Тас дәуірі

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Тас дәуірі

Табиғи жағдайлар және ежелгі гоминидтердің

тіршілік еткен ортасы

Әуелгі палеолит

Қолданылған әдебиеттер

Тас дәуірі

Алыс замандарда өткен бабаларымыздың өмір -тіршілігі жайлы қазіргі түсінігіміз олар тұрған үңгірлер мен үңгіме қуыстарды зерттеп білуге негізделген, сол үңгірлер мен қуыстарда адам еңбегінің белгісі-тас құралдар, соларды дайындаудан қалған қоқыстар тамақ қалдықтары -жануарлардың сүйектері сақталған. Қазіргі заманның артта қалған халықтары дейтін жұрттар өмірінен алынған этнографиялық мәліметтердің де маңызы аз емес. Мұндай мәліметтер ежелгі адамзаттың материалдық және рухани мәдениетінің біраз қырлары мен сырларын анығырақ түсіндруге мүмкіндік жасайды. Алайда ең басты хабарды алғашқы қауымның бәрінен де көбірек кездесетін материалы-еңбектің тас құралдары береді.

Белгілі бір әлеументтік экономикалық формацияның дамуына байланысты адамзат тарихы ұзақ-ұзақ кезеңдерге бөлінеді. Археологияда кезеңдендірудің өзіндік әдісі жасалған, оған сәйкес адамзат тарихы тас, қола мен темір және орта ғасырлар дәуірлеріне бөлінеді. Ал, өзінің рет-ретімен жоғарыда айтылған дәуірлер кезеңдер мен мәдениеттерге-палеолит, мезолит, неолит кезеңдеріне бөледі.

Көне тас ғасыры дәуірі адамзат және оның шаруашылығының қалыптасу кезі-өндіргіш күштердің төмен деңгейінде болуымен сипатталады. Арнайы шаруашылық қам-харекеті табиғаттың дайын тұрған өнімдерін пайдаланумен ғана шкетелген. Әуелгі адам жабайы өсетін дәндерді, жемістер мен жидектерді жинап, жануарларды аулаған. Адамдардың өзара қарым-қатынасы, мүшелерінің экономикалық теңдестігіне, еңбек бейнеті жынысы сипаты жағынан үжымдық қатынастар болды.

Адамдардың қоғамдық ұйымы палеолит дәуірінде дамудың күрделі де ұзақ жолына өтеді. Оның бастапқы кезі алғашқытабыр тобы-бас қосып қорғану және бассалу үшін, аң аулау, жиын-терін үшін бірлесу болды. Осынау рулық қатынасқа дейінгі әлеументтік құрылымдық қоғамдық қарым қатынасы мүлде дамымаған, қауымдық үйшілік шаруашылығы болмаған, дегенмен де оларда некелік байланыстардың біраз реттелгені байқалады.

Алғашқы тобыр төменгі полеолиттің ертеректегі екі басқышына-шелльге дейінгі және шелль кезеңдеріне сәйкес келеді. Ашель заманында жаңа әлеументтік организм -алғашқы қауымға қажетті алғы шарттар біртіндеп толысып жетіле бастайды. Мустье дәуірінде отырықшылық, еңбекті жынысы мен жасына қарап, табиғи түрде бөлу жүзеге асады, қауымның бастапқы түрі пайда болады. кейінгі полеолитадами ұжымы әлеументтік жағынан жаңа бір қырынан сипатталады-оларда алғашқы рулық қауымның толысқан түрлері құрылады. Көптеген зертеушілердің пікірінше, осы бір сапалық секіріс неандерталдардың дене бітімі кәзіргі адаммен бірдей саналы жанға айналуына сай келеді.

Табиғи жағдайлар және ежелгі гоминидтердің

тіршілік еткен ортасы

Евразияның ұлан-ғайыр кеңістігіндегі шөлдер мен шөлейт және дала аймақтарынан соңғы 15-20 жылда тас ғасырының толып жатқан тұрақ мекендері табылып зерттелді. Оларды хронологиялық мерзімі плиоценнен голоценге дейінгі аралықты қамтиды.

