қылмыстық
істі қысқарту немесе оны сотқа жіберу туралы соңғы нұсқау береді. Іс
жүргізудегі өзінің дербестігін пайдаланып тергеуші оның нұсқауын орындаудан
бас тартады. Бұл жағдайда не істеу керек?
Егер прокурор мен тергеуші, мұндай жағдайларда бұрын қандай шешім
болғанын білсе, өзара қайшылыққа бармаған болар еді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қорғауға шығарылатын мынадай негізгі
тұжырымдардан нақты көрініс тапқан:
1. Алдын ала тергеудің ең аз дегенде үш нысаны бар:
1) алдын ала тергеу;
2) аралас алдын ала тергеу, ол өзіне анықтауды (алдын ала тергеу
міндетті болып табылатын істер бойынша) және содан кейінгі алдын ала
тергеуді қамтиды;
3) алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша “анықтау”.
2. Тергеудің аяқталуы мына шешімдердің біреуімен тамамдалады:
а) айыптау қорытындысымен;
б) қылмыстық істің қысқаруымен;
в) медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені
қарауы үшін істі сотқа жіберумен.
Өзінің мазмұны жағынан мұндай хаттама жеке және жария айыптау істері
бойынша бірдей емес.
3. Айыптау қорытындысына тергеуші қол қойып, оны жасаған жер мен
уақытты көрсетеді. Айыптау қорытындысына қол қойған күні тергеуші оны іспен
бірге прокурорға жіберуге тиіс.
1) Жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің
(олардың өкілдерінің) қылмыстық іс материалдарымен танысудан бас тартуы
тергеушіні оларға тергеудің аяқталғанын хабарлау міндетінен босатпайды.
2) Айыпталушы, оның қорғаушысы, жәбірленуші, оның өкілі, егер олар
тиісті өтініш білдіріп, оны тергеуші қанағаттандырса, олар ешқандай
шектеусіз қылмыстық істің барлық материалдарымен танысуға тиіс.
3) Айыптау қорытындысы сот талқысының шекарасын анықтайды. Сот істі
айыптау қорытындысында баяндалған айыптау шегінде ғана қарай алады.
4) Қылмыстың мән-жайын айыптау қорытындысының сипаттау бөлімінде
баяндаудың үш тәсілі бар:
а) хронологиялық – оқиғаның және дәлелдемелердің мән-жайы сол
анықталған (жинақталған) ретімен баяндалады;
б) жүйелік – қылмыстық әрекет сол жасалған ретімен көрсетіледі;
в) эпизодтық – айыптау қорытындысы эпизодтар бойынша жасалады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мазмұнынан, кіріспеден, үш бөлімнен, алты
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 Алдын ала тергеу ұғымы, оның нысандары мен кезеңдері
1.1 Алдын ала тергеу ұғымы
Алдын ала тергеу ұғымы саты ретінде заң әдебиеттерінде еш талас
тудырмайды, оған барлық іс жүргізушілер бірдей анықтама береді. Алдын ала
тергеу дегеніміз – қылмыстық іс қозғалғаннан кейін болатын, өзінің
міндеттері мен шекарасы бар қылмыстық процесс.
Бірақ, кейде ғалымдар, қызмет ретіндегі алдын ала тергеу мен алдын ала
тергеу сатылары арасындағы айырмашылықты көре алмайды.
А.А. Гарницкий былай дейді: “Алдын ала тергеу – қылмыстық процестің
сатысы, ол кезеңде тергеу және анықтама органдары, жұртшылықтың көмегіне
сүйене отырып және заңда белгіленген тәртіпте, қылмыстың алдын алу
жөніндегі қызметін жүзеге асырады, жасалған қылмыстарды ашу, кінәлілерді
жауапқа тарту жұмыстарын жүргізеді, қылмыстық оқиғаның немесе құрамның
немесе істі сотқа жіберу үшін негіздің бар-жоғын анықтайды”. “Алдын ала
тергеу дегеніміз – қылмыстық процестің сатыларының бірі,– деп жазады Н.Ц.
Логин мен Ф.Н. Фаткуллин. – Сот ісін жүргізудің бұл сатысы тергеушінің
немесе анықтама органының қозғалған істі қабылдап алуынан басталады және ол
бойынша айыптау қорытындысын жасап, оны бекітумен немесе қылмыстық істі
қысқартумен (есі дұрыс месетерге қатысты материалдар мәжбүрлеп емдеу
шараларын қолдану үшін сот қа жіберумен) аяқталады” [1, 31 б.]. Бұл анықтау
уақыт аралығында (сатыға) қатысты қолданылады, бірақ жалпы қылмыстық іс
жүргізу қызметіне қатысты пайдаланылмайды.
Біздің жұмысымызда алдын ала тергеу, негізінен, қызмет ретінде
қаралады. Дегенмен, кейде бұл қызметті сипаттағанда автор аттас сатының да,
құқықтық институттың да белгілерін анықтауы мүмкін.
Алдын ала тергеу (қызмет ретінде) екі нысанда жүзеге асырылады деп
саналады, олар: анықтау және алдын ала тергеу.
Анықтау және оның түрлері. Бұрын аталып өткендей, қылмыстық іс жүргізу
қызметінің екі түрін: анықтау мен алдын ала тергеуді алдын ала тергеудің
нысандары деп атау қабылданған.
Анықтау деген не?
Анықтау ала тергеудің кез келген нысаны сияқты, қылмыстық іс
қозғалғанннан кейін басталады. Алдын ала тергеу міндетті емес тергеуден
оның айтарлықтай айырмашылығы бар. Анықтаудың түріне қарай ол қылмыстық
істі тергеушіге жібергеннен кейін немесе қылмыстық іс қысқарғаннан кейін
аяқталуы мүмкін. Заң алдын ала тергеу кезінде жүзеге асырылатын ол
қызметтің екеуін де анықтау деп атайды.
Есте сақтайтын бір жай, “қазіргі заңдық регламеннтеуде анықтау әртүрлі
екі процедураны қамтиды, оларды бір құқықтық институтқа біріктіру жасанды
болып табылады” [2, 13 б.]. Сондықтан да Г.И. Мачковскийдің айтқаны өте
дұрыс: анықтау – кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізу
ғана, яғни А.К. Гавриловтың пікірінше – анықтау тергеудің бастапқы кезеңі
(бөлігі) ғана; ал толық көлемді анықтау дегеніміз – азаматтардың құқықтарын
шектей отырып анықтау органының алдын ала тергеу жүргізуі. Басқаша
айтқанда, егер жаратылысы да, мақсаты да, мерзімі де тептен басқаша екі
қызмет түрі бірдей аталынатын болса және мұндай жағдай дұрыс деп саналса,
онда анықтау органдарының қылмыстық іс жүргізу практикасының барлық түрлері
дәйекті анықтау деп аталады.
ҚІЖК-нің 288-бабына сәйкес алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес істер
бойынша анықтау органы іс қозғайды және қылмыстық іс бойынша дәлелденуі
тиісті мән-жайларды анықтау үшін қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген
барлық шараларды қабылдайды. Алдын ала тергеудің осы түрін жүргізгенде
анықтау органы кез келген тергеу, сондай-ақ басқа іс жүргізу әрекеттерін
жүргізуге, қажетті іс жүргізу шешімдерін қабылдауға құқылы.
Бұл ретте ол қылмыстық іс жүргізу заңында негізінен алдын ала тергеу
үшін белгіленген ережелерді басшылыққа алады.
1) Жәбірленушіні, азаматтық талапкерді, азаматтық жауапкерді және
олардың өкілдерін анықтау жүргізген адам анықтаудың аяқталғаны және істің
прокурорға жіберілгені жайында хабардар етуге міндетті. Бірақ, анықтау
органы, тиісті өтініш болған күннің өзінде, оларды іс материалдарымен
таныстыруға міндетті емес.
2) Тергеушіде іс жүргізу еркіндігі бар, оның мәнісі мынада: прокурор,
ҚІЖК-нің 289-бабына сәйкес, тергеушіге (анықтау жүргізуші адамға) орындалуы
міндетті нұсқау беруге уәкілетті.
Бірақ тергеуші прокурордың:
– айыпталушы ретінде тарту туралы;
– қылмысты саралау және айыптаудың көлемі туралы;
– сот талқылауын тағайындау үшін істі жіберу туралы немесе істі
қысқарту туралы нұсқауымен келіспесе, өз қарсылығын жазбаша баяндап жоғары
тұрған прокурорға жүгінуге құқылы. Бұл жағдайда прокурор, не төменгі тұрған
прокурордың нұсқауын бұзады, не бұл істің тергеуін басқа тергеушіге
тапсырады. Анықтау органдарына бұл ереже таралмайды. Прокурордың нұсқауымен
келіспеген жағдайда анықтау органы жоғары тұрған прокурорға шағымдануға
құқылы. Дегенмен, мұндай шағымдану фактысы прокурор нұсқауының орындалуын
тоқтата алмайды. Алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес істер бойынша
анықтау материалдары істі соттта қарауға негіз бола алады. Оның мақсаты
алдын ала тергеудің алдына қойылған мақсатпен бірдей. Мерзімі және жүргізу
амалдары жағынан олар да әртүрлі болуы мүмкін. Міне осы мән-жай ғалымдарға
анықтаудың осы түрін толық көлемді анықтау немесе “алдын ала тергеудің”
ерекше нысаны деп атауға мүмкіндік беріп отыр.
Дау туғызбайтын бір жағдай – алдын ала тергеу міндетті емес істер
бойынша анықтау алдын ала тергеудің өзінше дербес нысаны болып табылады,
оны алдын ала тергеуден мыналар ерекшелейді:
– оны жүзеге асыратын субъект (тергеуші емес, анықтау жүргізуші адам);
– сол субъектінің құқықтық мәртебесі (анықтау жүргізуші адамда іс
жүргізу еркіндігі болмайды);
– жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің және
олардың өкілдерінің тергеу аяқталғаннан кейін іс материалдарымен танысуға
құқықтарының жоқтығы.
Қылмыстық іс жүргізу қызметінің осы түрі, басқаларға қарағанда,
“анықтау” деп атауға көбірек сәйкес келеді. Ол алдын ала тергеуге қарағанда
едәуір өзгеше.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық сот ісін жүргізу негіздерінің 29-
бабына сәйкес алдын ала тергеу жүргізу міндетті болып табылатын қылмыстарда
қылмыс белгілері болса анықтау органы қылмыстық іс қозғайды және қылмыстық
іс жүргізу заңын басшылыққа алып дереу тергеу әрекеттерін жүргізеді, ондағы
мақсат – қылмыстың іздерін анықтау және бекіту: қарау, тінту, алу, телефон
және басқа байланыстарды тыңдау, мүлікке тыйым салу, сезіктілерді анықтау,
ұстау және олардан жауап алу, жәберленушілер мен куәлерден жауап алу, қажет
болған жағдайда сараптама тағайындау.
Анықталған қылмыс және басталған анықтау жайында анықтау органы
прокурорға дереу хабар береді. Жедел тергеу әрекеттерін орындағаннан кейін
анықтау органы, прокурордың нұсқауын күтпестен және он күндік мерзім
біткеннен кейін істі тергеушіге тапсыруға міндетті.
Анықтаудың бұл түрі алдын ала тергеу сатысын аяқтамайды, сондықтан да
өзінен кейін жалғасатын алдын ала тергеуден бөлініп алдын ала тергеудің
нысаны деп аталынбайды. Бұл жағдайда алдын ала тергеу екі элементтен
тұрады:
– алдын ала тергеу міндетті болып табылатын істер бойынша анықтау;
– анықтау органы істі тергеушіге бергеннен кейін басталатын алдын ала
тергеу. Алдын ала тергеудің осы нысанын аралас алдын ала тергеу деп атау
керек.