Евразияның аридік аймағы жерінің бетінде рельфтің сан алуан түрлері -асқар таулар мен қыраттардан бастап ойпатты шөлдерге дейін бар. Эволюцияға және оның ұзақтығындағы, айырмашылық, жерді игерудегі, сол сияқты гоминидтер эволюциясындағы айырмашылықтар аридік аймақ аудандарына тән сипат болып табылады. Аридік аймақтрда ашық тұрақ-мекендерде жиірек кездеседі. Олардың көпшілігі кешенді болып келеді, және ежелгі гоминидтердің белгілі біргеоморфологиялық орындарда ұзақ уақыт тұрғанының іздері сайрап жатады.

Аридік аймақтағы жағдай жағынан, терреториясының үлкендігі және табиғи-ландшафтық зоналары жағынан Қазақстан жері Евразия аридік зонасының палеолитін зерттеудің моделі қызметін атқара алады.

Қазақстан жеріндегі ежелгі гоминидтіңпайда болудың алғышарттарын адамзат тарихындағы ең маңызды, өтпелі кезеңнің -плиоценнің екінші жартысының геологиялық-жағрафиялықжағдайына сүйене отырып іздеу керек.

Гиндукуш пен Гиматай Қарақорым, Тән-Шон мен Алтай таулары

муссондарды өткізбейтін бөгет қана емес, олар тіпті күллі

ландшафтыны толығынал өзгертіп жібереді де, бірте-бірте кәзіргі

кескін-кейпіне келеді. Мүзарт қүрсаү-ында есіп келе жатқан тау

қыраттары, уақыт еткен сайын бүрынғыдан бетер көтеріле түсетін

кең көлемдегі жаңа жерлер, тегі, палеолит ареалындағы аумақтар

мозаикасын күнілгері анықтап қойғанға үқсайды. Муссондар мен

циклондар қозғалысының өзгеруі. аридтік аймақтагы ауа райының

қытымырланып қатая түсуі едоуір мол жердің қүлазып, шөлге

айналуына себепші болады.

Дүние осындай өзгеріске үшырап жатқан жагдайда Қазақстан-

ның әртүрлі аймақтары сол өзгеріс жагдайына турлішс

бсйімделген. Туран мен Каспий еңірі шөлдері аймагының жағдайы

түрақты болган. Каспий теңізінің жағалаулары мен Үстірт

жанында палео-лит пен неолит ерте кезеңдерінің кептеген түрақ-

мекендері сақталған, олар - палеолиттің ерте кезеңінен неолитке

дейін болған үздіксіз өрістеудің куосі. Каспий өңірі мен Үстірттің

палеолитіне кремний шикізаты база болган.

Каспий жағалауъі мен Үстірт тегістігіндегі үзақ ерістеүте пале-

ографиялық жағдайдың (қолайлы ауа райы, аң аулайтын орындар

мен мекен жайлардын) көптігі, шикізаттың шексіз молдыгымен

ауызсудың барлыгы негіз болады. Сақталып қалған түрақтар

топог-рафиясы геологтардың жағатау бедерінің сан рет езгсргені

жайлы деректерін дәйектейді.

Уак шоқылары мен тегіс те кең алқапты жазықтары үйлесіп

жататын Сарыарқа езінің геоморфологиялық жағдайы жағынан ең

түрақты аймақ болған және болып та отыр.

Палеолиттің мундағы ерістеуі ашелдің едәуір кейініректегі

кезеңінен бастатады да, кейініректегі палеолитке дейін үзілмей-ДІ.

Тас ғасыры түрақтары топографиясының ерекшелігіне қараганда,

алғашқы гоминидтердің Сарыарқаның басты су айрығымен жүріп

өткені ықтимал, сөнтіп олар одан әрі барып, Солтүстік Балқаш

өңіріне тарап қоныстанган. Палеографиялық жагдайдың түрақ-

тылыгы, көші-қон жолдарының калыпқа келуі және, шамасы, олар-

дың езгсрмеуі, сол сияқты жануарлардың (ан аулау көзі) тіршілік

ететін жерлері мен қүстар жолының да бір қалпында қалуы, жақсы

шикізат қорының жер бетіне шыгып жатуы жоне тиянақты су

кезінің болуы (бүлақтар, жарқабақ, астындагы шүңсйттер т. б. )

палсолиттің ортүрлі модениетін бойына дарытқан алгашқы үжым-

дардың бір түрақ-мекендсрінде үзақ уақыт тіршілік етуіне

мүмкіндік берген, ал түрақтар өрны мен қозгалыс жолы едоуір

дорежеде сол шикізаттар жер бетіне шыгып жатқан орынга, взендер

жагалауына, терең шүнейттер мен суы түщы бүлақтар басына

жакын болган. Жогарғы плспстөцсн аяқталар кезде ауа райы

сүмдық суытып, қурғақшылық бел алган (Б. Ж. Әубокіровтың

айтуынша) аса қнын жағдай су жүйелерін біржолата бузып кетеді.

Үзак жылдарға созылган тоназып кету жагдайында Сарыарқаның

көптеген аудан-дарында сол аймақты мекеңдейтін жануарлар мен

бір кездс осы өлкеде достурлі тіршілік етіп, кеііін біржолата

кетіп қалган гоминидтердің қалыптасқан байланысы узіледі. Тек

өтпелі зоналарда, Сарыарқаның шет-шетінде, Ертіс өңірінде ғана

өрістсу нс-олитке дейін үзілмейді.

Өтпелі зоиаларга орқашанда айрықша назар аударыдган. Осын-

лай қызқты мтпсчі учаскенің бірі Қаратау қыраты. (Сырдарияөңірі)

жаграфиялық жагдайының бір ерекшелігі,

Гікінші жагынан ол аса ірі скі облысты - Орта Лзияның

қүмды шөлдері мен сазтопырақты Бетпақдала шөлінің араларын

шектеп бөліп түрады. Климаттық жаіыиан алганда, Қаратау

жагдайы айрықша қолайлы болып келеді. Мұндай ақуал Қаратау

қыраты аймагында үзақ замандар бойы, кем дегенде, жоғарғы

плиоценнен бері сақталган. Неоген кезеңінен бері сақталып келе

жатқан кептеген реликті өсімдіктер мен жануарлар - міне,

осының айғағы. Қаратау қыратының шөлді аймақтағы жағдайы сөл

арадан қалың құм қатпарлары (шет-шеттерінде) мен сары

топыракты қабаттардың (шұңқырларда) құрылуына себепші

болған. Қаратау қыраты көптеген аудандардың геологиялық

құрылымы, сол сияқты, жануарлардың осы араны ұдайы ызғындай

көп болып мекендеуіне қолайлы жағдай жасаған, олардың

сүйектерінің қордалы қалдықтары көптеген жерден табылған.

Сол себепті де осының бәрі ежелгі гоминидтің осы араны

мекендеуіне жол ашқанына ешбір таң қалуға болмайды, олар бұл

маңнан қоректі де, су көздерін де, сонымсн бірге өзендер

жағалаулары мен үңгірлерден, бортопырақты аудандардан

шүрайлы мекен-жайлар тапқан.

Бірақ, шамасы, отпелі (шекаралық) аудандардың бір

ерекшелігі - ол оқиғалар мен қүбылыстардың үзік-үзік және

ортүрлі болып келетіні. Моселен, Қаратау қыратының палеолиті

орістеудің екі ли-ниясы (болкім, үшеу де шыгар) арқылы

сипатталады. Оның біріншісі Каратаудың куост аудандарынатон,

ол қара крсмнийдің түтас қалың қабатына негізделген (Боріқазған,

Тәңірқазған - баеты түрақтары) . Ілі, ежелгі түрақтар пенепленнің

бір кездегі аумақты оуелгі бстіндегі куостік қалдықтар биігімен

байланысты. Мүлде «кейініректегі» ашелдік, мустьелік түрақтар

жоне кейінгі палеолит куэстер бау-райына орналасқан жоне ерте

палеолиттін, Ьоріқазган, Тәңірқазған сияқты тұрақтарымен

салыстырганда хронологиялық аііыр-машы. іыгы тым көп.