Алдын ала тергеу дегеніміз – мазмұны алдын ала тергеу сатысын басынан
аяғына дейін қамтитын қызмет. Алдын ала тергеу дәлелдеуге жататын барлық
мән-жайларды сотқа дейін анықтауға бағытталады (ҚІЖК-нің 117-бабы). Тек
алдын ала тергеуде ғана қылмыстық процестің сотқа дейінгі сатыларында
адамның құқықтары мен заңды мүдделерін сақтаудың заңда көзделген
кепілдіктері көбірек көзделген.
Анықтауға қарағанда қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеуді
тергеушілер жүргізеді, оларда, жоғарыда атап өткеніміздей, іс жүргізу
дербестігі болады. Тергеу бөлімшелері қазіргі кезде ішкі істер
органдарында, қауіпсіздік қызметі органдарында және салық полициясы
органдарында бар.
Алдын ала тергеу, ҚІЖК-нің 126 және 404-баптарына сәйкес, неғұрлым
күрделі істер бойынша және өзінің дене немесе ақыл-ой кемістігіне
байланысты өз құқығын қорғай алмайтын кәмелетке толмаған адамдар жасаған
қылмыстар туралы, сондай-ақ есі дұрыс еместердің қоғамға қауіпті іс-
әрекеттері туралы істердің барлығында міндетті түрде жрүгізіледі.
Алдын ала тергеу оны жүргізу заң юойынша міндетті емес қылмыстар
бойынша да жүргізілуі мүмкін. Мұндай жағдайда тергеуші, оны сот немесе
прокурор қажет деп санағанда ғана, қылмыстық процеске кірісуге құқылы.
М.С. Строговтың пікірінше, “анықтау мен алдын ала тергеудің бір-бірінен
айырмашылығы сонда, алдын ала тергеу дегеніміз – тергеудің маңызды, елеулі
қылмыстар туралы істерде қолданылатын жоғарғы және неғұрлым күрделі нысаны.
Анықтау – алдын ала тергеуге қатысты алғанда қосымша болып табылатын тергеу
нысаны, оның мақсаты – қылмыстың іздерін бекіту және алдын ала тергеуде іс
толық және жан-жақты тергелуі үшін алғашқы және шұғыл тергеу әрекеттерін
жасау”. Алдын ала тергеу ұғымына анықтама беруге байланысты бір тарихи
жайға назар аударып көрейік. Бір кездері тергеушілер соттардың жанында
болған, ол кейбір іс жүргізушілердің, мысалы, А.Я. Вышинский сияқтылардың,
алдын ала тергеуді тергеуші соттардың немесе сот тергеушілерінің, яғни
соттың қызметі деп айтуына мүмкіндік берді. Ал қазіргі көптеген оқымыстылар
алдын ала тергеудің сотттан тысқарылық сипатын мойындап отыр. Тарихи
фактілерге мұндай апеллицияның қажеті не? Ол дәлелдемелерді зерттеуге
соттың қазір де құқығы бар екендігін көрсету үшін қажет. Сот талқылауының
бір бөлігі сот тергеуі деп те аталады. Ал бұл ұғым мен “алдын ала тергеу”
ұғымын ажырата алу керек, олар қызметті жүзеге асыратын субъектілер бойынша
ғана емес, қызметтің бұл түрлерінің қылмыстық процестегі амалына,
мақсатына, орнына және рөліне қарай да ерекшеленеді.
Алдын ала тергеу, алдын ала тергеудің кез келген басқа нысаны сияқты,
іс жзүргізу әрекеттерінен және іс жүргізу шешімдерінен тұрады. Ол өзіне
тергеу әрекеттерін жүргізуді, мәжбүрлеу шараларын қолдануды, адамды
айыпталушы ретінде тартуды, қорғаушыны, заңды өкілдерді, азаматтық
талапкерлерді және қылмыстық процестің басқа субъектілерін қылмыстық
процеске қатысуға жіберуді, қатысушыларды іс материалдарымен таныстыруды
және т.б. қамтиды [3, 27 б.].
Алдын ала тергеудің алғашқы мерзімі екі ай шамасында белгіленген. Бірақ
оны заңда белгіленген тәртіпте прокурор ұзарта алады.
Қорытындылар
Сонымен, алдын ала тергеудің ең аз дегенде үш нысаны бар:
1) алдын ала тергеу;
2) аралас алдын ала тергеу, ол өзіне анықтауды (алдын ала тергеу
міндетті болып табылатын істер бойынша) және содан кейінгі алдын ала
тергеуді қамтиды;
3) алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша “анықтау”.
1.2 Алдын ала тергеудің аяқталу институтының жалпы сипаттамасы
Алдын ала тергеудің аяқталуы дегеніміз – алдын ала тергеу сатысының
қорытынды бөлімі (кезеңі). Ол істің мән-жайын толық, жан-жақты және
объективті зерттеу бойынша барлық тергеу (іс жүргізу) әрекеттері аяқталып,
істің ары қарайғы тағдыры туралы шешім қабылдау қажет болғанда туындайды.
ҚІЖК-нің 289-бабының редакциясы бұл талданып отырған кезеңнің басталу және
қадағалаушы прокурордың жазбаша нұсқауы бойынша қылмыстық істі тоқтату
мүмкіндігінің бар екендігін көрсетеді. Алдын ала тергеудің аяқталуы
бірқатар іс жүргізу әрекеттерін қамтиды, оларды іс жүргізу шешімдері
тиісінше рәсімделгенге дейін орындау қажет. “Алдын ала тергеудің аяқталуы”
термині кейде басқа мазмұнда пайдаланылады:
Аттас кезеңде жүзеге асырылатын анықтаушы органның, тергеушінің,
прокурордың іс жүргізу қызметі және қылмыстық-іс жүргізу қызметі.
Алдын ала тергеу саты ретінде тіптен отызыншы жылдары бөліктерге
(кезеңдерге) бөлінді. Мысалы, В.И. Громов (1930 ж.) тергеу барлық материал
аяқталған тергеу бойынша жинақталып қорытылғанда [4, 44 б.], Н.В. Крыленко
(1935ж.) – алдын ала тергеудің қорытынды кезеңімен аяқталады деп санаған
[5, 191 б.]. С.П. Бекешко (1979 ж.) бұл кезеңнің мазмұнына дәлелдемелерді
жинауды тоқтату туралы шешім қабылдау жөніндегі, іс бойынша іс жүргізуді
жүйелеу және рәсімдеу, тергеудің аяқталғаны туралы процеске қатысушыларға
хабар беру, қылмыстық істің ары қарайғы тағдырын анықтайтын шешім қабылдау
жөніндегі және т.б. заңда көзделген іс жүргізу әрекеттерін жатқызады [6, 56
б.]. Б.А. Викторов (1971 ж.) және басқа бірқатар авторлар алдын ала
тергеудің өздері бөліп алған алты кезеңінің төртіншісін алдын ала тергеудің
өздері бөліп алған алты кезеңінің төртіншісін алдын ала тергеудің аяқталуы
деп атады. Бесіншісін олар алдын ала тергеу аяқталатын қорытынды құжатты
(айыптау қорытындысы, т.б.) жасау және алтыншысын – прокурордың қылмыстық
істі оны ары қарай жіберу мәселесін шешу үшін қарауы деп санады [7, 99 б.].
А.Я. Дубинскийдің (1984 ж.) пікірінше, бұл аталған кезеңдердің
алтыншысы тергеуден тыс жатыр, ал бесінші кезең төртіншіні өзіне сіңіріп
алады. Сондықтан да ол қорытынды кезеңнің мазмұнына қылмыстық іс
материалдарын біржола жүйелеу, жинақталған дәлелдемелерді бағалау, процеске
қатысушыларды тергеу әрекеттерін жүргізудің аяқталғаны туралы хабардар ету,
оларға танысу үшін қылмыстық іс материалдарын ұсыну, түскен өтініштерді
шешу, ақтық шешімді қалыптастыру, қорытынды іс жүргізу құжатын рәсімдеу
және істі сотқа жіберу жөніндегі әрекеттерді жатқызған. Әдетте, бұл
кезеңде, тек іс жүргізу және ұйымдық-техникалық әрекеттер ғана жүргізіледі.
Анықтау органының жедел іздестіру қызметі тек кейбір жағдайларда: жасырынып
қалған қылмыскерді және тығып қойған құндылықтарды іздестіргенде, жаңа
қылмыстардың алдын алғанда және алдын ала тергеу сатыларының қалыпты
аяқталуына кедергі келтіру ниетін тыюда қажет болуы мүмкін [8, 130-140-
бб.].
Кейбір іс жүргізушілер бұл кезеңнің басталуын жүргізілген тергеудің жан-
жақтылығын, толықтырған және әділдігін тексеру және қылмыстық процеске
қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету кезеңіне
жатқызады. Бірақ олардың іс жүргізу процесін жүзеге асыру, жан-жақтылық,
толықтық және әділдік, сондай-ақ қылмыстық процеске қатысушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету жайын сөз қылғанда нені
діттегені түсініксіз. Қажетті тергеу әрекеттерін жүргізудің аяқталуын және
мәжбүрлеу шараларының қолданылуын басталу деп алумен келісуге болады, бірақ
сол әрекеттер жиынтығын емес. Соңғылар тергеудің бастапқы кезеңдерінің
мазмұнына толықтай кіреді [9, 77 б.].
Қылмыстық істі қысқартқанда, кейбір ғалымдардың пікірінше, бұл кезеңге
мыналарды да жатқызуға болады:
– прокурорды және заңда көрсетілген мүдделі адамдарды істің қысқарғаны
туралы хабардар етуін;
– қылмыстық істі қысқарту туралы шешімге шағымды прокурордың қарауын
және ол бойынша шешім қабылдауын (ҚІЖК-нің 218,-219-баптары);
– прокурордың қылмыстық істі қысқартудың заңдылығын және дәлелдігін
тексеруін;
– прокурордың қылмыстық істі кәмелетке толмағандарға тәрбиелік ықпалы
бар мәжбүрлеу шараларын қолдану мәселесін шешуі үшін сотқа жіберуін.
Сонымен, ақтық кезең алдын ала тергеуді аяқтайтын материалды жүйелеуден
басталады. Практикада жүйелеудің негізгі екі түрі: хронологиялық және
тақырыптық түрлері қолданылады. Хронологиялық тәртіпте материалдар тергеуші
жинастырған және оған келіп түскен ретімен жинақталады, ал тақырыптық
тәртіпте қылмыстық іс материаладыр қылмыстар бойынша топтастырылады.
Әдетте, көп эпизодты істер тергелгенде сондай болады. Мұнда құжаттар
қылмыстардың ауырлығына қарай емес, келіп түскен ретімен тігіледі. Бірнеше
эпизодтарға ортақ хаттамалар мен қаулылар, айыпталушылардың,
жәбірленушілердің жеке басын сипаттайтын құжаттар, тінту, ұстау құжаттары,
т.б. өзінше бөлек, хронологиялық тәртіпте тігіледі.
Іс материалдарын жүйелеу тергеушіге, одан кейін қорғаушыға,
айыпталушыға, оның заңды өкіліне, жәбірленушіге, азаматтық жауапкерге,
азаматтық талапкерге және олардың өкілдеріне, прокурорға, сотқа, судьяға іс
бойынша жинақталған дәлелдемелерді тікелей мұқият талдауға, сондай-ақ алдын
ала тергеудің қорытынды актісін жасағанда іс материалдарын жедел
пайдалануға мүмкіндік береді. Осы кезеңде тергеуші істің мәнісі бойынша
қорытынды жасап, оны негіздейді оны болашақ тағдыры жайында шешім
қабылдайды [10, 11 б.].
ҚІЖК-нің 24-36-тарауларының мазмұнына сүйене отырып алдын ала тергеуді
аяқтаудың кемінде үш түрін бөліп алуға болады:
– айыптау қорытындысын жасау;
– қылмыстық істі қысқарту туралы қаулы шығару;
– медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені
қарауы үшін істі сотқа жолдау туралы қаулы шығару.
Өткен параграфта келтірілген ережеге сүйеніп автор тергеудің
аяқталуының тағы да бір түрі – қылмыстардың мән-жайы туралы хаттама
ресімдеу жайында айта алады. Іс жүргізушілер алдын ала тергеу міндетті
болып табылатын істер бойынша анықтауды, көбіне алдын ала тергеудің нысаны
деп атайды. Қылмыстық іс жүргізу қызметінің бұл түрінде де ақтық кезең бар,
ол қылмыстық іс материалдарын тергеу орнына жіберу туралы мәселе шешілетін
уақыт аралығы (ҚІЖК-нің 36-тарауы). Материалдарды әкімшілік жазалау
шараларын қолдану үшін сотқа жібере отырып істі қысқарту туралы шешім
қылмыстық істі қысқартудан бөлек айтылады. Қазіргі кезде қылмыстық істі
қысқартудың бұл түрін заң шығарушы алып тастады. Ондай ҚІЖК-нің 37-бабында
қарастырылған кезде де ол алдын ала тергеуді аяқтаудың өзінше бір түрі
болған емес. Мысалы, Орал қаласы мен облыс бойынша статистика мынаны
көрсетті: бір жылда ІІМ тергеушілері сотқа айыптау қорытындысымен 7171 іс
жіберген, бұл олардың аяқтаған барлық алдын ала тергеулерінің 76,5%-і, 2141
іс қысқарған (аяқталған істердің жалпы санының 22,8%-і). Жыл бойы
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қарауы
үшін істі сотқа жіберу жөнінде бар болғаны 60 (0,7%) қаулы шығарылған.
Статистикаға жүгінсек – жүргізілуі аяқталған қылмыстық істер санының жыл
сайын өсіп отырғандығын және де айыптау қорытындысымен сотқа жіберілген
істердің көбейгендігін көреміз [11, 121 б.].
Тергеудің аяқталу кезеңі барлық мемлекеттерде бірдей біздегідей емес.
Бірқатар мемлекеттерде сотқа дейінгі тергеуді аяқтау туралы шешімді
прокурор шығарады, ал алдын ала тергеу жүргізген орган тек қандай да бір
шешімді ұсына алады. Мысалы, Чехияның ҚІЖК-не сәйкес, тергеуді аяқтаған
тергеуші қорытынды жасайды да, оны іс материалдарымен бірге прокурорға
жібереді. Айыптау қорытындысын жасап, істі сотқа жолдайтын (жіберетін)
прокурор ғана. Румынияның Қылмыстық іс жүргізу кодексінде тергеу
аяқталғаннан кейін тергеу органы істі өзінің қорытындысымен, атқарылған
істің мазмұнын көрсететін рефератпен (баяндамамен) қоса прокурорға
жібереді. Венгрияда тергеу органы, алдын ала тергеуді аяқтау туралы қаулы
шығарғаннан кейін материалды, айыптау актісін шығаруы үшін прокурорға
жібереді, ал айыптау актісін прокурор шығарады, өзі сотқа жібереді.
Көптеген еуропа елдерінде қылмыстық іс жүргізу заңнамасы алдын ала
тергеуді аяқтаудың психикасы бұзылған адамның іс-әрекеті туралы істі
тергеушінің медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы
мәселені шешуі үшін сотқа жіберуі сияқты өзінше бөлек нысанын
қарастырмайды. Венгрия ҚІЖК-і, егер жауап алғаннан кейін оның жасаған
қылмысының басқа жасаған ауыр қылмысына қарағанда елеусіз екендігі
анықталса, ары қарай тергеу жүргізбеу мүмкіндігін ерекше ескертеді.
Сонымен,
1. Алдын ала тергеудің, оның аяқталуы деп аталатын кезеңі қылмыстық іс
материалдарын (сотқа дейінгі тексеру материалдарын) біржола жүйелеуден
басталады.
2. Тергеудің аяқталуы мына шешімдердің біреуімен тамамдалады:
а) айыптау қорытындысымен;
б) қылмыстық істің қысқаруымен;
в) медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені
қарауы үшін істі сотқа жіберумен.
Өзінің мазмұны жағынан мұндай хаттама жеке және жария айыптау істері
бойынша бірдей емес.
1.3 Айыптау қорытындысын жасап тергеуді аяқтау
Айыптау қорытындысын жасап тергеуші іс бойынша өз қызметін аяқтауға
құқылы, егер:
– дәлелденуге жататын барлық мән-жайлар анықталса;
– айыпталушының кінәсі дәлелдемелермен расталса;
– оның қылмыстық жауаптылығын жоққа шығаратын (қылмыстық істі
қысқартуға негіз болатын) мән-жайлар болмаса.
Айыптау қорытындысын жасау алдында тергеуші бірқатар іс жүргізу
әрекеттерін орындауы тиіс. Енді соларға тоқталайық.
ҚІЖК-нің 274-бабында былай делінген: “Алдын ала тергеуді аяқталған, ал
жинақталған дәлелдемелерді айыптау қорытындысын жасау үшін жеткілікті деп
танып, тергеуші ол жайында жәбірленушіні және оның өкілін, азаматтық
талапкерді, азаматтық жауапкерді немесе олардың өкілдерін хабардар етуге
және, сонымен қатар оларға іс материалдарымен танысуға құқылы екендігін
түсіндіруге міндетті”. Мұндай хабар беру ауызша да, жазбаша да болады. Бұл
жағдай істе жазбаша ресімделген хабарлама қағаздың, телефонограмманың
немесе жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің немесе
олардың өкілдерінің құқықтары ауызша түсіндірілгендігі туралы анықтаманың
көшірмесін тіркеу арқылы көрініс табады. Практикада бұл адамдардың іс
материалдарымен танысқысы келетін-келмейтіндігі ертерек анықталады. Бұл
оларды азаматтық талапкер, жәбірленуші, т.б. ретінде таныған кезде болады.
Олар өздерінің іс материалдарымен танысқысы келетін-келмейтіндігін тиісті
қаулыда жазады. Хабар беруден өздері тікелей бас тартқанымен тергеуші
оларға тергеудің аяқталғандығы туралы хабарлауға міндетті.
Көрсетілген адамдар тарапынан іс материалдарымен таныстыру жөнінде
жазбаша немесе ауызша өтініш болса тергеуші жәбірленушіні, оның өкілін және
азаматтық талапкерді неесе оның өкілін іс материалдарымен, ал азаматтық
жауапкерді немесе оның өкілін қойылған талапқа қатысты іс материалдарымен
таныстырады [12, 39 б.].
Жәбірленушіге және оның өкіліне, азаматтық талапкерге, азаматтық
жауапкерге немесе оның өкіліне іс материалдары, олар өз құқықтарын
пайдаланғысы келетін жағдайларда ғана беріледі. Егер осы адамдар,
мүмкіндігі бола тұрып, белгіленген уақытта іс материалдарымен танысуға
келмесе, өз құқығын пайдаланғысы келетіні жайында тергеушіге ертесіне
айтпаса, мұндай жағдай іс бойынша ары қарай іс жүргізуге кедергі бола
алмайды.
Жәбірленушіге қылмыстық іс материалдарымен танысу мүмкіндігі
берілмегендіктен қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару фактісі практикада
болған. Бұл жағдайда зәбір көрген адам жәбірленуші деп танылмауы мүмкін.
Мысалы, Шет ауданының соты ҚК-тің 234-бабының 2-бөлігі бойынша айыпталушы
кәмелетке толмаған П. мен Ш. Істерін қосымша тергеуге қайтарған. Кәнігі
бұзақылық әрекеттен зардап шеккен В. мен М. Тергеу барысында жәбірленушілер
деп танылмағандықтан сот істі қайтарған. Ал, КСРО Жоғарғы Соты, кезінде,
мұндай қателіктер үшін істі қосымша тергеуге соттардың қайтармауын
құптаған. КСРО Жоғарғы Сотының Пленумы, өзінің 1985 жылғы 1 қарашадағы
“Соттардың қылмыстық сот ісіне жәбірленушінің қатысуын реттейтін заңнаманы
қолдану практикасы туралы” №16 қаулысында былай деп көрсетті: егер сот
талқылауын тағайындағанда тергеу органдарының қылмыстан моральдық, дене
тұлғалық немесе материалдық зиян көрген адамды жәбірленуші деп
танымағандығы анықталса, сот (судья) өзінің қаулысымен (ұйғарымымен) ондай
адамды жәбірленуші деп тануға, ол жайында оны хабардар етуге, құқығын
түсіндіруге және сот талқылауы тағаындалғаннан кейін оның барлық іс
материалдарымен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті [13, 68 б.].
Тергеу анықтау формасында ғана жүргізілсе жәбірленушіге, азаматтық
талапкерге, азаматтық жауапкерге және олардың өкілдеріне тек анықтаудың
аяқталғандығы және істің прокурорға жіберілгендігі хабарланады, оларға іс
материалдары танысуға берілмейді. Ереже осындай. Ол ҚІЖК-нің 288 бабында
бекімін тапқан. Бірақ заң шығарушы пайдаланған бұл формулировка анықтау
жүргізген адамға, кейбір жәбірленушілерге, азаматтық талапкерлерге, т.б.
жеңілдік беріп олардың іс материалдарымен толықтай немесе ішінара танысуына
мүмкіндік тудырады, тек тергеу жұмысына кедергі тудырмаса болғаны. Еске
сақтайтын бір жағдай – іс материалдарымен бұлай танысу ҚІЖК-де көзделмеген,
сондықтан ол қылмыстық іс жүргізу қызметі болып табылмайды. Болгария, Чехия
және Славакия ҚІЖК-терінде жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және
азаматтық жауапкердің іс материалдарымен танысу құқығы анықтау аяқталғаннан
кейін де сақталады.
Жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және азаматтық жауапкердің танысу
кезектілігі заңда белгіленбеген. Қылмыстық процестің бірнеше қатысушысын
қылмыстық істің мазмұнымен бір уақытта таныстыру немесе қандай кезек
белгілеу құқығы тергеушіге берілген. Іс материалдарымен танысудың барысы
мен нәтижелері хаттамаға түсіріледі. Алдын ала тергеу органы бұл жайында
берілген өтініштерді шешеді.
ҚІЖК-нің 274-бабының талаптарын орындап тергеуші айыпталушыға алдын ала
тергеудің аяқталғанын және істің барлық материалдарымен оның өзінің немесе
қорғаушы көмегімен танысуға құқылы екендігін, сондай-ақ алдын ала тергеуді
толықтыру туралы өтініш бере алатындығын хабарлайды. Алдын ала тергеуді
аяқтар алдында тергеуші айыпталушының қорғаушыны керек ететін-етпейтіндігін
анықтайды. Әдетте, бұл факт адамды айыпталушы ретінде тарту туралы қаулыда,
оны айыпталушының өз қолымен жазуы арқылы көрініс табады. Сонымен қатар,
қорғаушыдан бас тарту айыпталушының бөлек арызында және оның іс
материалдарымен танысу хаттамасында көрсетілуі тиіс.
Егер айыпталушы қорғаушыдан бас тартса, онда қылмыстық істің барлық
материалдары оған танысу үшін беріледі. Айыпталушы істің жүргізілуімен
танысуға қатысуы үшін қорғаушы шақыру туралы өтініш білдірсе, сондай-ақ
қорғаушы іске қатысқан болса, тергеуші барлық іс материалдарын айыпталушы
мен оның қорғаушысына береді. Бұл субъектілердің біреуінің өтініші болғанда
ғана олар іс материалдарымен жеке-жеке танысуы мүмкін. Ондай өтініш,
әдетте, өз қолымен жазған өтініш (арыз) түрінде іс материалдарында көрініс
табады. Бұл ереже анықтаудың және алдын ала тергеудің жүргізілуі
аяқталғанда қорғаушының қатысуы міндетті болып табылатын барлық жағдайларға
таралады, яғни егер айыпталушы:
а) қылмысты кәмелетке толмаған жаста жасаса;
б) ол мылқау, керең, соқыр немесе өзінің қорғану құқығын дене немесе
ақыл-ой кемтарлығы себепті жүзеге асыра алмайтын адам болса;
в) сот ісі жүргізілетін тілді білмесе;
г) жазалау шарасы ретінде өлім жазасы қолданылуы мүмкін қылмысты жасады
деп айыпталса;
д) присяжныйлар соты қарауы мүмкін іс материалдарымен танысса.