Екінші линия физикалық қасиеті өзгелерінен жақсырақ

сұрғылт түсті кремнийде дамыған, олардын дайындамаларынан

тастың сапалы сынықтарын алуга болады. Мұның негізгі тұрағы

Ш. Уәлиханов атындагы тұрақ болып табылады. Оның біреу де

болса бірегейлілігі, бұл тұрақтың күллі тіршілігі өзен алқаптары

аздырып-өздыріан. о. чі саггопырақтарга еніп кетіп. зонасының

шегі кайнозой шөгінділерімен ұласып жататын тұтас бір үлкен

жонның тарихына байланысты. Бәлкім Уәлиханов палеолитінің

өрістеуі, Л. Г. Медоев Арыстанды мәдениеті деп атаған, Буденный

поселкесі жанындағы конгломераттардан тұратын палеолитке

дейін өрлеп баратын шығар.

Әзірше Казақстан облыстарының таулы аудандары жеткілікті

зерттелмей ке. теді. О. ндай жерлерден палеолит турақтарын іздсу

ісінің бір қиындыгы -- жауын-шашын сулары -- қақтардың

қорлануы мен жер бедері озгсруі жылдамдыгының срекшелігіне

байланысты. Жср шарының бслгілі бір аудандарының жаірафиялық

жоне кли-маттық ерекшеліктерінс соіікес пайда болган ортұрлі

табиги жагдайлар маймылдар мен шала маймылдардың (приматтар)

адамга айналуының барлық жерде бірдсй отпсгсндігінің негізгі

факторла-ры болып табылады, коп жагдайда ортурлі ендіктердсгі

жүрттардың ежелгі шаруашылыгы мен алгашқы модсниетіндсгі

айырмашылық торкінін де со факторлардан іздеу ксрск. Адамзат

псн орксниеттің бүдан былайгы дамуының қарқынына да осер

слкен сол факторлар.

Әуелгі палеолит

Ертедегі палсолит ірі-ірі уш доуірге бөлінеді, олар: олдувай (2, 6

млн. -700 мың жыл бурын), ашель (700 мың -150-120 мың жыл

бүрын) және мустье (150-120 мың -31-30 мың жыл бұрын)

дәуірлері. Күллі тас ғасырЬі бойына еңбек қүралын жасау

жолындагы басгы ролді тас атқарады. Сол себепті де біз ежелгі

түрақтардан көбінесе тастан жасалган бұйымдарды табамыз, ал

неолиттік тұрақтардан жануарлар суйектерінен істелген бүйымдар

да кездеседі. Адамзат тас қасиетін жете білген. Материалды тандап

алу көп жағдайда қуралдың неге арналатынына байланысты болған.

Түрі мен ерекше сипатына қарай тас буііымдар шапқыш, қырғыш,

үшкіртас, соққыш, бүрғы, пышақ, тсскір ж. б. болінген. Кеңірдек

поселкесі қасынан табылған, тікбұрышты зілдей кремний

сындыргышы ең сскі еңбек қүралдары қатарынан орын алады, бұл

құрал Каратау қыратының оңтустік-батыс жоталарынан отстін

Арыстанды озені алқабының томенгі торттік доуіріне жататын ең

биік соресін қураіітын, түтасып қатып қалган конгломсраттар қаба-

тынан табылган. Клсктон турпатты деп атллынатын осынау ең

сжслгі қүралдардын. ксііінгі сондай қүралдардан бір

айырмашылыгы оның куллі сындыргыш турқының жартысынан

кобін алатын, рабаіісыз үлксн соққыш Доңесі бар. І3үла[) мсн

біргс ол арадан кремнийлік доңбсктастар: кедір-будырлы

дөңгелск тастар да табылган, олп с:ындыргыш осы тастардан

болшіп алып жасалган. Ашель доуірітң тұрагы Боріқазган мен

Тоңірқазган борінсн дс кобірск назар ауда[) ады, олар ма. 'і г. істар,

доюміптср мсн алсвролиттср торізді тау жыныстарынан тұратын.

үсті тегіс заңгар басында. Осынау олжа табылган жср Жамбыл

облысының Талас ауданы-ның Лснин атындагы ко. тхозының

оңтүстік шыгыс жагында. Бұл турақтарда сңбек кұралының

таралуы тізбектелген. бслгілі шекарадан басқа жсрдсн

оңделген кремний бұйымдар өте сирск ксздсссді. Бөріқазан

мсн Тәңірқазғаннан табылған ежелгі палеолит заттарын X. А.