Айыпталушы мен оның қорғаушысын қылмыстық істің барлық материалдарымен
таныстыру қорғаушы келгенше кейінге қалдырылады, бірақ ол мерзім бес
тәуліктен аспауға тиіс. Егер айыпталушы таңдап алған қорғаушы көрсетілген
мерзімде келе алмаса, тергеуші қылмыстардың көбісі немесе соңғылары
жасалған ауданның заң консультациясы арқылы басқа қорғаушы шақыруға шара
қолданады [14, 79 б.].
Тергеуші айыпталушы мен оның қорғаушысына істің барлық материалдарын
тігілген және нөмірленген күйінде ұсынады. Айыпталушы таныспаған
материалдарды сотқа кейін жіберуге болмайды. Қосымша тергеу жүргізу үшін
қайтарылған іс бойынша тергеу аяқталғаннан кейін айыпталушыға қосымша
тергеу материалдары ғана емес, істің барлық парақтары танысуға беріледі.
ҚІЖК жобасында бұл ереже біршама өзгерген. ҚІЖК жобасының 313-бабының 4-
бөлігіне сәйкес, қосымша тергеу әрекеттері жүргізілгеннен кейін процеске
қатысушыларға қосымша материалдарымен танысуға мүмкіндік беріледі, ал
олардан өтініш болса ғана іс материалдары түгелдей беріледі.
Егер алдын ала тергеу кезінде киноға түсіру немесе үн таспаға жазу
қолданылса, олар айыпталушы мен оның қорғаушысына көрсетіледі және
тыңдатылады. Іс бойынша бірнеше айыпталушы болса, онда оларға өздері
қатысқан қылмыстар бойынша жинақталған материалдар ғана емес, қылмыстық
істің барлық материалдары ұсынылады.
Қылмыстық істің материалдарымен таныстыру кезінде облыстық, қалалық
соттардың қарайына жататын қылмыстарды жасаған адамдарға тергеуші олардың
ісін присяжныйлар сотының қарайы туралы өтініш бере алатын құқығын, сондай-
ақ мұндай өтінішті қанағаттандырудың заңдық салдарын, присяжныйлар сотының
үкіміне шағым келтірудің және ол шағымды қараудың ерекшелігін түсіндіреді.
Айыпталушының істі присяжныйлар сотының қарауы туралы өтінішін не ондай
құқықты пайдаланудан бас тартуын, сондай-ақ бұл мәселеге қатысты
айыпталушының басқадай кез келген ұстанымын тергеуші арнайы, осы мақсатта
жасаған хаттамада көрсетеді, оған тергеуші мен айыпталушы қол қояды.
Дегенмен, бір іс бойынша қылмыстық жауаптылыққа, көбіне бірнеше адам
тартылады. Тергеу аяқталғаннан кейін тергеуші істің присяжныйлар сотында
қаралуы туралы өтініш білдіретін-білдірмейтіндігін олардың әрқайсысынан
сұрауға міндетті. Олардың әрқайсысының жауабы бөлек хаттамада көрсетіледі.
Егер, айыпталушылардың тым болмаса біреуі істің присяжныйлар сотында
қаралуына қарсы болса, тергеуші мен прокурор істі бөліп шығару туралы
мәселені шешуге тиісті, егер ол істің жан-жақты толық және әділ зерттеліп
шешілуіне теріс ықпал етпейтін болса. Істің присяжныйлар сотында қаралуы
туралы өтініш білдірмеген айыпталушы басқа айыпталушылардың ондай өтініш
білдіргені жайында уақтылы хабардар болуы тиіс. Бұл ретте оған істің
присяжныйлар сотында қаралуына қарсылық білдіру құқығы түсіндіріледі [15,
91 б.].
Қылмыстық істі бөлектеу туралы қаулы шығарылған жағдайда істің барлық
материалымен танысу процесі бөлектелген іс бойынша да, ол алынған іс
бойынша да қайталануы тиіс. Әрине, мұндай жағдайда айыпталушылар тек
“өздерінің” істерімен ғана танысады – істі присяжныйлар сотының қарағанын
қалаған айыпталушы негізгі (өзінен екінші іс бөлініп шыққан) қылмыстық іс
материалдарымен, ал істің жай сотта қаралуын қалаған айыпталушы бөлінген
қылмыстық іс материалдарымен танысады.
Айыпталушы мен оның қорғаушысы қылмыстық і материалдарымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Сот билігі және қылмыстық іс жүргізу кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУДІҢ АЯҚТАЛУЫ
Орындаған 3 курс студенті _____________ Алихан А.А.
Ғылыми жетекшісі, з.ғ.д.
профессор _____________ Алауханов
Е.О.
Норма бақылаушы
з.ғ.к., доцент _____________ Шарипов Ш.М.
Кафедра меңгерушісінің
з.ғ.д., проф. _____________ Алауханов
Е.О.
рұқсатымен қорғауға жіберілді
_____ _________ 2010 ж.
Алматы , 2010
РЕФЕРАТ
Түйін сөздер. Қылмыстарды тез және толық ашу, айыптыларды әшкерелеу,
әрбір қылмыс жасаған адам әділ жазасын алуы және кінәсіз бір де бір адам
қылмыстық жауапқа тартылмауы үшін заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету –
қылмыстық процестің мақсаты болып табылады. Біз қарастырып отырған алдын
ала тергеуді аяқтау институты осылардың соңғысының шешімін табуға арналған.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс реферат, глоссарий, кіріспе, үш
бөлім, алты бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
жәнеқосымшадан тұрады.
Көлемі. Жұмыстың көлемі 52 бет.
Диплом жұмысын жазуда көптеген заңдар қолданылды. Халықаралық-құқықтық
актілер, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
қолданыстағы заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, сонымен
қатар бірқатар шет елдердің (АҚШ, Англия, Италия және т.б.) заңдары құрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді қылмыстық іс жүргізудің
алдын ала тергеудің аяқталуы институтың жетілдіруге және ғылыми негізі бар
ұсыныстар даярлау мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді
орындау қажет:
- алдын ала тергеу ұғымына талдау жасау;
- алдын ала тергеудің аяқталу институтының жалпы сипаттамасын
ашып беру;
- айыптау қорытындысын жасап тергеуді аяқтау тәртібі
зерттелінген;
- қылмыстық істі қысқартудың түрлері қарастырылған;
- тергеу аяқталу кезеңінің медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану туралы мәселені қараған кездегі жалпы
сипаттамасы беру.
Зерттеу объектісі және пәні. Қылмыстық іс жүргізудің алдын ала
тергеудің аяқталуы барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады.
Алдын ала тергеудің тәртібін реттейтін заңнаманың мәні мен мазмұны
және де қылмыстық іс жүргізудің субъектілер зерттеудің пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін
құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді.
ГЛОССАРИЙ
1.Адвокат- адвокаттар алқасының мүшесі. Жоғары заң білімі, екі жылдан
кем емес заң мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметті
жүеге асыру құқығына лицензия алған адам.
2.Айыптау үкімі- қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамға айыптау
шарасын тағайындайтын және айыптау тұжырымдамасы жазылған сот актісі.
3.Аралық сот- жоғары сыныпта заңгер-кәсіпкерлер құратын сенім соты.
Мемлекеттен және кәсіпкерлік құрылымнан толық тәуелсіз орган. Екі немесе
бірнеше шаруашылқ субьектілері арасында дау туындағнда, аралық сотқа жүгіну
пайда болады.
4.Диктатура- көшбасшымен бірге шектеулі адамдар тобы жүзеге асыратын
шектеусіз саяси, экономикалық және идеологиялық билік.
5.Қорғау(құқықтарды)- сот қорғауы, заңнамалық, экономикалық,
ұйымдық-техникалық және басқа құралдар мен іс-шаралар, сондай-ақ азаматтық
құқықтарды өзі қорғауды біріктіретін, субьективті құқықты еркін және тиісті
түрде жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін қолданылатын кешенді шаралар
жүйесі.
6.Карцер- бекітілген тәртіпте қасақана қасақана жол жол берген
адамды, қамауда ұстауға арналған бір орындық қапас.
7.Полиция- қадағалау мен мәжбүр ету шарасы жолымен, мемлекеттің құқық
тәртібі ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ерекше органдар жүйесі, сондай-
ақ кейбір мемлекеттерде ішкі әскерлердің бір түрі.
8.Прокуратура- мемлекет атынан барлық мемлекеттік органдардың, кәсіп
орындардың, мекемелердің, ұййымдардың, сондай-ақ азаматтардың заңның дәл
және бірыңғай орындалуын бақылауды жүзеге асыратын органдар жүйесі. Басқа
құқық қорғау органдарымен бірге заңдылық пен құқық қорғау органдарымен
бірге заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етеді.
9.Прокурор- жедел іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және
сот шешімдерінің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық процестің
балық салаларында қылмыстық ізге түсуді өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын
лауазымды тұлға: ҚР Бас прокуроры, Бас әскери прокурор, облыстардың
прокурорлары және соларға теңестірілген прокурорлар және т.б.
10.Трест- өздерінің шаруашылық және құқықтық дербестіктерін жоғалтып,
бірыңғай жоспар бойынша әрекет ететін кәсіпкерлер бірлестігінің пішімі.
Басқаруды орталықтандырудың барынша жоғары деңгейімен, сондай-ақ қызметті
елеулі түрде диверсификациялаумен сипатталады.
11.Эшафот- зайырлы қылмыстық заңмен немесе шіркеу құқығымен
қарастырылған әрекет үшін жазаны орындау орны; өлім жазасын көпшілік
алдында орындауға арналған тақтай тұғыр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5-8
1. АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ НЫСАНДАРЫ
МЕН КЕЗЕНДЕРІ
10-25
1.1. Алдын ала тергеу ұғымы
1.2. Алдын ала тергеудің аяқталу институтының жалпы сипаттамасы
1.3. Айыптау қорытындысын жасап тергеуді аяқтау
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚЫСҚАРТУ 27-
42
2.1. Қылмыстық істі қысқартудың түрлері
2.2. Тергеушіге қылмыс жасаған адамды қылмыстық
жауапкершіліктен босатуға құқық беретін мән-жайлар
3. МЕДИЦИНАЛЫҚ СИПАТТАҒЫ МӘЖБҮРЛЕУ
ШАРАЛАРЫН ҚОЛДАНУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕНІ ҚАРАУЫ
ҮШІН ІСТІ СОТҚА ЖІБЕРУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУДІ
АЯҚТАУДЫҢ БАСҚА ДА НЫСАНДАРЫ
43-50
3.1. Тергеу аяқталу кезеңінің медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қараған кездегі
жалпы сипаттамасы
ҚОРЫТЫНДЫ 51-
52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР тізімі 53-
54
ҚОСЫМША
55-56
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл дипломдық жұмыста қылмыстық іс
жүргізудің алдын ала тергеудің аяқталуы институты зерттелінген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қылмыстарды тез және толық ашу,
айыптыларды әшкерелеу, әрбір қылмыс жасаған адам әділ жазасын алуы және
кінәсіз бір де бір адам қылмыстық жауапқа тартылмауы үшін заңның дұрыс
қолданылуын қамтамасыз ету – қылмыстық процестің мақсаты болып табылады.
Біз қарастырып отырған алдын ала тергеуді аяқтау институты осылардың
соңғысының шешімін табуға арналған.
Сонымен қатар, осы оқу құралындағы қылмыстық іс жүргізу институтының
мақсаты – әділ сот жүргізуші органдарды, сот ісін жүргізудің негізгі
мақсаты тұрғысынан алғанда, көрінеу жарамсыз істерді қараудан босату,
оларға жеңілдік жасау болып табылады.
Тергеуді аяқтау институты, бұл – іске асырылуы өте күрделі құқықтық
нормалар тобы. Заңдылықтың сақталу дәрежесі, барлық алдын ала тергеудің
толықтығы мен әділдігі, көбіне, іс бойынша соңғы құжаттың қалай
жасалғанына, іс жүргізу процедурасының қалай аяқталғанына байланысты.
Бұл жұмыста алдын ала тергеуді аяқтаудың барлық түрін қарауға талпыныс
жасадық. Оның соңғылары дәлелдеме келтірілуімен ғана шектелмейді. Бұл жерде
алдын ала тергеудің әдебиетте аталған нысандары да, сондай-ақ, аяқтаушы
уақыт аралығы – кезеңдер де талданған. “Тергеудің аяқталуы” термині
құқықтық институттың атауы ретінде де, іс жүргізу қызметі мен іс бойынша
шешім жасау кезеңі ретінде де қолданылуы мүмкін. Бұл оқу құралын тергеудің
аяқталуы сотқа дейінгі іс жүргізу кезеңі ретінде қаралады, ол алдын ала
тергеудің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы уақыт аралығы үшін маңызы бар
қандай да бір қылмыстық іс жүргізу шешімін қабылдаудың негізі сипатталады,
тергеуші (анықтама органы, прокурор) дайындайтын іс жүргізу құжаттарының
формасы мен мазмұнына қойылатын талаптар қаралады.
Авторлар алдын ала тергеудің аяқталу проблемасын ұзақ уақыт зерттеді.
Бұл құралдың басты құндылығы дұрыс материалдар, қандай да бір ұғымға деген
ғалымдар пікірі, жинақталған тәжірибе ғана емес. Мұнда тергеуді аяқтаудың
негізі мен тәртібін реттейтін барлық нормативтік актілерден қажетті
үзінділер келтірілген, олар айыптау қорытындысын жасауға, қылмыстық істі
қысқартуға және адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
мәселесін қарауы үшін істі сотқа жіберуге қатысы бар нормалар.
Кейде құқықтық ережелер бір мағынада түсінілмейді. Қандай да бір
ережені қолдануда прокурор мен тергеушіде әртүрлі көзқарас болуы мүмкін.
Алдын ала тергеу органдарының қызметін қадағалай отырып прокурор қылмыстық
істі қысқарту немесе оны сотқа жіберу туралы соңғы нұсқау береді. Іс
жүргізудегі өзінің дербестігін пайдаланып тергеуші оның нұсқауын орындаудан
бас тартады. Бұл жағдайда не істеу керек?
Егер прокурор мен тергеуші, мұндай жағдайларда бұрын қандай шешім
болғанын білсе, өзара қайшылыққа бармаған болар еді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда мұндай тақырып А.Н. Ахпанов,
Е.О. Алауханов, К. Беков, Л.Ш. Берсүгірова, Т.К. Биятов, М.А. Джанабаев,
А.А. Исаев, К.Ж. Капсалямов, М.Ч.Қоғамов, Д.Н. Канафин, Ш.К. Құсайынов,
Е.Я. Лопушной, С.С. Молдабаев, Г.М. Нам, К.И. Нұржаубаева, А.С. Нұралиева,
С.Д. Оспанов, Т.Е. Сәрсенбаев, Б.Х. Төлеубекова, А.К. Түгел, А.Ж. Тукеев,
С.Т. Тыныбеков, Ш.М. Шарипов, Б.К. Шынарбаев, Р.Н. Юрченко және тағы басқа
ғалымдардың еңбегінен көрініс тапқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді қылмыстық іс жүргізудің
алдын ала тергеудің аяқталуы институтың жетілдіруге және ғылыми негізі бар
ұсыныстар даярлау мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді
орындау қажет:
- алдын ала тергеу ұғымына талдау жасау;
- алдын ала тергеудің аяқталу институтының жалпы сипаттамасын
ашып беру;
- айыптау қорытындысын жасап тергеуді аяқтау тәртібі
зерттелінген;
- қылмыстық істі қысқартудың түрлері қарастырылған;
- тергеу аяқталу кезеңінің медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану туралы мәселені қараған кездегі жалпы
сипаттамасы беру.
Зерттеу объектісі және пәні. Қылмыстық іс жүргізудің алдын ала
тергеудің аяқталуы барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады.
Алдын ала тергеудің тәртібін реттейтін заңнаманың мәні мен мазмұны және
де қылмыстық іс жүргізудің субъектілер зерттеудің пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін
құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Зерттеудің эмпирикалық негізін құраған материалдарды зерделеу үшін
автор талдау, сұрау және сараптық баға беру түріндегі нақты-социологиялық
әдістерді пайдаланды.
Зерттеудің нормативтік базасын Халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, сонымен қатар бірқатар
шет елдердің (АҚШ, Англия, Италия және т.б.) заңдары құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығына алдын ала тергеуді аяқтаудың барлық түрін
қарауға талпыныс жасадық. Оның соңғылары дәлелдеме келтірілуімен ғана
шектелмейді. Бұл жерде алдын ала тергеудің әдебиетте аталған нысандары да,
сондай-ақ, аяқтаушы уақыт аралығы – кезеңдер де талданған. “Тергеудің
аяқталуы” термині құқықтық институттың атауы ретінде де, іс жүргізу қызметі
мен іс бойынша шешім жасау кезеңі ретінде де қолданылуы мүмкін. Бұл оқу
құралын тергеудің аяқталуы сотқа дейінгі іс жүргізу кезеңі ретінде
қаралады, ол алдын ала тергеудің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы уақыт
аралығы үшін маңызы бар қандай да бір қылмыстық іс жүргізу шешімін
қабылдаудың негізі сипатталады, тергеуші (анықтама органы, прокурор)
дайындайтын іс жүргізу құжаттарының формасы мен мазмұнына қойылатын
талаптар қаралады.
Авторлар алдын ала тергеудің аяқталу проблемасын ұзақ уақыт зерттеді.
Бұл құралдың басты құндылығы дұрыс материалдар, қандай да бір ұғымға деген
ғалымдар пікірі, жинақталған тәжірибе ғана емес. Мұнда тергеуді аяқтаудың
негізі мен тәртібін реттейтін барлық нормативтік актілерден қажетті
үзінділер келтірілген, олар айыптау қорытындысын жасауға, қылмыстық істі
қысқартуға және адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
мәселесін қарауы үшін істі сотқа жіберуге қатысы бар нормалар.
Кейде құқықтық ережелер бір мағынада түсінілмейді. Қандай да бір
ережені қолдануда прокурор мен тергеушіде әртүрлі көзқарас болуы мүмкін.
Алдын ала тергеу органдарының қызметін қадағалай отырып прокурор қылмыстық
істі қысқарту немесе оны сотқа жіберу туралы соңғы нұсқау береді. Іс
жүргізудегі өзінің дербестігін пайдаланып тергеуші оның нұсқауын орындаудан
бас тартады. Бұл жағдайда не істеу керек?
Егер прокурор мен тергеуші, мұндай жағдайларда бұрын қандай шешім
болғанын білсе, өзара қайшылыққа бармаған болар еді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қорғауға шығарылатын мынадай негізгі
тұжырымдардан нақты көрініс тапқан:
1. Алдын ала тергеудің ең аз дегенде үш нысаны бар:
1) алдын ала тергеу;
2) аралас алдын ала тергеу, ол өзіне анықтауды (алдын ала тергеу
міндетті болып табылатын істер бойынша) және содан кейінгі алдын ала
тергеуді қамтиды;
3) алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша “анықтау”.
2. Тергеудің аяқталуы мына шешімдердің біреуімен тамамдалады:
а) айыптау қорытындысымен;
б) қылмыстық істің қысқаруымен;
в) медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені
қарауы үшін істі сотқа жіберумен.
Өзінің мазмұны жағынан мұндай хаттама жеке және жария айыптау істері
бойынша бірдей емес.
3. Айыптау қорытындысына тергеуші қол қойып, оны жасаған жер мен
уақытты көрсетеді. Айыптау қорытындысына қол қойған күні тергеуші оны іспен
бірге прокурорға жіберуге тиіс.
1) Жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің
(олардың өкілдерінің) қылмыстық іс материалдарымен танысудан бас тартуы
тергеушіні оларға тергеудің аяқталғанын хабарлау міндетінен босатпайды.
2) Айыпталушы, оның қорғаушысы, жәбірленуші, оның өкілі, егер олар
тиісті өтініш білдіріп, оны тергеуші қанағаттандырса, олар ешқандай
шектеусіз қылмыстық істің барлық материалдарымен танысуға тиіс.
3) Айыптау қорытындысы сот талқысының шекарасын анықтайды. Сот істі
айыптау қорытындысында баяндалған айыптау шегінде ғана қарай алады.
4) Қылмыстың мән-жайын айыптау қорытындысының сипаттау бөлімінде
баяндаудың үш тәсілі бар:
а) хронологиялық – оқиғаның және дәлелдемелердің мән-жайы сол
анықталған (жинақталған) ретімен баяндалады;
б) жүйелік – қылмыстық әрекет сол жасалған ретімен көрсетіледі;
в) эпизодтық – айыптау қорытындысы эпизодтар бойынша жасалады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мазмұнынан, кіріспеден, үш бөлімнен, алты
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 Алдын ала тергеу ұғымы, оның нысандары мен кезеңдері
1.1 Алдын ала тергеу ұғымы
Алдын ала тергеу ұғымы саты ретінде заң әдебиеттерінде еш талас
тудырмайды, оған барлық іс жүргізушілер бірдей анықтама береді. Алдын ала
тергеу дегеніміз – қылмыстық іс қозғалғаннан кейін болатын, өзінің
міндеттері мен шекарасы бар қылмыстық процесс.
Бірақ, кейде ғалымдар, қызмет ретіндегі алдын ала тергеу мен алдын ала
тергеу сатылары арасындағы айырмашылықты көре алмайды.
А.А. Гарницкий былай дейді: “Алдын ала тергеу – қылмыстық процестің
сатысы, ол кезеңде тергеу және анықтама органдары, жұртшылықтың көмегіне
сүйене отырып және заңда белгіленген тәртіпте, қылмыстың алдын алу
жөніндегі қызметін жүзеге асырады, жасалған қылмыстарды ашу, кінәлілерді
жауапқа тарту жұмыстарын жүргізеді, қылмыстық оқиғаның немесе құрамның
немесе істі сотқа жіберу үшін негіздің бар-жоғын анықтайды”. “Алдын ала
тергеу дегеніміз – қылмыстық процестің сатыларының бірі,– деп жазады Н.Ц.
Логин мен Ф.Н. Фаткуллин. – Сот ісін жүргізудің бұл сатысы тергеушінің
немесе анықтама органының қозғалған істі қабылдап алуынан басталады және ол
бойынша айыптау қорытындысын жасап, оны бекітумен немесе қылмыстық істі
қысқартумен (есі дұрыс месетерге қатысты материалдар мәжбүрлеп емдеу
шараларын қолдану үшін сот қа жіберумен) аяқталады” [1, 31 б.]. Бұл анықтау
уақыт аралығында (сатыға) қатысты қолданылады, бірақ жалпы қылмыстық іс
жүргізу қызметіне қатысты пайдаланылмайды.
Біздің жұмысымызда алдын ала тергеу, негізінен, қызмет ретінде
қаралады. Дегенмен, кейде бұл қызметті сипаттағанда автор аттас сатының да,
құқықтық институттың да белгілерін анықтауы мүмкін.