Алпысбасв төрт топқа: бір жақты, екі жақты шапқыш құралга; коне

заманның салмақты сындыргышына; ірі-ірі кедір-бүдыр домалақ

тастарга беледі. Мүның бірінші тобы кобірек. Шапқыш қүралдар

Оңтустік-Шыгыс Азия мен Африканың шедль-ашсль дәуірінің

олжасы табылган жсрлердегі өткір тас мүліктсрінен айырмасы

шамалы Олардың түрі оманда доңбсктасқа келеді, бүйымдардын.

бір үшын оңдеп-жондсп үшкірлеііді, а. т скінші үшының

малтақабыгы сақталып, аздап қана өңделеді.

Төмснгі палеолит кезінде адам тасты жару үшін скінші тасты

пайдаланган - оларды бір-бірінс согатын болган. Мүндай тосілді

жарып түсіру тсхникасы ягни малтатас моденисті деп атап кетксн,

ойткені шикізат рстінде көбінссе өзсн малтатастары қажсткс

асырылған. Кейін іс-әрекетте жақсы нәтиже беретін соққыштар

пайда болады. Олар әдстте сырты қотыр-қожыр. ты, түрі цилиндр

торізді жүмыр болып келеді. Мосслен, X. А. Алпысбаевтың Кара-

тау қыраты маңынан тапқан қүралдары жоғарыда айтылган

тосітмен оңделген. Сол құралдарды жасауға малтатастар

пайдаланылган. Күралды үқсату ксзіндс тастың екі жагын да оңдеу

ниетімен соққылар беріліп отырған, соның нотижссінде тас шеті

ксдірлене жүқарады. Дайындалган қүрал кейін шапқыш ретінде

қолданыла-ды. Каратау қыратының тас қүралдарын зерделі зерттеу

нәтижесі Мовиустың негзгі қағидаларына қайшы келеді, ол

төмснгі палеолитте скі лсжальді аймақ болғаны жөнінде болжам

жасаған еді. Оның біреуіне Үндістан, Оңтүстік және Батыс Еуропа,

Алгы Азия мен Африка жатады, бүларды мексн етушілерге гск қол

шапқыларын пайдалану тән екен. Екінші аймаққа Солтүстік-Батыс

Индия, Жоғарғы Бирма, Қытай, Ява кіреді, олардың индустриясына

скі жақты және бір жакты шагіқыш қүралдарды пайдалану тән.

Оңтүстік Казақстаннан табылган тас құралдар нсгізіндс X. А. Ал-

пысбаев мынадай қорытынды жасайды: «Екі жәнс біржақты

шапқыш қүралдар мсн қол шапқыларының біржерден табылу

фактісі мүлде озгеше азиялық томенгі палеолит модениеті болганы

жонс төменгі неолит доуірінде Азияның айрықша даму жолы

болганы жөніндегі қагидалармен келіспеуге негіз береді». Оңтүстік

Қазақстаннан табылған материалдар Азия мен Африка жерлерінен

табылған еңбек қүралдарымен бірдейлігі жәнс соларға ұқсастығы,

төменгі палеолит модениеті дамуыныи, бірлігі туралы болжам

айтуға мүмкіндік береді, ол мәдениеттерде өзгеріс пен даму бір

жолмен жүрген.

Ашель дәуірінің ескерткіштері Орталық Қазақстаннан табылды. Мүнда қүралдар қара жонс сүрқай жасыл түсті кремниіі жы-нысынан дайындалган. Осындай тұрақтардың бірі Кұдайкол Сарыарқаның теріскей-шыгыс шстіндс орналасқан. Құралдар ара-сынан бифастарды ягни тастың екі жағын да өңдеу арқылы жасалтан қүралды, жануарлар терілерін илсп, агаш өңдеугс қолданылатын қырнауыштарды, сол сияқты толып жатқан домалақ тастарды, тастарды атауга болады, соңғысынан сындыргыштар мсн қалақтар жарылып алы-нып, еңбек қүра. тдары рстінде пайдаланылган. Оргалық Казақстанның басқада ашельдік ескерткіштсрі ішінсн Жезқазған қаласынан 150 шақырым жсрдегі Жаман айбат. Караганды осблысының Жезді уданынан табылтан Обалысай тұрақтарын бөліп айтқан жөн.