Алдын ала тергеу (қызмет ретінде) екі нысанда жүзеге асырылады деп
саналады, олар: анықтау және алдын ала тергеу.
Анықтау және оның түрлері. Бұрын аталып өткендей, қылмыстық іс жүргізу
қызметінің екі түрін: анықтау мен алдын ала тергеуді алдын ала тергеудің
нысандары деп атау қабылданған.
Анықтау деген не?
Анықтау ала тергеудің кез келген нысаны сияқты, қылмыстық іс
қозғалғанннан кейін басталады. Алдын ала тергеу міндетті емес тергеуден
оның айтарлықтай айырмашылығы бар. Анықтаудың түріне қарай ол қылмыстық
істі тергеушіге жібергеннен кейін немесе қылмыстық іс қысқарғаннан кейін
аяқталуы мүмкін. Заң алдын ала тергеу кезінде жүзеге асырылатын ол
қызметтің екеуін де анықтау деп атайды.
Есте сақтайтын бір жай, “қазіргі заңдық регламеннтеуде анықтау әртүрлі
екі процедураны қамтиды, оларды бір құқықтық институтқа біріктіру жасанды
болып табылады” [2, 13 б.]. Сондықтан да Г.И. Мачковскийдің айтқаны өте
дұрыс: анықтау – кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізу
ғана, яғни А.К. Гавриловтың пікірінше – анықтау тергеудің бастапқы кезеңі
(бөлігі) ғана; ал толық көлемді анықтау дегеніміз – азаматтардың құқықтарын
шектей отырып анықтау органының алдын ала тергеу жүргізуі. Басқаша
айтқанда, егер жаратылысы да, мақсаты да, мерзімі де тептен басқаша екі
қызмет түрі бірдей аталынатын болса және мұндай жағдай дұрыс деп саналса,
онда анықтау органдарының қылмыстық іс жүргізу практикасының барлық түрлері
дәйекті анықтау деп аталады.
ҚІЖК-нің 288-бабына сәйкес алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес істер
бойынша анықтау органы іс қозғайды және қылмыстық іс бойынша дәлелденуі
тиісті мән-жайларды анықтау үшін қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген
барлық шараларды қабылдайды. Алдын ала тергеудің осы түрін жүргізгенде
анықтау органы кез келген тергеу, сондай-ақ басқа іс жүргізу әрекеттерін
жүргізуге, қажетті іс жүргізу шешімдерін қабылдауға құқылы.
Бұл ретте ол қылмыстық іс жүргізу заңында негізінен алдын ала тергеу
үшін белгіленген ережелерді басшылыққа алады.
1) Жәбірленушіні, азаматтық талапкерді, азаматтық жауапкерді және
олардың өкілдерін анықтау жүргізген адам анықтаудың аяқталғаны және істің
прокурорға жіберілгені жайында хабардар етуге міндетті. Бірақ, анықтау
органы, тиісті өтініш болған күннің өзінде, оларды іс материалдарымен
таныстыруға міндетті емес.
2) Тергеушіде іс жүргізу еркіндігі бар, оның мәнісі мынада: прокурор,
ҚІЖК-нің 289-бабына сәйкес, тергеушіге (анықтау жүргізуші адамға) орындалуы
міндетті нұсқау беруге уәкілетті.
Бірақ тергеуші прокурордың:
– айыпталушы ретінде тарту туралы;
– қылмысты саралау және айыптаудың көлемі туралы;
– сот талқылауын тағайындау үшін істі жіберу туралы немесе істі
қысқарту туралы нұсқауымен келіспесе, өз қарсылығын жазбаша баяндап жоғары
тұрған прокурорға жүгінуге құқылы. Бұл жағдайда прокурор, не төменгі тұрған
прокурордың нұсқауын бұзады, не бұл істің тергеуін басқа тергеушіге
тапсырады. Анықтау органдарына бұл ереже таралмайды. Прокурордың нұсқауымен
келіспеген жағдайда анықтау органы жоғары тұрған прокурорға шағымдануға
құқылы. Дегенмен, мұндай шағымдану фактысы прокурор нұсқауының орындалуын
тоқтата алмайды. Алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес істер бойынша
анықтау материалдары істі соттта қарауға негіз бола алады. Оның мақсаты
алдын ала тергеудің алдына қойылған мақсатпен бірдей. Мерзімі және жүргізу
амалдары жағынан олар да әртүрлі болуы мүмкін. Міне осы мән-жай ғалымдарға
анықтаудың осы түрін толық көлемді анықтау немесе “алдын ала тергеудің”
ерекше нысаны деп атауға мүмкіндік беріп отыр.
Дау туғызбайтын бір жағдай – алдын ала тергеу міндетті емес істер
бойынша анықтау алдын ала тергеудің өзінше дербес нысаны болып табылады,
оны алдын ала тергеуден мыналар ерекшелейді:
– оны жүзеге асыратын субъект (тергеуші емес, анықтау жүргізуші адам);
– сол субъектінің құқықтық мәртебесі (анықтау жүргізуші адамда іс
жүргізу еркіндігі болмайды);
– жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің және
олардың өкілдерінің тергеу аяқталғаннан кейін іс материалдарымен танысуға
құқықтарының жоқтығы.
Қылмыстық іс жүргізу қызметінің осы түрі, басқаларға қарағанда,
“анықтау” деп атауға көбірек сәйкес келеді. Ол алдын ала тергеуге қарағанда
едәуір өзгеше.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық сот ісін жүргізу негіздерінің 29-
бабына сәйкес алдын ала тергеу жүргізу міндетті болып табылатын қылмыстарда
қылмыс белгілері болса анықтау органы қылмыстық іс қозғайды және қылмыстық
іс жүргізу заңын басшылыққа алып дереу тергеу әрекеттерін жүргізеді, ондағы
мақсат – қылмыстың іздерін анықтау және бекіту: қарау, тінту, алу, телефон
және басқа байланыстарды тыңдау, мүлікке тыйым салу, сезіктілерді анықтау,
ұстау және олардан жауап алу, жәберленушілер мен куәлерден жауап алу, қажет
болған жағдайда сараптама тағайындау.
Анықталған қылмыс және басталған анықтау жайында анықтау органы
прокурорға дереу хабар береді. Жедел тергеу әрекеттерін орындағаннан кейін
анықтау органы, прокурордың нұсқауын күтпестен және он күндік мерзім
біткеннен кейін істі тергеушіге тапсыруға міндетті.
Анықтаудың бұл түрі алдын ала тергеу сатысын аяқтамайды, сондықтан да
өзінен кейін жалғасатын алдын ала тергеуден бөлініп алдын ала тергеудің
нысаны деп аталынбайды. Бұл жағдайда алдын ала тергеу екі элементтен
тұрады:
– алдын ала тергеу міндетті болып табылатын істер бойынша анықтау;
– анықтау органы істі тергеушіге бергеннен кейін басталатын алдын ала
тергеу. Алдын ала тергеудің осы нысанын аралас алдын ала тергеу деп атау
керек.
Алдын ала тергеу дегеніміз – мазмұны алдын ала тергеу сатысын басынан
аяғына дейін қамтитын қызмет. Алдын ала тергеу дәлелдеуге жататын барлық
мән-жайларды сотқа дейін анықтауға бағытталады (ҚІЖК-нің 117-бабы). Тек
алдын ала тергеуде ғана қылмыстық процестің сотқа дейінгі сатыларында
адамның құқықтары мен заңды мүдделерін сақтаудың заңда көзделген
кепілдіктері көбірек көзделген.
Анықтауға қарағанда қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеуді
тергеушілер жүргізеді, оларда, жоғарыда атап өткеніміздей, іс жүргізу
дербестігі болады. Тергеу бөлімшелері қазіргі кезде ішкі істер
органдарында, қауіпсіздік қызметі органдарында және салық полициясы
органдарында бар.
Алдын ала тергеу, ҚІЖК-нің 126 және 404-баптарына сәйкес, неғұрлым
күрделі істер бойынша және өзінің дене немесе ақыл-ой кемістігіне
байланысты өз құқығын қорғай алмайтын кәмелетке толмаған адамдар жасаған
қылмыстар туралы, сондай-ақ есі дұрыс еместердің қоғамға қауіпті іс-
әрекеттері туралы істердің барлығында міндетті түрде жрүгізіледі.
Алдын ала тергеу оны жүргізу заң юойынша міндетті емес қылмыстар
бойынша да жүргізілуі мүмкін. Мұндай жағдайда тергеуші, оны сот немесе
прокурор қажет деп санағанда ғана, қылмыстық процеске кірісуге құқылы.
М.С. Строговтың пікірінше, “анықтау мен алдын ала тергеудің бір-бірінен
айырмашылығы сонда, алдын ала тергеу дегеніміз – тергеудің маңызды, елеулі
қылмыстар туралы істерде қолданылатын жоғарғы және неғұрлым күрделі нысаны.
Анықтау – алдын ала тергеуге қатысты алғанда қосымша болып табылатын тергеу
нысаны, оның мақсаты – қылмыстың іздерін бекіту және алдын ала тергеуде іс
толық және жан-жақты тергелуі үшін алғашқы және шұғыл тергеу әрекеттерін
жасау”. Алдын ала тергеу ұғымына анықтама беруге байланысты бір тарихи
жайға назар аударып көрейік. Бір кездері тергеушілер соттардың жанында
болған, ол кейбір іс жүргізушілердің, мысалы, А.Я. Вышинский сияқтылардың,
алдын ала тергеуді тергеуші соттардың немесе сот тергеушілерінің, яғни
соттың қызметі деп айтуына мүмкіндік берді. Ал қазіргі көптеген оқымыстылар
алдын ала тергеудің сотттан тысқарылық сипатын мойындап отыр. Тарихи
фактілерге мұндай апеллицияның қажеті не? Ол дәлелдемелерді зерттеуге
соттың қазір де құқығы бар екендігін көрсету үшін қажет. Сот талқылауының
бір бөлігі сот тергеуі деп те аталады. Ал бұл ұғым мен “алдын ала тергеу”
ұғымын ажырата алу керек, олар қызметті жүзеге асыратын субъектілер бойынша
ғана емес, қызметтің бұл түрлерінің қылмыстық процестегі амалына,
мақсатына, орнына және рөліне қарай да ерекшеленеді.
Алдын ала тергеу, алдын ала тергеудің кез келген басқа нысаны сияқты,
іс жзүргізу әрекеттерінен және іс жүргізу шешімдерінен тұрады. Ол өзіне
тергеу әрекеттерін жүргізуді, мәжбүрлеу шараларын қолдануды, адамды
айыпталушы ретінде тартуды, қорғаушыны, заңды өкілдерді, азаматтық
талапкерлерді және қылмыстық процестің басқа субъектілерін қылмыстық
процеске қатысуға жіберуді, қатысушыларды іс материалдарымен таныстыруды
және т.б. қамтиды [3, 27 б.].
Алдын ала тергеудің алғашқы мерзімі екі ай шамасында белгіленген. Бірақ
оны заңда белгіленген тәртіпте прокурор ұзарта алады.
Қорытындылар
Сонымен, алдын ала тергеудің ең аз дегенде үш нысаны бар:
1) алдын ала тергеу;
2) аралас алдын ала тергеу, ол өзіне анықтауды (алдын ала тергеу
міндетті болып табылатын істер бойынша) және содан кейінгі алдын ала
тергеуді қамтиды;
3) алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша “анықтау”.
1.2 Алдын ала тергеудің аяқталу институтының жалпы сипаттамасы
Алдын ала тергеудің аяқталуы дегеніміз – алдын ала тергеу сатысының
қорытынды бөлімі (кезеңі). Ол істің мән-жайын толық, жан-жақты және
объективті зерттеу бойынша барлық тергеу (іс жүргізу) әрекеттері аяқталып,
істің ары қарайғы тағдыры туралы шешім қабылдау қажет болғанда туындайды.
ҚІЖК-нің 289-бабының редакциясы бұл талданып отырған кезеңнің басталу және
қадағалаушы прокурордың жазбаша нұсқауы бойынша қылмыстық істі тоқтату
мүмкіндігінің бар екендігін көрсетеді. Алдын ала тергеудің аяқталуы
бірқатар іс жүргізу әрекеттерін қамтиды, оларды іс жүргізу шешімдері
тиісінше рәсімделгенге дейін орындау қажет. “Алдын ала тергеудің аяқталуы”
термині кейде басқа мазмұнда пайдаланылады:
Аттас кезеңде жүзеге асырылатын анықтаушы органның, тергеушінің,
прокурордың іс жүргізу қызметі және қылмыстық-іс жүргізу қызметі.
Алдын ала тергеу саты ретінде тіптен отызыншы жылдары бөліктерге
(кезеңдерге) бөлінді. Мысалы, В.И. Громов (1930 ж.) тергеу барлық материал
аяқталған тергеу бойынша жинақталып қорытылғанда [4, 44 б.], Н.В. Крыленко
(1935ж.) – алдын ала тергеудің қорытынды кезеңімен аяқталады деп санаған
[5, 191 б.]. С.П. Бекешко (1979 ж.) бұл кезеңнің мазмұнына дәлелдемелерді
жинауды тоқтату туралы шешім қабылдау жөніндегі, іс бойынша іс жүргізуді
жүйелеу және рәсімдеу, тергеудің аяқталғаны туралы процеске қатысушыларға
хабар беру, қылмыстық істің ары қарайғы тағдырын анықтайтын шешім қабылдау
жөніндегі және т.б. заңда көзделген іс жүргізу әрекеттерін жатқызады [6, 56
б.]. Б.А. Викторов (1971 ж.) және басқа бірқатар авторлар алдын ала
тергеудің өздері бөліп алған алты кезеңінің төртіншісін алдын ала тергеудің
өздері бөліп алған алты кезеңінің төртіншісін алдын ала тергеудің аяқталуы
деп атады. Бесіншісін олар алдын ала тергеу аяқталатын қорытынды құжатты
(айыптау қорытындысы, т.б.) жасау және алтыншысын – прокурордың қылмыстық
істі оны ары қарай жіберу мәселесін шешу үшін қарауы деп санады [7, 99 б.].
А.Я. Дубинскийдің (1984 ж.) пікірінше, бұл аталған кезеңдердің
алтыншысы тергеуден тыс жатыр, ал бесінші кезең төртіншіні өзіне сіңіріп
алады. Сондықтан да ол қорытынды кезеңнің мазмұнына қылмыстық іс
материалдарын біржола жүйелеу, жинақталған дәлелдемелерді бағалау, процеске
қатысушыларды тергеу әрекеттерін жүргізудің аяқталғаны туралы хабардар ету,
оларға танысу үшін қылмыстық іс материалдарын ұсыну, түскен өтініштерді
шешу, ақтық шешімді қалыптастыру, қорытынды іс жүргізу құжатын рәсімдеу
және істі сотқа жіберу жөніндегі әрекеттерді жатқызған. Әдетте, бұл
кезеңде, тек іс жүргізу және ұйымдық-техникалық әрекеттер ғана жүргізіледі.
Анықтау органының жедел іздестіру қызметі тек кейбір жағдайларда: жасырынып
қалған қылмыскерді және тығып қойған құндылықтарды іздестіргенде, жаңа
қылмыстардың алдын алғанда және алдын ала тергеу сатыларының қалыпты
аяқталуына кедергі келтіру ниетін тыюда қажет болуы мүмкін [8, 130-140-
бб.].
Кейбір іс жүргізушілер бұл кезеңнің басталуын жүргізілген тергеудің жан-
жақтылығын, толықтырған және әділдігін тексеру және қылмыстық процеске
қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету кезеңіне
жатқызады. Бірақ олардың іс жүргізу процесін жүзеге асыру, жан-жақтылық,
толықтық және әділдік, сондай-ақ қылмыстық процеске қатысушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету жайын сөз қылғанда нені
діттегені түсініксіз. Қажетті тергеу әрекеттерін жүргізудің аяқталуын және
мәжбүрлеу шараларының қолданылуын басталу деп алумен келісуге болады, бірақ
сол әрекеттер жиынтығын емес. Соңғылар тергеудің бастапқы кезеңдерінің
мазмұнына толықтай кіреді [9, 77 б.].
Қылмыстық істі қысқартқанда, кейбір ғалымдардың пікірінше, бұл кезеңге
мыналарды да жатқызуға болады:
– прокурорды және заңда көрсетілген мүдделі адамдарды істің қысқарғаны
туралы хабардар етуін;
– қылмыстық істі қысқарту туралы шешімге шағымды прокурордың қарауын
және ол бойынша шешім қабылдауын (ҚІЖК-нің 218,-219-баптары);
– прокурордың қылмыстық істі қысқартудың заңдылығын және дәлелдігін
тексеруін;
– прокурордың қылмыстық істі кәмелетке толмағандарға тәрбиелік ықпалы
бар мәжбүрлеу шараларын қолдану мәселесін шешуі үшін сотқа жіберуін.
Сонымен, ақтық кезең алдын ала тергеуді аяқтайтын материалды жүйелеуден
басталады. Практикада жүйелеудің негізгі екі түрі: хронологиялық және
тақырыптық түрлері қолданылады. Хронологиялық тәртіпте материалдар тергеуші
жинастырған және оған келіп түскен ретімен жинақталады, ал тақырыптық
тәртіпте қылмыстық іс материаладыр қылмыстар бойынша топтастырылады.
Әдетте, көп эпизодты істер тергелгенде сондай болады. Мұнда құжаттар
қылмыстардың ауырлығына қарай емес, келіп түскен ретімен тігіледі. Бірнеше
эпизодтарға ортақ хаттамалар мен қаулылар, айыпталушылардың,
жәбірленушілердің жеке басын сипаттайтын құжаттар, тінту, ұстау құжаттары,
т.б. өзінше бөлек, хронологиялық тәртіпте тігіледі.
Іс материалдарын жүйелеу тергеушіге, одан кейін қорғаушыға,
айыпталушыға, оның заңды өкіліне, жәбірленушіге, азаматтық жауапкерге,
азаматтық талапкерге және олардың өкілдеріне, прокурорға, сотқа, судьяға іс
бойынша жинақталған дәлелдемелерді тікелей мұқият талдауға, сондай-ақ алдын
ала тергеудің қорытынды актісін жасағанда іс материалдарын жедел
пайдалануға мүмкіндік береді. Осы кезеңде тергеуші істің мәнісі бойынша
қорытынды жасап, оны негіздейді оны болашақ тағдыры жайында шешім
қабылдайды [10, 11 б.].
ҚІЖК-нің 24-36-тарауларының мазмұнына сүйене отырып алдын ала тергеуді
аяқтаудың кемінде үш түрін бөліп алуға болады:
– айыптау қорытындысын жасау;
– қылмыстық істі қысқарту туралы қаулы шығару;
– медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені
қарауы үшін істі сотқа жолдау туралы қаулы шығару.
Өткен параграфта келтірілген ережеге сүйеніп автор тергеудің
аяқталуының тағы да бір түрі – қылмыстардың мән-жайы туралы хаттама
ресімдеу жайында айта алады. Іс жүргізушілер алдын ала тергеу міндетті
болып табылатын істер бойынша анықтауды, көбіне алдын ала тергеудің нысаны
деп атайды. Қылмыстық іс жүргізу қызметінің бұл түрінде де ақтық кезең бар,
ол қылмыстық іс материалдарын тергеу орнына жіберу туралы мәселе шешілетін
уақыт аралығы (ҚІЖК-нің 36-тарауы). Материалдарды әкімшілік жазалау
шараларын қолдану үшін сотқа жібере отырып істі қысқарту туралы шешім
қылмыстық істі қысқартудан бөлек айтылады. Қазіргі кезде қылмыстық істі
қысқартудың бұл түрін заң шығарушы алып тастады. Ондай ҚІЖК-нің 37-бабында
қарастырылған кезде де ол алдын ала тергеуді аяқтаудың өзінше бір түрі
болған емес. Мысалы, Орал қаласы мен облыс бойынша статистика мынаны
көрсетті: бір жылда ІІМ тергеушілері сотқа айыптау қорытындысымен 7171 іс
жіберген, бұл олардың аяқтаған барлық алдын ала тергеулерінің 76,5%-і, 2141
іс қысқарған (аяқталған істердің жалпы санының 22,8%-і). Жыл бойы
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қарауы
үшін істі сотқа жіберу жөнінде бар болғаны 60 (0,7%) қаулы шығарылған.
Статистикаға жүгінсек – жүргізілуі аяқталған қылмыстық істер санының жыл
сайын өсіп отырғандығын және де айыптау қорытындысымен сотқа жіберілген
істердің көбейгендігін көреміз [11, 121 б.].
Тергеудің аяқталу кезеңі барлық мемлекеттерде бірдей біздегідей емес.
Бірқатар мемлекеттерде сотқа дейінгі тергеуді аяқтау туралы шешімді
прокурор шығарады, ал алдын ала тергеу жүргізген орган тек қандай да бір
шешімді ұсына алады. Мысалы, Чехияның ҚІЖК-не сәйкес, тергеуді аяқтаған
тергеуші қорытынды жасайды да, оны іс материалдарымен бірге прокурорға
жібереді. Айыптау қорытындысын жасап, істі сотқа жолдайтын (жіберетін)
прокурор ғана. Румынияның Қылмыстық іс жүргізу кодексінде тергеу
аяқталғаннан кейін тергеу органы істі өзінің қорытындысымен, атқарылған
істің мазмұнын көрсететін рефератпен (баяндамамен) қоса прокурорға
жібереді. Венгрияда тергеу органы, алдын ала тергеуді аяқтау туралы қаулы
шығарғаннан кейін материалды, айыптау актісін шығаруы үшін прокурорға
жібереді, ал айыптау актісін прокурор шығарады, өзі сотқа жібереді.
Көптеген еуропа елдерінде қылмыстық іс жүргізу заңнамасы алдын ала
тергеуді аяқтаудың психикасы бұзылған адамның іс-әрекеті туралы істі
тергеушінің медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы
мәселені шешуі үшін сотқа жіберуі сияқты өзінше бөлек нысанын
қарастырмайды. Венгрия ҚІЖК-і, егер жауап алғаннан кейін оның жасаған
қылмысының басқа жасаған ауыр қылмысына қарағанда елеусіз екендігі
анықталса, ары қарай тергеу жүргізбеу мүмкіндігін ерекше ескертеді.
Сонымен,
1. Алдын ала тергеудің, оның аяқталуы деп аталатын кезеңі қылмыстық іс
материалдарын (сотқа дейінгі тексеру материалдарын) біржола жүйелеуден
басталады.
2. Тергеудің аяқталуы мына шешімдердің біреуімен тамамдалады:
а) айыптау қорытындысымен;
б) қылмыстық істің қысқаруымен;
в) медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені
қарауы үшін істі сотқа жіберумен.
Өзінің мазмұны жағынан мұндай хаттама жеке және жария айыптау істері
бойынша бірдей емес.
1.3 Айыптау қорытындысын жасап тергеуді аяқтау
Айыптау қорытындысын жасап тергеуші іс бойынша өз қызметін аяқтауға
құқылы, егер:
– дәлелденуге жататын барлық мән-жайлар анықталса;
– айыпталушының кінәсі дәлелдемелермен расталса;
– оның қылмыстық жауаптылығын жоққа шығаратын (қылмыстық істі
қысқартуға негіз болатын) мән-жайлар болмаса.
Айыптау қорытындысын жасау алдында тергеуші бірқатар іс жүргізу
әрекеттерін орындауы тиіс. Енді соларға тоқталайық.
ҚІЖК-нің 274-бабында былай делінген: “Алдын ала тергеуді аяқталған, ал
жинақталған дәлелдемелерді айыптау қорытындысын жасау үшін жеткілікті деп
танып, тергеуші ол жайында жәбірленушіні және оның өкілін, азаматтық
талапкерді, азаматтық жауапкерді немесе олардың өкілдерін хабардар етуге
және, сонымен қатар оларға іс материалдарымен танысуға құқылы екендігін
түсіндіруге міндетті”. Мұндай хабар беру ауызша да, жазбаша да болады. Бұл
жағдай істе жазбаша ресімделген хабарлама қағаздың, телефонограмманың
немесе жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің немесе
олардың өкілдерінің құқықтары ауызша түсіндірілгендігі туралы анықтаманың
көшірмесін тіркеу арқылы көрініс табады. Практикада бұл адамдардың іс
материалдарымен танысқысы келетін-келмейтіндігі ертерек анықталады. Бұл
оларды азаматтық талапкер, жәбірленуші, т.б. ретінде таныған кезде болады.
Олар өздерінің іс материалдарымен танысқысы келетін-келмейтіндігін тиісті
қаулыда жазады. Хабар беруден өздері тікелей бас тартқанымен тергеуші
оларға тергеудің аяқталғандығы туралы хабарлауға міндетті.
Көрсетілген адамдар тарапынан іс материалдарымен таныстыру жөнінде
жазбаша немесе ауызша өтініш болса тергеуші жәбірленушіні, оның өкілін және
азаматтық талапкерді неесе оның өкілін іс материалдарымен, ал азаматтық
жауапкерді немесе оның өкілін қойылған талапқа қатысты іс материалдарымен
таныстырады [12, 39 б.].
Жәбірленушіге және оның өкіліне, азаматтық талапкерге, азаматтық
жауапкерге немесе оның өкіліне іс материалдары, олар өз құқықтарын
пайдаланғысы келетін жағдайларда ғана беріледі. Егер осы адамдар,
мүмкіндігі бола тұрып, белгіленген уақытта іс материалдарымен танысуға
келмесе, өз құқығын пайдаланғысы келетіні жайында тергеушіге ертесіне
айтпаса, мұндай жағдай іс бойынша ары қарай іс жүргізуге кедергі бола
алмайды.
Жәбірленушіге қылмыстық іс материалдарымен танысу мүмкіндігі
берілмегендіктен қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару фактісі практикада
болған. Бұл жағдайда зәбір көрген адам жәбірленуші деп танылмауы мүмкін.
Мысалы, Шет ауданының соты ҚК-тің 234-бабының 2-бөлігі бойынша айыпталушы
кәмелетке толмаған П. мен Ш. Істерін қосымша тергеуге қайтарған. Кәнігі
бұзақылық әрекеттен зардап шеккен В. мен М. Тергеу барысында жәбірленушілер
деп танылмағандықтан сот істі қайтарған. Ал, КСРО Жоғарғы Соты, кезінде,
мұндай қателіктер үшін істі қосымша тергеуге соттардың қайтармауын
құптаған. КСРО Жоғарғы Сотының Пленумы, өзінің 1985 жылғы 1 қарашадағы
“Соттардың қылмыстық сот ісіне жәбірленушінің қатысуын реттейтін заңнаманы
қолдану практикасы туралы” №16 қаулысында былай деп көрсетті: егер сот
талқылауын тағайындағанда тергеу органдарының қылмыстан моральдық, дене
тұлғалық немесе материалдық зиян көрген адамды жәбірленуші деп
танымағандығы анықталса, сот (судья) өзінің қаулысымен (ұйғарымымен) ондай
адамды жәбірленуші деп тануға, ол жайында оны хабардар етуге, құқығын
түсіндіруге және сот талқылауы тағаындалғаннан кейін оның барлық іс
материалдарымен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті [13, 68 б.].
Тергеу анықтау формасында ғана жүргізілсе жәбірленушіге, азаматтық
талапкерге, азаматтық жауапкерге және олардың өкілдеріне тек анықтаудың
аяқталғандығы және істің прокурорға жіберілгендігі хабарланады, оларға іс
материалдары танысуға берілмейді. Ереже осындай. Ол ҚІЖК-нің 288 бабында
бекімін тапқан. Бірақ заң шығарушы пайдаланған бұл формулировка анықтау
жүргізген адамға, кейбір жәбірленушілерге, азаматтық талапкерлерге, т.б.
жеңілдік беріп олардың іс материалдарымен толықтай немесе ішінара танысуына
мүмкіндік тудырады, тек тергеу жұмысына кедергі тудырмаса болғаны. Еске
сақтайтын бір жағдай – іс материалдарымен бұлай танысу ҚІЖК-де көзделмеген,
сондықтан ол қылмыстық іс жүргізу қызметі болып табылмайды. Болгария, Чехия
және Славакия ҚІЖК-терінде жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және
азаматтық жауапкердің іс материалдарымен танысу құқығы анықтау аяқталғаннан
кейін де сақталады.
Жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және азаматтық жауапкердің танысу
кезектілігі заңда белгіленбеген. Қылмыстық процестің бірнеше қатысушысын
қылмыстық істің мазмұнымен бір уақытта таныстыру немесе қандай кезек
белгілеу құқығы тергеушіге берілген. Іс материалдарымен танысудың барысы
мен нәтижелері хаттамаға түсіріледі. Алдын ала тергеу органы бұл жайында
берілген өтініштерді шешеді.
ҚІЖК-нің 274-бабының талаптарын орындап тергеуші айыпталушыға алдын ала
тергеудің аяқталғанын және істің барлық материалдарымен оның өзінің немесе
қорғаушы көмегімен танысуға құқылы екендігін, сондай-ақ алдын ала тергеуді
толықтыру туралы өтініш бере алатындығын хабарлайды. Алдын ала тергеуді
аяқтар алдында тергеуші айыпталушының қорғаушыны керек ететін-етпейтіндігін
анықтайды. Әдетте, бұл факт адамды айыпталушы ретінде тарту туралы қаулыда,
оны айыпталушының өз қолымен жазуы арқылы көрініс табады. Сонымен қатар,
қорғаушыдан бас тарту айыпталушының бөлек арызында және оның іс
материалдарымен танысу хаттамасында көрсетілуі тиіс.
Егер айыпталушы қорғаушыдан бас тартса, онда қылмыстық істің барлық
материалдары оған танысу үшін беріледі. Айыпталушы істің жүргізілуімен
танысуға қатысуы үшін қорғаушы шақыру туралы өтініш білдірсе, сондай-ақ
қорғаушы іске қатысқан болса, тергеуші барлық іс материалдарын айыпталушы
мен оның қорғаушысына береді. Бұл субъектілердің біреуінің өтініші болғанда
ғана олар іс материалдарымен жеке-жеке танысуы мүмкін. Ондай өтініш,
әдетте, өз қолымен жазған өтініш (арыз) түрінде іс материалдарында көрініс
табады. Бұл ереже анықтаудың және алдын ала тергеудің жүргізілуі
аяқталғанда қорғаушының қатысуы міндетті болып табылатын барлық жағдайларға
таралады, яғни егер айыпталушы:
а) қылмысты кәмелетке толмаған жаста жасаса;
б) ол мылқау, керең, соқыр немесе өзінің қорғану құқығын дене немесе
ақыл-ой кемтарлығы себепті жүзеге асыра алмайтын адам болса;
в) сот ісі жүргізілетін тілді білмесе;
г) жазалау шарасы ретінде өлім жазасы қолданылуы мүмкін қылмысты жасады
деп айыпталса;
д) присяжныйлар соты қарауы мүмкін іс материалдарымен танысса.
Айыпталушы мен оның қорғаушысын қылмыстық істің барлық материалдарымен
таныстыру қорғаушы келгенше кейінге қалдырылады, бірақ ол мерзім бес
тәуліктен аспауға тиіс. Егер айыпталушы таңдап алған қорғаушы көрсетілген
мерзімде келе алмаса, тергеуші қылмыстардың көбісі немесе соңғылары
жасалған ауданның заң консультациясы арқылы басқа қорғаушы шақыруға шара
қолданады [14, 79 б.].
Тергеуші айыпталушы мен оның қорғаушысына істің барлық материалдарын
тігілген және нөмірленген күйінде ұсынады. Айыпталушы таныспаған
материалдарды сотқа кейін жіберуге болмайды. Қосымша тергеу жүргізу үшін
қайтарылған іс бойынша тергеу аяқталғаннан кейін айыпталушыға қосымша
тергеу материалдары ғана емес, істің барлық парақтары танысуға беріледі.
ҚІЖК жобасында бұл ереже біршама өзгерген. ҚІЖК жобасының 313-бабының 4-
бөлігіне сәйкес, қосымша тергеу әрекеттері жүргізілгеннен кейін процеске
қатысушыларға қосымша материалдарымен танысуға мүмкіндік беріледі, ал
олардан өтініш болса ғана іс материалдары түгелдей беріледі.
Егер алдын ала тергеу кезінде киноға түсіру немесе үн таспаға жазу
қолданылса, олар айыпталушы мен оның қорғаушысына көрсетіледі және
тыңдатылады. Іс бойынша бірнеше айыпталушы болса, онда оларға өздері
қатысқан қылмыстар бойынша жинақталған материалдар ғана емес, қылмыстық
істің барлық материалдары ұсынылады.
Қылмыстық істің материалдарымен таныстыру кезінде облыстық, қалалық
соттардың қарайына жататын қылмыстарды жасаған адамдарға тергеуші олардың
ісін присяжныйлар сотының қарайы туралы өтініш бере алатын құқығын, сондай-
ақ мұндай өтінішті қанағаттандырудың заңдық салдарын, присяжныйлар сотының
үкіміне шағым келтірудің және ол шағымды қараудың ерекшелігін түсіндіреді.
Айыпталушының істі присяжныйлар сотының қарауы туралы өтінішін не ондай
құқықты пайдаланудан бас тартуын, сондай-ақ бұл мәселеге қатысты
айыпталушының басқадай кез келген ұстанымын тергеуші арнайы, осы мақсатта
жасаған хаттамада көрсетеді, оған тергеуші мен айыпталушы қол қояды.
Дегенмен, бір іс бойынша қылмыстық жауаптылыққа, көбіне бірнеше адам
тартылады. Тергеу аяқталғаннан кейін тергеуші істің присяжныйлар сотында
қаралуы туралы өтініш білдіретін-білдірмейтіндігін олардың әрқайсысынан
сұрауға міндетті. Олардың әрқайсысының жауабы бөлек хаттамада көрсетіледі.
Егер, айыпталушылардың тым болмаса біреуі істің присяжныйлар сотында
қаралуына қарсы болса, тергеуші мен прокурор істі бөліп шығару туралы
мәселені шешуге тиісті, егер ол істің жан-жақты толық және әділ зерттеліп
шешілуіне теріс ықпал етпейтін болса. Істің присяжныйлар сотында қаралуы
туралы өтініш білдірмеген айыпталушы басқа айыпталушылардың ондай өтініш
білдіргені жайында уақтылы хабардар болуы тиіс. Бұл ретте оған істің
присяжныйлар сотында қаралуына қарсылық білдіру құқығы түсіндіріледі [15,
91 б.].
Қылмыстық істі бөлектеу туралы қаулы шығарылған жағдайда істің барлық
материалымен танысу процесі бөлектелген іс бойынша да, ол алынған іс
бойынша да қайталануы тиіс. Әрине, мұндай жағдайда айыпталушылар тек
“өздерінің” істерімен ғана танысады – істі присяжныйлар сотының қарағанын
қалаған айыпталушы негізгі (өзінен екінші іс бөлініп шыққан) қылмыстық іс
материалдарымен, ал істің жай сотта қаралуын қалаған айыпталушы бөлінген
қылмыстық іс материалдарымен танысады.
Айыпталушы мен оның қорғаушысы қылмыстық і материалдарымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz